Warmbrunn Warmbrun Warmbrun Warmedyten Warmenthal Warmhof Warmia Warmbrun al Warmbad, dawna nazwa os. Gruenthal, w pow. lignickim, pod miastem Lignicą. Warmbrunn, w dok. r. 1281 Calidus fons, 1875 Warmenborn, 1492 Balneum naturale, zakład zdrojowokąpielowy i osada targowisko i dobra śród gór Olbrzymich, nad pot. Giersdorfer al. Heidewasser i rzką Zocken, wzn. 1110 et. npm. , w malowniczem położeniu, pow. jeleniogórski Hirschberg. Posiada kośoiół par. katol. , kościół par. ewang. , urząd stanu cywil. , urząd pocz. i tel. , st. dr. żel. w Hirschbergu odl. 1 mile, zamek dziedziców dóbr hr. Schaffgotsch, z piękną biblioteką przeszło 50000 tom. i zbiorami dzieł sztuki, zbrojownię. Z zakładów fabrycznych są tu szlifiernia szkła i kamieni, fabryka soków owocowych. Gmina wiejska ma 846 dm. i 925 gospodarstw, 3406 mk. 1619 męż, , 1887 kob. , co do wyznania 2460 ew. , 918 kat. , 28 żyd. Do gminy należy 372 ha 251 roli, 75 łąk. Obszar dóbr ma 15 dm. , 26 gospod. , 154 mk. 82 ew. , 72 kai i 686 ha 280 roli, 149 łąk i 128 lasu. Cesarz Karol IV nadał swemu miecznikowi, burgrafowi na Kemnitz, nazwiskiem Gotsche Schof, Kynast i Greifenstein. Posiadał on jeszcze część dóbr Schmiedeberg, do których należał i W. Częśó tej posiadłości nadał on cystersom w Gruszowie r. 1408. Częśó tę dopiero po sekularyzacyi dóbr klasztornych dokupił r. 1812 hr. Leopold Sohoffgotsch. Kościół par. katol, istniejący tu już w XIII w. , został po spaleniu w r. 1711 na nowo z kamienia wybudowany. Mieści on grobowce Sohoffgotschów. Kośoiół ew. , wzniesiony pierwotnie r. 1742 z drzewa, następnie r. 1777 z kamienia, ma piękną wieżę. Pałac dziedziców po pożarze w latach 1777 89 na nowo odbudowany. Zakład kąpielowy powstał przy znanych zdawna zródłach siarczanych ciepłych. Odkryto je podobno w r. 1175, za księcia Bolesława IV. Głośne były już w r. 1408. Budynki kąpielowe wzniesiono w XVII w. , pierwszy drewniany w r. 1627 na gruncie królewskim, drugi na gruncie kościelnym w r. 1692 wzniósł opat Bernard. W początkach obecnego stulecia zakłady kąpielowe zostały rozwinięte i uporządkowane staraniem dr. Magalla z Wrocławia. W r. 1820 hr. Schoffgotsch zbudował szpital na 20 chorych. Dwa głowne źródła, odległe od siebie 88 stóp, tryskają w głębokości 20 stóp od poziomu, z rozpadlin pokładu gruboziarnistego granitu. Są one alkalicznosłone, z temperaturą 27 do 29 R. Skuteczne w cierpieniach artrytycznych, reumatyzmach, chorobach skóry. Kąpiele urządzone są we wspólnych basenach i oddzielnych łazienkach. Bywa tu rocznie około 3000 gości kąpielowych; prócz tego przybywa mnóstwo turystów dla odbywania wycieczek po górach Olbrzymich. W. par. kai, dek. jeleniogórskiego, miała 1869 r. 839 kat. , 2075 ewang. , 64 izr. Warmedyten w dok. , ob. Orneta Warmenthal niem. , pow. kozielski, ob. Ciepłydół. Warmhof niem. , ob. Cieple, Wś ma 716 ha 476 roli orn. , 13 łąk, 5 lasu; 1885 r. 21 dm, , 39 dym. , 180 mk. , 157 kat. , 23 ewang. ; szkoła ewang. W 1789 r. 18 dym. Kś. Fr. Warmia, niem. Ermland, dokum. Warmia, Wermenlant, Ermin, Erminlant, Ermelandia, nazwa obszaru dawnych Prus, stanowiącego pierwotnie jedno z terytoryów, a następnie jedną z dyecezyi pruskich. I. Ziemia warmińska, terra Warmiensis Jedno ze starych terytoryów pruskich, graniczyła na wschód z ziemią barcką i Natangią, na płn. zachód z zatoką Świeżą, a na płd. zach. z Pogezanią. Kraina ta miała kształt nieregularnego czworoboku, którego najbardziej wysunięte punkty były na zach. starożytna osada Warmia dziś Frombork, na płn. nieistniejąca już os. Lenzenburg, niedaleko ujścia Pregla, na wschód Licbark niem. Heilsberg nad Łyną, a na płd. Głotowo ob. Toeppen Hist. compar. Geogr. , str. 16 18. Krzyżacy wkroczyli do Warmii r. 1239, zdobyli najprzód pod wodzą mistrza ziemskiego Hermana Balke gród pruski, później przez Krzyża Warmia ków Balgą zwany, nad zatoką Świeżą. W grodzie tym zaraz się usadowili. Gdy ich tu Warmiacy oblegali, przyszedł Krzyżakom w pomoc książę brunświeki Otto, zwany Dzieckiem. Warmiacy zaczepieni z dwóch stron, ponieśli klęskę. Już około r. 1241 zmusili ich rycerze do poddania się i przyjęcia wiary chrześciańskiej ob. Dusburg w Script. rer. pr. I, str. 61 65. Lecz Warmiacy jeszcze kilkakrotnie za podnietą Świętopełka, ks. pomorskiego, brali się do oręża. Wreszcie 1249 r. stanęła za pośrednictwem legata papieskiego Jakuba Pantaleona późniejszego papieża Urbana IV, ugoda między zakonem a Warmiakami, Pomezańczykami i Natangianami. Akt tej ugody mieści wiele szczegółów o tych plemionach. Zakon przyrzeka im zupełną wolność osobistą omnimodam libertatem personalem, dalej prawo nabywania i sprzedaży majątku nieruchomego i ruchomego, z tem zastrzeżeniem, iż jeśliby zapisali dobra nieruchome jakiemu kościołowi lub osobie duchownej, ten, kto je otrzymał, winien był sprzedać je naturalnym sukcesorom nieboszczyka w. ciągu roku; w przeciwnym razie dobra przechodziły na własność zakonu, bo, jak utrzymywali Krzyżacy, sami będąc zgromadzeniem duchownem, nie mieli prawa odstępować na rzecz innych duchownych dóbr nieruchomych, których własność przyznał im kośoiół. Oprócz tego nadaje im zakon prawo spadkowe i do krewnych rozciągające się, podczas gdy za pogaństwa dzieci tylko brały sukcesyę po ojcu. Wolno im zawierać małżeństwa, występować samodzielnie w sądach, robić testamenty, zostawać księżmi lub zakonnymi, a szlachcie dać się pasować na rycerzy qui sunt vel erant ex nobili prosapia pro creati, aceingi possunt cingulo militari. Jako prawo świeckie obrali sobie po naradzie prawo Polaków, swych sąsiadów elegerunt legem mandanam et secularia judicia Polonorum, vicinorum suorum, lecz prosili o to, aby próba gorącego żelaza była zniesioną. Ze swej strony przyrzekają, iż nie będą palili swych umarłych wraz z ludźmi żywymi, końmi i ich kosztownościami, lecz że ich będą chowali na cmentarzach wedle zwyczaju chrześciańskiego. Przyrzekli także nie czynić więcej ofiar bałwanowi Curche po skończonem żniwie, ani innym bożyszczom; nie mieć żon więcej jak jednę, nie sprzedawać córek wydając je zamąż i nie kupować żon dla synów, nie zabijać więcej, ani też kazać zabijać swoje dzieci. Ktoby się w przeciągu miesiąca nie dał ochrzcić, miał być wygnany z kraju. Zobowiązali się dalej wybudować pewną liczbę kościołów w miejsach wskazanych, mianowicie 13 w Pomezanii, 6 w War mii i 3 w Natangii i to w przeciągu trzech lat. Krzyżacy przyrzekli mianować do tych kościołów proboszczów, przeznaczając dla każdego na utrzymanie po 4 włóki roli i 4 lasu, dziesięciny od 20 radeł decimam viginti unchorum, dwa woły, konia i krowę. Nowonawróceni zaś przyrzekają nieograniczoną służbę wojskową, przyznają zakonowi prawo odziedziczania majątku w braku prawnych spadkobierców i zwozić dziesięciny do śpichrzów zakonu w ziarnie i przystają na to, że powyższe prawa tracą wrazie niewierności i odstępstwa ob. Cod. Dipl Warm, , I, Nr. 19, str. 28 41 i Dzieje Krzyżaków przez Rogalskiego, I, 300 302. W samej rzeczy stracili Warmiacy potem te prawa przez krwawe powstania. II. Dyecezya warmińsku. Roku 1243 dnia 4 lipca podzielił legat papieski Wilhelm z Modeny, mocą dekretu w Anagni wystawionego, ziemię pruską i chełmińską na 4 dyecezye sambijską, warmińską, pomezańską i chełmińską. Podział ten potwierdził papież Innocenty IT tegoż roku d. 8 paźdz. Dyecezya warmińska obejmowała pierwotnie Pogezanię, Warmię, Natangię i dalej na wschód do niej przytykające ziemie. Jako granice dyecezyi zaznaczył legat na zach. zatokę świeżą, na płn. rz. Pregołę, na płd. jez. Druzno i wpadającą do niego strugę Wysokę, wzdłuż której granica ciągnęła się dalej ku wschodowi aż do ziemi Litwinów Tertiam quoque sc. diocesim limitavirnus sicut claudit recens mare ab occidente et flumen quod dicitur Pregora, ab aquilone et stagnum praedictum Drueniae, a meridie ascendendo per praedictum Passalucense flumen, contra orientem usque ad terminos Letuinorum ob. Cod. Dipl. Warm. , I, Nr. 5, str. 7. Ponieważ granica wschodnia była tylko ogólnie oznaczona a kraje tu położone dopiero później zostały podbite, dla tego stanęła r. 1340 między bisk, warmińskim a sambiskim ugoda, mocą której granica iść miała od Pregoły wzdłuż rz. Węgorapi aż do jez. Swokieken, które się dziś zowie Mamry, ztąd zaś wprost na wschód aż do granicy litewskiej ob. Cod. Dipl Warm. , I, Nr. 311, str. 500 i rozprawę Die Grenzen des ermland. Bisthumssprengels seit d. XIII Jahrh. , w. Zeitsch, f. d. Gesch. Ermlands. Takiemi były granice dyecezyi aż do reformaeyi. Po apostazyi bisk. sambijskiego Jerzego Polenz przeszła jurysdykcya nad tą zwiniętą dyecezyą na biskupów warmińskich. Lecz ponieważ tu po wprowadzeniu reformacyi nie było prawie woale katolików, dla tego opieką nad rozproszonymi tu i owdzie wiernymi, głównie nad granicą dyecezyi, zajmowali sie duchowni z klasztorów w Myszyńcu i Kretyndze. Średnią częścią zawiadywali księża z Św. Lipki i z Drangowskiego pod Tybią. Biskup Jan Wydźga zaczął się też r. 1660 mianować bisk. sambijskim, ale rząd pruski protestował przeciwko temu i gdy Warmia przyszła pod berło pruskie został ów tytuł całkiem zniesiony. Sambijska dyecezya obejmowała wchodnią część Świeżej mierzei, ciągnęła się potem przez mierzeję Kurońską, wzdłuż granicy żmujdzkiej i litewskiej, aż do granicy oznaczonej r. 1340 między biskupstwem warmińskiem i sambijskiem. R. 1821 została dyec. warmińska znów znacznie powiększona. Mocą bulli De saluto animarum przyłączono do niej jeszcze 5 dekanatów dawniejszej dyec. pomezańskiej kiszporski, malborski, nytyski, sztumski i Fueratenwerder, tak że teraz Wisła i Stara Wisła stanowią tam granicę. Obszaru obejmuje dzisiejsza dyecezya około 733 mil kwadr. Obszar ten należy do 4 obwodów regencyjnych, mia nowicie gdańskiego, gąbińskiego, królewieckiego i kwidzyńskiego. Na obszarze tym liczono w 1880 r. 2340331 dusz, między niemi 410216 katol. Liczba zaś polskich katolików wynosi według jednych około 75000, według drugich do 100000. Graniczące dyecezye są żmujdzka, augustowska, płocka i chełmińska. Parafii liczyła dyecezya warm. 1880 r. 136, kapelanii 9, filii 19, księży 280, dekanatów wreszcie 16, mianowicie olsztyński, brunsberski, elbląski, dobromiejski, lidzbarski, litewski, który r. 1885 połączony został z dek, sambijskim, malborski, mazowiecki, melzacki, nytyski, reszelski, sambijski, zyborski, sztumski, wartemborski, ornecki. Zakonów męzkich nie ma w dyecezyi. Dawniej byli reformaci w Kiszporku do r. 1832 i w Kadynach do r. 1826; bernardyni w Wartemborku do r. 1832 i w Springborn pod Lidzbarkiem; wreszcie jezuici w Brunsberdze i Reszlu; także w dawniejszej dyec. sambijskiej było kilka klasztorów męzkich ob. Sambia. Klasztorów żeńskich jest kilka, mianowicie katarzynki w Brunsberdze z 52 sistrami w Fromborku 3 w Dobremmieście 3, w Lidzbarku 29, w Reszlu 32, w Ornecie 34; siostry miłosierdzia św. Wincentago a Paulo są w Olsztynie 5, w Malborki 4; boromeuszki w Brunsberdze 5; wreszcie szarytki w Królewcu 10. Siedziba biskupa i kapituły, składającej się teraz z 2 prałatów, 8 kanoników gremialnych i 4 honorowych, znajduje się w Fromborku, Dawniej rezydowała tu tylko kapituła, biskupi zaś w Lidzbarku Heilsberg. Seminaryum dyecezyalne i liceum hozyańskie są w Brunsberdze. Z kasy rządowej pobiera stolica biskupia 18505 tal, mianowicie biskup 9000, sufragan 800 tal. ., generalny wikary 800, zakład emerytów 1370, zakład demerytów 1465 tal; kapituła dostaje 12075 tal, mianowicie proboszcz tumski i dziekan po 1200 tal. , dwóch kanoników po 1000 tal, 3 po 900, trzech po 800, cztereoh kanoników honorowych po 100 tal. , 7 wikarych po 250 tal. , fabryka kościelna 2027, seminaryum z sekularyzowanych dóbr kolegiaty w Dobrem Mieście 2471 tal. Liceum Hozyusza pobiera, głównie z zabranych dóbr, 37730 marek III Biskupstwo warmińskie czyli właściwa Warmia. Według aktu erekcyjnego z r. 1243 miał zakon w czterech ustanowionych wówczas dyecezyach posiadać 2 3 ziemi, biskupi zaś 1 3 z prawem zwierzchnictwa świeckiego cum omni jurisdictione et jure. Nadto mieli biskupi prawo sprawowania wszelkich funkcyi biskupich także w dwóch drugich działach dyecezyi. W dyecezyi warmińskiej dokonano podziału tylko w części podbitej, która na płn. wschód graniczyła z zatoką świeżą i Pregoła aż do Wystrucia; na płd. zach. zaś szła granica od Świeżej zatoki pod Elblągiem aż do pola Curchsadel, które przypomina dzisiejsza wś Kurki; wreszcie na płd. ciągnęła się granica ztąd w prostej linii aż do Wystrucia ob. Zeitsch, f. d. Gesch. Ermlands, I, 51 Pierwszy biskup warmiński Anzelm obrał swoje dzielnicę w środku dyecezyi, dla bezpieczeństwa od napadów pogan. Granice tej części, zwanej później wyłącznie biskupstwem warmińskiem, są według aktu Anzelma z 1254 r. potwierdzonego przez Aleksandra IV r. 1255 następujące Na płn. wschodzie od ujścia rzeczki Runy, wpadającej do zatoki Świeżej, wzdłuż Runy aż do boru sosnowego, należącego jeszcze do biskupstwa. Dalej stanowił granicę bór, dzielący Natangia od ziemi Pluth, ku granicom ziemi Wore na płn. zach. od Melzaku, tego boru połowa należała do biskupa, a potem pewne miejsce nad rz. Łyną, od którego bród nazwiskiem Kath dziś wś Katzen był o pół mili oddalony. Dalszemi granicami były bór Lakmedie dziś Lindenmedie pomiędzy Wielką i Małą Bartyą, rzeczka Schotiche, dziś Altes Zainfliess zwana, płynęła w pobliżu, a nakoniec bór Kracotin, gdzie dziś wieś tegoż nazwiska. Na wschód stanowiła granicę linia przecinająca bor Kracotin w ten sposób, iż granica biskupstwa ku Polsce przechodziła o milę od zamku raszelskiego, aż do pola Kurchsadel, które przypomina dzisiejsza wś Kurki, w zach. części pow. olsztyńskiego. Na zachód ciągnęła się granica od pola Kurchsadel na milę aż do źródła rz. Pasaryi, która odtąd stanowi granicę aż do punktu nad nią położonego, o pół mili od brodu Chucnnbrasch nieco na płn. od rzeczki Waszkoniki, dopł. Pasaryi. Od tego miejsca wprost do punktu, gdzie rzeczka Bauda przepływa o 2 mile od zatoki Świeżej, ztąd wprost do rzeczki Narusy Narzer Beck pod Fromborkiem, Warmia Warmia która odtąd w oddaleniu 1 1 2 mili aż do zatoki Świeżej stanowi dalszą granicę ob. Cod. dipl. Warm. , I, Nr 31. Powyżej wytknięte granice zachowały się prawie nienaruszone aż do r. 1772 a właściwie do dziś dnia, gdyż rząd pruski dzieląc Warmią na 4 powiaty brunsberski, lidzbarski, olsztyński i reszelski, całości jej nie naruszył. Cały ten obszar obejmuje blisko 80 mil kwadr. i przedstawia pas ziemi, ciągnący się od zatoki Świeżej najprzód wązko, a potem nagle rozszerzająjCy się w Prusy wschodnie, dawniej książęce. Biskupstwo warmińskie otoczone od zachodu i wschodu ziemiami pruskiemi, a od płd. puszczą bezludną, wskazane było z góry na kolonizacyą niemiecką, zarówno dla tego, iż od strony morza Niemcy mieli łatwy przystęp, jak i dla tego, że biskupi byli Niemcami. Rugując powoli Prusaków, zakładali stopniowo miasta i wsi niemieckie. Polska kolonizacya rozpocząć się mogła dopiero wtedy, gdy ludność polska rozsiedlająca się w puszczy, dotarła w zbitej masie do granic biskupich. Nastąpiło to dopiero w początku panowania polskiego nad Warmią w XT w. , gdy biskupi Polacy lub Polakom przychylni, zmuszeni byli oprzeć się na żywiole polskim. Gdy zaś Polacy dotarli do granic warmińskich, prowincya ta była już dobrze zaludnioną, zajęli więc przeważnie wioski przez wojny spustoszone i rozszerzyli się asymilizując resztki Prusaków tam mieszkających. Było w Warmii dość Polaków już w XIII w. ob. O ludn. poL, str. 546; ale były to jednostki odosobnione, ginące wśród obcego, niemieckiego i pruskiego żywiołu. Kolonizacya niemiecka, posuwająca się z północy na południe, przedstawia trzy okresy. Pierwszy obejmuje rządy bisk. Henryka I. Flemminga z Lubeki 1264 1300, który zaludnił północną część biskupstwa przybyszami z dolnych Niemiec, zkąd sam pochodził. Dla tego lud jeszcze dziś mówi tu narzeczem dolnoniemieckim plattdeutsch, zwanem narzeczem kozłowskiem KaeslauerDialekt. Dla tego też z 12 miast warmińskich tylko dwa wówczas założone Frombork i Brunsberga uzyskały prawo lubeckie. Biskup Eberhard z Nisy szląskiej 1300 1326, z którym się rozpoczyna drugi okres kolonizacyi, sprowadził osadników z okolic górnoniemieckich a prawdopodobnie po większej części z Szląska i zaludnił nimi głównie średnią część biskupstwa, między Walszą i Drwęcą, prawemi dopływami Pasargi, a Łyną. W tym czasie otrzymały przywileje, prócz Melzaku, Orneta nad Drwęcą, Dobre Miasto i Lidzbark nad Łyną. Ci osadnicy zachowali też wiernie swoje odrębne obyczaje i narzecze, zwane wrocławskiem. Tylko w Melzaku, gdzie się po części osiedlili dolnoniemieccy osadnicy, używają też tego dyalektu. Następni biskupi w XIII i XIV w. , pochodzący przeważnie z Warmii, obsadzili południową częśó biskupstwa ludnością warmińską. Ona to przeważnie zaludniła miasta w tym okresie założone, jak Olsztyn, Jeziorany al. Zybork, Reszel, Wartembork, Biskupice i Bisztynek; nie wykluczono od kolonizacyi starej pruskiej ludności. Ztąd poszło, Źa trzy z tych sześciu miast i to właśnie najbardziej ku ziemi chełmińskiej wysunięte, mianowicie Olsztyn, Wartembork i Biskupice, później łatwo się spolszczyły. Wszystkie te miasta, z wyjątkiem dwu wyżej wymienionych, miały prawo chełmińskie inter jura municipalia, mówi przywilej melzacki z r. 1312, jus culmense in Prussia praacipuum reputetur, eo quod sub regimine juris illiua ivitates in populo et honore divitiis multiplex recipiunt incrementum ob. Cod. dipl. Warm. , I, str. 284. Dla tego też i posiadłości ziemskie zwykle wydawano na prawie chełmińskiem, tylko wyjątkowo nadano włościom w obwodzie Fromborka i Brunsberka leżącym, prawo lubeckie, na którem te dwa miasta były osadzone. Posiadłości te dzielą się na dobra rycerskie i wsi włościańskie. Pierwsze płaciły podatek od liczby pługów i radeł w majątku używanych, drugie od ilości włók. Dobra ryc, były bez wyjątku zobowiązane do tak zwanej rekognicyi, t. j. do oddania rocznie 2 funtów wosku i 1 fen. kolońskiego lub 5 6 chełmińskich. Czasem ta danina jest podwójna. Służba wojskowa, pomaganie w budowlach, rozbierania warowni i inne obowiązki były postanowione wedle głównego przywileju chełmińskiego. Tym, co takie dobra otrzymali, udzielano zwykle sądownictwo większe i mniejsze. Z sądownictwa zaś płynęły znaczne dochody, które już to po części, już to całkiem lennikom odstępywano. Często otrzymy wał lennik tej klasy, gdy kośoiół w jego dobrach był fnudowamy, prawo patronatu. Tak damo było mu wolno zakładać młyny i karczmy, jako też wsi włościańskie. Pszczoły leśne, polowanie większe i mniejsze, z wyjątkiem bobrów, należało się lennikowi na jego gruncie, a zwykle tai uzyskał wolne rybołówstwo w poblizkich wodach, lecz tylko na własny stół i z mniejszemi narzędziami. Z tych to lenników powstała nowa szlachta warmińska, która tu jednak nigdy nie wzięła przewagi nad mniejszymi właścicielami z tej przyczyny, że siedziała pod rządem kościelnym, dbającym więcej o pokój, niż o zasługi i odznaczenie się w sztuce wojennej. Daleko ważniejsi są w dziejach kolonizacyi biskupstwa warmińskiego założyciele wsi włośoiańskich, które, również jak dobra ryc. , na prawo chełm. dawano. Założenie wsi tych u skuteczniało się w ten sposób, iż pewien obszar ziemi dawano osobie dającej rękojmię, z obowiązkiem podatkowania od ilości odebranych włók według prawa chełm. Dziesią ta włóka była jako posiadłość sołtysa wolną od czynszu i pańszcyzny, rzadko od dawania zboża, które się w miejsce dziesięcin odstawiało. Wosku i pieniędzy nie wymagano. Od włók pozostałych płaciło się czynsz roczny, zazwyczaj pół grzywny, a często też 2 kury, a plebanowi mesznego od włóki 1 korzec pszenicy i 1 owsa. Również wymagano od włók tychże pańszczyzny servitia rusticalia, a tylko sam sołtys był wolny, lecz za to w wyprawach służył konno w lekkiej zbroi, od czego gospodarze wolni byli, dopomagając zato przy budowlach itd. Sołtys dzierżył nad osadą sądownictwo w sprawach mniejszych, w sprawach większych, przez wójta rozstrzyganych, brał trzecią częśó dochodów. Zresztą był sołtys obowiązany ściągać od gospodarzy czynsz i składać takowy do kas rządowych, gdyż on sam za całą sumę był odpowiedzialnym. Sołtysi zadawalniali się zwykle włókami wolnemi, resztę oddawali innym osadnikom, którzy jednakowoż nie posiadali działów swych z osobna, lecz wspólnie, o tyle, że rozdzieliwszy cały obszar na pastwiska, ziemię orną, las, łąki itd. , corocznie wydzielali losem działy dla każdego. Prawo polowania i rybołówstwa miał sołtys sam. Także Zagłówne czyli kara za zabicie sołtysa była wyższa. Celem ściągania podatków i łatwiejszego zarządu było biskupstwo warmińskie podzielone na komory Kammeraemter, w których zamieszkiwali burgrabiowie czyli kapitanowie. Komory te były Brunsberg, Orneta, Dobre Miasto, Lidzbarka Jeziorany, Reszel, Wartembork. Stanowiły one własność biskupa; do kapituły zaś, która według przywileju bisk. Anzelma posiadała trzecią część biskupstwa, należały Melzak, Olsztyn i Frombork. Dochody całego biskupstwa, tak z części biskupiej jako i kapitulnej i kolegiaty w Dobrem Mieście, wynosiły 1656 r. blizko pół miliona marek dzisiejszej wartości ob. Zeitsch. f. d. Gesch. Ermlands, 1880, str. 184 i 296. Biskupi warmińscy obejmowali władzę w następnej kolei Anzelm 1250 1264; Henryk I Flemming 1264 1300; Eberhard de Nysa 1300 1326; Jordan 1326 28; Henryk de Wogenap 1329 1334; Hermann de Praga 1338 1349; Jan I de Meissen, t. j. z Myśni 1350 1855; Jan II Streifrock 1355 1373; Henryk III Sauerbaum 1373 1401; Henryk IV Heilsberg v. Vogelsang 1401 1415; Jan III Abezier 1415 1424; Franciszek Kuhschmalz 1424 1457; Aeneas Silvius Piccolomini 1457 1458; Paweł Stange t. Legendorf 1458 1467; Mikołaj v. Tuengen 1467 1489; Łukasz Watzelrode 1489 1512, wuj Kopernika, którego r. 1497 powołał na kanonika; Fabian Tetinger t. Losaainen 1512 1523; Maurycy Ferber 1523 1537; Jan t. Hoefen Dantiscus 1537 1548, poeta łaciński; Tidemann Giese 1549 1550; Stanisław Hozyusz 1551 1579, pierwszy Polak, legat papiezki na soborze trydenckim, założyciel Liceum Hosianum w Brunsbergu i kardynał; Marcin Kromer 1579 1589, historyk; Andrzej Batory 1589 1599, bratanek króla Stefana; Piotr Tylicki 1600 1604; Szymon Rudnicki 1604 1621; Jan Albert 1621 1633, z królewskiej familii jagiellońskiej; Mikołaj Szyszkowski 1633 1643; Jan Karol Konopacki 1644; Wacław Leszczyński 1644 1659; Jan Stefan Wydżga 1659 1679; Michał Stefan Radziejowski 1679 1688; Jan Stanisław Zbąski 1688 1697; Andrzej Chryzostom Załuski 1698 1711, którego Epistolae historicofa miliares są głównem źródłem dla hist. poL od r. 1667 1710; Teodor Andrzej Potocki 1711 1723; Krzysztof Andrzej Jan Szembek 1724 1740; Adam Stanisław Grabowski 1741 1766; Ignacy Krasicki 17671795, ostatni z bisk. polskich; Karol hr. v. Hohenzollern 1795 1803; książę Józef v. Hohenzollern 1808 1836; Stanisław t. Hatten 1836 1841; Józef Ambroży Geritz 1841 1867; Filip Krementz 18671885, obecnie kardynał i arcybiskup koloński; Andrzej Thiel od r. 1885. R. 1357 uzyskał biskup Jan II Steifrock od Karola IV osobną bulą złotą tytuł księcia rzeszy niem. , nadto prawo mianowania szlachty i bicia monety; z tego ostatniego jednak biskupi, wskutek ugody z zakonem zawartej, nie korzystali. Tytułu książęcego użył najprzód biskup Leszczyński, podpisując się princeps sacri Romani imperii. Oprócz tego przysługiwały biskupom następne prawa 1 Nadawania posiadłości ziemskich osadnikom. 2 Najwyższe sądownictwo i prawodawstwo. 3 Mianowania urzędników państwowych 4 Potwierdzenia urzędników miejskich, tudzież wilkierzy miast i korporacyi 5 Patronat nad kościołami w dzielnicy biskupiej. Dla ustanowienia nowych praw i podatków nadzwyczajnych odbywały się zwykle w Lidzbarku rezydencyi biskupiej sejmiki, na których prezydował biskup spóinie z delegatami kapituły. W sejmikach tych brali udział posłowie z grona szlachty, wolnych właścicieli i miast, z każdego stanu po dwóch z każdego kameratu. Kiedy Warmia dostała się r. 1466 pod panowanie Polski, składali biskupi i kapituła, jako i ich lennicy i poddani, królowi przysięgę wierności. Hufce posiłkowe warmińskie zostawały pod dowództwem wojew. malbor Warmia Warmia skiego. Biskup zaś prezydował na sejmie generalnym pruskim i był tam reprezentantem ziemi warmińskiej, z której posłów na sejm pruski nie wyprawiano. W senacie polskim zajmował biskup warmiński miejsce po biskupie płockim na przemiany z biskupem łuckim. Musiał być urodzonym w Prusach albo uzyskać indygenat pruski, a ponieważ kapituła obierała kandydata z swego grona, dla tego ubiegający się o tę godność, jeżeli nie był kanonikiem, musiał wprzód postarać się o tę godność, jeżeli nie było wakansu to uprosić jednego z kanoników o ustąpienie mu miejsca. Spór dotyczący sposobu obierania biskupów, toczący się między kapitułą a koroną polską, został załatwiony przez traktat w Piotrkowie 1512 r. zawarty, a przez papieża r. 1513 potwierdzony. Na mocy tego traktatu mianował król polski z grona kapituły, w przeciągu 8 dni po odebraniu wiadomości o osieroceniu katedry, 4 kandydatów, z których kapituła jednego obierała, prosząc króla o polecenie go celem potwierdzenia apostolskiego. Później jednak królowie nieomal całkiem owładnęli obiorem biskupów. Kapituła warmińska składała się pierwotnie z 16 kanoników, na których czele stało 4 prałatów prepozyt, dziekan, kantor i scholastyk. Ważniejsze sprawy rozstrzygał biskup tylko za jej radą. Już pierwszy bisk. Anzelm dał kapitule prawo uzupełniania siebie samej drogą wolnego wyboru i obierania biskupa z grona swojego. Kanoników zaś miała wybierać kapituła w porozumieniu z biskupem. Na tych zasadach opierała się pomyślność katedry warmińskiej i ztąd też pochodzi, że Krzyżacy nie zdołali zagarnąć biskupstwa warmińskiego pod władzę swoją, podczas kiedy trzema pozostałemi wnet zawładnęli, obsadzając je biskupami z pośród księży swego zakonu. Bisk. Anzelm wyposażył kapitułę bardzo hojnie, odstąpiwszy jej trzecią część swej dzielnicy, czyli dzisiejszy dekanat melzacki i olsztyński, z wszystkiemi prawami zwierzchnictwa. To też dziś jeszcze kapitule przysługuje prawo prezentacyi na 30 parafii, biskupowi na 70 około, rządowi tylko na 33, a osobom prywatnym na 6. Mocą traktatu toruńskiego z r. 1466 stali się biskupi, ze sprzymierzeńców Krzyżaków, lennikami korony polskiej. Traktat labiawski z r. 1656 oddal Warmią w ręce elektora brandenburskiego, ale już r. 1657 podpisał Brandenburczyk we Welawie traktat wieczysty z Wacławem Leszczyńskim, biskupem warmińskim, później prymasem, w którym elektor, wyswobodzony z lennictwa polskiego, za Warmią dostał Bytowo i Lębork w lennictwo. Wreszcie r. 1772 zostało biskupstwo warmińskie wcielone do królestwa pruskiego. Dochody biskupie i kapitulne wziął rząd w administracyą, zobowiązując się płacić połowę czystego dochodu, które według notyfikacyi z r. 1773 dla biskupa wynosiły 24045 tal 12 sbr. 7 fen. , a dla kapituły 14094 tal 29 sbr. 2 fen. W sprawach duchownych oddał Innocenty III r. 1211 okolice tutejsze prowizorycznie pod metropolią gnieźnieńską, zaś r. 1255 przyłączył Innocenty IV biskupstwo warmińskie do metropolii rygskiej. Lecz stosunek ten zawsze był bardzo luźny, a za czasów bisk. Łukasza Watzelrode prawie już całkiem ustał. Wreszcie Juliusz II uwolnił r. 1512 biskupów warm. z pod władzy arcybiskupią, tak, że dziś samej stolicy apostolskiej podlegają. Późniejsze zabiegi arcybiskupów gnieźn. co do przywrócenia dawnego stosunku sparaliżowali biskupi Hozyusz 1554, 1556, Kromer 1577, Rudnicki 1613 i Szyszkowski 1634. Bandera biskupstwa warmińskiego przedstawiała Baranka wielkanocnego; Długosz tak ją opisuje, , Item decimum banderium episcopi et episoopatus Varmiensis, quod in Campo pro medietate rubeo Agni Dei albam imaginem, vexillum parvulum pede uno supra se porrigentem et ex cujus gutture sanguis in calicem antepositum defluebat, item alteram medietatem campi albam tantummodo habet pro insigni. Hufiec, który biskup jako sprzymierzeniec Krzyżaków wysłał pod Tannenberg, liczył przeszło 100 zbrojnych ob. Długosza Banderia Prutenorum, Script. rer. pruss. , IV, 29. Warmia polska. Biskupstwo warmińskie leżało prawie wśród Prus książęcych i tylko w północnym rogu od strony zach. dotykało wojew, malborskiego. Tem się też tłumaczy, dla czego Warmia, mająca w znacznej części ludność polską i należąca od r. 1466 do Polski, rządzona od r. 1551 do 1795 przez 17 biskupów Polaków, przy pomocy duchowieństwa polskiego, mało się z Polską komunikowała i mało była znana w ziemiach polskich. Uważała się zresztą Warmia za przedstawicialkę odrębności Prus królewskich w stosunku do Polski, książę biskup warmiński był z urzędu marszałkiem na gienerale wspólnym sejmie ziem pruskich, a otrzymawszy od Karola I, cesarza, tytuł księcia rzeszy niem. , muł się pokrzywdzonym w Rzeczypospolitej, która tytułów, a zwłaszcza zagranicznych, nie uznawała. Ztąd też to pochodziło, że Warmia tak troskliwie przestrzegała warunku indygenatu pruskiego, dla biskupów. Rodziny szlacheckie polskie nie osiadały w Warmii na czas dłuższy; trzymały się zwykle dworu biskupiego i kapituły oraz dóbr kościelny oh i klasztornych. Dziś napotyka się tu I owdzie w zniemczałych rodzinach szlacheckich polskie nazwiska; o innych wiadomo, ze mieszka Warmia ły przed niedawnym jeszcze czasem. W różnyoh czasach w Warmii spotykamy następnie rodziny polskie Badyńscy, Bogdańscy, Brońscy, Burchartowie, Bruscy, Bystramowie, Cichowscy, Chwosowie, Czajkowscy, Czarlińscy t. Schedel, Dąbrowscy, Drygalscy, Filipowscy, GąsiorowscyHelden, Gierczyńscy, Gnatowscy, Grekowiczowie, Grzymałowie, Katyńscy, Hozyuszowie, Jagodyńscy, Janoszycowie, Kalnasowie, Kamińscy, Kobierzyccy, Kurowscy, Łąccy, Łączyńscy, Matowie, Miecznikowscy, Mielicza, Milewscy, Moccy, Murzynowscy, Nyczowie, Openkowscy, Płacheccy, Pakoszowie, Płoccy, Prawicze, Prusowie, Przeworscy, Przysiorowscy, Rcszkowscy, Robakowscy, Rogalowie, Rostkowie, Rożyńscy, Rusieccy, Sasowie, Sikorscy, Ślescy, Soczyńscy, Sokołowscy, Stanisławscy, Strachowscy, Świedliccy, Szajkowscy, Szymonowscy, Trzcińscy, Wątkowscy, Weissewie h. Poraj, Wierzbowscy, Wilamwscy, Wilkańcowie, Worańscy, Wostrowscy, Wolscy, Wypczyńscy, Zaworscy, Żórawscy, Żuchowscy ob. Kętrzyński, O ludn. poL, str. 564 566. Inaczej miała się rzecz z ludnością wiejską i niektórych miast, na płd. ku granioy polskiej położonych. Pomimo zabiegów niemczących krzyżackich ludnośó polska, uczepiwszy się biskupiego płaszcza, zdołała swą narodowość utrzymać aż do połączenia się Polską. W ostatnich czasach, kiedy rząd pruski zaczął dalej prowadzić dzieło Krzyżaków, ludnośó ta posiadała już dosyó wyrobionej świadomości narodowej, aby zachować swą mowę, pomimo braku wyższej intelligiencyi, której grono jest zbyt szczupłe. Szło wprawdzie z pośród ludu nie mało młodzieży do szkół wyższych, ale takich, co zdobywszy stanowisko w świecie uczonym, pozostali mimo to Polakami, jest mało. Na wzmiankę zasługują Samuel Maciejowski, prof. Pietraszewski, tłumacz Zendawesty, zmarły przed kilkunastu laty w Berlinie, dr. Sieniawski, autor Biskupstwa warmińskiego, wreszcie kś. dr. Schreiber, założyciel Tow. czeladzi w Olsztynie, które za jego staraniem posiada dom własny dla posiedzeń. Dzisiejszą ludnośó polską w Warmii składa sam lud roboczy, rolniczy wiejski i rzemieślniczy po miasteczkach. Kierownikami jego są włościanie, t. zw. gburzy. Granice kawałka Warmii zajętego przez polską przeważnie ludnośó, schodzą się dość ściśle z granicami pow. olsztyńskiego i reszelskiego, którego pln. częśó przecież jest więcej niemiecką. Naturalne zaś granice tej polskiej Warmii są od zachodu rzeka Pasarga po sargi czyli moczary i szarugi mazurskie sięgająca, wraz z jez. Płużeńskim, od płd. wschodu jez. Pasymskie i Sirwińskie, od wschodu zaś rozlewiska jeziór z sobą połączonych rzeczkami, jak Dadalskiego i Łowtrowskiego, od płn. zaś prosta linia od jez. Błonkowskiego do Morąskiego. Powiat olsztyński obejmuje 23, 86 mil kw. , reszelski zaś 14, 84, razem 38, 70. Biorąc z pow. reszelskiego tylko połowę południową, dziś jeszcze gęsto przez ludnośó polską, nasiadłą, będzie to obszar 30, 28 mil kw. Pow. olsztyński i reszelski obejmują 4 dekanaty biskupstwa warmińskiego olsztyński, wartemborski, jeziorański i reszelski. W dek. olsztyńskim jest 13 parafii Olsztyn, Brunswałd, Gietrzwałd, Gryźliny, Jonkowo, Olsztynek na Mazurach, Bartąg al. Bertąg, Dywity, Gutkowo al. Jetkowo, Nowy Kokendorf, Szembruk, Szembark i Wutryny. W Olsztynie kazania bywają na przemiany po polsku i po niemiecku. W N. Kokendorfie i w Jonkowie jest już nie mało Niemców. Pozostałe parafie są prawie zupełnie polskie. Mieszkające tu i owdzie rodziny niemieckie po niejakim czasie spolszczają się zwykle. Kazania niemieckie bywają tu tylko 4 razy do roku, w drugie święto Boż. Narodz. , Wielkiejnocy, Zielonych Świątek i w uroczystość głównego patrona kościoła, zarazem po polsku i niemiecku. Do dekanatu wartemborskiego należą w Warmii miasto Wartembork, Stary Wartembork, Sętal, Klewki, W. Klebark, Purda, Bartołty, Ramzy, Lamkowo, Lesiny. Stary Wartembork, Sętal i Lamkowo posiadają już znaczną częśó Niemców. W St. Wartemborku kazania niemieckie bywają podobno co czwartą niedzielę. W Sętalu jest więcej Niemców niż Polaków, ale kazania są jeszcze po większej części po polsku. W Lamkowie jest połowa Niemców a przynajmniej takich co po niemiecku umieją i kazania są tam zapewne naprzemiany po polsku i po niemiecku. Inne parafia są zupełnie polskie. W Klebarku było przed kilku laty na 1600 komunikantów tylko 25 nieumiejących po polsku, a 130, którzy i kazania w obu językach zrozumieć mogli. Są to po większej części spolszczeni Niemcy. Kazania niemieckie w tych parafiach bywają 4 razy do roku jak w dek. olsztyńskim; Tylko w Wartemborku bywają oo trzecią niedzielę. Dekanat jeziorański ma 7 parafii, z których tylko dwie Biskupiec i Biesowo mają kazania polskie, W Biskupcu, obok Olsztyna i Wartemborka trzeciem mieście polskim na Warmii, są podobno trzy kazania polskie a czwarte niemieckie. W Biesowie, gdzie już przeważają Niemoy, i kazania niemieckie muszą być częstsze. Dekanat reszelski, złożony z 10 parafii, ma już tylko dwie, w których bywają kazania polskie Ządzbork, miasto leżące już na Mazurach, i Świętolipkę w pow. rastemborskim, sławną jak Gietrzwałd odpustami. Zupełniejszy obraz pow. olsztyńskiego pod względem rze, gładkie na czole, zmarszczone i zszyte w tyle głowy, mające wierzch aksamitny albo też biały czepcowy. Czółko wyszywane złotogłowiem, wkoło koronka biała przy twarzy. Dziewczęta zaś używają miękkich mycek, to jest czapeczek czyli czepeczków z białego muślinu lub tiulu, a na tym przewiązują głowę t. z. kitajką, to jest jedwabną chusteczką koloru czerwonego lub niebieskiego. Lud uprawia wiele lnu, który się doskonale udaje i dotąd jeszcze prace około niego wykonywa gromadnie. Do rwania lnu przybywają sąsiedzi i sąsiadki z pomocą, tak samo i do tarcia lnu, a wtedy uczta w domu przy pracy, poczęstne, na które każda gospodyni się sadzi. W wieczory zimowe przędą często jeszcze przy świetle łuczywa. Na takich wieczorkach brzmia śpiewy pobożne, ale odzywają się i świeckie. W każdej chacie stoją tu krosna, a Warmianka umie się z niemi dobrze obchodzić. Wyrabiają; zaś nie tylko płótno z oprzędzionego lnu, ale też i tkaniny bawełniane, na które zakupują po miastach białą i farbowaną przędzę, a raczej nici kręcone bawełniane, z których robią pasiate, kropkowane tkaniny na okrycie siebie, męża i dzieci. Kolory bywają w tych tkaninach czerwone, żółte, niebieskie i brunatne, nie jaskrawe i dosyć gustownie dobierane. Lud tan nie zna gwiazdki i wieczerzy na wilię. Podarki dzieciom daje Pan Bóg w pierwsze święto Bożego Narodz. Nie roznoszą tu opłatków, a na Wielkanoc ksiądz nie święcie święcono tu bowiem nieznane. W domu zmarłego wstrzymują się od wszelkiej roboty, dopóki ciało nie zostanie pochowanem. Skoro trumnę umieszczono już na wozie, kierujący pogrzebem uderza pięścią po trzykroć w trumnę, wołając Siadaj duszo z nami, ażeby dusza, nieodstępująca jeszcze ciała, nie musiała pieszo iść obok wozu. Wkrótce po zaręczynach narzeczeni obierają sobie drużbów, placmistrzami zwanych, zwykle kogo z krewnych. Drużbowie ci mają obowiązek zaproszenia gości na gody, tudzież obsługiwania ich podczas uczty. Ślub bierze się zwykle we wtorek. W czwartek tedy przed ślubem przybywa drużba panny młodej, sam i koń Jego przystrojeni w wstążeczki, do domu rodziców panny i nie zsiadając z konia wjeżdża do izby i w swej przemowie zapytuje Czyli z konika zsiadać czyli na nim ma napowrót wracać. Oni tedy proszą aby zsiadł z konia, częstują i powiadają mu, gdzie i do kogo ma jechać i na wesele prosić. Wtedy objeżdża drużba domy wskazane. W poniedziałek przed ślubem wieńce wiją. Na to dawniej drużba musiał zapraszać dziewczęta i chłopców, ale tylko w tej wiosce, w której młoda panna mieszkała. We wtorek rano drużba objeżdża narodowości daje statystyka urzędowa, opracowana z polecenia regiencyi przez dr. Grunenberg, w r. 1864 drukiem ogłoszona. Według niego wynosiła ludność pow. olsztyńskiego 47901 dusz między niemi 35529 Pol. i 12372 Niem. Rodzin było w pow. w ogóle 9888, między niemi 7592 polskich, 2296 zaś niemieckich. Osad liczył pow. 230, mianowicie 2 miasta Olsztyn i Wartembork i 228 wsi. Wartemborku było 3143 mk. i to 1946 PoL i 1197 Niem. ; w Olsztynie liczono 4271 mk. , 1841 Pol. i 2430 Niem. Pomiędzy 228 os. wiejskiemi było 59 czysto polskich, 35 zaś czysto niemieckich, 131 osad miało ludność mieszaną, lecz w 13 tylko przeważali Niemcy. Według Sembrzyckiego liczy pow. olsztyński obecnie 62331 mk. , między nimi 36500 Polaków. Pow. reszelski liczył 1886 r. 50143 mk. , między nimi według Schlotta Uebersicht des Reg. Koenigsberg ludność polska stanowiła 1861 r. szóstą część, co czyni przeszło 8000. Lecz cyfra ta jest za mała. Polak, umiejący po niemiecku, podawany bywa często za Niemca. Wynika ztąd, że w samem biskupstwie warmińskiem żyje około 50000 Polaków, Ludność ta zapomniana i odcięta od reszty narodu, stykała się tylko z sąsiednimi Mazurami pruskimi, luteranami. Przez długie lata lud tutejszy czytywał tylko polskie książki do nabożeństwa, drukowane w okolicznych miastach Olsztynie, Morągu, Sztumie i Kwidzynie, pełne błędów językowych i drukarskich. Kalendarzy nie było wcale. Dopiero chełmińskie kalendarze tu się przedarły a za niemi inne. Dziś istnieją już biblioteki ludowe i towarzystwa włościańskie w Gietrzwałdzie i Butrynach. W Olsztynie wychodzi na życzenie włościan warmińskich już od 8 lat dwa razy w tydzień Gazeta olsztyńska Przechowały sie w ustach ludu dawne pieśni religijne, jak Kto się w opiekę i Przez Twoje święte Zmartwychwstanie, lecz melodya ich uległa zupełnej zmianie. Z zabytków przeszłości przechował się w Warternborku pomnik fundatora kaplicy przy tamecznym kościele, kardynała Andrzeja Batorego. Jestto monument marmurowy, 25 stóp 8 cali wysoki. W pamięci ludu utrzymują się Hozne podania do miejsc historycznych się odnoszące, jak np. o trzech krzyżach pod Olsztynem, gdzie Jagiełło pobił Krzyżaków. Po wsiach wznoszą się wysokie krzyże z wizerunkiem Zbawiciela i piękne kapliczki na cześć N. M. Fanny lub świętych. Strój ludowy już prawie wszędzie ustąpił miejsca miejskiemu. W niektórych okolicach zachowały się tylko jeszcze t. z. twarde mycki, to jest czapeczki na głowy dla niewiast zamężnych. Jest to czółko aksamitne na sztywnej tektu Warmia Warmie Warminie Warmuntów Warmuntowice Warna Warnadzoł Warmiaki jeszcze raz domy, spraszając gości aby towarzyszyli młodej parze do kościoła, Po oracyi drużby jadą wszyscy do kościoła, a po ślubie udają się najprzód do oberży, albo też, jeżeli ślub się odbywa w tej samej wiosce, wprost do domu weselnego. Wieczorem zaczyna się uczta godowa. Stoły pownosić i potrawy na nich ustawić jest obowiązkiem drużbów. Późno w noc dopiero goście się rozchodzą. Zamiejscowych biorą gospodarze wioski na noc. U nich zostają zwykle na obiedzie drugiego dnia. Po obiedzie wyjeżdża drużba znowu spraszać gości do domu weselnego, w którym się bawią zwykle jeszcze do czwartku lub piątku. Narzecze warmińskie jeszcze dotąd naukowo nie jest zbadane. Obok licznych odrębności zachowało ono wiele form starożytnych. Ludność tutejsza wymawia w przed i jak z, tak np. zilk zamiast wilk, żyzica za żywica zianek za wianek, wtrąca też z mazurska s, mówiąc psiwo zamiast piwo. Używają tu form noja za nam, woja za wam. Przytaczamy na próbę wyjątek z opisu kiermaszów na polskiej Warmii Też to dzisiaj i ludu było na tym odpuście, bodajemci tu jeszcze nigdy tyle nie zidział widział, choć mi już łosmy ósmy dziesiątek na kark włazi. Ale też buło i na co przyjść, co to za śliczne nabożeństwo, przytem ładne pozietrze, że aż pachnie, a i ten tryumf muzyka mi jeszcze w łuszach brzmi. Kubalu, co to za jedni teraz muzykują na chórze To wejcie dziadku wszystko są gospodarskie syny, którzy się kościelnej muzyki wyuczyli i nigdzie na weselach grywać nie wychodzą Mataniów Frącek grywa na tubzie, Zieczorków Józef na trompecie, Zientaków Jochim na waltorni, Barzińskiego Kuba na tynorze, Duliuszów Matys na bekornecie, Zielizięskiego Jendrys na pykolu a stary Łolander na bębuże. To wejta zuchy, aż ci mi się chce ich pochwalić. Ale jeszcze zięcej chwały zasłużyli te nieboraki księża, jak ci się pocili, co ci mieli za pracę; ale też i nie driw, na tyle narodu czteraoh księży; przy tem trzy kazania, suma, procesya, tyle ludzi do słuchania i do komunikowania, wszyscy czterej jeszcze łostali w słuchanicach i do nieszporu ledwo skończą. Majątek przechodzi z ojca na syna. Gdzie się jaki Niemiec ożeni, wnet nauczy się trochę po polsku, a dzieci już zupełnie polskie. Gospodarze posiadają zwykle po 2 włóki chełmińskie dosyć dobrej roli. Oprócz nich są jaszcze t. z. ogrodnicy, posiadający własną chałupę i parę morgów roli; trudnią się wszyscy rolnictwem. Zakładów fabrycznych jest bardzo mało, Kolej toruńskowystrucka przerzyna na 12 milowej przestrzeni sam środek polskiej Warmii, łącząc zarazem jej trzy miasta Olsztyn, Wartembork i Biskupiec. Ludnośó protestancka osiadła na Warmii dopiero po okupacyi pruskiej. Hozyusz bowiem, wróciwszy z soboru Trydenckiego, rozporządził, aby żaden protestant w granicy biskupstwa nie mieszkał, ani żadnych dóbr nie posiadał. Rząd pruski zniósł ten zakaz, a potem umieszczać zaczął po miastach załogi luterskie i urzędników, nadto ułatwiał rodzinom ewangielików roboczych osiedlanie się na Warmii. Załogi otrzymały naturalnie swoich predykantów, a gminy luterskie swoich katechetów, którzy nie tylko uczyli w szkole ale i spełniali funkcye kościelne. Już r. 1817 było na Warmii 1364 rodzin protestanckich, liczących blisko 6000 dusz. R. 1836 zaś 10 miast warmińskich miało swoich predykantów i nauczycieli. W 1880 r. było już 22000 prot. , t. j. dziesiąta częśó ludności ob. Westfaelisches Volksblatt, 1886, Nr 316. Żródła Dr. Sieniawski Biskupstwo warmińskie, Poznań, 1878; Freiburger Kirchenlexikon v. Wetzel u. Weite, mieszczący obszerny artykuł o Warmii pióra obecnego biskupa dr. Andrzeja Thiel; Zeitschrift f. Gesch. u. Alterth. Ermlands; Cod. dipl. Warmiensis. Kś. Romuald Frydrychowicz. Warmiak al. Wermiak, wś, pow. kolneński, gm. Łyse, par. Myszyniec. W 1827 r. było 22 dm. , 142 mk. Warmiaki, wś nad rzką Naborówką, pow radzymiński, gm. i par. Jadów, ma 58 mk. , 197 mr. W 1827 r. 17 dm. , 116 mk. Warmie, strumień, w gub. kowieńskiej, prawy dopływ Wenty. Warmie, pow. szawelski, ob. Gierdziały. Warmiki, dwór, pow. szawelski, w 1 okr. poL, gm. Błagowieszczeńsk, o 56 w. od Szawel. Warminie, wś, pow. rossieński, gm. Stulgie. Warmuntów, 1806 Warmunthowicz, 1516 Warmołtowicze wś, pow. kozielski, . par. katol. Rzeczyca, ew. Gnadenfeld. Wś miała 258 ha, 70 dm, , 431 mk. 68 ew. . Warmuntowice, niem. Warmuntowitz, dobra i wś, pow. wielkostrzelecki, par. katol, Centawa, ew. Wielkie Strzelce. W r. 1885 dobra miały 498 ha, 8 dm. , 93 mk. 5 ew. ; wś 240 ha, 32 dm. , 267 mk. 6 ew. . Warna, ob. Wrona. Warna, zaśc. nad potokiem t. nazwy, pow. wileński, w 1 okr. poL, gm. Rzesza o 15 w. , okr. wiejski i dobra w 1865 r. Fryczyńskich Zameczek, o 6 1 2 w. od Wilna, ma 3 dm. , 2 mk. prawosŁ, 31 katol. , 4 żydów podług spisu z 1865 r. 8 dusze rewiz. . Warna. wś, należała do dóbr zadnieprskich ze Skwiry Połowców Rożynowskich ob. t. X, 744. Warnadzoł, ob. Warnauły. Warmiak Warmiak Warmiki Warnele Warnagiry Warnagiry, w spisie z r. 1827 Wornogiry, wś, pow. kalwaryjski, gm. Balkuny, par. Krakopol, odl. od Kalwaryi 39 w. , ma 51 dm. , 375 mk. W 1827 r. było 36 dm. , 252 mk. Warnajcie 1. wś, pow. rossieński, w 3 okr. poL, gm. i par. Botoki, o 47 w. od Rossień. 2. W. , wś, pow. telszewski, w 4 okr. pol. , o 18 w. od Telsz. Warnakallen, wś, pow. piłkałowski, st. p. Schillehnen. Warnakiele al. Warnokiele, wś, pow. maryampolski, gm. Michaliszki, par. Płutyszki, odl. od Maryampola 26 w. , ma 10 dm. , 88 mk. W 1827 r. było 2 dm. , 21 mk. , par. Preny. Warnaliszki al. Karcieliszki, wś, pow. kalwaryjski, gm. Janów, par. Ludwinów, odl. od Kalwaryi 70 w. , ma 8 dm. , 36 mk. , 162 mr. Wchodziła w skład dóbr rząd. Ludwinów. W 1827 r. 2 dm. , 21 mk. Warnaliszki, folw. , pow. wiłkomierski, w 5 okr. poL, gm. Androniszki, o 65 w. od Wiłkomierza. Juchniewiczowie mają tu 26 dzies. 3 1 2 lasu 2 nieuż. . Warnarejżys, zaśc, pow. wiłkomierski, w 5 okr. poL, gm. Onikszty, o 40 w. od Wiłko mierza. Warnaschelen, wś, pow. darkiejmski, st. p. Trempen. Warnau. Tak od r. 1887 zowią urzędowo wś Kościeleczki, w pow. malborskim. Kś. Fr. Warnauly al. Wanadzoł, folw. , pow. miń ski, w 3 okr. poL Kojdanów o 27 w. , gm. Zasule, o 66 w. od Mińska, ma 32 włók. Wła sność dawniej Świętorzeckich, od 1876 r. Spirydonowa. A. Jel. Warnawin, mto powiat. gub. kostromskiej, na prawym wyniosłym brzegu Wetługi, pod 57 15 płn. szer. a 63 wsch. dług. , odl, o 385 w. od Kostromy, ma 184 dm. 1 murow. , 1215 mk, 3 cerkwie, 2 domy gościnne z 35 sklepami, szkołę miejską, st. poczt. , przystań handlową. Do miasta należy 2644 dzies. ; dochody w 1860 r. wynosiły około 600 rs. W t. r. było w mieście 112 rzemieślników. Przemysł fabryczny nie istnieje, handel nieznaczny, pomimo 4 jarmarków dorocznych. Pierwszym osadnikiem miejscowości był błog. Warnawa Barnaba, który przebywając tu 28 lat jako pustelnik, zmarł w 1492 r. Uczniowie jego wznieśli pustelnią i 3 cerkwie. W 1764 r. zniesiono monaster, około którego powstała słoboda, zamieniona w 1778 r. na mto powiat. namiestnictwa kostromskiego. Warnawiński powiat leży w płd. wsch. części gubernii i zajmuje 185 mil al. 8947 w. kw. Powierzchnia równa, gleba przeważnie piaszczysta, w części płd. ilasta. Z rzek najważniejsza Wetługa, przerzynająca powiat z płn. na płd. , spławna i przybierająca od lew. brz. Łapszengę i Kudromę, od pr. Ustę, Czarną i in. Jezior wiele; powstały one przeważnie ze starego koryta rz. Wetługi i w ogóle są nie znaczne. Również wiele bagnisk śródleśnych, zwłaszcza na lewym brz. Wetługi. Lasy do 800000 dzies. pokrywają prawie całą po wierzchnię powiatu. W drzewostanie przewa ża sosna, jodła, osina, lipa, brzoza, dąb, nie kiedy klon, wiąz i in. W 1860 r. było w po wiecie bez mta 78279 mk 6915 rozkolni ków i 1700 jednowierców, zamieszkujących w 604 miejscowościach, mających 11341 dm. W powiecie jest 29 cerkwi i 57 kaplic prawosŁ, 1 cerkiew Jednowierców i 6 domów modlitwy rozkolników. Rolnictwo mało roz winięte. Pod rolą znajduje się do 84000 dzies. , pod łąkami do 18000 dzies. W 1860 r. było w powiecie 22900 sztuk koni, 26180 bydła rogatego, 44650 owiec i 6100 trzody chlewnej. Główne zajęcie mieszkańców stanowi przemysł leśny, na którym opiera się również i przemysł fabryczny 60 smolarni i 30 dziegciami. Nadto w 1860 r. było w po wiecie 2 olejarnie, 4 cegielnie, 1 gorzelnia, 1 garbarnia i 6 niewielkich fabryk wyrobów bawełnianych. J. Krz. Warnawino, wś, pow. mścisławski, gm. Bochota, ma 14 dm. , 54 mk. Folw. , dziedzictwo Wyskowskich, 115 dzies. 56 roli, 14 łąk, 34 lasn. Warwa Woda dok. , miejscowość pod Lupowem, w pow. słupskim, wymieniona w przywileju margr. Waldemara z r. 1310 ob. Perlbach P. U. B. , str. 603, jako odgraniczająca ziemię słupską od krzyżackiego Pomorza. Warnehlen, wś, pow. gąbiński, st. pocz. Gumbinnen. Warneinen, wś i dobra, ob. Worniny, Warnele 1 wś, pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol, o 62 w. od Nowoaleksandrowska. 2. W. , wś, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol, o 93 w. od Nowoaleksandrowska. 3. W. , wś, pow. telszewski, w 4 okr. poL, o 38 w. od Telsz. Warneliszki, zaśc. szl. nad jez. Wiszinta, pow. święciański, w 2 okr. pol, o 51 w. od Święcian, 1 dm. , 8 mk. katol. Warnen 1. wś, pow. ragnecki, st. poczt. Kraupischken. 2. W. , wś, pow. gołdapski, st. pocz. Tollmingkehmen. Warnia, rzka, pow. borysowski, ob. Pijany Las t. VIII, 123. Warniańce, w spisie z r. 1827 Worniańce, wś, pow. sejneński, gm. i par. Lejpuny, odl. 34 w. od Sejn, ma 20 dm. , 159 mk. , 13 osad, 737 mr. Wchodziła w skład dóbr Lejpuny. W r. 1827 wś prywatna, miała 13 dm. , 94 mk. Zapewne w pobliżu tej wsi znajdują się jeziora Warninajtys i Warnianis, Warniańce Warnia Warnen 1 Warneliszki Warneinen Warnehlen Warwa Warnawino Warnawin Warnau Warnaschelen Warnarejżys Warnaliszki Warnokiele Warnakallen Warnajcie Warnigkeim Warnianis i Warninajtys, jeziora, w pow. sejneńskim, w pobliżu wsi Warniańce, w dobrach Lejpuny, zapewne w zlewie rzki Serejki. Warnicka, przystań na Dniestrze, pod Benderami o 3 w. . Warnickam 1 dobra ryc, pow. świętosiekierski, st p. Ludwigsort. 2. W. , folw. , pow. pruskoholądzki, st. p. Schlobitten. Warnicken, nadleśnictwo, pow. fyszhuzki, st. p. Lorenz. Rozległe lasy liściaste, ro złożone nad morzem, w najpiękniejszej części brzegów Samlandyi. W lecie zwiedzane przez gości kąpielowych. J. B. Warinien Gross i Klein, wś i folw. , i Warnienhof, posiadłość, pow, welawski, st. p. Taplacken. Warnigkeim, folw. , pow. frydlądzki, st. p. Domnau. Warnikeim, posiadłość, pow. rastemborski, st. p. Korschen. Warningken Klein i Gross, dwie wsi, pow. piłkałowski, st. p. Pilkallen dla W. Klein i Sodargen dla W. Gross. Warnin, dobra ryc. w Pomeranii, pow. białogrodzki, st. p. i kol Gr. Tychow; 3289 ha 1147 roli orn. , 128 łąk, 1804 lasu. Cały ten klucz, obejmujący 9 miejsoowości, miał 1885 r. 44 dm. , 104 dym. , 677 mk. ew. R. 1892 zakupili te dobra kupcy Arndt i Erdt z Koszalina celem rozparcelowania. Kś. Fr. Warnis, jezioro, w pow. święciańskim, w dobrach Przyjaźń. Warniszki, pow. władysławowski, gm. Tomaszbuda, odl od Władysławowa 2 w. , ma 4 dm. , 57 mk Warniszki, jezioro, w pow. wileńskim, pod zaśc. Podjeziorce. Warniszki 1. zaśc. nad rzką Konciarzyn, pow. święciański, w 1 okr. poL, gm. Swięciany, okr. wiejski i dobra skarbowe Symoniszki, o 5 w od gminy a 11 w. od Święcian, ma 1 dm. , 18 mk. starow, w 1865 r. 2 dusze rewiz. 2. W. , zaśc. nad jez. Ejsiaty, pow. święciański, w 2 okr. pol, gm. Łabonary o 8 w. , okr. wiejski i dobra Jałowieckich Syłguciszki, o 39 w, od Święcian, ma 1 dm. , 10 mk kat. w 1865 f. 2 dusze rewiz. . 3, . W. , wś włośc, nad Jez. Pokałas, pow. święciański, w 2 okr. poL, gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe Łyngmiany o 4 w. , o 31 w. od Święcian, 11 dusz rewiz. W spisie z 1866 r, wykazana jako zaśc, mający 1 dm. , 10 mk. katol. 4. W. , zaśc. szlach. nad jez. Poworninka, pow. święciański, w 2 okr. poL, o 68 w. od Święcian, 2 dm. , 17 mk. katol 5. W. , wś włośc nad jez. t. nazw. , pow. wileński, w 1 okr. poL, o 30 w. od Wilna, 6 dm. , 39 mk 1 prawosŁ, 38 katol. 6. W. wś włośc. , pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Malaty o 8 1 2 w. , okr. wiejski Kazimierzowo, o 75 w. od Wilna, 3 dm. , 29 mk. katol. w 1865 r. 17 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Białodwór. 7. W. 9 wś, pow. kowieński, w 2 okr. poL, o 85 w. od Kowna. 8. W. , zaśc, pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol, o 55 w. od Nowoaleksandrowska. 9. W. , wś, pow. rossieński, gm. Szweksznie, o 114 w. od Rossień. 10. W. wś, pow. wiłkomierski, w 2 okr. pol, gm. Kupiszki, o 80 w. od Wiłko mierza. 11. W. , wś, pow. wiłkomierski, w 4 okr. pol, gm. Wiżuny, o 60 w. od Wiłko mierza. J. Krz. Warniszki, niem. Warnischky, osada, w okr. zelburskim, pow. iłukszteński, par. dyneburska Kurlandya. Warno al Warny, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 1 okr. pol, gm. Dukszty, o 30 w. od Nowoaleksandrowska, ma 3 dm. Należy do dworu Kuźmierki, dawniej Salmonowiczów, dziś Mińskiego. Warnobuda, wś i os. , pow. maryampolski, gm. Jaworowo, par. Igłówka, odl od Maryampola 14 w. ; wś ma 3 dm. , 17 mk. ; os, 1 dm. , 17 mk. W 1827 r. 1 dm. , 18 mk. Warnokiele, ob. Warnakiele, Warnold, os. ryb. i leśnictwo, pow. ządzborski, st. p. Rudozanny. Warnoławki 1. wś, pow, rossieński, par. Poszyle. 2. W. okolica szlach. , pow. rossieński, w 3 okr. pol, gm. i par. Botoki, o 30 w. od Rossień. Posiada kościół filialny, p. w. św. Trójcy, z drzewa wzniesiony w drugiej połowie zeszłego wieku, a odnowiony w 1860 r. przez mieszkańców. Mają tu Bejnarowiczowie 84 dzies. 18 lasu, 3 nieuż. , Giedgowdowie w dwóch działach 160 dzies. 34 lasu, 6 nieuż. , Juszkiewiczowie 38 dzies. 7 lasu, Kumpikiewiczowie 60 dzies. 7 lasu, 6 nieuż. , Wasilewscy 50 dzies. 3 lasu, 5 nieuż. , Wojtkiewiczowie 40 dzies. 9 lasu, 8 1 2 nieuż. . Warnoławkiele 1 okolica, pow. rossieński, w 3 okr. pol, gm. i par. Botoki Miniatowie mają 60 dzies. 8 lasu, 20 nieuż. . 2. W. folw. ., pow, telszewski, w 1 okr. pol, gm. Gadonów, własnośc Budryków, ma 45 dzies. 3 lasu, 17 nieuż, . Warnołcica rzka na Łużycach, prawy dopływ Czornicy. Warnolcicy łuż. , wś i st. dr. żel, niem, Arnsdof. ob. , Warnoszyle, os. , pow. władyaławowski, gm. Zyple, par, Łuksze, odl od Władysławowa 34 w. , ma 1 dm. , 27 mk. Warnow al Warnawa, rzeka, dopływ morza Baltyckiego, między Elbą a Odrą; przybiera z prawej strony rz. Nebel Warnow, Warnold, jedna z odnóg jeziora śniardwy, na Mazurach pruskich. Warnianis Warnianis Warnicka Warnickam Warnicken Warinien Warnikeim Warnin Warnis Warniszki Warno Warnobuda Warnokiele Warnold Warnoławki Warnoławkiele Warnołcica Warnolcicy Warnoszyle Warnow Warów Warp Warpalice Warowce Warowen Warowicka Warowicze Warnow Warnowica Warnowicze Warowsk Warnowickie Warnow Warnow, pierwotna nazwa wsi Kościeliczki, w pow. malborskim. Warnowica, rzeczka, dopływ Dźwiny w Kurlandyi, uchodzi w par. ueberlantzkiej. Jest to odpływ jez. Warnowickiego. Warnowicze, Warnowice, niem. Warnowitz, mko i dobra prywat. , w okr. zelburskim, pow. iłukszteński, par. ueberlautzka, na wschodniej kończynie gub. kurlandzkiej. Posiada kościół katol, p. w. N. M. P. , wzniesiony w 1823 r. przez obywatela Łapkowskiego, filialny par. Elerna. Do dóbr należy folw. Zarośle niem. Sarosla. Dobra należały dawniej do Platerów. Dzieje dóbr i kościoła skreślił kś. Józef Jałowiecki, proboszcz krasławski, w Przeglądzie katol Nr 26 z r. 1887. Warnowickie, jezioro, w pow. zelburskim w Kurlandyi, 3 w, długie, 1 4 w. szerokie, odpływa do Dźwiny za pośrednictwem rzki Warnowicy. Warnówka, wś, pow. kowieński, w 4 okr. pol, o 33 w. od Kowna. Warnupiany, w spisie z r. 1827 Wornupiany, wś, pow. kalwaryjski, gm. Podawinie, par. Dauksze, odl od Kalwaryi 23 w. , w pobliżu bagna Fale, ma 68 dm. , 448 mk. , 1396 mr. Wchodziła w skład dóbr rząd. Ludwinów. W r. 1827 wś rząd. , ma 40 dm. , 318 mk. Warnupis, zaśc, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol, o 45 w. od Nowoaleksandrowska. Warnupka, zaśc, pow. kowieński, w 3 okr. pol, o 46 w. od Kowna. Warny, ob. Warno. Warny, wś, pow. nizinny, st. p. Heinrichswalde. Waroniczy, wś, pow. dryssieński, par. Rosica. Warony, wś, pow. dryssieński, par. Rosica. Warow, Warowo, Warowny, młyn, w pow. chodzieskim, ob. Karczewnik Warow, nie Helmsgruen, Wierzbnik Helmsgruen i Wierzbno, jezioro Warower See, Warów, folw, do Oleśnicy, pow. chodzieski. Warowce, wś nad Smotryczem, pow. pro skurowski, okr. pol i par. kat. Fulsztyn, gm. Kuźmin, sąd w Proskurowie, o 22 w. od Jar moliniec, ma 205 osad, 1570 mk. 70 jedno dworców, 1182 dzies. ziemi włośc, 1126 dworskiej, 34 cerkiewnej. Posiada cerkiew p. w, św. Anny, wzniesioną w 1790 r. , z 1167 parafianami. Należała do Mniszchów, Gra bianków, obecnie Martyny z Grabianków Za leskiej. Dr. M. Worowciszki, wś włośc, pow. święciański, w 2 okr. pol, gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe Łyngmiany o 5 w. , 12 dusz rewiz. Warowen, pow. chodzieski, ob. Karczewnik. Warowicka Buda, wś nad rzką Olszanką, pow. radomyski, w 4 okr. pol, gm. Martynowicze, par. praw. Warowicze o 10 w. , o 135 w. od Radomyśla, ma 161 mk. Podług Pochilewicza jest tu 225 mk. ; włościanie, w liczbie 37 dusz rewiz. , uwłaszczeni zostali na 573 dzies. , ze spłatą po 141 rs. 98 kop. rocznic Warowicze, wś i kolonia, pow, radomyski, w 4 okr. pol, gm. Martynowicze o 4 w. , o 135 w. od Radomyśla. Położone w nizinie, otoczonej lasami, przy bezim. ruczaju, uchodzącym o 1 1 2 w. poniżej wsi do Uszy od lew. brzegu, w pobliżu rozległego błota, zwanego Kazimierowskie. Wś na 641. mk. , kolonia zaś 99 mk. żydów. Podług Pochilewicza we wsi jest 731 mk. prawosł. , 144 katol w całej parafii i 85 żydów; w kolonii zaś 29 dusz męż. żydów. Włościanie, w liczbie 180 dusz rewiz. , uwłaszczeni zostali na 2867 dzies, , ze spłatą po 960 rs. 53 kop. rocznie. We wsi cerkiew par. , p. w. św. Parascewii, z drzewa wzniesiona w pierwszej połowie zeszłego wieku a odnowiona w 1858 r. , uposażoną jest 75 dzies. ziemi 40 dzies. lasu. Do par. praw. należą wsi Warowicka Buda, Kowszyłówka Mała i Wielka, Pawłowicze, Barany, Rudnia Stara i Klewin. Wś W. istniała już w 1543 r. jak widać z nadania Zygmunta Starego monasterowi Michajłowskiemu w Kijowie dwóch służb w tym siole W końcu XVII w. należała do Karola na Łohojsku Tyszkiewicza i była na mocy prawa zastawnego w posiadaniu Krynickiego. Obecnie wraz z Martynowiczami należy do Steckich. J. Krz. Warowsk mylnie Waworsk, ob. Rozważów, wś nad rzką Ośnicą, pow, radomyski, w 4 okr. pol, gm. i par. Rozwazów o 12 w. , o 70 w. od Radomyśla, ma 462 mk. Podług Pochilewicza jest tu 500 mk. prawosŁ, 30 katol i 30 rozkolników w chutorze Rafałówka. Włościanie, w liczbie 132 dusz rewiz. , uwłaszczeni zostali na 466 dzies. , ze spłatą po 186 rs. 73 kop. rocznie. Dawniej istniała tu warzelnia saletry. W. wraz z Olizarówką, Krapiwną, Warchalewem i Ośnicą nabyty został w 1824 r. od Narcyza Olizara przez Alojzego Żmijewskiego, dziś jego syna Rafa ła i dzieci drugiego syna Ludwika, posiada jących wspólnie 400 dzies. ziemi użytkowej, 416 lasów i 600 nieuż. J. Krz. Warp, jezioro, ob. Neuwarp. Warpalice al Warpolice, wś i folw. , pow. rypiński, gra. Wąpielsk, par. Radziki dawniejsze spisy podają Strzygi, odl 6 w, od Rypina, ma 15 dm. , 216 mk, młyn wodny, Bucha zwany. W r, 1827 było 10 dm. , 83 mk. , par. Skrwilno. Na obszarze wsi jezioro bez nazwiska, majace obszaru 15 mr. Dobra Warnówka Warnupiany Warnupis Warnupka Warny Waroniczy Warony Warow Warschow W. składały się r. 1873 z folw. W. , rozl. mr. 682. Wś W. os. 25, mr. 128; wś Tomaszewo os, 12, mr. 662. Według reg. pob. pow. rypińskiego z r. 1564 siedziało ta 2 poddanych kaszt. łęczyckiego na całym łanie i stał młyn. Płacono 1 fl. 15 gr. i 1 sold. Pawiński, Wielkp. , I, 298. R. 1789 własność Cissowskich; 25 kor. żyta wysiewu, 434 złp. . czynszu. Warpechy al. Werpechy Nowe i Stare, dwie wsi, pow. Mokki gub. grodzieńskiej, w 2 okr. poL, gm. Rajsk, o 13 i 15 w. od Bielska. Warpensy, wś i folw. , pow. grójecki, gm. i par. Jasieniec, odl 6 w, od Grójca. W 1827 r. było 3 dm. , 39 mk. Dobra W. składały się w r. 1876 z fol W. , Polichno i Wierzchowiny, rozl. mr. 1334 fol W. gr or. i ogr. mr. 375, łak mr. 167, nieuż. mr. 23; bud. mur 5, drewn. 21; płodozm. 7pol; fol Polichno gr. or. i ogr. mr. 176, łąk mr. 18, nieuż. mr. 7; bud. drew. 12; płodozm. 7pol; folw. Wierchowiny gr. or, i ogr. mr. 439, łąk mr. 7, lasu mr. 113, nieuż. mr. 9; bud. drew. 12; las nieurządzony, wiatrak. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś W. os. 8, mr. 4; wś Gniejewice os, 30, mr. 556; wś Wierzchowiny os. 13, mr. 48. Według reg. pob, z r. . l540 w par. Jasieniec pow. warecki bracia Varpesowie Jakub Varpes i Piotr Varpes płacili ze wsi PoliknoVarpasz od pół ćwierci łanu, za wsi Gnijevyewijcze dziś Gniejewice od 3 łan. i ćwierci i ze wsi JassijonaVarpasz od 1 1 2 łanu i ćwierci Księgi sądowi ziemi czerskiej, Lubomirskiego, XIV. Warpie, wś, pow. kowieński, w 4 okr. pol, o 28 w. od Kowna. Warpiszki 1. wś, pow. nowoaleksandrowski, w 1 okr. pol, gm. Tauroginie o 54 w. od Nowoaleksandrowska. Stefanowicz i Żylenas mają tu 64 dzies. 2 lasu, 4 nieuż. . 2. W. folw. , pow. szawelski, w 1 okr. pol, gm. Łukniki, o 44 w. od Szawel Warpuciany 1 folw. , pow. kowieński, w okr. pol, gm. Ejragoła, o 88 w. od Kowna, własność Dąbrowskich, ma 200 dzies. 48 lasu 2. W, dobra, pow. kowieński, w 3 okr. pol, o 60 w. od Kowna. 3. W. , żmujdz. Warpyutienaj, folw. i dobra, pow. szawelski, w 1 okr. pol, gm. i par. Szawkiany, o 85 w. od Szawel a 18 w. od Kurszan, Kośc. katol filialny, p. w, św. Antoniego, z drzewa wzniesiony w 1792 r. przez Macieja Jeleńskiego. Własność dawniej Jeleńskich, dziś drogą wiana Burbów, mają 961 dzies. 178 lasu, 72 1 2 nieużytków. Do dóbr należą folw. Wizderki i Łopkajcie, oraz wsi Kapiele 8 dm, , Skajzgiry 7 dm. , Śmieltynie 9 dm. i Żygajcie 5 dm, , Warpuny, niem, Warpuhnen, wś, pow. . ządzborski, st. p. Sorkquitten. R. 1373 Winryk v. Kniprode nadaje Samglobowi i jego Słownik Geograficzny T. XIII Zeszyt 145. synom Warpunowi, Medytowi, Glabunowi i Permojowi 120 włók w Weisteinen Wejsztuny, nad jez. i n. , na prawie chełm. , z obowiązkiem 4 służb zbrojnych i przy 16 latach wolności. Na tym obszarze powstały wsi Warpuny i Zyndaki Sonntagsfeld. Znaleziono tu cmentarzysko pogańskie. Warrasch, pow. czarnkowski Wieleń, ob, Waraż. Warrengen, fol, pow, wyszhuzki, st, p. Powayen. WarribenAlt, dobra pryw. , z folw, W. Neu i Garrosen, w okr. i pow, tukumskim, par, zabelnska Kurlandya. Warrischken, posiadłość nad rzką Rusą, przy ujściu Jegi, pow, tylżycki, st. p, Plaschken, Waruss al. Warrusz wś, pow. szyłokarczemski, st. p. Russ. Warsau niem. ob, Warzewo. Warschallen, zapewne Warszały, wś, pow. niborski, st. p. Jedwabno. Warschau, pow. szamotulski, ob. War szawa, Warschienen al Warszienen, wś, pow. nizinny, st, p. Neukirch. Warschkau, ob. Warzkowo. Warschkauer Muehle niem. , ob. Warzkowski Młyn. Warschkeiten, wś i leśn. , pow. iławkowiki, st. p. Pr, Eylau, Warschlegen, wś, pow, gąbiński, st. p, Walterkehmen. Warschnau niem. , ob. Warzno. Warschow niem. , dok. Varscowe, wś w Pomeranii, pow. sławiński, niedaleko Sławna, R, 1301 potwierdza Sambor, ks. Rugii, burgrabi Mateuszowi wszystkie jego posiadła, między niemi i villam Warsecowe ob, Perlbach P. U. B. , str. 527. Kś. Fr. Warsin al Warszyn, niem. Warszin i War szyn, kol, pow, chojnicki, st. p. Brusy, ob wód domin, Kaszuba, par. kai Leśno; 1401, 79 magd, mr. ; 1885 r. 4 dm. , 29 mk. Wymienio na w wizycie Rybińskiego z r. 1780 str. 80 jako attyn. Kaszuby, a w topogr. Goldbecka z r. 1789 jako król pustkowie o 2 dymach str. 248. Lustracya sstwa tucholskiego z r. 1664 opiewa Warszyn Pustkowie Pan Szymon Laskowski trzyma włókę 1 plus mi nus; prawo na to pokazał Królowej Jejm. ob. Odpisy w Pelplinie, Kś. Fr. Warschowitz, ob. Warzowice. WarsenSee, jezioro, ob. Warzno. Warsew niem. , ob. Warzewo. Warsiady, w spisie urzęd. Worsiady wś, pow. rossieński, w 1 okr. pol, gm. i par. Kołtyniany, o 54 w, od Rossień, posiada kościół Warpechy Warpiszki 1 Warpie Warpensy Warpechy Warschowitz Warsin Warsen Warsew Warsiady Warpuciany Warpuny Warrasch Warrengen Warriben Warrischken Waruss Warsau Warschallen War Warschienen Warschkau Warschkeiten Warschlegen Warschnau Warsin filialny, p. w. św. Rocha, z drzewa wzniesiony w 1570 r. Warsin, ob. Warzyn. Warsine, kol, w gm. Kniegnitz. Warskillen, dwie wsi, pow. nizinny, st. p. Kankehmen i Lappienen. Warsna dok. z r. 1283 jezioro, pod Tuchomiem, pow. bytowski, należało do klasztoru w Oliwie ob. Perlbach P. U. B. , Str. 320. Warsow dok. , miejscowość pod Pelplinem, zachodzi w dok. Mestwina z r. 1284 ob. Perlbach P. U. B. , str. 347. Dziś nieznana. Warsownica w dok. z r. 1466, nazwa rzeczki na obszarze Obroszyna, w pow. gródeckim. Warstaciszki, os. , pow. sejneński, gm. i par. Mirosław, odl. od Sejn 45 w. , ma 1 dm. , 20 mk. Varsune w dok. , jezioro, należące do Kiszewy; ob. Kiszewa Stara. Warszawa, pierwotnie Warszowa, niekiedy Warszewa łaciń. Varsovia i Varschovia, główne miasto w dorzeczu Wisły, leży na lewym brzegu tej rzeki, która pod Warszawą oddaloną jest o 592 w. od źródeł a 407 w. od swego ujścia do Baltyku. Miasto leży pod 52 13 1 szer. geogr. a 38 41 8 dług. od F. Obserwatoryum astronomiczne na płd. krańcu miasta pod 52 13 5 szer. i 38 41 25 5 dług. od F. Wzniesienie sięga 110 mt. średnio npm. a około 33 mt. n. p, Wisły wzn. 76, 99 mt. . Podług ostatnich obliczeń, za podstawę których przyjęto kościół ewang. augsburski, szer. geogr. krzyża na tym kościele wynosi 52 4 23, 1, długość 38 40 43, 6 od F. al. 18 40 43, 6 od połud. paryskiego; wzniesienie npm. cokułu wierzchni koniec fundamentu 371, 3 st, , wzniesienie zaś nad zero Wisły najniższy poziom wody w 1840 r. 118, 7 st. Obszar zajmowany przez Warszawę przedstawia nieregularną figurę, ciągnącą się wzdłuż lewego brzegu Wisły. Rogatki matymonckie, położone na półn. krańcu obszaru, są odległe o 7 1 2 wiorst około 8 klm. od rogatek czerniakowskich, leżących na płd. wschod. krańcu, odległość zaś punktów krańcowych w stronie zachodniej od brzegów Wisły od rogatek wolskich do początku, mostu na Wiśle, od rogatek jerozolimskich do lew. brzegu Wisły przy Solcu wynosi średnio do 3 wiorst. W części południowej odległość granicy zachodniej miasta od Wisły wynosi około l 1 2 w. rogatki mokotowskie. Obwód Warszawy bez linii brzegu Wisły wynosi 16 w. Pragi zaś z nowo włączonemi przedmieściami także bez linii Wisły 12 1 2 wiorst. Całkowity obwód więc wynosi przeszło 28 wiorst. Długość Wisły śród miasta wynosi 7 1 2 w. , przestrzeń je w granicach miasta 578200 saż. al. 2632082 mt. kw. Podług wyliczeń dopełnionych przez inżyniera miasta Mościckiego, Warszawa zajmuje 4980000 saż. al. 22669956 mt. kw. , Praga Stara 1039000 saż. al. 4729736 mt. kw. , nowo przyłączone dzielnice 700000 saż. al. 3186540 mt. kw. , razem 6719000 sal al 30586232 mt. kw. Warszawa zatem razem z Pragą zajmuje przeszło 30 1 2 klmt kw. przestrzeni. Z powyższej przestrzeni wypada w Warszawie i Pradze Starej na ulice i place publiczne 699519 saż. al. 3184350 mt. kw. , na ogrody i skwery 186042, 5 saż. al. 846903 mt. kw. , na domy i posesye 5133438, 5 saż. al 23368439 mt. kw. W Warszawie znajduje się 254 ulic, na Pradze razem z nowo przyłączonemi przedmieściami 71 czyli razem 325 ulic. Granice miasta stanowią od wschodu koryto Wisły, oddzielające W. , od przedmieścia Pragi, włączonej pod względem administracyjno policyjnym w obręb Warszawy; od płd. wsi Sielce i Mokotów, które w części wcielone są do miasta; od zachodu Rakowiec, Czyste, Wola i Powązki; od północy Powązki i Marymont. Części Woli i Powązek, choć położone za rogatkami i wałem miejskim, są włączone do miasta, podobnie jak i przedmieścia otaczające Pragę Nowa Praga, Szmulowizna, Targówek. A. Stosunki fizyczne. a Układ powierzchni. Warszawa leży na obszarze niziny ciągnącej się w kierunku od wschodu ku zachodowi i zamkniętej od północy wyżyną pojezierza a od południa wyżyną lubelską i małopolską. Nizina ta bardzo długo, stosunkowo do przyległych wyżyn, zostawała pod wodą, stanowiąc dno wielkiego jeziora czy też morza śródlądowego, które powoli przez opadanie poziomu wód i osadzanie się materyałów nanoszonych przez wody spływające z sąsiednich wyżyn, wynurzało ze swego łona wyspy i stopniowo rozdzieliło się na łańcuch oddzielnych jezior, łączących się z sobą kanałami, z których powstanie z czasem Wisla. Jeszcze obecnie można na obszarze lew. brzegu Wisły, w pow. gostyńskim i włocławskim obserwować, ostatnie pozostałości takiego zespolenia się sieci jezior i osuszonych już wielkich kotlin pojeziornych jedna z nich ma do 30 w. długości, przy 6 w. szerok. ; ob. Gostynin, t. II, 750. Obszar zajęty przez W. wynurzył się z łona wód wcześniej niewątpliwie niż poblizkie obszary pow. sochaczewskiego i błońskiego. Podczas gdy najbliższe okolice W. i pow. grójecki są wzniesione średnio od 350 do 400 st. npm. , to dawna puszcza kampinoska pow. sochaczewski i okolice Błonia mają od 250 do 800 st. Ztąd też droga lądowa dla dążących na obszary praw. brzegu Wisły, już w czasach przed Warstaciszki Warszawa Warsin Warskillen Warsna Warsownica Warsow Warsine historycznych skierowaną była zapewne, na ten punkt wybrzeża Wisły, na którym powstanie Warszawa. Dzisiejszy obszar miasta przedstawia równinę lekko pofałdowaną i pochylającą się w stronę Wisły, ku której wreszcie spada stromym dość zboczem. Podczas gdy wzniesienie płaskowzgórza dosięga 372 st. przy kościele ewang. i o kilka stóp więcej na ulicy Białej i Smoczej, gdy w alei Ujazdowskiej Rozdroże mamy 364, na Krakowskiem Przedmieściu wprost Uniwersytetu 360, na placu Zamkowym 344 a na Rynku Starego miasta 337, to poziom Wisły zero wodowskazu wznies. 252 1 2 stóp dolna część miasta zapewne nie więcej nad 270 do 280 st. Zgodnie z prawem asymetryi zboczy brzeg prawy Wisły na Pradze wznosi się bardzo nieznacznie. W odległości około 3 w. w linii powietrznej od praw. brzegu Wiały spotykamy w Grochowie wzn. 317 st. npm. Geologiczny układ obszaru, na którym stoi W. , jest dotąd bardzo niedokładnie znany. Wielka grubość warstw najświeższych i dyluwialnych utrudnia dostanie się do głęboko schowanych starszych formacyi. Dotychczasowe wiercenia, sięgające niekiedy do 500 stóp, nie zdołały przebić warstw napływowych. Na lewym brzegu Wisły od Góry Kalwaryi do Bielan pod Warszawą występują siwe i pstre gliny plastyczne, należące do utworów oligocenicznych, powstałych pod działaniem wód słodkich owego wielkiego jeziora, wypełniającego środkowe niziny. O stosunku warstw nowszych formacyi na terytoryum W. mogą dać pojęcie rezultaty świdrowania przy poszukiwaniu wody dla studni miejskiej na ulicy Chłodnej, a więc w zach. , wyżej położonej części miasta, wzn. od 360 do 370 st npm. a 108 do 118 nad poziom Wisły. Pod czterostopowym nasypem napotkano pięciostopowy pokład mułku białego, dalej aż do 48 st. gruby pokład piasków, przecięty trzema warstwami marglów i jedną cienką warstwą iłu, Następnie na trzech stopach piasek żwirowaty a pod nim mułek twardy Sandlette, zwany zwykle martwicą i występujący w niżej położonych częściach miasta tuż pod powierzchnią. Pod martwicą znowu piasek żwirowaty Kiessand, dalej glina żółta, ił niebieskawy, margiel, piasek, ponowna warstwa 10stopowa mułku do 87 st. , dalej naprzemiany warstwy piasku i iłu szarego Thonlette, dalej piasek drobny, piasek gruby ze żwirem do 130 st. , glina, wreszcie szlam do 187 st. ze skamieniałościami kawałki drzewa, muszle. Dalej napotkano gruby pokład żwiru do 149 st. , pod nim warstwa gliny z piaskiem do 160 st. , mułek i glina naprzemiany, od 173 st. gliny kolorowe w cienkich przeważnie warstwach, przeplatane pokładami mułku, kamienia wapiennego na 191 st, rudy żelaznej na 227 st. . Na stopie 253 spotkano znów 9 stopową warstwę piasku żółtego, pod nim ił, mułek, ił z lignitem, dalej gliny czarne, ciemne, kolorowe. Wiercenie doprowadzono do 360 stóp. Dane powyższe podane według graficznego oznaczenia następstwa i grubości warstw, dokonanego przez inżyn. Stanowskiego, który zebrał próbki pokładów, przechowywane w Magistracie warszawskim. Wykopy przy prowadzeniu robót kanalizacyjnych wykazały, obok znacznych zbiorowisk wód zaskórnych, nie mających odpływu a gromadzących się na pokładach iłów nieprzepuszczalnych, także ciągłe przerywanie się wierzchnich pokładów. Pozwala to przypuszczać, iż płaskowzgórze warszawskie przedstawiało, podobnie jak dziś to widzimy na wyżynie pojezierza, powierzchnią pokrytą przez liczne większe i mniejsze zagłębienia wypełnione wodą i dopiero powoli zasypywane nanoszonemi przez wody i wiatry materyałami. W okolicy Warszawy znaleziono w ostatnich czasach szczątki zwierząt zaginionych, właściwych epoce dyluwialnej. We wsi Szczęśliwiec, o 4 w. na płd. od miasta, przy dobywaniu gliny do cegielni niejednokrotnie znajdywano liczne szczątki zwierzęce, których część pewną, ocaloną od zagłady, zbadał i opisał prof. Slósarski Pamiętnik fizyogr. , t. III, str. 581 i nast. . Były to szczątki żubra kopalnego, jelenia kopalnego, słonia elephas antiquus, starszego jeszcze od mamuta, nosorożca. Przy ujściu Pilicy do Wisły pod Mniszewem znaleziono kość ramieniową lewą mamuta, wielkich rozmiarów. Stosunki hydrograficzne. Las pierwotny, pokrywający ten obszar, ułatwiając przechowywanie w zbiornikach opadów atmosferycznych, opóźniał proces osuszania. Jeszcze w czasach historycznych płaskowzgórze warszawskie pokryte jest dość licznemi zbiornikami wodnemi i przerznięte kilkoma strumieniami. Od strony zachpłn okrążała obszar dzisiejszej Warszawy rzeczka Drna, uchodząca do Wisły na obszarze Folkowa dziś zajętym przez cy tadele. Uprowadzała ona wody całego szeregu sadzawek i jezior, szczątków rozległego jeziora jakie istniało w okolicy dzisiejszych rogatek powązkowskich, leżących dziś o 24 st. niżej poziomu poblizkich rogatek wolskich. Na obszarze między ulicą Gęsią, Dziką i Podokopową, noszącym dawniej ogólną nazwę Stawki dziś ulica, dotąd jeszcze można obserwować szczątki dawnych zbiorników i mokradli. Rzeczka ta obracała cały szereg młynów. Płaskowzgórze obszaru Woli i przyległej płd. zach. części Warszawy gromadziło wody, zasilające źródła i zbior Warszawa Warszawa niki istniejące w miajscu dzisiejszych Nalewek. Woda tych zbiorników, rozprowadzona rurami, zasilała następnie studnie Zamku i Rynku Starego miasta. Obszar na którym mieszczą się najpiękniejsze części nowej Warszawy, okolice alei Jerozolimskiej, dworca wiedeńskiego i placu Wareckiego, stanowiły bagniska, których wody zasilały strumień, podążający w kierunku ulicy Żurawiej Żurawinowej i Książęcej ku Wiśle. Na rogu Nowego Światu i placu Trzech Krzyży stał jeszcze na początku obecnego stulecia most na murowanych filarach. Na ulicy Wareckiej był także dawniej most, niewiadomo tylko czy na bagnie, czy na strumieniu. Okolice ulicy Chmielnej były mokrem pastwiskiem, zwanem Chmielnik. Przy ulicy Długiej mieściły się sadzawki i wielka kałuża bagnista. Obfite źródła wytryskiwały i dotąd po części tryskają ze zboczy nadwiślańskich. Dziś spotykamy je w Łazienkach pod Ogrodem botanicznym, na Oboźnej przy gmachu Uni wersytetu, pod Cytadelą. Dawniej jeszcze tryskały w pobliżu zamku, ztąd ulica Zródłowa. b Klimat. Główną cechą klimatu W. jest jego zmienność, wynikająca z położenia miasta śród wielkiej równiny, rozciągającej się od Atlantyku do Wołgi, w pasie stanowiącym granicę między klimatem lądowym, cechującym obszar wschodniej Europy, a klimatem morskim, właściwym zachodniej. Współczesne oddziaływanie i kolejna przewaga czynników wytwarzających te dwa klimaty wywołuje tę charakterystyczną niestałość klimatu warszawskiego, występującą najjaskrawiej w zimie i podczas wiosny, w zmianach ciśnienia, kierunku wiatru, wilgotności, ilości opadów i ciepłoty atmosfery. Dopiero przy końcu lata i w pierwszej połowie jesieni zmienność ta dochodzi do swego minimum. Ztąd najpiękniejszą porą w roku bywa zwykle umiarkowanie ciepła, pogodna, wolna od burz jesień. Zmienność klimatu i niestałość jego stanów uwydatnia się naprzód w zmienności ciśnienia atmosferycznego, występującej najsilniej w miesiącach zimowych. Barometr wtedy opada do 720 a niekiedy i 718 milim. lub wznosi się do 777. W miesiącach letnich zaś spada 732 a wznosi się do 768. Średnia roczna wysokość od 1826 do 1880 r. jest 749, 97. średnie miesięczne wahają się w zimie od 742 do 750, w lecie od 745 do 753. Średnie ciśnienie powietrza zmniejsza się od 9 stycz. do 3 kwietnia o 3, 16 milim. , następnie do 4 czerw. nieco się podnosi 0, 77, poczem z kolei cokolwiek się zmniejsza do 20 lipca 0, 49, znowu się podnosi do 30 września 2, 37, opada do 16 listop. 0, 94 i podnosi się do 9 stycz, o 1, 40 milim. Zmienność w kierunku i natężeniu ruchów powietrza wiatrów łączy się ściśle ze zmianami w ciśnieniu i w ciepłocie. Najczęstsze są wiatry zachodnie, przeważające na wiosnę i w jesieni i sprowadzające odwilże w zimie. Północnowschodnie i wschodnie towarzysza silnym mrozom i zamieciom śnieżnym. Północnozachodnie sprowadzają w lecie kilkodniowe słoty tak zw. trzydniówki. Od maja do końca sierpnia przeważają wiatry w kierunku od płn. do zach. , od września do maja przeważa kierunek od płd. do zach. pod wpływem cyklonu islandzkiego. Przewaga kierunku zachodniego i największa siła wiatru przy tym kierunku zależy do pochodu cyklonów, posuwających się od Atlantyku ku wschodowi. Średnia szybkość jest największa przy wietrze zachodnim 4, 9 mt. na sekundę, najmniejszą przy płn. wschod. 3, 7. Jaskrawszą Jeszcze bo dotkliwiej odczuwaną, jest zmienność temperatury, naturalnie najsilniejsza w miesiącach zimowych. W grudniu, styczniu i lutym termometr się podnosi niekiedy do 14, 4 Cels. lub spada do 33, w marcu bywają ciepła dochodzące 20 C. i mrozy sięgające 27, 5. Jedynie w czerwcu, lipcu i sierpniu termometr nie opada do zera. W maju i wrześniu trafiają się mrozy sięgające do 5. Między temperaturą dnia i nocy zachodzą, przy niebie pogodnem zwłaszcza, różnice bardzo wielkie Noce ciepłe w miesiącach letnich są dość rzadkie i to zwykle przy zachmurzonem niebie. W zimie różnice są mniejsze a przy pochmurn em niebie bardzo nieznaczne. Średnia temperatura roczna z lat 1826 1880 wynosi 7, 39. Średnie dzienne zaczynają podnosić się po nad zero od 7 marca, by 10 znów spaść niżej zera. Dopiero od 17 marca znowu średnia wznosi się po nad O, by dosięgnąć w końcu miesiąca 4, 25. W ciągu kwietnia wzrasta do 9 87 w dniu 21 epoka rozbudzenia się roślinności drzewnej i obniża się w końcu do 9, 27. Najszybszy przyrost ciepła przedstawia maj od 9, 43 do 16. Czerwiec, lipiec i sierpień cechuje powolny przyrost ciepłoty od 15, 7 do 19, 31 i stopniowe obniżanie w drugiej połowie sierpnia do 16, 40. Obniżanie to wzmaga się we wrześniu z 15, 98 do 11, 64 a w październiku przedstawia gwałtowny spadek z 11, 48 do 4, 51. Niżej zera ciepłota średnia opada dopiero 20 listopada, by po ma łych wahaniach się w kierunku ku. górze, rozpocząć między 13 a 20 grudnia porę zimową, ze średnią 3, która dosięgnie 5, 69 w dniu 3 stycznia. Peryod ostrzejszego zimna trwa do 15 lutego, Podczas gdy średnia tego dnia wynosi 4, 15, to 16go mamy 2, 41 a 17go 1, 96, wreszcie 27go tylko 0, 36. Tempe Warszawa ratury średnie miesięczne są normalna najwyższa najniższa styczeń. .. 4, 52 1, 33 13, 48 luty. .. .. .. .. . 3, 00 3, 62 1141 marzec. .. 068 7, 82 6, 84 kwiecień. . 7, 29 11, 253, 38 maj13, 16 17, 98 806 czerwiec. . 17, 70 20, 79 13, 72 lipiec. .. . 18, 83 22, 64 14, 93 sierpień. . 17, 98 21, 64 14, 22 wrzesień. . 13, 5916, 61 1029 październik 8, 07 11, 40 395 listopad. . 1, 436, 10 2, 66 grudzień. . 2, 57 2, 61 1219 Najwyższa i najniższa ciepłota prawie jednakowo oddalają się od zera, a mianowicie ciepło dochodziło wyjątkowo 36 Cel. , średnio zaś 32 Cel. a zimno największe 33 0. , średnio zaś 30 C. Właściwie są tylko dwie wybitne pory roku ciepła od maja do końca września i zimna od listopada do końca marca, zaś miesiące kwiecień i październik są przejściami od jednej do drugiej pory. Średnia pora zamarzania Wisły przypada na 28 grudnia a puszczania lodów 5 marca. Najdłużej lód trwał przez; 125 dni w zimie z 1829 na 1830 r. Średni peryod wynosi 68 dni. Niekiedy Wisła zamarza po dwa i trzy razy a niekiedy całą zimę jest wolną od lodu. średnia ilość opadu wynosi 571 milim. , minimum 1862 r. 368, 2 maximum 1883 r. 1051 mm. W rozkładzie na pory roku najwięcej opadu przypada, na lato 222, 3, najmniej na zimę 93, 9. Średnie miesięczne są grudzień 86, 8; styczeń 29, 3; luty 27, 8; marzec 34, 5; kwiecień 35, 2; maj 53, 7; czerwiec 67, 3; lipiec 77, 2; sierpień 77, 7; wrzesień 49, 0; październik 43, 7; listopad 38, 8. Minimum lipcowe wynosiło r. 1874 5, 9 mm, , maximum 1844 228, 9 mm. ; listopadowe minimum O r. 1814, max. 78, 5 1850r. . Największa dostrzeżona ilość opadu w ciągu 24 godzin wynosiła 87 mm. w lipcu, średnie maximum 22 mm. średnia ilość dni deszczu bywa 137, 3 maximum 198; śniegu 40, 8 dni w ciągu 8 miesięcy od paźdz. do końca maja. Średnia wilgotność atmosfery wynosi 81 stopni na 100 przy nasyceniu zupełnem parą wodną. Dni pogodnych zupełnie bywa w ciągu roku, średnio, 60, na pół pogodnych 121, pochmurnych 184. W ciągu miesięcy zimowych chmury zwykle pokrywają widnokrąg; dni pogodne zupełnie są bardzo rzadkiemi, najczęściej trafiają się przy silnych mrozach i wietrze wschodnim. Mgły silne są dość rządkiem zjawiskiem. Burze letnie występują w ogóle dość rzadko, w czasie od połowy maja do połowy września. Najsilniejsze i najczęstsze przypadają w epoce najwyższego natężenia ciepłoty, w drugiej połowie lipca i pierwszych dniach sierpnia. Streszczając w kilku słowach podane powyżej właściwości można określić klimat Warszawy jako zmienny umiarkowanie w lecie, dość silnie w zimie i na wiosnę, wilgotny, łagodny pod względem ciepłoty, niestały pod względem ciśnienia barometrycznego i kierunku wiatru, średnio pogodny co do stanu nieba, obfity w opady. Silne mrozy i upały występują rzadko i trwają zwykle krótko. Gwałtowne burze bo do siły wiatru należą także do rzadkich zjawisk. B. Część statystyczna. I, Władze i instytuacye kościelne mające siedzibę w W. są następujące a prawosławne arcybiskup chełmskowarszawski i konsystorz prawosławny. Bractwo św. Trójcy, szkoła duchowna, Sobór św. Trójcy przy ulicy Długiej i cerkwie; Wniebowzięcia NT. M. Panny ul. Miodowa, św. Trójcy Podwale, Maryi Magdaleny na Pradze, św. Aleksandra Newskiego przy pałacu w Łazienkach, M. B. Włodzimierskiej na Woli, św. Aleksandra w Cytadeli, św. Konstantego w Zamku, Opieki N. P. Maryi na Smolnej, b rzymskokatolickie arcybiskup warszawski, konsystorz generalny archidyecezyi warszawskiej, seminaryum duchowne. Miasto dzieli się z Pragą na 12 parafii św. Jana przy katedrze, P. Maryi Nowe Miasto, Przemienienia Pańskiego po kapucyński, Miodowa, Narodzenia N. P. M. po karmelicki, Leszno, św. Karola Boromeusza Chłodna, WW. Świętych Plac Grzybowski, św. Antoniego po reformacki, Senatorska, św. Krzyża po misyonarski, Krakowskie Przedmieście, św. Barbary z kościołem pod w. św. Piotra i Pawła Nowogrodzka, św. Trójcy po trynitarski, Solec, M. B. Loretańśskiej Praga, obecnie wznosi się nowy kościół pod w. św. Floryana. Nowa parafia ma być utworzoną przy wznoszącym się obecnie kościele św. Augustyna przy ul. Dzielnej. Przedmieścia Warszawy mają kościoły parafialne w Czerniakowie, Mokotowie, Woli, Powązkach. Prócz parafialnych znajdują się jeszcze kościoły; św. Marcina po augustyański, Piwna, N. M. P. Łaskawe po piarski, a poprzednio jezuicki, Śto Jańska, św. Anny po bernardyński, Krakow. Przedmieście, św. Franciszka po franciszkański, Zakroczymska, św. Jacka po dominikański, Freta, św. Jana Bożego po bonifratrach, Bonifraterska, św. Kazimierza przy klasztorze Sakramentek, Nowe Miasto, św. Andrzeja przy zgromadzeniu Kanoniczek, Plac Teatralny, św. Kazimierza przy klasztorze Sióst Miłosierdzia, Tamka, św. Józefa Oblubieńca po karmelicki, Krakow. Przedmieście, Opieki św. Józefa przy klasztorze Wizytek, Krakow. Przedmieście. Kaplice znajdują się przy szpitalach Dzieciątka Jezus, św. Ducha, św. Rocha, św. Łazarza, Warszawa Szpitalu dla dzieci, w Zakładzie paralityków, szpitalu Ujazdowskim, w gmachu Tow. Dobroczynności, Instytutu głuchoniemych, Przytuliska Wilcza, w Instytucie muzycznym, w Zakładzie Maryi Magdaleny Żytnia, Instytucie AleksandryjskoMaryjskim dla panien Wiejska, Przytułku dla starców Przyrynek, w zakładzie pod w. Rodzina Maryi Żelazna, o ewangielickoreformowane konsystorz, superintendent kościołów w Królestwie Polskiem, kollegium zboru ewang. re form. w Warszawie, kościół ewang. reform. Leszno, d ewangielickoagsburskie konsystorz, superitendent generalny kościołów ewang. w Królestwie Polskiem, kollegium kościelne, kościół ewang. augsb. Krolewska. e wyznania mojższowego Zarząd gminy izraelskiej warszawskiej, komitet synagogi, synagoga Tłomackie. Procz tego dla żydów chassydów, istnieje znaczna liczba domów modlitwy i kilkaset szkół wyznaniowych chederów. Inne wyznania nie mają swych instytucyj. Istnieją tylko domy modlitwy anglikański Smolna 25 i mahometański Nowolipie 33. Cmentarze, prawostawny na Woli, katolicki na Powązkach i drugi na obszarze wsr Brudno za Pragą, ewangielickoaugsb. i ewang. reform. za rogatką Wolską, żydowski za rogatką Wolską i mahometański. II Władze rządowe a wojskowe zarząd okręgu wojennego warszawek. , sztab okręgu wojennego, zarząd okręgu artyleryjskiego, zarząd okręgu inżynierskiego, zarząd wojennole karski, sąd wojenny okręgowy, zarząd fortecy warszawskiej, zarząd komendantury warszawskiej, zarząd okręgu żandarmskiego na całe Królestwo, zarząd biura topografów. Wojska stale stojące w Warszawie składa dywizya gwardyi, złożona z czterech pułków litewski, austryacki, pruski, wołyński, dwa pułki jazdy gwardyi ułański i huzarów, brygada artyleryi gwardyi 6 bateryi i bateryą konnej artyleryi. Obok tego znajdują się w W. sztaby 5, 6 i 15 korpusu armii, sztab 10ej dywizyi piechoty, 90ty pułk piechoty koływański, trzy baterye 6ej brygady artyleryi, sztab 6ej dywizyi jazdy, 8 dywizyi piechoty, 30ty pułk piechoty połtawski, sztab 13ej dywizyi jazdy, pułk kozaków orenburski, sztab 9ej dywizyi saperów, 9ty batalion saperów, trzy parki wojennotelegra ficzne. Wojska forteczne składa 7 batalionów artyleryi i 4 bataliony piechoty fortecznej i jeden batalion rezerwy. Przebywa także w mieście oddział kozaków kubańskich. Pod zarządem wojskowym zostaje też ochrona Mikołajewska dla dzieci żołnierskich, b Cywilne Generałgubernator warszawski, kancelarya generałgubernatora, archiwum akt dawniejszych, zarząd pałaców cesarskich, rząd gubernialny, zarząd dla spraw włościańskich gubernii, rada gubernialna zakładów dobroczynnych, więzienie karne, więzienie śledcze, komitet cenzury, zarząd powiatu warszawskiego, redakcya Dniewnika warszawskiego. Magistrat warszawski składa się z wydziałów administracyjnego, budowlanego, kasowego, kanalizacyi i wodociągów, wojskowego, ubezpieczeń, służby gospodarczej komisarze kasy, lombardu, deputacyi handlowej. Zarząd ruskiego towarzystwa Czerwonego Krzyża. Komitet towarzystwa Czerw. Krzyża dla opieki nad byłymi żołnierzami i ich rodzinami. Zgromadzenie sióstr św. Elżbiety. Warszawska rada miejska dobroczynności publicznej. Pod jej zarządem zostają następne instytucye Szpitale Dzieciątka Jezus z domem dla podrzutków, św. Ducha, św. Rocha, św. Łazarza dla chorób skórnych i syfilitycz nych, św. Jana Bożego dla obłąkanych, szpital pragski, ewangielicki, wolski, zapasowy, żydowski, Instytut oftalmiczny z funduszu ks. Lubomirskich; Domy przytułku i ochrony Instytut św. Kazimierza przy klasztorze sióstr Miłosierdzia, Instytut dla moralnie zaniedbanych chłopców w Mokotowie, Dom przytułku dla starców p. w. św. Ducha i P. Maryi, Żydowski dom przytułku dla starców i sierot, sześć przytułków dla położnic. Pod dozorem Rady miejskiej zostają Szpital dla dzieci, Żydowski szpital dla dzieci, Przytułek dla nieuleczalnych, Schronienie św. Władysława dla paralityków, Towarzystwo opieki nad biednymi matkami z zakładem dla położnic, Towarzystwo pomocy dla wstydzących się żebrać, Dom dla sierot po robotnikach, Przytułek Rodziny Maryi, Towarzystwo pań miłosiernych św, Wincentego a Paulo, Zakład św, Marty szwalnia, Przytulisko, Schronienie dla nauczycielek, Towarzystwo dobroczynności pod którego zarządem zostają; zakład dla starców i dom sierot, 28 ochron, 19 czytelni bezpłatnych, 14 kas oszczędności groszowych, 4 kasy pożyczkowe dla rzemieślników, trzy tanie kuchnie, Przytułek dla starców i sierot gminy ewangaugsb, Przytułki dwa dla wychodzących ze szpitali chrześciański i żydowski, Ochrona dla dzieci ewang. reform. wyznania, Dom pracy i przytułku, Sale zarobkowe z zapisu Staszyca, Towarzystwo osad rolnych i przytułków rzemieślniczych. Ruskie Towarzystwo dobroczynności w królestwie polskiem a pod jego zarządem ochrona Maryjska, Towarzystwo opieki nad zwierzętami. Zarząd warszawskiego oberpolicmajstra kancelarya, biuro adresowe, urząd lekarski, stacya higieniczna, czasowy komitet lekarski, wydział śledczy, areszt policyjny, redakcya Gazety policyjnej 12 cyrkułów policyjnych, na jakie rozdzielo nam jest miasto, straż ogniowa, składająca się z pięciu komend. Warszawski okrąg pocztowotelegraficzny, główny zarząd pocztowy i 9 filii pocztowych miajskich, centralny zarząd telegrafu, stacya telegrafu indoeuro pejskiego. Warszawski okrąg naukowy, dyrekcya naukowa, uniwersytet cesarski, przy nim biblioteka, obserwatoryum astronomiczne i ogród botaniczny. Inatytut weterynaryi, Szkoła felczerów, Klasa rysunkowa, Instytut głuchoniemych i ociemniałych, Inspekcya szkół miejskich i prywatnych w Warszawie, siedm gimnazyów męzkich, szkoła realna dwa oddziały, dwa progimnazya, seminaryum nauczycielskie, cztery gimnazya źeńskie, progimnazyum żeńskie, szkoła miejaka 3klas, szkoła rzemieśl 3klas. , szkoła handlowa niedzielna. Prócz tego kilkanaście szkół miejskich jedno i dwuklasowych. Z zakładów prywatnych naukowych ważniejsze są męzkie Szkoła handlowa z 4 letnim kursem utrzymywana z zasiłku Kronenbergów, dwie szkoły realne 6klasowe, szkoła rzemiosł 3klas, , dwie szkoły klasyczne 4klas. Żeńskie jedenaście pensyi 6klasowych z pensyonatami, jedna 5klas. , siedm 4klasowych. Zakład hr. Plater zajęć praktycznych, połączony ze szkołą 2klas. Dość znaczna liczba szkół 2klas. i lklas. tudzież zakładów freblowskich dla początkowego kształcenia. Prócz tego liczne zakłady lklas. prywatne. Zakładami naukowemi wyłączonemi z pod zarządu minister. oświaty są Instytut aleksandryjsko maryjski dla panien i Instytut muzyczny. Pod zarządem ministeryum finansów zostają następujące władze Komisya emerytalna. Kantor warszawski Banku państwa w miejsce dawnego Banku polskiego, z kasą oszczędności i jej 4 oddziałami w mieście, tudzież z zarządem loteryi klasycznej, Izba skarbowa warszwska, przy niej siedmiu inspektorów podatkowych dla miasta, Kasa gubernialna, Zarząd akcyzy, Zarząd okręgu celnego kaliskiego Główna komora celna warszawska, Izba probiercza, Inspekcya fabryczna, Komitet przemysłowy, Zarząd dóbr państwa dla gubernii warszawskiej, piotrkowskiej, kaliskiej i płockiej. Z władz sądowych znajdują mą Izba sądowa dla całego królestwa, sąd okręgowy, sąd handlowy, zjazd sędziów pokoju miasta Warszawy, 24 okręgów sądów pokoju, zjazd sędziów pokoju I okręgu gub. warszawskiej. Prokuratorya w królestwie polskiem. Pod zarządem ministerstwa komunikacyi zostają Zarząd komunikacyi okręgu warszawskiego, Zarząd drogi żelaznej warszawskowiedeńskiej, Zarząd drogi żel fabrycznołódzkiej, Zarząd drogi żel terespolskiej, Zarząd drogi żel nadwiślańskiej, Rady zarządzające wymienionych dróg, Bada zarządzająca drogi iwangrodzkodąbrowskiej. Warszawska izba obrachunkowa kontrolująca, Kontrola rządowa dróg żelaznych Warszawskowiedeńskiej, warsz. terespolskiej i nadwiślańskiej, Towarzystwo kredytowe ziemskie Komitet Towarzystwa, Główna dyrekcya na całe królestwo i Dyrekcya szczegółowa dla gubernii warszawskiej, Oddział warszawski Banku ziemskiego włościańskiego, Zarząd Teatrów warszawskich. Ze stowawarzyszeń i instytucyi prywatnych, pod kontrolą rządu zostających a poprzednio nie wymienionych, ważniejsze są Kasa pomocy naukowej imienia dr. Mianowskiego, Towarzystwo lekarskie, oddział Towarzystwa popierania russkiego handlu i przemysłu i Muzeum przemysłowe Towarzystwo ogrodnicze, Towarzystwo farmaceutyczne, Towarzystwo zachęty sztuk pięknych ze stałą wystawą obrazów, Towarzystwo muzyczne, oddział Towarzystwa wyścigów konnych, oddział Towarzystwa ochrony zwierzyny i racyonalnego polowania, Towarzystwo śpiewacze Lutnia, Towarzystwo wioślarskie, Towarzystwo cyklistów, Klub ruski, Klub strzelecki, Resursa kupiecka, Resursa obywatelska, Towarzystwo subjektów handlowych. C. Statystyka miasta. a Zaludnienie, W. w ciągu wieku bieżącego ulegało rozmaitym zmianom liczebnym, okresy powiększania ludności poprzedzały okresy jej zmniejszania i na odwrót. Kiedy w 1816 r. W. liczyła tylko 81, 220 osób, ludnośó lat następnych się zwiększała, doszła do 100, 338 w 1820 r. i do 139, 654 w 1829 r. Następnie widzimy okres zmniejszonej ludności miasta tak, że zaledwie w 1840 r. liczyła W. prawie tyle co w 1829 r. , mianowicie 139, 591 osób. Od 1840 r. następuje okresu zwiększającej się ludności do 1847 r, w którym roku liczyła W. 166, 997 osób. Od tego roku zmniejsza się ludnośó W. i wynosiła najmniej w 1856 r. 156, 072 osoby. Odtąd następuje okres zwiększania ludności, która wynosiła w 1858 r. 158, 817 i w 1864 r. 222, 906 osób. W ciągu ostatnich 25 lat ludność miasta wzrastała z niezwykłą szybkością, do czego przyczynił się znaczny napływ nietylko ludności wiejskiej z bliższych gubernii, szukającej tu służby lub zarobku w fabrykach, lecz także zamożniejszej ludności z klasy ziemian, urzędniczej, handlowej żydów, z bliższych i dalszych gubernii cesarstwa. Rozwój przemysłu sam przez się niewiele wpłynął na to zjawisko, za to ważniejszym był wpływ dróg żelaznych, ułatwiających komunikacyą z dalekiemi stronami. W ciągu okresu od 1868 do 1893 r. ludnośó miasta prawie się podwoiła, wynosiła bowiem Warszawa Warszawa na początku 1868 r. .. . 251, 584 osób. 1893 r. .. . 500. 931 powiększenie zatem wynosi. 249, 347 czyli 99, ll Skład ludności pod względem wyznaniowym bardzo mało się odmienił. W załączonej tablicy podajemy podział ludności W. podług wyznań w 1864, 1882 i w 1892 r. Bok Prawosławnego Rzymskokatolick. Ewang. augsbursk. Ewang. reformow. Mojżeszowego Innych wyznań Razem 1864 1882 3, 026 1, 36 13, 640 3, 56 16, 898 3, 45 131, 808 59, 13 223, 127 58, 26 293, 372 59, 82 13, 479 6, 05 16, 362 4, 27 1, 530 069 1, 281 0. 33 72, 776 32, 65 127, 917 33, 40 163, 232 33, 28 287 013 637 017 454 009 222, 906 100 382, 964 100 1892 16, 461 3, 36 490, 417 100 dniowy znalazł 20, 240 więcej kobiet niż mężczyzn. Podług stanu cywilnego było w 1882 r, w W. Najwięcej zwiększyła się liczba prawosławnych, z 3000 w 1864 r. do 17000 w 1892 r. , wynosząc na początku okresu 1 1 2 sumy ogólnej, na końcu 3 1 2. Zmniejszyła się przeciwnie stosunkowo liczba protestantów, zarówno wyznania augsburskiego jak i reformowanego kalwinów. Było ich w 1864 r. 15, 000 7, w 1892 r. trochę więcej, bo 16, 500, ale za to tylko 3 1 2 sumy ogólnej; katolicy stanowili 59 ludności ogólne w 1864 r. i 60 w 1892 r. , żydzi zaś 33 1864 i 33 w 1892 r. Charakterystyka ludności podług spisu jednodniowego 1882 roku. Najdokładniejszego materyału dla charakterystyki ludności W. dają rezultaty spisu jednodniowego ludności, dokonanego na początku 1882 r. Podług tego spisu urodzonych w samej W. było pomiędzy ludnością trochę więcej niż połowa 52. Z powodu wzrostu ludności, spowodowanego przeważnie ludnością napływową, najwięcej osób było w wieku od 15 do 20 lat 125 na 1000 ludności, od 8 do 15 119, 4 i w wieku od 20 do 25 lat 111, 8 Jest to młodzież szukająca zajęcia albo nauki. Jeżeli jako wiek produkcyjny uważać będziemy od 15 do 60 lat, to znajdziemy na 1000 ludności osób tego wieku. .. . 644, 2 dzieci do 5 lat wieku 302, 4 osób w wieku wyżej 60 lat. .. 49, 4 osób wieku nieoznaczonego. .. 4, 0 1000 Zatem prawie 2 3 ludności miasta stanowią osoby w wieku wytwórczym i pracy. Pomiędzy ludnością W. przeważają liczebnie kobiety nad mężczyznami. Spis jednowolnych w małżeństwie, . owdowiałych. .. rozwiedzionych. . stanu niewiadomego Razem Wolnych i 224, 572 58, 64 130, 527 34, 08 26, 149 6, 83 1, 320 0, 34 396 0, 10 382, 964 pozostających w związkach małżeńskich było więcej mężczyzn niż kobiet, za to wdów było 5 1 2 razy więcej niż wdowców i kobiet rozwiedzionych 2 1 2 razy więcej. niż rozwiedzionych mężczyzn. Ożenionych mężczyzn było najwięcej w wieku od 30 do 35 lat, zamężnych kobiet w wieku od 25 do 30 lat, ponieważ kobiety wcześniej niż mężczyźni zawierają związki małżeńskie. Podług narodowości liczono w 1882 r. 4, 05 90, 66 2, 01 2, 62 0, 65 Rossyan 15, 515 Polaków. .. .. 347, 211 Niemców 7, 700 Narodowości żydowskiej 10, 031 Innych narodowości. . 2, 507 382, 964 100 Z 127, 917 osób wyznania mojżeszowego tylko 10031 osoba podała narodowość żydowską, pozostałe przyznały się do narodowości ruskiej lub polskiej, stosownie do miejsca urodzenia. Protestantów było 17643, z których do narodowości niemieckiej zaliczyło się 7, 700 osób. Z pomiędzy pozostałych narodowości nali czono Francuzów. 501 418 Słowian różnych szczepów Litwinów i Zmujdzinów. .. 351 Szwajcarów. .. .. .. . 230 Węgrów. .. .. .. .. . 194 Anglików 180 Włochów. .. .. .. . 136 i t. p. razem 2, 507 osób. Pod względem wykształcenia było nieumiejących ani czytać ani pisać w W. w 1882 r. mężczyzn. 77, 649 42, 81 kobiet. . 111, 590 55, 38 Razem 189. 239 Umiejących tylko czytać było mężczyzn 1, 48 sumy ogólnej, kobiet 3, 17 Umiejących tylko po hebrajsku było 3, 4 liczby ogólnej mężczyzn i l, 47 liczby kobiet. Nakoniec osób, które otrzymały przynajmniej elemantarne wykształcenie było mężczyzn. 52, 31 sumy ogólnej, kobiet. 40, 01 Z młodzieży w wieku od 5 do 20 lat nieuczęszczało do żadnych zakladów naukowch tak publicznych jak i prywatnych płci męskiej 45, 054 czyli 79 1 2 sumy ogólnej młodzieży płci żeńskiej 55, 563 czyli 90 1 2 Na jednę osobę uczęszczającą do szkół było nieuczęszczających płci męskiej 4, płci żeńskiej 9 1 2 osób. Mieszkańców W. dzielą pod względem policyjnym na mieszkańców stałych i na niestałych, mieszkających za paszportami. Ci ostatni stanowią prawie połowę ludności zamieszkałej w mieście; w 1882 r. było ich 40, 03 ludności ogólnej. Poddanych obcych państw było w 1882 roku mężczyzn. . 8, 984 kobiet 8, 199 Razem. 17, 183 W tej liczbie było najwięcej poddanych niemieckich 9818 osób 57 sumy ogólnej, dalej poddanych austryackich 6129, francuskich 418, szwajcarskich 273, angielskich 176 i i d. Pod względem zajmowania osobnego lokalu było osób w tem położeniu w 1882 r. mężczyzn. .. .. .. .. . 60, 776 kobiet. .. . 10, 807 Razem 71, 688 Sublokatorów liczono 48, 845 osób. W ogóle na 100 głównych lokatorów było mężczyzn 85 i kobiet 15. Na jednego głównego lokatora bez różnicy płci przypadało 4 4, 35 członków rodzin razem ze służbą. Służby wypadało na 100 głównych lokatorów, bez różnicy płci, 49 osób, t. j. zaledwie na dwa gospodarstwa przypadała jedna sługa. Podział ludności podług ząjęć. Dzieląc luduość podług ząjęć znajdujemy 69, które liczyły więcej niż po 1, 000 osób w one następujące Usługa osobista. .. .. . Wyrobnicy Szewcy. .. .. .. .. , Handlujący przedmiotami nie wymienionemi szezegółowo. .. Oficyaliści prywatni. .. .. Stolarze Handlujący produktami spożywczemi Krawcy. . Pracąjacy przy drogach żelazn. Urzednicy państwowi. .. . Kapitaliści Właściciele domów Ślusarze Faktorzy. .. .. .. .. Zajęcia pedagogiczne. .. . Emeryci. .. . Osoby zajęć nieoznaczonych. . Furmani idorożkarze. .. Szwaczki. .. .. .. .. .. Utrzymujący szynki i tam uslugujący Zajmujący się handlem ulicznym Żołnierze i podoficerowie nie mieszkający w koszarach. .. . Kowale Właściciele dóbr ziemskich. . Piekarze Utrzymujący restauracye i kuchnie i tam usługujący. .. . Ucząca się młodzież nie miesz kająca przy rodzicach woźni i niżsi oficyaliści. .. Blacharze Rzeźnicy Niższe organa policyi. .. . Mularze. Wyższe stopnie wojskowe. . Utrzymujące magazyny mód i tam pracujące Utrzymujące pralnie i cerownie i tam pracujące Handlujący drzewem, węglami, naftą i t. p Garbarze Introligatorzy Handlujący towarami łokciow. Tokarze. .. ;. ., . Żyjący z dobroczynności publicznej Handlujący. towarami kolonial nemi. . Kuśnierze i. czapnicy. .. Modniarki. Cieśle Malarze pokojowi i znaków. Brukarze. Szmuklerz. .. .. .. Felczerzy Służba kościelna Kamasznicy Utrzymujący dystrybucye. . Rymarze i siodlarze. .. . Jubilerzy Pracujący w fabrykach tytuniu Cukiernicy Więźniowie Zajmujący się muzyką. .. Handlujący towarami galanter. Zduny Rękawicznicy 1882 ro ku, są 50, 209 13, 11 35, 064 9, 16 19, 284 504 15, 308 4 11, 458 2, 99 11, 093 2, 90 9, 865 2, 58 9, 614 2, 51 7, 954 2, 08 7, 802 2, 04 7, 793 2, 03 7, 264 1, 90 7, 164 l, 87 7, 112 1, 86 6, 915 l, 82 6, 713 1, 75 6, 672 1, 74 6, 518 1, 70 4, 778 1, 25 4, 150 108 4, 145 1, 08 3, 479 0, 91 3, 470 0, 91 3, 439 0, 90 3, 389 0, 86 3, 282 0 86 3, 151 3, 072 0, 82 0, 80 3, 034 0, 79 3, 014 0, 79 2, 945 0, 77 2, 874 0, 75 2, 852 0, 74 2, 218 0, 58 2, 215 056 0, 56 0, 56 0, 53 0, 52 2, 153 2, 148 2, 027 2, 018 1, 988 1, 905 0, 50 1, 892 1, 890 1, 820 1, 796 1, 792 1, 773 1, 714 1, 637 1, 605 1. 509 1, 487 1, 468 1, 428 1, 428 1, 372 1, 371 1, 362 1, 861 1, 360 1, 300 0, 49 0, 49 0, 48 0, 47 0, 47 0. 39 0, 39 0, 38 0, 38 0, 36 0, 36 0, 36 0, 36 0, 36 0, 36 0, 34 Warszawa Tapicerzy 1, 262 0, 33 Pracujący w fabr. machin. . 1, 249 0, 33 Lekarze. 1, 248 0, 32 Posłańcy publiczni. .. .. 1, 200 0, 31 Pracujący na poczcie, w telegra fie i przy telefonach. .. .. 1, 178 031 Pracujący w fabrykach wyro bów metalowych. .. .. . 1, 160 0, 30 Handlujący drobnemi towarami 1, 062 O 28 Bronzownicy 1, 010 0, 26 Wszystkie pozostałe zajęcia. 40, 748 10 64 Razem 382, 964 100 Najliczniej reprezentowanemi pomiędzy ludnością miejską były zajęcia następujące usługi osobiste 13 sumy ogólnej mieszkańców, wyrobnicy 9 i szewcy 5. Mężczyzn pracujących produkcyjnie liczono w 1882 r. 117, 739. Najwięcej było wyrobników 8 1 2 sumy ogólnej, szewców 8, usługi osobistej 7 1 2 i stolarzy 4. Kobiet pracujących niezależnie naliczono w Ww 1882 r. 61, 593. Najwięcej było ich w zajęciach następujących usługi osobiste 48 1 2 sumy ogólnej, wyrobnice 9, szwaczki 6, kapalistki 4 1 4 i emerytki 3, W zajęciach przemysłowych pracowało pro dukcyjnie kobiet, jako właścicielki fabryk i zakładów przemysłowych. .. .. 4, 076 oficyalistki prywatne, zajęte w za kładach. .. . 865 i nakoniec robotnice. .. .. .. 8, 634 Razem 13 575 a ponieważ mężczyzn tych kategoryi liczono 68, 245 prze o wypada na jedne kobietę nie zależną mężczyzn. 5, 03 Na sumę ogólną 179, 332, osoby niezależne wypadało członkówrodziny 203, 632, czyli w ogóle na sto osób niezależnych obojga płci przypada 114 członków zależnych rodziny, żyjących z pracy poprzednich. Najwięcej stosunkowo członków zależnych rodziny było u faktorów, mianowicie na 100 osób niezależnych 334 członków rodziny, następnie u właścicieli domów 308 i u utrzymujących szynki i tam usługujących 283. Najmniej stosunkowo u zajętych usługą osobistą 80, u szwaczek 32, u niższych organów policyi 79, u ślusarzy 100 i u szewców 100. b Zabudowania i mieszkania. Przechodząc do statystyki zabudowań znaleziono w 1882 r. domów frontowych 4, 599 oficyn 7, 516 budowu nieprzeznaczonych do mieszkania. .. 7, 004 budek 1 lepianek 61 Razem 19, 180 Z tej liczby było zabudowań drewninych 9, 212, t. j. 48, 03 sumy ogólnej. Podług ilości piętr było zabudowań parterowych. .. .. .. . 55 jedno piętrowych. .. . 19 dwu. .. .. . 15 trzy. .. .. . 10 cztero. .. .. . 1 pięcio i więcej piętrowych. .. .. 0, 08 Razom 100 Zabudowań zatem parterowych jest więcej niż połowa ilości ogólnej zabudowań. Około 45 wszystkich nieruchomości posiadają lokale na poddaszu. Ogrodów w mieście było w 1882 r. 1385. Liczba ich jednak co rok się zmniejsza wskutek wznoszenia nowych domów. Na 100 nieruchomości 90 posiada dziedzińce, do których wjechać i z których wyjechać można. Więcej niż 1 3 część wszystkich dziedzińców nie jest brukowaną. Na jednę nieruchomość przypada przecięciowo 19 mieszkań i 93 mieszkańców w Petersburgu 1617 mieszkań i 106 107 mieszkańców. Najwięcej nieruchomości posiadało od 21 do 30 mieszkań 19 sumy ogólnej i od 51 do 100 mieszkańców 31 sumy ogólnej. Tylko dwie nieruchomości miały więcej niż po 1, 000 mieszkańców, W 1868 r. było mieszkań. ., 43, 763, w 1882 r. .. .. .. . 79, 477, prawie dwa razy więcej. Mniej niż polowa wszystkich lokali znajduje się na parterze 42, 10 sumy ogólnej, więcej niż 1 5 21, 21, na lem piętrze, 12, 85 na 2cm piętrze, 11, 14 na poddaszu, 5, 86 na 3em piętrze, i nakoniec 5, 57 w suterenach. Do mieszkań nienormalnych zaliczają zwykle znajdujące się w suterenach, na 4em i wyższych piętrach i na poddaszu. Takich mieszkań było w W. 17 1 2 sumy ogólnej w 1882 r. ; w l868r. było takich lokali 24, 11 sumy ogólnej. Najwięcej mieszkań było z 4 mieszkańcami 13, 19 sumy ogólnej i z 3 mieszkańcami 12, 48 Prawie połowa mieszkań 46 składa się z jednego pokoju. W 1868 r. liczono izb 104, 982, w 1882 r. było ich w mieście 207, 120, t. j. prawie dwa razy więcej. Na jedno mieszkanie prsypadają średnio 3 izby. Mieszkańców na jedne izbę wypadało średnio w 1868 r 2, 89 w 1882 r. ,. . 1, 88 Najwięcej osób na jedne izbę wypada w suterenach 37 1 2 osoby i na poddaszu 3 1 4; najmniej w antresolach 1 osoba na jedne izbę i na drugiem piętrze 1 1 2 osoby. Okien w mieszkaniach naliczono 262, 005, z których 33 1 2 wychodzi na ulicę i 66 1 2 na dziedziniec. Na jedno mieszkanie przypadają 3 okna. Warszawa Ognisk licząc na równi piece i kuchnie, naliczono 148, 506. Na sto mieszkań przypada 187 ognisk, czyli prawie dwa ogniska na każde mieszkanie. Mieszkań z kuchniami było 37, 693, t. j. na 100 mieszkań 47 1 2 miały kuchnię, czyli prawie połowa wszystkich mieszkań. Mieszkań bez ognisk, t. . j. bez pieców i kuchni, było 2, 985, czyli prawie 4 na 100 mieszkań. Na 100 mieszkań 19 miały przedpo koje. Charakterystyka mieszkań podług opisu sanitarmgo. Ankieta mieszkaniowa, odbyta w marcu 1891 r. z inicyatywy oberpolicmajstra miasta w celu zbadania stanu sanitarnego mieszkań w mieście, wyświetliła strony ujemne lokali warszawskich, mianowicie mieszkań stróżów i mieszkań w suterenach. Ankieta powyższa nie objęła około 5, 000 mieszkań znajdujących się w domach rządowych, w instytucyach filantropijnych, szpitalach, koszarach, więzieniach i t. p. Obejrzano jednak 87, 583 lokale, z których 22, 480 257 okazały się wilgotnemi i 2, 807 zupełnie nie możliwemi do zamieszkania. Stronami ujemnemi stanu sanitarnego W. jest najprzód zła woda studzienna, z małemi wyjątkami prawie zawsze nie kwalifikująca się do użytku wewnętrznego, i powtóre złe urządzenie wychodków i wywozu nieczystości. Ponieważ woda studzienna warszawska prawie jest nie możliwą do użycia, przeto powstała konieczność wodociągów z wodą filtrowaną i ta woda została przeprowadzoną do 68 wszystkich posesyi i w 57 z nich przeprowadzono rury do pojedynczych mieszkań. W 580 domach nie znaleziono osobnych wychodków i wszelkie nieczystości usuwane bywają środkami najbardziej pierwotnemi. Znaczna bardzo częśó ludności W. mieszka bardzo skupiona, zajmuje zwykle jedne izbę i nie korzysta z żadnego komfortu lub z najmniejszych dogodności w swych mieszkaniach. Z liczby ogólnej mieszkań, 40 mają tylko jedne izbę i 21, 4 jednę izbę z kuchnią lub przedpokojem. Lokali niewynajętych znaleziono w 1891 r. 2, 3 sumy ogólnej, kiedy w 1882 r. liczono ich 9 06 Przyczyny wilgotności mieszkań warszawskich szukać należy w zbyt wczesnem zajmowaniu lokali zaraz po wybudowaniu, przed ostatecznem wykończeniem i wyschnięciem. Mieszkań z jawnemi oznakami wilgoci było najwięcej na ulicach leżących na granicach miasta i zamieszkałych przez wyrobników, drobnych, handlarzy i żydów. Ulicami najlepszemi pod względem sanitarnym i z najmniejszą śmiertelnością od chorób zakaźnych, są położone w środku miasta, przeciwnie zaś ulice znajdujące się w złych warunkach hygienicznych leżą na granicach miasta. Naj gorsze mi są lokale stróżów warszawskich. Prawie połowa tych mieszkań na parterze 49, 8 i 49, 8 i 3 4 mieszkań w suterenach 68, 7 są wilgotne; 140 tych mieszkań nie ma zupełnie okien i w 28 człowiek wzrostu średniego nie może stać wyprostowany. Obliczono, że w tych mieszkaniach przypada na osobę tak dorosłą jak i dziecko 2, 8 metra kw. , czyli mniej niż się przeznacza na cmentarzu na jedno ciało zmarłe 4 metry kw. . W 2, 000 lokalach mieszczą się stróże ciaśniej niż nieboszczycy w mogiłach. W 2, 603 lokalach wypada na osobę mniej niż 10 metr. kub. powietrza i tylko w 206 więcej niż 20 metr. kub. na osobę. Tymczasem przyjmują jako minimum przestrzeni na jednę osobę 5 metr. kw. przestrzeni i 20 metrów sześć. powietrza. Na każde urządzenie do spania przypada więcej niż 2 osoby. I w takich lokalach, ułatwiających prócz tego na wszelki możliwy sposób wypadki zagorzenia i przeziębienia, mieszka 14, 239 osób razem z dziećmi. Drugą kategoryę niehygienicznych miesz kań stanowią lokale w suterenach. Takich lokali było w 1891 r. 5623 z 6993 izbami. Od 1882 r. przybyło ich 1, 201, czy li 27 W 1882 r. mieszkało w sutere nach 21, 664 osób w 1891 28, 175 Na jedne izbę w suterenach wypada mieszkańców 4, 36 osób, a przestrzeni na jedna osobę 41 2 metr. kw. Na 20, 822 mieszkańców suteren było 10, 275 łóżek, tak, że na 100 osob wypada 49, 3 łóżka. W 1625 lokalach 28, 8 sumy ogólnej okna zwrócone są na północ i nie otrzymują nigdy światła słonecznego. Jedna trzecia częśó mieszkań w suterenach bywa corocznie zalewana wodą wiślaną. Niepodobna jednak zamknąć dla mieszkania lokale w suterenach, albowiem jako następstwo byłoby wypędzenie 30, 000 ludności na ulicę i pozbawienie jej dachu. c Ruch ludności m. Warszawy. Powiększenie ludności W. nie następuje wskutek przewyżki wypadków urodzeń nad zejściami ale w przeważnej części wskutek przypływu zewnętrznego. W. do ostatnich czasów słynęła ze swych niehygienicznych stosunków i z wysokiego stosunku śmiertelności. Od czasu jednak dostarczania mieszkańcom dobrze przefiltrowanej wody wiślanej i rozpoczęcia kanalizacyi stosunki zdrowotne znacznie się polepszyły i zmniejszyła się śmierteltość. 1 Urodzenia. Co do liczby urodzeń było przecięciowo z okresu 6letniego od r. 1864 do 1869 noworodków żywych 45, 23 na 1, 000 lu Warszawa Warszawa dnosci, było następnie średnio z okresu 10cio letniego 1877 do 188 r. 37, 77; za ostatnie 6 lat 1887 1892 r. 42, 87. Liczba stosunkowa noworodków trochę się zmniejszyła. Podług wyznań wypadało na 1000 ludmości noworodków żywych średnio w okresie 10 w 1892 r. letnim 18821891 r. u prawosławnych. 33, 44 37, 881 u katolików. .. 40, 93 41, 05, u protestantów. . 42, 95 46, 84, u żydów. .. . 51, 33 33, 88, bez różnicy wyznań 45, 02 39, 85. W roku ostatnim najwięcej noworodków było u żydów, najmniej u prawosławnych. Pomiędzy noworodkami żywymi zajmują noworodki nieślubne liczbę dośó znaczną. Li czono ich na 1, 000 ludności w 1892 r. u prawosławnych 5, 44, a katolików 6, 34, a protestantów. .. .. . 3, 40, a żydów. .. 1, 98, bez różnicy wyznań 5, 56. Noworodki martwe nie zaliczają się ani do liczby noworodków żywych ani do liczby zejść. Podług wyznań i na tysiąc ludności było noworodków martwych ślubnych i nie ślubnych średnio z okresu 10w 1892 r. letniego 1882189l r. u prawosławnych. . 0, 06 0, 01, u katolików. .. . 1, 95 2, 07, u protestantów. .. 1, 46 1, 84, u żydów. .. .. 1, 92 1, 54, bez różnicy wyznań. 1, 85 1, 82. 2 Śluby. Ilość stosunkowa zawieranych związków małżeńskich w W. trochę się zwiększyła. Kiedy bowiem na tysiąc ludności było średnio z okresu 6letniego 1864 do 1869 r 911, średnio z okresu 10 letniego 1877 do 1886 r. było 9, 16, i średnio z okresu 6 letniego od 1887 r. do 1892r. .. 9. 35, Podług wyznań było ślubów na 1, 000 ludności średnia z okresu 10w 1892 r. letniego 188218911. u prawosławnych 11, 72 10, 98, u katolików. .. 9, 32 10, 21, . u protestantów. . 11, 30 13, 41, u żydów. .. . 11, 54 6, 59, bez różnicy wyznań 10, 20 914. Najwięcej ślubów bywa zawieranych pomiędzy osobami wolnemi obu płci. I tak w 1892 r. było między zawierającemi związki małżeńskie mężczyzn kobiet wolnych. .. . 86, 13 92, 82 owdowiałych. . 13, 17 6, 64 rozwiedzionych. 0, 70 0, 54 Razem. 100 100 Wypada zatem, że więcej panien wychodzi za mąż niż żeni się kawalerów, za to dwa razy więcej wdowców zawiera powtórne związki niż wdów i to samo odnosi się do rozwiedzionych. Najwięcej kobiet wstępuje w związki małżeńskie w wieku od 21 do 25 lat 36 sumy ogólnej dla 1892 r. , najwięcej mężczyzn w wieku od 26 do 30 lat 35. Mężczyźni zatem o pięć lat średnio później zawierają związki małżeńskie niż kobiety. Ważny wpływ na następstwa fizyologiczne i społeczne związków małżeńskich wywiera różnica wieku pomiędzy małżonkami, Różnica ta wieku przedstawia się jak następuje a było związków w któśrednio worych oboje małżonkowie kresie 10byli równego wieku, lub w 1892r. . 1891 r. różnica nie przenosiła 5lat. .. .. 31, 08 30, 55 b związków w których mąż był starszy od żo ny o więcej niż 5 lat. 53, 33 55, 75 c i nakoniec związków w których mąż był młod szy od żony o więcej niż 5 lat. .. .. 15, 59 13, 70 Razem. 100 100 3 Zejścia, Liczba zejść w W. bardzo znacznie się zmniejszyła, kiedy bowiem wypadało zmarłych na 1, 000 ludności średnio w okresie 6le tnim 1864 1869. .. .. .. 44, 49, było ich średnio w okresie 10letnim od 1873 do 1882 r 37, 66, i średnio w okresie 10letnim od 1883 do 1892 r. . 26, 83. Podług pojedyńczych wyznań wypadało zejść na 1, 000 ludności; średniookresu 10w 1892 r. lat 18821891 r. u prawosławnych. 16, 85, 24, 89, u katolików. .. 30, 33, 29, 20, u protestantów. . 30, 44, 30, 89, u żydów. .. , 26, 72, 22, 66, bez różnicy wyznań 28. 65, 27, 20. Bardzo znaczną jest śmiertelność dzieci do 5 lat wieku. Dzieci stanowią więcej niż połowę wszystkich osób zmarłych. I tak stanowiły średnio z okresu 10w 1892 r. lat 18821891 r. dzieci do 5 lat wieku 55, 89 54, 71, z tej liczby ślubnych 50, 55 47 nieślubnych 5, 34 7, 71 Ponieważ od dnia 1 lipca 1881 roku dla każdej zmarłej osoby wymagane jest świadectwo lekarskie, oznaczające przyczynę śmierci, przeto od tego czasu statystyka śmiertelności nabrała większej dokładności. Zwrócono szczególną uwagę na choroby pomorkowe, zakaźne i epidemiczne. I tak w 1892 r. osób zmar tych z cnorób pomorkowych było 18, 74 su. my ogólnej zmarłych. Od czasu zaprowadzenia kanalizacyi spławnej zmniejszyła się szczególnie liczba umarłych od tyfusu duru. Z chorób w ogólności najbardziej panującemi są zapalenie płac 15, 16 sumy ogólnej zmarłych w 1892 r. , nieżyt kiszek 13, 52 i suchoty płuc 9, 97. Wypadków nagłej śmierci było w 1882 r. 160, średnio zaś okresu 10letniego od 1882 da 1891 r. 150. Z tej liczby było samobójstw w 1892 r. 57, średnio z okresu 10letniego 1882 1891 r. 49. d Kanalizacija i wodociągi Wpływ przeważny na stosunki zdrowotne miasta mają kanalizacyą i wodociągi. W 1850 r. przystąpiono do budowy pierwszej kategoryi wodociągów, Podług projektu budowniczego Henryka Markoni zbudowano zakład wodociągowy przy ul. Dobrej, który ukończono w 1853 r. Zakład ten od 1855 r. zaczął zaopatrywać miasto regularnie wodą wiślaną, filtrowaną przez piasek w zbiornikach odkrytych. Dostarczał on do 400, 000 stóp sześciennych wody dziennie. Ponieważ te ilości były niewystarczające i woda była czerpaną z Wisły w środku miasta i była niedostatecznie filtrowaną, postanowiono przeto zbudować nowy wodociąg, jednocześnie z zaprowadzeniem kanalizacyi miasta. Zakład zatem pierwotny został zamknięty z końcem 1888 r. Nowy projekt budowy wodociągów i kanalizacyi sporządzony przez inżeniera angielskiego Wiliama Lindley w 1876 r. , został zatwierdzony w 1882 r. i przystąpiono niezwłocznie do jego urzeczywistnienia. Wodociąg został zaprojektowany dla ludności półmilionowej po 8 stóp sześc, na mieszkańca, i z końcem 1893 r. będzie ukończoną kompletna sieć rur w mieście. Kanalizacyą rozpoczęto od budowy trzech kolektorów i jednego ogólnego, Bielańskiego. System kanalizacyi jest spławny, Idzie wszystko do kanałów, t j. wody domowe, odchody i wody deszczów zwyczajnych, odprowadza kolektor na Bielawy do Willy, w odległości 5 wiorst od granicy miasta, na północ od niego. W przyszłości będą urządzone pola irygacyjne w okolicy Łomianek. Wody z ulew odprowadzają się wprost do Wisły w środku miasta. Dotąd 1893 r. zbudowano 50 wiorst kanałów i ułożono 130 wiorst rur wodociągowych, które dostarczają miastu dziennie 800, 000 stóp sześc, wody, czerpanej po za miastem w górze rzeki, należycie filtrowanej w 12 filtrach piaskowych, pokrytych sklepieniami, z których każdy ma 25000 stóp kwadr. powierzchni. Z końcem IV seryi robót kanalizacyjnych będzie ustawionych na stacyi pomp 3 machiny parowe, każda o sile 110 koni, na stacyi filtrów także 3 machiny, każda po 110 koni. Stacya pomp, zbudowana przy ulicy Czerniakowskiej podaje wodę stacyi filtrów na Koszykach, odległej o 3 1 2 wiorst. Stacya filtrów podaje wodę miastu na wysokości 64 1 2 metrów, licząc od zera przy moście Aleksandrowskim i na 100 stóp wyżej nad poziom stacyi filtrów. Serya IV robót kanalizacyjnych będzie ukończoną w 1895 r. Na roboty czterech seryi zaciągnęło miasto pożyczkę w wysokości 10, 580, 000 rubli. Spłata procentów i amortyzacya wymagają rocznie 635, 000 rub, Utrzymanie, wodociągów i służby kosztuje rocznie 178, 000 rub. Dochód za wodę pobiera się wedle specyalnej taryfy i stanowi rocznie 600, 000 rub. Dochód za łączenie się z kanałami, wynoszący 40 podatku od wody, obliczony na 65, 000 rub. Domów zaopatrzonych w wodę jest dotąd 2, 800. Domów skanalizowanych 600. e Właściciele nieruchomości. Jeżeli zwrócimy się do działalności wytwórczej produkcyjnej mieszkańców W. to mamy najprzód właścicieli nieruchomości, Stan ich bardzo się polepszył od 1866 r. I tak ilość domów wynosiła w 1866 r 3, 111, w 1891 r 4, 806, przyjmując ilości 1866 r. za 100 otrzymamy dla 1891 r. 154, 48. Ilość domów zatem więcej niż półtora raza się zwiększyła. Dochód ogólny z domów podług obliczeń Magistratu wynosił w 1866 r. . 5, 529, 771 rub. w 1891 r. . 19, 473, 713, przyjmując ilości 1866 r. za 100, otrzymamy dla 1891 r. 352, 16, powiększenie wynosi zatem 31 2 razy. Opłaty skarbowe i miejskie z nieruchomości wynosiły w 1866 r. ,. 1, 180, 193 rub, w 1891 r. .. 2, 583, 570 powiększenie wynosi. , 2l8, 91 czyli więcej niż dwa razy. Było ubezpieczonych domów w 1866 r. 3, 419, w 1891 r. 5, 000, przyjmując dla 1866 r. liczbę 100, mamy dla 1891 r. 146, 24. Wartość ubezpieczenia wynosiła w 1866 r. . 45, 616, 190 rub. w 1891 r. . 115, 050, 860 przyjmuje liczby 1866 r. jako 100, otrzymamy dla 1891 r. 252, 22; powiększenie wynosi 2 1 2 razy. Pewne dane dostarcza nam jeszcze Towarzystwo Kredytowe m. Warszawy, które pod koniec 1892 r. oceniło technicznie 2, 734 domy na sumę 127, 591, 299 rub. , których wartość przedażna miała wynosić 133, 284, 800 rub. ; Warszawa Warszawa domy te były ubezpieczone murowane na 78, 964117 rub. , drewniane na 260, 891 mb. f Przemysł fabryczny i rzemieślniczy. Warszawa, obok Łodzi i Sosnowic, stanowi trzecie ognisko przemysłowe królestwa. Produkcya fabryczna tego miasta w ciągu okresu 27letniego powiększyła się więcej niż dwa i pół razy o 271 1 2, wynosiła bowiem w 1866 r. 10, 060, 884 rub. , w 1892 r. 27, 314, 931 rub. Jeszcze znaczniej zwiększyła się produkcya rzemiosł, z 5, 849, 581 rub. w w 1866 r. wzrosła do 46, 395, 400 rub. w 1892 r. , czyli o 793. Wytwórczość fabryczna W. doznała znacznego zmniejszenia w 1869 i 1870 r. , kiedy ten przemysł musiał szukać nowych dróg zbytu. Następuje potem okres powiększonej działalności aż do 1883 r. Rok ten jest punktem kulminacyjnym. Po nim, wskutek przesilenia przemysłowego, zmniejsza się działalność fabryczna miasta i obecnie znajdujemy się jeszcze w okresie przesilenia. I tak było Zakładowy RoboWartość produkcyi fabrycznych tników w 1000 rubli W 1869 r. 324 5, 627 9, 763 w 1883 r. 317 16, 348 31, 634 w 1892 r. 374 17, 253 27, 315 Pod względem wysokości produkcyi pierwsze miejsce zajmują fabryki wyrobów metalowych, do których zaliczono odlewnie i walcownie żelaza, fabryki machin, drutu i tkanin metalowych, fabr. instrumentów stalowych i chirurgicznych, wyrobów ślusarskich, wyrobów z blachy, miedzi i bronzu, fabr. robót kanalizacyjnych i wodociągowych i fabr. wyrobów ze złota, srebra i nowego srebra. Pierwsze miejsce wywalczyły te fabryki zaledwie w 1886 r. , do tego bowiem roku pierwsze miejsce zajmowały fabryki wyrobów do pokarmu służących. Fabryki wyrobów metalowych przedstawiały najmniejszą wytwórczość w 1867 r. , bo tylko 1, 787 tysięcy rubli. Następnie wytwórczość ich wzrastała i dosięgła 11, 577 tys. rub. w 1890 r. Rok 1892 przedstawia małe zmniejszenie, wytwórczość w tym roku wynosiła 9, 794 tys. rub. Drugie miejsce pod względem wysokości produkcyi przynależy fabrykom wyrobów służących za pokarm. Należą do tej kategoryi dystylarnie, browary, fabryki tytuniu, młyny parowe, fabr. krochmalu, czekolady, makaronów i musztardy, octu i wód mineralnych sztucznych. Minimum ich wytwórczości przypada w 1869 r. 4, 581 tys. rub. Następnie produkcya coraz wzrastała i doszła w 1882 r. do 11, 709 tys. rub. W 1892 r, wy. nosi ona zaledwie 7, 639 tys. rubli. Trzecie miejsce zajmują fabryki przerabiające płody zwierzęce, do których zaliczono fabr. świec i mydła, garbarnie, białoskórnie, fabr. wyrobów ze skóry, kleju i wyrobów z włosia, rogu i piór. Najmniejszą była ich produkcya w 1868 r. , tylko 1, 841 tys. , i najwyższą w 1885 r. , 6, 138 tys. rub. W 1892 r. wyprodukowały one za 4, 261 tys. rub. Przemysł tkacki razem z fabrykami przerabiającemi materyały włókniste nie może się rozwinąć w Warszawie, pomimo kilkakrotnych prób w kierunku utrwalenia jego w naszem mieście. Do tej kategoryi należą fabryki tkackie, dywanów, trykotów, wstążek i taśmy gumowej, ceraty, kapeluszy, obić papierowych, papieru kolorowego i wyrobów papieru i farbiarnie. Wytwórczość ich wynosiła już 1, 827 tys. rubli w 1883 r. , by w następnym zaraz roku spaść do 608 tys. rub. W ostatnich latach znowu widoczno są próby podniesienia tej gałęzi przemysłu i jej wytwórczość w 1892 r. dosięgła 1, 968 tys. rub. Do kategoryi fabrykwyrobów chemicznych zaliczono fabryki właściwych wyrobów chemicznych, farb, lakierów, atramentu, laku, szuwaksu, perfum i mydła toaletowego. Produkcya ich wynosiła 274 tys. rub. w 1871 r. i doszła do 1, 075 tys, w 1889 r. W ostatnich latach produkcya trochę się zmniejszyła i wynosiła 945 tys. rub. w 1892 r. Kategorya fabryk przerabiających drzewo obejmuje fabryki mebli i wyrobów stolarskich, bilardów i mebli giętych. Wyprodukowały one tylko za 27 tys. rub. w 1867 r. Następnie, przy zwiększeniu produkcyi, doszły do 1132 tys. rub. w 1889 r. Jednak nie utrzymały się na tej wysokości i w 1892 r. wytworzyły tylko za 826 tys. rubli. Różne zakłady fabryczne, obejmujące zakłady, których niemożna było zaliczyć do siedmiu kategoryi specyalnych, są następujące fabr. sztucznych kwiatów i krawatów, asfaltu i tektury smołowcowej, instrumentów muzycznych fortepianów, organów, instrumentów dętych, powozów, gazu oświetlającego, ołówków, parasoli i wachlarzy. Wyprodukowały one najwięcej w 1884 r. bo 1, 635 tys. rub. Wytwórczość ich w 1802 r. wynosiła 1, 613 tys. rubli. Nakoniec fabryki przerabiające płody kruszczowe ziemi nie doszły nigdy do wielkiego znaczenia w Warszawie, Do nich należą fabryki wyrobów betonowych, gipsu i wyrobów gipsowych, kafli, luster i kamieni młyńskich. Wyprodukowały one najwięcej w 1880 r. za 523 tys. rub. Wytwórczość ich w 1892 r. wynosiła prawie połowę wyżej podanej sumy, bo tylko 270 tys. rubli. W rozwoju przemysłu rzemiślniczego znajdujemy objawy trochę odmienne od znalezionych przy przy przemyśle fabrycznym. Po małem zmniejszeniu wytwórczości rzemieśl Warszawa niczej około 1870 r. następuje okres stałego wzrostu który nie doznał przerwy aż do ostatniego roku. Przyczyną tego wzrostu było po części powstanie nowych zgromadzeń cechowych kucharzy i cukierników i zaliczenie do rzmiósł zajęć dawniej pomijanych, jakiemi sa produkcya wędliniarzy, ramiarzy, pozłotników, utrzymujących szwalnie i apteki. Kiedy w 1870 r. liczono w W. razem rzemieślników 5735, produkcyą ogólną 3, 338 tys. rub. , mamy dla 1892 r, majstrów. .. 9, 221 czeladników. . 21, 922 uczniów. .. 19, 185 razem 50, 328 z produkcyą 46, 395 tys. rubli. Najważniejsze zajęcia rzemieślników były następujące mieślników Produkcya r 1000 rubli Rzeźnicy, .. 1, 645 6, 925 Piekarze. .. . 1, 038 6, 650 Szewcy. .. .. 6, 460 4, 700 Mularze 1, 568 2, 750 1, 355 1, 180 1, 011 945 820 730 6, 774 430 274 1, 455 270 6, 420 Wędliniarze, .. 1, 476 2, 600 Trzewikarze. .. 4, 366 2, 515 Krawcy. .. .. 2, 856 2, 450 Kucharze. .. . 820 1, 700 Cukiarnicy. . 545 1, 670 Szwaczki utrzymujący szwalnie. Cieśle. .. .. Aptekarze i tam pra cujący Stolarze. . Kamieniarze. . Modniarki. .. i t. d. Na jednego rzemieślnika wypadało najmniej produkcyi w 1871 r. , bo tylko 440 rub, liczby to oo rok wzrastały i dosięgły maximum w 1879 r 1, 119 rab. Od tego roku wartość produkcyi przypadająca średnio na jednego rzemieślnika trochę się zmniejszyła. Wartość produktów fabrycznych przypadająca na jednego robotnika wynosiła najwięcej, bo więcej niż 2000 rub. , w 1882 i 1884 r. Na jednego mieszkańca Warszawy wypadało wytworów fabrycznych najmniej w 1869 r. , bo za 38 rub. , największą była ilośó dla 1880 r. 86 rub. , która następnie obniżyła się do 58 ruk w 1891 r. Porównywając ludność ogólną Warszawz ludnością pracującą w zakładach fabrycznych i w rzemiosłach znajdujemy, że liczba ostatnich nie jest bardzo znaczną i wynosiła zaledwie 4 1 2 sumy ogólnej w 1870 r. Nie należy jednak zapominać, że do tej ludności pracującej nie zostali zaliczeni robotnicy przy drogach żelaznych i cala ludnośó żydowska, produkująca wyroby rzemieślnicze. Liczba pracujących w fabrykach i rzemiosłach ciągle wzrastała i dosięgła 14 1 2 ludności ogólnej miasta w 1889 r. , z których 47 przypadały na robotników fabrycznych i 10 na rzemieślników. W latach następnych stosunek ten trochę się zmniejszył i wynosił dla 1892. r. 14 ludności ogólnej, z których 3 1 2 stanowili robotnicy fabryczni i 10 1 4 rzemieślnicy. g Finanse m. Warszawy. , Dochody i wydatki miejskie z okresu 1883 do 1893 r. dają bardzo dokładny obraz gospodarki finansowej W. Dochód ogólnej kasy miejskiej m. Warszawy, po odtrąceniu wpływów zwrotnych, pobieranych przez zarząd miejski w celu ich zwrócenia stronom lub władzom interesowanym, lecz włączając dochody nadzwyczajne, był następujący w 1883 r. .. 2, 541, 423 rab. w 1891 r. .. 3, 868, 548 i wedle projektu do budżetu ma wynosić w 1893 r. 4, 746, 808 rubli. Kiedy ludnośó W. , w ciągu tego okresu powiększyła się o 25, dochody miasta w 1891 r. powiększyły się o 52 w stosunku do dochodów 1883 r. i to powiększenie będzie wynosiło dla 1893 r. 87. Na jednego mieszkańca W. wypadało dochodu kasy miejskiej w 1883 r. .. . 6, 49 rub. w 1891 r. .. . 8, 31 podług projektu budżetu 1893 r. 9, 68 Dochód zatem powiększył się o półtora raza w stosunku do jednego mieszkańca. Dochody nadzwyczajne, ponieważ zawierają wpływy osiągnięte z pożyczek, wpływają bardzo na wysokość dochodów ogólnych miasta. Najmniejsze dochody nadzwyczajne były w 1887 r. 176, 308 rub. , największe są oczekiwane w 1893 r. 1, 402, 670 rub. Wydatki ogólne miejskie, wyłączając zwrotne, a zaliczając nadzwyczajne, wynosiły w 1883 r. .. 2, 394, 844 rub, w 1891 r. .. 4, 092, 247 według projektu budżetu 1893 r 4, 839, 653 Mają zatem wynieść w 1893 r. o 102 więcej niż na początku okresu, t. j. mają się więcej niż podwoić. Wydatki nadzwyczajne, spowodowane po części robotami kanalizacyjnemi i wodociągowemi, zmieniają się bardzo w swej wysokości z jednego roku na drugi. Wynosiły one najmniej w 1884 86, 330 rub. i w 1883 r. 95, 746; najwięcej w 1888 r, 1, 554, 276 i przewidziane dla 1893 r. 1, 402, 670 r. . Budżety m. Warszawy zaczynają przedsta 107, 72 281, 62 60, 67. 87, 7 wiać, podobnie jak wielu innych miast, deficyty, t. j. przewyżki wydatków nad dochodami. Te deficyta dotąd nie są bardzo znaczne i były najwyższe w 1891 r. 223, 699 r. W budżeocie 1893 r. przewidziany jest deficyt 92, 845 rub. Na pokrycie deficytów budżetowych posiada kasa miejska pozostałości kasowe, które przy zamknięciu rachunków w 1892 r. wynosiły 497. 979 rub. Cechą wielkich miast są, prócz deficytów budżetowych, znaczne długi. W 1883 r. dług m. Warszawy wynosił 556, 346 rub. , obok kapitału umieszczonego w Banka państwa 941, 788 rub. i wierzytelności hipotecznych 65. 583 rub. Przy układaniu budżetu 1893 r. długi miasta wynosiły 10, 230, 729 rub. a kapitały i wierzytelności tylko 413, 322 rub. Długi te powstały wskutek uskutecznienia cztereoh seryi robót kanalizacyjnych i wodociągowych. Wszystkie dawniejsze długi miejskie zostały spłacone. Tak 1, 200, 000 rub. zaciągniętych w b. Banku Polskim w 1844 r. dla urządzenia zjazdu do Wisły, zostały spłacone w 1893 r. Zapłacono również zarządowi górniczemu za dostarczony bruk żelazny i zarządowi wojskowemu 326, 000 rub. za plac po byłych koszarach mirowskich. h Dochody miejskie. Przechodząc do szczegółowego rozbioru dochodów W. można je połączyć do 10 kategoryi. Są one następujące 1883 r. 1891 r, 1898 r. tysięcy rubli 1. Podatki bezpośrednie. . 1, 085 1, 567 1, 563 32, 72 2. pośrednie. .. 568 594 654 13, 79 8. Dochody z nieruchomości. 65 89 86 1, 80 I. z kapitałów. . 22 110 94 1, 97 5. ze sprzedaży ruchomości. .. . 1 1 1 0. 02 6. ,, z dzierżawy placów publicznych 38 13 12 026 7. z przedsiębiorstw specyalnych. . 189 611 804 16, 94 8. , z pożyczek, .. 585 1057 32, 26 9. Zasiłki i pomocy. .. 89 117 117 2, 47 toInne dochody. .. . 485 182 369 7, 78 Razem 2, 541 3, 869 4, 747 100 300 15222 186, 78 Widzimy z powyższego, że znaczenie stosunkowa różnych rodzajów dochodu zaciemniają pożyczki, których nie było zupełnie w 1883 r. , a w 1893 r. mają dosięgnąć 22 dochodu ogólnego. Podatki bezpośrednie i pośrednie stanowiły w 1883 r. 65 dochodu ogólnego, w 1891 r. 56 i w 1893 r. mają wynosić 47 Podatków bezpośrednich liczy W. osiem rodzajów, a mianowicie Powiększ. 1883 1891 1893 od 1883 r. tysięcy rubli 688 996 977 42, 03 238 123 16 242 48, 60 52Podatek szacunkowy. .. . 33 Jedna trzecia procent do podymnego 123 135 81 136 Opłata dodatkowa do patentów i świadectw handlowych. ., 50 procent do opłaty akcyzy od trunków. .. .. 125 34 Opłata towarz. tramwajowego 16 Podatek od przemysłu przewozowego. . 10 Pod. od patentów adwokackich, 2 8. Pod. od przewozu przez Wisłę. 83 4319 3 Ź Razem 1, 085 1, 067 l, 553 W ciągu okresu 10letniego podatki bezpośrednie powiększyły się o 43 Największego powiększenia doznały opłaty od przemysłu przewozowego; wynosi to powiększenie 281 1 2, czyli dochód się potroił, wskutek zmiany sposobu pobierania opłaty. Od 1889 r. podatek teu wynosi po 10 rub. od konia w dorożce lub omnibusie i po 5 rub. od konia przy wozie zwyczajnym. Następnie podniosła się opłata towarzystwa belgijskiego tramiwajów miejskich o 108, które do 1884 r. opłacało 3 od dochodu ogólnego, a od tegoż czasu 5. Opłata od świadectw, wydawanych przez zjazd sędasiów pokoju obrońcom sądowym, powiększyła się o 61 O półtora raza 52 zwiększyła się wysokość dodatku miejskiego do patentów i świadectw handlowych i przemysłowych, i prawie tyle 49 opłata 33 1 3 do podymnego skarbowego. Podatek szacunkowy zwiększył się o 42 Podatek ten wynosi 2 od dochodu ogólnego z nieruchomości nie przenoszącego 500 rub. , 3 od dochodu 500 1000 rub. , 4 od 1000 2000 i nakoniec 5 od dochodu przenoszącego 2000 rubli. Od placów pustych, nie przynoszących dochodu, opłaca się 1 4 od wartości obliczonej. Dochód ogólny z domów w ciągu okresu 25ciu lat prawie w czwórnasób się powiększył. Najmniej zwiększył się dochód z dodatku 50 do opłaty patentowej od wyrobu i sprzedaży trunków, powiększenie wynosi tylko 8. Od 1892 r. właściciele statków parowych opłacają po 50 kop. od każdego miejsca pasażerskiego na statku, przewidywany dochód w 1893 r. ma wynosić 1, 500 rub. i 39 rub. na wpłynąć od łódek przewozowych na Wiśle Podatków pośrednich liczy W. 17 kategoryi są one następujące Powiększ. 1883 1891 1883 od 1883. tysięcy rubli 181 199 l13, 83 124 124 0, 99 51 51 46, 56 39 91 66, 21 39 123 51 18, 58 65 65 48, 66 17 16 U 11 22, 01. 4 3 34, 57 7 9 37, 99 3 8 0, 8 0, 7 41, 37 4 4 6, 70 0, 5 0, 5 2 2 58, 57 0, 03 0, 02 60 1. Rogatkowo od koni I bydła. . 175 2. od kolei. .. , 123 8. Od aktów notar. i protestu weksli 55 Od kart pobytu, 55 Od kart meldunkowych. ., 0. Od paszportów. .. ., , 40 7. Od spraw cyw, w sadach pokoju 45 8. Od marek 10 kop. od pośw, policyi 9. Po 3 kop. od 1000 stóp gazy do starczanego osobom prywatnym. 9 10. Od przedstawień i widowlsk. , 4 11. Od psów 7 Od koni osób prywatnych. ,, Po 6 kop. od paszportu. ,. 0, 5 14. Z biura adresowego. .. .. 3 Od sprawdzania gazometrów, Od sprawdzania miar i wag. , 4, 3 Od biletów na letnie mieszkania. 0, 05 Razem 568 694 654 16, 30 Suma ogólna podatków pośrednich powiększyła się w ciągu okresu 10letniego tylko Warszawa Słownik Geograficzny T Warszawa o 15 pomimo że niektóre z tych podatków powstały zaledwie w ostatnich lakach Takiemi nowopowstałemi opłatami są marki 10 kop. od wszelkich poświadczeń policyjnych, oplata od koni osób prywatnych i opłata za sprawdzanie gazometrów. Podwyższono także od maja 1892 r. opłatę od 3miesięcznych kart pobytu w mieście z 30 do 50 kop. , z których 35 kop. idzie na korzyść miasta i 15 dla skarbu. Stąd też ta opłata powinna przynieść kasie miejskiej o 66 więcej w 1893 r. niż w 1888 r. Opłata od spraw cywilnych, wytaczanych przed sędziami pokoju, powię kszyła się o 44. Przewidywane jest zwiekszenie podatku od psów o 38. Podatek rogatkowy od koni i bydła, przychodzącego do miasta luzem lub w upszęży, wydzierżawiony na 8 lata powiększył się o 14 w stosunku do 1883 r. Podatek rogatkowy i kopytkowy od osób, zwierząt ładunków, wchodzących do miasta kolejami, powiększył się tylko o 1. Dochód od aktów notaryalnych i protestu weksli zmniejszył się o 60. Opłata po 3 kop. od 1. 000 stóp tzaściennych gazu dostarczonego osobom prywatnym, powiększyła się o 22. Dochód od sprawdzania miar i wag zmniejszył się o 54 wysokości 1883 r. Dochód z przedstawień i widowisk zmniejszył się o 35. Dochód paszportów krajowych i zagranicznych powiększył się o 18 1 2. Do przedsiębiorstw specyalnych m. Warszawy zaliczono kanalizacyę, wodociągi, rzeźnie i targ bydlęcy, drukarnię miejską, Gazetę policyjną, targ wełniany i na chmiel W sumie ogólnej przedstawiają te przedsiębierstwa tylko straty, dochód bowiem 9letni 1883 1791 r. z nich wynosił 2, 969, 783 rs. wydatki tego okresn. .. 9, 605, 618 przewyżka zatem wydatków wynosi, ,, .. .. . 6, 535, 735 rs. i wyraża wydatki, poniesione na kanalizacyę i na rozszarzenie sieci wodociągowej. Dla 1893 r. oczekiwany jest deficyt w wysokości 606, 167 rubli Niektóre jednak z tych przedsiębiorstw dają pewne zyski; tak dochód od rzezi bydła i z targu bydlęcego wynosił w 1891 r. 149, 060 rub. wydatki 35, 876, czysty dochód 113, 184 rub. Również Gazeta policyjna przyniosła w 1891 r 49, 859 rub. wydatki wynosiły. .. . 34, 465 czysty zysk 15, 394 Dawniej znaczną rubrykę dochodów miejskich stanowiły zasiłki ze skarbu Królestwa. Kiedy od 5 września 1866 r. zniesiono opłaty Słownik Geograficzny T. XIII Zeszyt 145. konsumcyjne i propinacyjne, miasto utraciło podług budżetu 1866 r. opłaty od trunków krajowych 345, 000 rub. ,, mięsa. .. .. 128, 000, , Razem 473, 000, , Skarb królestwa miał wynagrodzić te straty i dlatego zaprowadzono dwa nowe podatki skarbowe 1 dodatkową opłatę 50 od patentów dla utrzymujących zakłady z trunkami i 2 dodatek do podymnego w wysokości 50 Utracony dochód od spożycia mięsa miało miasto wynagrodzić sobie przez pobór od rzezi zwierząt w bydłobójniach miejskich, nabytych w 1866 r. od skarbu. Miasto kupiło w tym roku szlachtuz skarbowy na Solcu i wydzierżawiło dwa inne szlachtuzy na Biernacczyźnie i na Pradze. Rzeź wszelkiego rodzaju bydła powinna być odtąd dokonywana wyłacznie w szlachtuzach miejskich, pod zagrożeniem wysokich kar. Drugą pozycyą zasiłków skarbowych były koszta utrzymania policyi Warszawskiej, W 1866 r. skarb dopłacił. 387, 000 rub. kasa miejska 253, 534, 36 koszta utrzymania policyi wynosiły 640, 534, 36 W 1867 r. skarb królestwa na utrzymanie policyi wydatkował. 465, 120 rub. 50 kop. kasa miejska ogółem. 261, 751 92 1 2 Razem 716, 872 42 1 2 W sumie ostatecznej zawarty jest koszt lokali dla zarządów policyjnych w cyrkułach, który wynosił natenczas 60. 459 rub, z których połowę 30. 229 rub. 50 kop. pokrywał skarb Królestwa. Obecnie te zasiłki bardzo się zmniejszyły. W 1893 r, mają one wynosić Z kasy państwa na mieszkania dla policyi wykonawczej 18, 669 rub. na szkoły rzemieślnicze i ludowe 6, 937 na sekcyę spraw skarbowych przy magistracie. .. . 2, 775 Z sum ubezpieczeń od ognia, . 69, 970 Od gminy żydowskiej na szkoły tego wyznania, ,. 17, 355, , Z sum kwaterunkowych 1, 655 Razem 117, 362 Dochód z nieruchomości miejskich małym uległ zmianom, wynosił bowiem w 1883 r. 64, 633 rub. , w 1893 ma dojść 85. 581 rub. Główne pozycye tego dochodu w 1893 r. są następujące rubli Czynsz dzierżawny z domów miejskich. . 56, 864 Dzierżowa studni miejskich 7, 860 Za prawo rozlepiania ogłosz eń w mieście. 5, 205 Za zajęcie czasowe ulic i tr otuarów przy budowie domów. .. .. .. .. . 4051 Czynsz z gruntów w Warszawie i na Pradze 3, 826 Dierżawa gruntów miejskich. .. ., 3, 509 Za miejsca zajęte na sprzedaż wody sodowej, kwiatów i t. p. 2, 740 3 Za prawo łowienia ryb, brania plasku i loda i urządzania kąpieli letnich. .. .. 779 Czynsz emfitentyczny od b. domów miejskich 550 Laudemium z gnntów miejskich. .. . 350 Kanon od jatek mięsnych. .. 347 Razem. 85, 581 Dochód z dzierżawy miejsc na rynkach dla sprzedaży produktów spożywczych ma wynosić w 1893 r. tylko 12. 001 rub. , kiedy pod tą rubryką zapisano w 1883 r. 57, 889 rub. Wydatki miejskie. Wydatki kasy miejskiej warszawskiej dadzą się spowadzić do 18 pozycyi które wynosiły w tysiącach rubli Powiększ. 1883 1891 1893 od 1888r. tysięcy rubli 3, Utrzymanie środków komunikacyjaych 121 106 165 8610 2. Nowe. środki komunikacyjne 259 44 167 36, 74 3. Koszta rozszerzenia ulic. . 36 9 17 52, 97 4. Ogrody, aleje i skwery. .. 26 32 53 10716 5. Utrzymanie budowli, pomni ków ł studni 8 18 40 388, 48 Oczyszczanie ulic 46 69 76 66. 71 Oświetlanie miasta 50 154 168 237, 75 Kanalizacya 481 503 712 47, 98 Przedsiębiorstwa specyalne. 128 763 698 443, 77 10. Utrzymanie policyi miasta. . 417 678 732 75. 77 11. straży ogniowej. 156 179 193 23, 36 Suma 2, 8 Zakłady naukowe. .. . 71 132 143 100, 62 Szpitale 1 instytucye filantropijne 75 146 155 107, 26 Procent i amortyzacya długów 107 751 737 587, 94 Zarząd miejski 145 201 228 52, 02 Sądy pokoju 66 106 105 59 62 Żandarmerya i wydatki wojsk. . 84 89 90 606 inne wydatki 119 111 362 204, 94 4, 092. 4, 840 102, 08 Wydatki miejskie w ciągu 10 lat podwoiły się, najwięcej wzrosła spłata długów, t. j. opłata odsetków i amortyzacya; ich powiększe nie wynosi 588 czyii jest prawie sześcio krotne. Inne powiększenia wynoszą Dla przedsiębiorstw specyalnych. 4447 Utrzymaniu budowli, pomników i stu dni miejskich 388 Koszta oświetlania miasta. .. 238 Zasiłki szpitalom i instytucyom filan tropijnym 107 Utrzymanie ogrodów, alei i skwerów 107 Zasiłki zakładona naukowym. .. 101, Utrzymanie policyi 76 Oczyszczanie miasta 67 Utrzymanie sądów pokoju. .. . 60 zarządu miejskiego. 57 Kanalizacya. .. 48, , Utrzymanie bruków, trotoarów, mostów, mostków i baryer. .. .. 36 Utrzymanie straży ogniowej. .. 23 Wydatki na żandarmeryą i wojskowe 6 Przeciwnie zmniejszyły się wydatki na rozszerzenie ulic o. .. .. . 53 i na nowo środki komunikacyjne. . 36 Środki komunikacyjne, do których należą bruki, trotoary, drogi szosowe, mosty, mostki i baryery, wały miejskie i brzegi Wisły, przyczynią w 1893 r. kasie miejskiej prawie 7 sumy ogólnej wydatków. Nowe roboty będą wynosiły 3 1 2 kiedy w 1883 r. wynosiły 11 sumy ogólnej. Na nowe roboty w 1893 r. przeznaczono na bruki drewniane. .. . 26, 860 rub. z sześcianów granitow. 59, 730 z kamieni zwyczajn. 37, 540 na trotoary betonowe. .. 33, 940 asfaltowe. .. 2, 050 z kamieni. .. 2, 800 na nowe schody i baryery. . 3, 700 Razem 166, 620 mb. Utrzymanie środków komunikacyjnych będzie kosztowało w 1893 r. bruków żelaznych. .. . 6, 000 rub. asfaltowych. .. . 3, 600 z sześcianów kamien. 37, 500 z kamieni sztucznych 300 zwyczajnych 46, 800 Utrzymanie dróg szosowych. 20, 230 trotuarów beton. 3, 000 asfalt. 15, 679 mostów, mostków i baryer. .. 8350, wałów miejskich. 630 Wzmocnienie brzegów Wisły 9, 19 różne wydatki inż. miejskiej. 12, 806 Razem 164, 795 rub. Ogrody, aleje i skwery spowodują następująoe wydatki w 1893 r. Ogród Saski. .. .. .. 23, 502 mk, 9 Krasińskich. .. . 6, 845, Szkółka drzew na Koszykach, 5, 467 Skwery i aleje. .. .. 12, 700 Plantacye na Pradze. .. 4, 712 Budowie miejskie, pomniki i studnie obciążą kasę miejską następującymi wydatkami w 1893 r. n n Reparacya budynków miejskich 32, 933 rub. Odnowienie pomnika Kopernika 5, 600 Inne pomniki. ., .. . 1, 050 Reparacya studni miejskich. 580 Oczyszczanie ulic zwiększyło wydatki kasy miejskiej z 45, 827 rub. w 1883 r. do 76, 398 w 1898 r. Z sumy wyznaczonej na 1898 r, wypada na wywóz śmieci i błota. . 53, 712 rub. śniegu i lodu. .. 7, 656 na opłatę, 77 stróżów dla oczysz czania placów i ulic. ., 14, . 503 na wynagrodzenie stróżów na placu po b. koszarach Mirow skich 377 na narzędzia do oczyszczania. 150 Oświetlanie miasta Warszawy przyczynia kasie miejskiej wydatku na 168. 099 rub. czyli 3 1 2 sumy ogólnej. Gazu dostarcza miastu Warszawa zakładowi p. PlaterZyberg, 500 Towarzystwo niemieckie Dessau. Od osób prywatnych bierze towarzystwo za 1000 stóp ang. sześc. gazu 2 rub 10 kop. , z których 3 kop. płaci towarzystwo miastu. W projekcie budżetu 1893 r. przeznaczono na kanalizacyą 711380 rab. , czyli 15 sumy ogólnej wydatków. Są to przeważnie nowe roboty kanalizacyjne. Z przedsiębiorstw specyalnych największe wydatki pociągają za sobą wodociągi. Są one obliczone na 1893 r. w wysokości następującej Utrzymanie starej sieci wodociągowej. .. .. .. 16, 051 rub. Utrzymanie nowej sieci. ,. 194, 221. , Rozszerzenie sieci wodociągów. 401, 023, , Na pokrycie tych wydatków spodziewa się Z 2, 650 domów, mających zaprowadzone wodociągi, licząc średnio po 150 rub. z każdego 397, 500 rub. Za wodę dostarczaną podług wodomiarów, do fabryk, zakładów rządowych i t. p. .. . 118, 000, , Za wodomiary średnio po 9 rub. rocznie. .. .. .. . 28, 850, , Za sprawdzanie wodomiarów i ich reparacyą. .. .. . 120 W Warszawie wypada średnio opłaty za 1 metr sześć. wody 8 kop, w Berlinie 20 fen. czyli 10 kop. Targi na wełnę i chmiel pokrywają swoje wydatki, ale nie dają przewyżki. Koszta utrzymania policyi w Warszawie o bliczone są dla 1893 r. na 732, 098 rub. , czyli 15 sumy ogólnej wydatków. Obejmują one, prócz wydatków zarządu oberpolicmajstra i policyi miejskiej, wydatki na policyą rzeczną i lekarską, na telegraf, areszt policyjny i na lokale dla cyrkułów policyjnych. Koszta straży ogniiowej obliczone są dla 1898 r. na 192, 542 rub, , czyli 4 wydatków ogólnyoh. Zakłady naukowe nie znajdują się pod zarządem miasta, które tylko daje fundusze na ich utrzymanie. W 1893 r. będą te wydatki wynosiły 3 sumy ogólnej Składają się pozycyi następujących rubli na szkoły elementarne chrześcijańs, 68, 695 rzemieślniczoniedzielne. 21, 280 żydowskie 17, 355 zasiłek instytutowi głuchoniemych i ociemniałych. ., .. 6, 400 zasiłek gimnazyum praskiemu. . 17, 430, , realnemu. . 10, 000, , progimnazyum żeńskiemu. 900 Razem 142, 560 i instytucyom filantropijnym Z tego przypaZasiłki szpitalom wynoszą 3 sumy ogólnej dać będzie w 1893 r. na radę miejską dobroczynności rubli publicznej. 25, 850 47, 832 w 1883 r. 16, 815 rub. zasiłek szpitalom warszawskim. na szpital dla chorób zaka16, 000 170 1, 064 270 2, 000 3, 400 7, 000 źnych. szpitalowi wolskiemu. ., , Dzieciątka Jezus Oftalmicznemu. Dziecięcemu. . warsz. Tow. dobroczynośoi osadom w Studzieńcu i Puszczy zakładowi poprawczeniu w Mo kotowie. .. . 2, 000 utrzymanie 6 przytułków położnicz. 12, 840 Dr. Bujwidowi dla zakładu leczenia wścieklizny. .. .. .. 2, 010 utrzymanie 150 kalek i chorych w Górze Kalwaryi i 30 kobiet w przytułku warszawskim. .. .. 19, 530 5, 400 5, 000 4, 400 wynagrodzenie szpitali innych miejscowości za leczenie mieszkańców warszawskich utrzymanie ambulatoryum i wydawanie darmo lekarstw. .. . koszt utrzymania 20 kobiet obłąkanych przy szpitalu Dziec. Jezus. Razem 154, 766 Opłata odsetków i amortyzacya długów miejskich zwiększyła się bardzo znacznie w latach ostatnich, spowodowana pożyczkami, zaciągniętemi na dokonanie czterech seryi robót kanalizacyjnych i wodociągowych. W 1893 r. przewidziany jest wydatek z tego tytu 736, 522 rub. , czyli 15 sumy ogólnej; w 1883 r. pozycya ta budżetowa wymagała 107, 062 rub. Koszta zarządu m. Warszawy mają wynosić w 1893 r. 228, 402 rub. , czyli prawie 5 wydatków ogólnych. Do tej kategoryi naliczono opłata składu osobistego magistrata 154, 270 rub. pensye emerytalne. ., . 11, 820 wsparcia jednorazowe. .. 900 wydatki gospodarcze, .. 36, 697, , utrzymanie gmachu Ratusza. 16, 185 wydatki urzędu miar i wag. 950, , podatki i ciężary 3, 080 ogłoszenia w gazetach o licyt. 4, 500 Razem 228, 402 rub. Pomiędzy innemi wydatkami m. Warszawy znajdujemy opłatę wydatków poprzednich okresów budżetowych, które wynosiły w 1883 Warszawa Warszawa r. 46, 385 rub. , w 1893 r. mają dojść 248, 022 rubli. Mamy dalej wydatki na uregulowanie brzegów Wisły, na które w 1889 r, przeznaczono 388, 950 rub. ; opracowanie planu m. Warszawy, na które w 1887 r. przeznaczono 290; 000 r. i w 1802 r. dodatkowo 60, 000 rub. ; wystawę hygieniczna w Warszawie w 1887 r. z wydatkiem 4, 936 rub. ; opis sanitarny Warszawy, na który przeznaczono 9, 800 rubli. Nakoniec na koszta udziału w wystawie hygienicznej w Petersburgu przeznaczono w budżecie 1893 r. 8, 000 rub. i na koszta walki z cholerą 50, 000 rub. D. Budowle, pomniki, mosty, cmentarze, ogrody. Zamek królewski. Początkowe dzieje zamku warszawskiego są równie ciemne, jak samego miasta. Wiemy, że Ziemowit I mieszkał jeszcze w Jazdowie i tam poległ 1262 r. W pół wieku potem, r. 1313, po zejściu Bolesława I, ziemię sochaczewska z Warszawą otrzymał Trojden, zapewne więc przy niej dworzec posiadał. Nie był jednak widocznie obszernym, skoro sprawa krzyżaków 1339 r. toczy się w kościele św. Jana. Dopiero pod d. 14 czerwca 1350 r. mamy pewną wiadomość o zamku, jako zdawna istniejącym. Kazimierz ks. mazowiecki, pan warszawski, potwierdzając swobody dla wsi archidyakonatu warszawskiego, wkłada na nie obowiązek dopomagania ku odbudowie zamku warszawskiego. Od r. 1377 jest Warszawa stolicą księztwa, a przeto i siedzibę książęcą posiada, jakoż dokument z r, 1379 mówi o dwu wieżach zamkowych i bramie miejskiej. W r. 1432 ks. Bolesław nadaje grunta W pobliżu bramy miejskiej i podle dworu naszego. Ze śladów starych murów okazuje się, że dwór książąt mazowieckich ciągnął się od Kanonii ku KrakowskiemuPrzedmieściu, miał bramę od strony Wisły i dziedziniec dziś zwany kuchennym. Kształt budowy stosował się do ówczesnego biegu rzeki i murów miejskich, które ciągnęły się linią łamaną i miały basztę czyli strzelnicę od strony Krakowskiego Przedmieścia, lecz znacznie bliżej zamku aniżeli późniejsza brama Krakowska, zbudowaua na fosie po za murami. Pomiędzy dworem a murem miejskim leżały grunta, które częściowo książęta rozdawali, i w ten sposób się zabudowały, co sprowadziło później wykupywanie gruntów i burzenie zacieśnionych uliczek. Okrom tego dworu posiadali książęta mazowieccy wielką kamienicę dziś róg rynku Starego Miasta i Dunaju, Nr 31; odnowiła ją ostatnia księżna mazowiecka Anna w r. 1535, na krótko przed oddaniem ręki Stanisławowi Odrowążowi ze Sprowy, co ją ostatecznie z ojcowizny wyzuło. Na lat dziesięć przedtem, kiedy Zygmunt I, po zgonie ks. Janusza, przyjechawszy do Warszawy d. 25 sierdnia 1526 r. , określał wzajemne stosunki, pomiędzy innemi dozwolił ks. Annie, , wolnego używania domu czyli zamku książęcego mniejszego, w którym obecnie przebywa, w mieście naszem w Warszawie, aby tam do woli mieszkać i jego używać mogła, ów mniejszy zamek warszawski Ogródkiem zwano, ale czy to była kamienica na rogu Dunaju, czy też inna budowla bliżej Wisły, powiedzieć nie umiemy. Następną wzmiankę o zamku znajdujemy dopiero w dok. z 19 stycz. 1570 r. którym Zygmunt August kazał wypłacić kanonikowi Kasprowi Sedlasce flor. 400 na budowanie mostu i dworu warszawskiego; taką samą prawie kwotę wypłacano oo tydzień aż do wyjazdu Zygmunta do Knyszyna d. 19 czerwca 1572 r. Była to budowa rzetelna, skoro Stefan Batory d. 12 grudnia 1579 r. wynagradza nadaniami gruntowemi masztalerza dawnego króla, Wawrzyńca Grzymałę, oraz Matysa Waszikę cieślę, który około budowania zamku i mostu warszawskiego, także też naszego Jazdowskiego, prawie wszyciek swój wiek zdarł. Zygmunt III, zjechawszy do Warszawy d. 18 marca 1596 r. , po pożarze zamku krakowskiego w roku poprzednim, zastał już rezydencyę gotową, którą dopiero w kilka lat później na nowo budować począł. Rękopis biblioteki Akademii Umiejętności tak o tem pisze Farę warszawską św. Jana Chrzciciela ozdobił ołtarzem wielkim, ołtarzem marmurowym, tabernaculum i kratą przejrzystą, gipsowem sklepieniem wewnątrz, obrazami świętemi, organem, posadzką, chodnikiem do pałacu i krużgankiem z zamku wiodącym. Trzy boki tego zamku, pozostałe szczątki dawnego dréwnianego, z gruntu zbudował. Bok od strony Wisły, poprzednio z grubsza wzniesiony, przebudował, dodał trzecie piętro z wieżą, odpowiednie na mieszkanie i na odbywanie narad, wewnątrz i zewnąrz uczynił je okazałem, wieżę zaś ozdobił godłem. Jerzy Braun zaś 1593 1613 mówi Zamek niegdyś z drzewa przez kś mazowieckich od strony północnej miasta wystawiony, potem od Zygmunta Augusta z kamienia i cegły w dobrym guście pobudowany; nakoniec Zygmunt III ostatecznie budynki drewniane, które jeszcze w tym zamku zostały, rozrzucił, a natomiast wystawił z kamienia wielce chwalone i dla całości ozdobne. Zamek nowy ciągnął się od starego ku KrakowskiemuPrzedmieściu, jakby skrzydło murów miejskich, w kształcie pentagonu, na podobieństwo zamku Drotingham na wyspie Lafon w Szwecyi. Otaczał zamek mur podwójny i fossa. Ze skrzydła od Krakowskiego Przedmie ścia wiodły dwie bramy Jedna poprzez zabudowania na dawnych placach książęcych, a podówczas Jurydyki PP. Bernardynek, druga ku Wiśle, w tyle klasztoru tychże Bernardynek Później, w r. 1643, Władysław IV skupił i zburzył przedzamkowe budowle, otwierając wolny dostęp do zamku od bramy krakowskiej i miejsce na pomnik swojego ojca. Rachunki budowania zamku warszawskiego, złożone przez ks. Andrzeja Barskiego, kustosza warszaw. i sekretarza król. zaczynają się d. 16 marca 1603 r. , a kończą się 17 kwietnia 1604 r. Summę wydatków obliczono na 9, 839 florenów 29 groszy 16 szelągów. Oprócz wapna kupnego sprowadzano pozostało z Jazdowa, cegły użyto 372, 000 sztuk, dopomagając sobie dostarczaną z Kozienic i z cegielni od Św. Trójcy na ul Długiej, gdzie wyrabiano dachówki; drzewo szło z Krakowa i Kozienic; kraty żelazne i posadzki kamienne z Gdańska; były teź posadzki dębowe i gliniane. Kierował budową architekt Andrzej Hegner Abrahamowicz, który w r. 1623 już nie żył, bo d. 10 marca t. r. ustanowiono opiekę nad pozostałą wdową i dziećmi. Murarzem był magister Jakób, który brał tygodniowo 5 fl. 15 gr. , kamiennikiem Paweł de Corte razem wziął 102 fl 10 gr. , zdunem do pieców kaflowych Jan Jaktorowski z Łowicza, cieślą Hanusz po 63 fl 18 gr. , tygodniowo. Robotnicy brali po 4 gr. na dzień; liczba robotników dochodziła 99, Fundamenta wszystkich trzech nowych części ku Bernardynom, ku Wiśle i ku kościołowi Św. Jana, założył murarz Jakób w jednym dniu 23 marca 1603 r. Wieża nowa zegarowa nad bramą zamkową była ukończona d. 4 lutego 1619 r. Jarzemski 1643 r. tak opisuje świeżo wybudowany zamek W dole piwnice, na dole sklepy; dwa rzędy pokojów wkoło, w rogach dwie wieżyczki, trzecia w pośrodku, zegarowa z kamiema, wysoka na staję, z gałką złotą, sale marmurem wykładane, zdobne malowidłami; dziedziniec zamkowy w kształcie czworoboku, wybrukowany; z boku Jego kuchnia; od strony Wisły mury Jak forteca, przez Zygmunta wymurowane, tamujące impet rzeki która tuż pod niemi płynęła; na tym murze w północnowschodnim rogu czworobocznej fortyfikacyi, Jakby baszta nad Wisłą ks. Karol Ferdynand biskup wrocławski wystawił zamek z piękną salą; w bok od niego ku ul Jezuickiej stary zamek z gankiem do kościoła św. Jana; umieszczono w nim po odnowieniu kuchnię, łaźnię z cynową cysterną, do której woda płynie rurami; po za bramą zamkową, mającą ganek drewniany, znajduje się niewielki ogród owocowy i kwietny, a tuż przy wieży krynica, z której woda bieży do zamku. Klęski spadłe na Warszawę w drugiej połowie XVII w. zmieniły postać rzeczy; runął pałac Karola Ferdynanda; zamek obrócony na lazaret, zniszczał, opustoszał i prawie przez lat sto pozostawał w zaniedbaniu, Erndtel 1725 1730 mówi o trzech częściach zamku, każda z osobnym dziedzińcem i bramą; w jednej, zwanej Grodem, sprawował sądy starosta warszawski rozebrana w r. 1818, w drugiej toczyły się obrady i przechowywano archiwum, w trzeciej mieścili się dworzanie z kuchnią. Odnową zajął się dopiero August III; wystawił korpus z frontem i facyatą od Wisły, drugą stroną zwrócony ku dziedzińcowi dawnego zamku, oraz mury sklepione od Wisły pod górą zamkową. Kierował budową i odnową Antoni Solari; roboty malarskie i dwa obrazy wykonali Bolo, Kucki i Kamer, za co wzięli 4, 542 tynfów; ozdoby rzeźbione i sztukaterye dał Jan Grzegorz Plersch 389 tynfów, roboty kamieniarskie Stiellot, snycerskie Sedlinger, obrazy pode drzwi Hoese. Rachunki z robotnikami zaczynają się d. 1go lutego 1741 r. ; w r. 1742 koszta uczyniły 111, 854 zł. 8 gr. ; w r. 1746 umieszczono tablicę pamiątkową od strony tarasu, wszelako fabryka zamku szła jeszcze w r. 1748. W r. 1763 Jan Plersch zobowiązuje się namalować sufity w izbie obrad, stylem jonickim, z herbami, za 5, 600 tynfów. Konfederacya generalna, na konwokacyi warszawskiej d. 7 maja 1764 r. złożona, pomyślała też o zamku warszawskim, uchwalając aby rozpoczęta fabryka tegoż zamku kontynuowana i podług podanych abrysów do należytej doskonałości przywiedziona była; także pokoje, które już dotąd są dokończone, obiciami i innemi rekwizytami przyozdobione były. Co wszystko sumptem skarbu ma nastąpić. .. A że dla rozprzestrzenienia tegoż zamku, place Rowennowski i Rafałowiczowski cum superficiebus, nazwane, stykające się z murami zamkowemi, podług uznania architektów są potrzebne, więc praevia taxatione architekta, takowe place podskarbi legitimis onych że haeredibus zapłaci et ad cirumferentiam zamku przyłączy. W grudniu tegoż roku owe place i domy były już skupione i zniesione, lecz postanowiono znowu dla dostateczniejszego rozprzestrzenienia tegoż zamku i dziedzińca na wygodę publiczną jeszcze jeden dom Rafałowiczowski, do Krakowskiej bramy rozciągający się, i drugi dom sławetnych Zambergierów, w samej bramie Krakowskiej sytuowany, tudzież z drugiej strony domy i place cztery, idąc od bramy zamkowej Grodzkiej nazwanej, do kościoła św. Jana po prawej ręce, do urodzonego Płochockiego i innych należące, aż do rogu kanału, t. j. do kamienicy ks. Mansyonarzów warszawskich, rozciągające się. ,. . Warszawa Warszawa za słuszną i sprawiedliwą taksę onych nabyć i w okrąg zamkowy indilate wpuścić. W październiku 1766 powiedziano, że po części zadość się stało doprowadzeniu do należytej doskonałości i przyozdobieniu zamku, że jednak do zupełnego udoskonalenia znaczne ekspensa są jeszcze potrzebne, postanowiono na dokończenie doskonałe fabryki wypłacać co rok 400, 000 zł. W r. 1767 pożar zniszczył częśó zamku, którego odnową zajął się wnet architekt Dominik Merlini. W r. 1770 1772, kosztem 123, 921 zł. , uformowano przejazd z górnego tarasu do Wisły, wzmocniono górę skarpami, tamami zaś brzeg obwarowano. W d. 8 maja 1777 r. , w dzień św. Stanisława, po obiedzie na 50 osób, pierwszy raz otwarły się pokoje zamkowe, przerabianie jednak i ozdabianie trwało do r. 1786. Powstała wtedy sala balowa z kolumnadą marmurową o złoconych bronzach, sale marmurowa i rycerska. Na ozdobieni ich wysilili się Canaletti, Bacciarelli, Pilmenti, Belloti, Plersch, Monaldi, Le Brun, Rhigi, Smuglewicz, Boucher, Vien i inni. Na stropie sali balowej Bacciarelli wymalował al fresco plafon, , Rozbudzenie życia świata. Stanęły rzędem 22 popiersia z marmuru czarnego, zawieszono 10 portretów w owalach, 8 w izbie przed salą marmurową i t. d. Na poczatku bieżącego stulecia przystąpiono znowu do przebudowy zamku. W r. 1818 zburzono brame krakowską. Na wiosnę 1819 r. , podług planu Jakóba Kubickiego, urządzono ogród przed zamkiem i na tarasie zamkowym, długim na 200 sążni, opartym na murowanych arkadach. W r. 1821, podług planów Andrzeja Gołońskiego i Kubickiego, rozpoczęto nowe przeróbki, która skończyły się na rozebraniu budowli sąsiednich, dzięki czemu wytworzył się plac Zamkowy. W r. 1854 zewnętrzną postać zamku ujednostajnił pułkownik inżynieryi Ludwik Kori. W r. 1893 odnowiono niektóre sale. Przytyka do zamku pałac pod Blachę W d. 21 maja 1650 r. były tam puste grunta, które otrzymał w darze Wawrzyniec Reffus i wzniósł tam kamienicę, , przy murze zamku od schodów do Wisły ciągnącego się z jednej strony, a ogrodu zamkowego z drugiej. Kazimierz Reffus odźwierny z małżonką Maryanną z Zaleskich sprzedali ową kamienicę kanonikowi Krysztofowi Montwidowi Białozorowi, ten zaś Sebastyanowi Dembowskiemu sekretarzowi, od niego zaś nabył tę posesyę d. 14 grudnia 1720 r. Jerzy Dominik Lubomirski i Magdalena z Czekarzewic Tarłówna małżonkowie. D. 16 listopada 1776 r. Jerzy Marcin Lubomirski sprzedaje swój pałac pod blachą Henrykowi Colignonowi ze wszystkiemi budowlami, meblami, za 27, 000 dukatów. Dnia 20 sierpnia 1776 r. za tę samą kwotę odkupuje ten pałac od Colignona koniuszy i plenipotent Jan Kicki na rzecz Stanisława Augusta. Przyłączony do zamku, służył następni za mieszkanie Mniszcha, a potem Józefa ks. Poniatowskiego. Ratusz. Na samym środku rynku Starego Miasta, oznaczony numerem porządkowym 34, stał ratusz miasta Starej Warszawy. Kiedy był zbudowany niewiadomo. Pierwszą o nim wzmiankę znajdujemy w dok. z r. 1479, z którego widać, że pod ratuszem były piwnice do sprzedaży piwa. Następnie pod r. 1580 zapisano umowę rajców warszawskich z murarzem Włochem Antonim dol Ralia o wymurowanie wieży ratuszowej z więzieniem podziemnem. Nadwerężony starością ratusz przebudował gruntownie i odnowił w r, 1642 burmistrz Mikołaj Giss, jak świadczył napis na tablicy marmurowej, nad wejściem do skarbca. Nad bramą dwaj aniołowie trzymali podówczas herby; w izbie sądowej, na piętrze, stał posąg Sprawiedliwości, na ścianach wisiały wizerunki książąt mazowieckich; do skarbca, z posadzką marmurową, gdzie chowano klejnoty i przywileje, wiodły drzwi żelazne. Wieża z gankiem miała u szczytu gałkę złotą i Syrenę. W r. 1672 uchwalono podatek na wieżę ratusza. Aliści w r. 1686 był znowu zniszczony i wieża groziła zawaleniem; w około niego stały drewniano budy, w których Szkoci i inni kupczyli. Więc w r. 1700 postanowiono wznieść sklepy murowane podług planu architoeta Tylmana Gamerena. Jakoż na sesyi 23 lipca 1701 r. zawiadomiono o ukończeniu wszystkich sklepów w liczbie 36. W r. 1706 August II przeniósł na ratusz sądy wójtowskie, tam się już odbywały radzieckie. W izbie sądowej zasiadał tedy burmistrz nobilis et. spectabilis proconsl, wójt nobilis et spectabilis advocatus, 6 rajców dawnych consules antiqui i 6 nowych consules novi, 12 ławników honorati domini scabini z seniorem i 20 gmińnych, wybieranych z pośród rzemieślników. W r. 1751 i ratusz i wieża spłonęły, tak dalece, że dzwony się stopiły i przyszło je przelewać. Przerabiano też ratusz za Stanisława Augusta 1781 r. i po uszkodzeniu od pioruna 1782 r. Był to naonczas gmach prostokątny o dwóch piętrach, z piwnicami, z głównem wejściem od lewej strony Rynku, z galeryą wzdłuż i wieżą drewnianą, na której szczycie powiewała chorągiewka z herbem. Na wieży przebywał trębacz, by oznajmiać wydarzony ogień i otrąbywać godziny na zegarze. Schody od głównego wejścia wiodły do dwu sal radzieckich dość obszernych, na drugiem zaś piętrze mieściło się archiwum miejskie. Na ścianie, między pierwszem a drugiem piętrem, pod gankiem, była Syrena herbowna. W r. 1817, rząd, uznając ratusz za szczupły i za zacieśniający placyk, wystawił go na sprzedaż, a kiedy ta w dwóch terminach spełzła, d. 3 maja i r. ogłosił licytacyę na rozebranie budynku. Podjął się tej czynności majster mularski Michał Różycki i rozpoczął burzenie staromiejskiego ratusza w d. 27 czerwca 1817 r. Takie były losy ratusza Starej Warszawy, ostatniemi laty wspólnego już dla całego miasta. Poprzednio każda jurydyka posiadała osobny magistrat, a więc i ratusz. W r. 1785 ratusze jurydyk znajdowały się pod następującemi numerami hypotecznemi Dziekanka N. 380, Nowoświecka N. 1255, Leszno N. 722, Solec N. 2977, Bożydar i Kałęczyn N. 1284, Grzybów N. 1017 c, Aleksandrya N. 2775, Wielopole N. 1011, , Ordynacka Zamoyskich N. 1305, Bieliny N. 1414, Maryensztad i Stanisławowska N. 2629. W r. 1817 magistrat nabył pod budowę nowego ratusza posesye wprost Marywillu i przyległe od ul. Daniłowiczowskiej. W XVII w. były tam domy i ogród włoski Daniłowicza; w r. 1655 zniszczyli je Szwedzi, tak, że do r. 1692 plac stał pustką. Zabudował go na początku XVIII w. Hieronim Petrykowski; od jego spadkobierców 1722 r. nabyła tę posesyę Marya Ludwika z Morsztynów Bielińska i postawiła pałac, który po jej śmierci kupił 1733 r. Stanisław Jabłonowski. Syn jego Antoni, rozebrawszy stary, postawił nowy pałac 1785 r. , podług planu Dominika Merlini ego. Ten właśnie pałac, przerobiony przez Fryderyka Lessla, stał się nowym ratuszem. Pożar 18 października 1863 zniszczył trzy piętra frontowe i piętro oficyny, magistrat przeto umieścił się tymczasowo w b, pałacu Namiestnikowskim na Krakowskiem Przedmieściu, zarząd zaś oberpolicmajstra w b. pałacu Prymasowskim przy ul. Senatorskiej. Przykupiwszy gruntu, w r. 1864 rozpoczęto na zgliszczach budowę ratusza, która trwała do 1869 r. Kierował robotami naczelnik okręgu komunikacyi Ernest Szuberski ze współudziałem prezydenta miasta Kaliksta Witkowskiego, Jako prezesa komitetu budowlanego. Plany sporządzał głównie Józef Orłowski; konstrukcyami żelaznemi zarządzał Tadeusz Chrzanowski. Na inauguracyę nowego gmachu wydano w nim bal d. 8 stycznia 1870 r. Obszar przez ratusz zajmowany wynosi 154, 500 stop kw. Zewnętrzny kształt pozostał dawny z przydaniem balkonów po skrzydłach i dachu w stylu francuzkim z facyatkami. Część nową, mieszczącą biura oberpolicmajstra, zbudowano w stylu XVIII w. Pomiędzy jedną a drugą częścią wznosi się wieża 190 stop wysoka, z potrójnym zegarem i czatownią straży ogniowej. Gmach ma sześć dziedzińców; główne zabudowane w kwadrat dwupiętrowemi pawilonami. Sala główna, Aleksandrowska, zajmuje środek gmachu, na wysokość dwóch pięter; posiada 36 okien i przeszło 5, 000 stop kw. przestrzeni. Ma dwie galerye, oraz dwa chóry, oparte na żelaznych, bronzowanych filarach. Ozdobiona malowidłami, rzeźbami i świecznikami, posiada na ścianie głównej wizerunek Cesarza Aleksandra II penzla Bethmann a; po bokach cztery posągi z gipsu mozaikowego Ceres, Westalka, oraz cesarzowe rzymskie Faustyna i Kryspina Sala hr. Berga posiada na suficie trzy freski Bacciarellego, przeniesione przez dekoratora Karola Martini ego z b. pałacu Prymasowskiego Tryumf Prawdy i Dzieci igrające; w sali taj przechowują się chorągwie cechów warszawskich. W sali przyjęć wiszą na ścianach 23 portrety; tam również znajduje się marmurowe popiersie Mikołaja Kopernika dłuta Kryńskiego i w gipsowej wypukłorzeźbie plan Warszawy, sporządzony przez biuro pomiarów zarządu kanalizacyi. Posiadało też swój ratusz Nowe Miasto, na rynku Nowej Warszawy Nr. 342. Najdawniejszą wiadomość o nim mamy pod r. 1600, aczkolwiek przechowywano w nim erekcyę wójtowstwa przez ks. Janusza z r. 1414. Ratusz stał tuż prawie przy rogu rynku i ul. Freta, gdzie dziś skwer, zwrócony bokiem do kościoła PP. Sakramentek. Składał się z trzech piwnic sklepionych, 4 sklepów na dole, dolnego i górnego piętra; na dachu wznosiła się wieża z dzwonem i wieżyczki przy wystawie. Tam się odbywały sądy radziecki, wójtowskie zaś w kamienicy miejskiej Nr 340. Po zniesieniu osobnych ratuszów w r. 1796, lokale ratusza nowomiejskiego były wydzierżawiane. Od r. 1815 zasiadał w nim sąd pokoju i sporny wydziału I. Wr. 1818 rozkazano ratusz zburzyć, do czego też przystąpiono w d. 23 lipca. W r. 1830 zawaliło się sklepienie dawnych piwnic, więc dół zasypano gruzem. Świątynie. Cerkiew Wniebowzięcia N. M. Panny przy ul. Miodowej. Ks. Bazylianie, sprowadzeni z Supraśla do Warszawy przez metropolitę kijowskiego Leona Kiszkę w r. 1740, odprawiali nabożeństwo w kaplicy domowej przy ul. Podwale. Dopiero metropolita Jazon Smogorzewski własnym kosztem postawił świątynię greckokatolickiego obrządku przy ul. Miodowej, używszy po temu części pałacu własnego. Kamień węgielny położono 12 maja 1781 r. , poświęcenia dopełniono 25 sierpnia 1784 r. Zbudowana podług planów budowniczego Dominika Merlini ego. Obecnie Jest to cerkiew prawosławna z dobudowanem Warszawa ozdobnie wejściem w stylu bizantyńskim. W trzech ołtarzach znajdują się obrazy F. Smuglewicza Zaśnięcie N. M. Panny, Cudowne przerażenie cesarza Walensa na widok Bazylego W. , oraz, , św. Onufry. Cerkiew św. . Trójcy przy ul. Podwale, Prawosławni mieszkańcy Warszawy posiadali kaplicę z razu przy poselstwach, następnie w wynajmowanych ze składek lokalach. Skoro ilość składek urosła, a kupiec Stefan Dobrycz pomnożył je ofiarą, nabyto w r. 1817 posesye przy ul. Podwale Nr. 497 i w podwórzu jej, podług planu Kubickiego, . wzniesiono cerkiew czworokątną, sklepioną. Ołtarz z ikonostasem zdobią cztery rzędy starożytnych malowideł, przed nim zaś wznoszą się na złoconych drzewcach sztandary z blachy złoconej. Do r. 1825 parafia grecka św. Trójcy była zależna od arcybiskupów Bukowiny, Węgier i Grecyi, następnie przeszła pod zwierzchnictwo synodu petersburskiego, pod bezpośrednim zarządem arcybiskupstwa prawosławnego, utworzonego w Warszawie ukazem Cesarskim z r. 1840. Cerkiew św. Aleksandra Newskiego w cytadelli Aleksandrowskiej, w formie krzyża, w stylu Odrodzenia, stanęła w r. 1835, podług planu architekta Gołońskiego. Pod tem samem wezwaniem w r. 1846 wzniesiono cerkiew w Łazienkach, posiadającą obraz, , Chrystus w ogrójcu penzla K. Brulowa. Cerkiew katedralna św. Trójcy przy uh Długiej, świątynię zbudowaną w stylu Odrodzenia gruntownie przerobili i do stylu bizantyńskiego zastopowali w r. 1837 architekci Corazzi i Gołoński. Nade drzwiami wielkiemi, do których się zdąża po stopniach, mieści się malowany na tle złotem obraź św. Trójcy, po obu zaś stronach godła aroykapłańskie Starego i Nowego Testamentu. Na dachu jedna kopuła wielka i cztery małe, pokryte blachą w ogniu złoconą. Ikonostas trzypiętrowy, rzeźbiony z drzewa złoconego podług rysunku budowniczego Ruska; w nim ośm obrazów głównych i 12 po obu stronach wrot Carskich, malowanych przez akademików petersburskich. Przy oba drzwiach ikonostasu obrazy św. Michała Archanioła i św. Konstantego. Za ołtarze m św. Trójca, malowidło Aleksandra Kokulara. Cerkiew Matki Boskiej Włodzimierskiej na Woli, przebudowana w r. 1841, odznacza się wspaniałem urządzeniem wewnętrznem i licznemi malowidłami prof. Kokulara. Na sześciu tablicach miedzianych, wmurowanych w ściany, wypukłemi głoskami sa opisane działania wojenne 1830 1831 r. , a zwłaszcza zdobycie Warszawy przez feldmarszałka Paskiewicza. Cerkiew Przemienienia Pańskiego wzniesiona po 1864 r. na przedmieściu Praga. Kościół archikatedralny św. Jana przy ul. św. Jańskiej przeszłością swoją sięga początków Warszawy. Jest domniemanie, że pierwiastkowo z drzewa wzniesiony, zgorzał w r. 1261, poczem Ziemowit I książę mazowiecki odbudował go z kamienia. Kościołem parafialnym został w r. 1313, na co również dowodów niema. Pierwsze świadectwo historyczne o kościele parafialnym św. Jana znajdujemy pod r. 1339, kiedy wybrano go na miejsce rokowań legatów papiezkich i delegatów Kazimierza W. w sprawie z Krzyżakami. W r, 1390 książę Janusz kościół rozszerzył; w r, 1406 podniesiono go do znaczenia kollegiaty i utworzono kapitułę; Anna ks. mazowiecka około 1450 r. pobudowała wierzę i ułożyła posadzkę marmurową. W r. 1598 nawiedził kościół pożar, w którym spłonął akt erekcyjny. W r. 1602 huragan obalił wieżę i częśó sklepienia, poczem Zygmunt III świątynię gruntownie odnowił i połączył z zamkiem. Za Michała Korybuta porównano ją z katedrami. W r. 1792 wyłączono archidyakonat warszawski z dyecezyi poznańskiej i utworzono biskupstwo warszawskie, którego potwierdzenie przyszło dopiero w r. 1797. W r. 1817 Pius VII Papież uczynił kośoiół św. Jana archikatedralnym i metropolitalnym. Ostatniemi czasy odnawiano ten przybytek Fański w r. 1816 zewnątrz, w r. 1822 wewnątrz, wreszcie nadano mu kształty dzisiejsze w r. 1836 1840, podług planów Adama Idźkowskiego. Fasadę w stylu gotyckoan gielskim zdobi posąg Chrystusa na wieżyczce środkowej, N. M, P. Niepokalanej i św. Maryi Magdaleny na bocznych, dłuta Jana Hagena. Przez wejście z napisem Sit nomen Domini benedictum wchodzi się do przedsionka z dwiema płaskorzeźbami Konstantego Hagena. Józef w Egipcie i Znalezienie puhara w worku Beniamina. Dwie nawy boczne przedziela od głównej sześć filarów gotyckich, ozdobionych posągami roboty Ludwika Kauf manna. Ołtarz wielki, w r. 1610 przez Zygmunta III fundowany, z drzewa misternie rzeźbiony, obejmuje dwa posągi Jezusa Chrystusa i Jana Chrzciciela, oraz malowidło Jana Palmy młodszego, Wenecyanina, z r. 1618, wystawiające N. M. Pannę ze św. Dzieciątkiem, św, Jana, tudzież św. Stanisława z Piotrowinem, Stalle są sprawione przez Jana III, Zakrystyę, przebudowaną podług planu Jakóba Fontanny, ozdobił freskami Łukasz Smuglewicz. Kazalnicę gotycką, z ciosu wykutą i na żelaznych filarach opartą, przykrywa nadgłównik, rzeźbiony z drzewa przez Konstantego Hagena, przyozdobiony figurą Religii i 12 apostołów. Chrzcielnicę wykuł z marmuru czarnego i Warszawa przykrył wiekiem z miedzi Piotr Noir Francuz r. 1631 Z kaplic najozdobniejsze są Niepokalanego Poczęcia, należąca do Arcybractwa Literackiego czyli listu N. M. Panny, w stylu Odrodzenia, oraz Najświętszego Sakramentu, ze staroniemieckiej roboty figurą drewnianą Zbawiciela ukrzyżowanego, umieszczoną w marmurowym ołtarzu, a sprowadzoną przez burmistrza Warszawy Jerzego Baryczkę w r. 1539. Nadto w r. 1891 podług planu Konstantego Wojciechowskiego urządzono z lewej strony kruchty kaplicę przedpogrzebową w stylu gotyckim. Z nagrobków i pomników wymienić trzeba ostatnich książąt mazowieckich Stanisława 1524 r. i Jana 1526 r. , z marmuru czerwonego i czarnego; pierwszego metropolity warszawskiego, ks. Stanisława Choromańskiego 1838 r. , z marmuru białego, dłuta L. Kaufmanna; arcybiskupa warszawskiego, Jana Pawła Woronicza 1827, z ciosu kowany przoz Wł. Oleszczyńskiego, z portretem przez K. Kaniowskiego; braci Wolskich biskupa kujawskiego Mikołaja 1550 i kasztelana sandomierskiego Stanisława 1566; Stanisława Małachowskiego 1809 r. z marmuru karraryjskiego dłuta F. M. Laboureura; muzyka Asprilla Pacellego 1623 r. ; arcybiskupa Ignacego Raczyńskiego, z wizerunkiem na miedzi przez Fuhrmana malowanym; prymasa Michała Poniatowskiego, z mozaiki, przoz Rafaelego; Zygmunta Kazanowskiego 1634 r. , z marmuru kolorowego; prezydenta Jana Dekreta 1790 i syna jego biskupa Jana Dekerta 1861, wystawione 1863 r z malowidłami K. Kaniowskiego; malarza Marcellego Bacciarellego 1818, Franciszka i Kazimierza Bielińskich, prezydenta Jakóba Dzianoty, Wojciecha Baryczki, Jana Szembeka i w. in. Nadto w grobach archikatedry spoczywają pomiędzy innymi arcybiskupi Hołowczyc i Skarszewski, biskupi augustowcy Czyżewski i Manugiewicz; oraz bibliograf Jan Daniel Janocki. Archiwum kościoła posiada dokumenta od r. 1402, akta sądu dziekanow od r. 1449 i akta kapituły od r. 1517. Kościół św. Marcina przy ulicy Piwnej. Innocenty VI Papież bullą z 5 lipca 1356 r. pozwolił OO. Augustyanom założyć klasztor w Warszawie. Jakoż Ziemowit książę rawski z żoną wymurowali dla nich klasztor i kościół pod wezw. św. Marcina, z kaplicami św. Ducha i św. Doroty Pożar 1478 r. zniszczył świątynię, którą na mocy bulli z 1494 r. odbudowano. Odnawiano ją i rozszerzano następnie w latach 1552, 1601, 1672, 1705, 1816 i wreszcie po pożarze 1886 r. Kościół ten, w stylu Odrodzenia zbudowany, ma facyatę dwupiętrową z pół wystającemi kolumnami po obu stronach okrągłego zagłębia, w którem znajduje się wejście; w czterech niszach pomiędzy kolumnami posągi trzech biskupów z zakonu augustyańskiego, oraz św. Stanisław. Po nad drzwiami godło zgromadzenia i N. M. Panna Bolesna w płaskorzeźbie. Trzy nawy sklepione z pilastrami w stylu doryckim. W ołtarzu wielkim obraz Matki Boskiej Pocieszenia, dar Ziemowita rawskiego; w innych ołtarzach św. Jan Nepomucen, Onufry i Dawid, penzla Kazimierza Wojniakowskiego, św. Agnieszka penzla F. Smuglewicza. W kaplicy N. M. Panny cztery starożytne posągi świętych z drzewa; w kaplicy Zbawiciela statua ukrzyżowanego Chrystusa, dar Ambrożego Czempińskiego 1768 r. , który też posiada w tym kościele nagrobek. Kościół św. Ducha przy ul. Freta, kiedy powstał, niewiadomo. W r. 1388 stał już tutaj szpital dla ubogich i kościół drewniany św. Ducha, nadany miasta przez ks, Janusza; odtąd też miał własnego proboszcza. Po szturmie Szwedów 1655 roku pozostały z niego ruiny. Wdzięczny ks. Kordeckiemu Jan Kazimierz wyjednał u magistratu oddanie kościoła Paulinom częstochowskim. Przybyli oni w niedzielę czwartą po Trzech Królach 1662 r. , dopiero jednak w październiku 1707 r. , podług planów Józefa Pioli, Włocha, z ofiary Jakóba Rybińskiego i innych, rozpoczęto budowę nowego kościoła. Pod okiem architekta Józefa Belloti ego skończono budowę w r. 1717. W r. 1819 przeniesiono kks. Paulinów z powrotem na Jasną Górę, kościół zaś oddano bractwu niemieckiemu. W gmachu klasztornym od r. 1825 do 1835 mieściło się seminaryum główne. W r. 1845 świątynię gruntownie odnowiono. Ma ona facyatę dwupiętrową w stylu Odrodzenia, z wieżami trzypiętrowemi po obu stronach. Do kościoła prowadzą z dwu stron schody z gankiem, na którym wznosi się posąg N. M. Panny, dłuta T. Czajkowskiego, postawiony w r. 1868. W niszach, po bokach drzwi, posągi śśw. Pawła i Romualda, powyżej śśw, Zygmunta i Heleny, wszystkie cztery dłuta B. Bernatowicza 1730 r. . Nawa główna w stylu korynckim, dwie boczne w doryckim. W ołt arzu wielkim Zesłanie Ducha św. pendzla Michała Świerkiewicza 1709 r. ; w jednym z ołtarzy bocznych św. Tobiasz pondzla F. Smuglewicza, Nagrobki nie sięgają po za wiek XVIII. Kościół N. Maryi Pan ny na Nowem Mieście zbudowała Anna, córk a Kiejstuta, małżonka ks. Janusza starszego mazowieckiego, za przywilejem męża z r. 1409Poświęcenia dopełnił biskup poznański Wojciech Jastrzębiec i dokumentem z r. 1411 utworzył tam parafię dla Warszawa Nowego Miasta. Bolesław IV ks. warszawski i zakroczymski kośoiół rozszerzył. W r. 1562 przyłączono parafię N. M. Panny do kollegiaty św. Jana, lecz w r. 1608 biskup Jędrzej Opaliński przywrócił osobną parafię. Wojna szwedzka 1655 1656 uczyniła ruinę tej świątyni, którą dopiero za Jana III odbudowano z pozostawieniem starożytnych murów. Odnawiano ją następnie w latach 1829, 1836, 1840, 1841 i ostatnio 1883 r. pod kieruukiem Feliksa Zygadlewicza. Zewnętrzne mury kościoła, a zwłaszcza pięciopiętrowa dzwonnica z zegarem noszą ślady stylu romańskiego; nawa środkowa ma sklepienie gotyckie żebrowane krzyżowo, dwie nawy boczne sklepienia okrągłe. Jeden z dawnych ołtarzy jest całkowicie z drzewa rzeźbiony, z Męką Fańską. Z nagrobków wymieniamy ks. Mateusza Jagodowicza, protonotariusza apostolskiego, kanonika katedry płockiej, zm. 1666 r. ; Stanisława Woytowicza, burmistrza miasta Nowej Warszawy proconsul, zm. 1663 r. za presbiteryum, po stronie lewej ołtarza wielkiego; Mikołaja Mateusza Zachniewicza, kanonika warszawskiego, zm. 1735 r. ; Katalończyka Bonawentury de Galves, lekarza, zm. 1774 r. za kościołem, wprost mensy ołtarza wielkiego; Antoniego Kotowskiego, biskupa nominata, suffragana łowickiego, zm. 1845. Bez nagrobków spoczywają tutaj; biskup janopolitański Karski, suffragan gnieźnieński, zm. 1784 r. ; ks. Antoni Portalupi, nauczyciel Stanisława Augusta, zm. 1791 r. ; Bartłomiej Józef Wessel, kasztelanic warszawski, kawaler maltański, zm. 1781 r. Dwa posągi św. Piotra i Pawła, przy kaplicy św. Barbary, pochodzą z nieistniejącego kościoła św, Benona. Kościół św. Anny na Krakowskiem Przedmie sciu. Anna ks. mazowiecka, wdowa po ks. Władysławie, założyła w r. 1454 kościół murowany i klasztor drewniany dla OO. Bernardynów, sprowadzonych przez ks. Jana Kapistrana. W r. 1507 kośoiół i klasztor spłonął. Mieszczanin warszawski Baltazar odbudował go, lecz po dwóch latch świątynia znowu padła ofiarą pożogi. Dopiero w r. 1533, dzięki ofiarności Anny, wdowy po Konradzie II mazowieckim, i biskupa poznańskiego Jana Lubrańskiego, stanął nowy przybytek Pański. W r. 1657 zniszczono go tak dalece, że po odnowie 1749 r. ze starych murów pozostała jeno zakrystya. Nareszcie w r. 1788, za staraniem Stanisława Potockiego, a w części kosztem mieszczanina Józefa Kwiecińskiego, odnowiono gruntownie kośoiół pod kierunkiem budowniczego Piotra Aignera. On również w r. 1818 wzniósł szereg arkad przy kościele. Facyata na wzór św. Jerzego w Wenecyi, składa się z łuku środkowego, otoczonego przez cztery kolumny i dwa pilastry korynckie; w niszach posągi ewangelistów dłuta Jakóba Monaldi ego, dar Stanisława Augusta, Nad wielkiemi drzwiami, zamiast herbu, umieszczono teraz św. Annę, malowaną przoz Antoniego Murzynowskiego. Wnętrze kościoła posiada malowidła ścienne Bernardyna Walentego Żebrawekiego 1749 r. , wyobrażające żywot św. Anny, tudzież piękne dzieła snycerskie konfesyonały, ławki, odrzwia i t. d. braciszka Paschalisa Scholtza r. 1722 33 Przy kościele dwie kaplico św. Ładysława z Gielniowa, prowincyała niegdyś OO. Bernardynów, zmarłego w Warszawie 1505 r. , patrona Warszawy, którego zwłoki w kaplicy spoczywają, tudzież N. M. Fanny Loretańskiej, zbudowana 1837 r. , z obrazem N. M. F. , przeniesionym z kościoła na Pradze. Przed tą kaplicą wznosi się współcześnie postawiony posąg N. M. P. , dłuta Czajkowskiego. Pierwsza fundatorka kościoła, ks. Anna Władysławowa mazowiecka, posiada grobowiec na lewo od wielkiego ołtarza, przy stallach. Liczne nagrobki z których kilka wymienia Paprocki zniszczały w XVII w. Kościół Św. Krzyża, przy ulicy Krakowskie Przedmieście. Na granicy gruntów Starej Warszawy, pod koniec XV w. , stanęła kaplica drewniana, w miejsce której z zapisu Marty, wdowy po rajcy Molierze, zbudowano 1526 r. kościołek drewniany. Rajca Paweł Zembrzuski 1615 r. odnowił go, przydał dwie kapliczki i wystarał się o utworzenie parafii 1628 r. Za sprawą Maryi Ludwiki oddano ów kościołek 1653 r. ks. Misyonarzom z Francyi przybyłym i rozebrano go. D. 1 kwietnia 1682 r. biskup Stefan Wierzbowski położył kamień węgielny pod budowę murowanej świątyni, Poświęcił ją tegoż dnia 1698 r. ks. Michał Bartłomiej Tarło proboszcz, późniejszy biskup poznański. Ostateczne wykończenie nastąpiło dopiero 1757 r. Plany dał I budową kierował Włoch Józef Belloti; wieże, wysokie na 91 łokci wystawił pomiędzy 1726 a 1754 r. Antoni Fontanna, Fasada ma dwa piętra dolne w stylu toskańskim, górne w korynckim; nad portykiem posągi wyobrażające Wiarę i Nadzieję we wnękach posągi św. Piotra i Pawła, dłuta Jana Jerzego Plerscha 1756. Na środku ganku, prowadzącego do kościoła, odlana z cementu figura Chrystusa Pana, dzieło Andrzeja Pruszyńskiego 1858 r. . Kośoiół górny ma nawę główną i dwie boczne z kaplicami. Wielki ołtarz roboty snycerskiej Matysa Hankisa z Elbląga 1700 r. miesci obraz Jerzego Eleuthera Zbawiciel na krzyżu; w ołtarzu św. Wincentego wizerunek patrona przez Szymona Czechowicza, w ołtarzu św, Karola Boromeusza obraz Antoniego Albertrandego, w ołtarzu kaplicy N. M. Fanny Warszawa malowidła Jana Ścisły. Ambona, na wzór paryskiej, wykuta misternie z żelaza 1698 r. przez braciszka Mikołaja Tetra. W presbiteryum stalle dębowe w stylu Odrodzenia i malowidła owalne Alfreda Schouppégo. Nagrobki i pomniki Piotra Desnoyers 1693 r. , ks. M. B. Tarły 1715, kardynała Michała Radziejowskiego 1705, biskupa Kazimierza Szczuki 1694, Adama ks. Czartoryskiego, w kaplicy N. M. P. 1823, Fryderyka Chopina, dłuta Leonarda Marconiego, proboszcza Adama Jakubowskiego, dłuta B. Syrewicza, i dra Polikarpa Girsztowta, roboty Kazimierza Ostrowskiego, Kośoiół dolny służy za kaplicę przedpogrzebową. W katakumbach spoczywają Michał Jerzy Czartoryski 1692 r. , Marya d Arquien Wielopolska 1735, August Aleksander Czartoryaki 1782, dr. Jan Czempiński 1786, Stanisław Małachowski 1809, Gabryel Piotr Baudouin 1768; Jerzy Flemming 1771, Walenty Sobolewski, Tadeusz Dembowski i inni. Do r. 1864 kośoiół należał do zgromadzonia Misyonarzy, obecnie parafialny. Kościół św. Jacka przy ul. Freta, Kapituła poznańska OO. Dominikanów postanowiła w r. 1603 ufundować klasztor w Warszawie i, poruczyła tę sprawę ks. Abrahamowi Bzowskiemu, otrzymawszy pozwolenie biskupie d. 14 sierpnia t. r. , nabyto za 2, 000 zł. posesyę przy ul Zatylnej, łączącej ul Freta z Rybakamij od braci ks. Wincentego i Szymona Oozków. Na tych gruntach ks. Bzowski postawił tymczasowo kaplicę drewnianą, w której pierwsze nabożeństwo publiczne odprawiono d. 8 listopada 1603 r. Przykupiwszy gruntu, zaczęto budowę kościoła murowanego w r. 1612, ukończono zaś ją w r. 1638, podług planu Jana Włocha. Klasztor wzniesiono 1646 r. Powietrze morowe, tudzież zajęcie kościoła na koszary przez Szwedów 1655 r. wyludniły klasztor i doprowadziły świątynię do ruiny, tak, iż przyszło z gruntu ją odnawiać i na nowo poświęcać, czego dopełnił biskup poznański Wojciech Tolibowski r. 1661. Podczas zarazy 1677 1679 r. ks, Dominikanie przenieśli się do Mlęcina. W r, 1750 pożar zniszczył wieżę z dzwonnicą. Klęskom atoli towarzyszyła zawsze hojna ofiarność. Za Ks. Warszawskiego zabrano gmachy dominikańskie na szpital i magazyny wojskowe, Odnowiony w r. 1815 kościół, w r. 1823 podległ nowej zmianie. Hilary Szpilewski przybudował szereg arkad gotyckich, które do połowy zasłoniły facyatę w stylu Odrodzenia; nadto w arkadach tych umieszczono sklepy. Ostatnia odnowa dokonana r. 1887. Sam kościół ma kształt taki, jaki posiadał niegdyś kościół św. Jana; facyatę dwupiętrową wieńczy posąg N. M. Panny z Dzieciątkiem Jezus; po bokach dwaj święci zakonnicy. Nawa główna i dwie boczne. W wielkim ołtarzu obraz Chrystusa na krzyżu, przeniesiony z b. kościoła kks. Bernardynów na Pradze; w innym śśw. Kryspin i Kryspinian, patronowie szewców; w jednym z ołtarzy, zamiast obrazu, , 232 cząstki relikwii świętych. W kaplicy Ciemnnej cztery freski na sklepieniu penzla Wojciecha Gersona. Kazalnica, dzieło snycerskie, wykonana 1746 r. Cztery kaplice św. Dominika cała z porfiru i marmuru, wystawiona w stylu Odrodzenia 1690 r. przez Adama Kotowskiego; N. M. P. śnieżnej, wybudowana przez Radziejowskich, gdzie też spoczywają zwłoki kardynała Michała, Hieronima i t. d. ; kaplica Skonania Pana Jezusa Ciemna stanowi najstarszą częśó kościoła; wreszcie kaplica górna zakładu sierot Towarzystwa Dobroczynności im. Stanisława Jachowicza. W tymże kościele posiadają nagrobki lub pomniki Katarzyna Ossolińska 1607, Aleksander Polanowski 1687, Stanisław Baryczka, ostatni z rodu 1682 i in. W posadzce, pomiędzy 2ma 3m filarem kościoła, znajdują się bronzowe tablice nagrobkowe kupieckiej rodziny ormiańskiej Menianów. We drzwiach głównych zachowały się otwory, przez które podczas zarazy 1677 r. ks. Dominikanie słuchali spowiedzi i udzielali komunii. Kościół św. Antoniego przy ulicy Senatorskiej ufundował w wykonaniu ślubu Zygmunt III. Na posesyi zwanej obozem lub na piaskach położono kamień węgielny 4 października 1623 r. , wobec nuncyusza Lancelloti ego i audytora Jana d Altieri później Papieża Klemensa X. Poświęcił ów kościół drewniany, suffragan wrocławski ks. Liesch 13 maja 1635 r. Rakoczy 1655 r. zrabował do szczętu świątynię. Rozebrawszy kościół drewniany, rozpoczął budowę murowanego Stanisław Leszczyc Skarszewski w d. 15 maja 1671 r, r. Konsekrował ks. Stefan Wierzbowski 12 sierpnia 1679 r. Facyatą kwadratowa z płaskosłupami ma okno z szyb kolorowych na chór, nad oknem Bogarodzica na tle zlotem penzla R. Hadziewicza 1850 r. . We wnętrzu, oprócz nieznanego autora obrazów Zdjęcie z krzyża i, , św. Piotr z Alkantary wisi we framudze odnowiony przez F. Smuglewicza obraz, wystawiający nadanie przywileju OO. Reformatom przez Zygmunta III. Od ulicy wiodą do kościoła dwie galerye murowane z tablicami nagrobkowemi. Przed kościołem za kratą, statua NT. M, Panny, wyciosana przez Antoniego Messinga 1851 r. . W zakrystyi przechowują srebrną puszkę do komunikantów roboty Zygmunta III. Kościół N. M. Panny Łaskawej przy ulicy św. Warszawa Jańskiej, Za pośrednictwem ks. Piotra Skargi ks. Jezuici kupili 1597 r. kamienicę przy cmentarzu kollegiaty św. Jana i tam osiedli. W r. 1609 Zygmunt III darował im plac miejski obok kollegiaty i położył kamień węgielny pod budowę kościoła, który otwarto 1626 r. Po kassacie zakonu Jezuitów, od r. 1773 do 1781 zarządzali kościołem księża świeccy, a następnie bractwo św. Benona. W r. 1815 oddano świątynię OO. Paulinom; kiedy atoli po trzech latach zwinięto ich klasztor, kościół N. M. P. Łaskawej stał się składem ruchomości sąsiedniej kollegiaty. W r. 1828 obrócono go na skład wełny b. Banku Polskiego. Dopiero w r. 1834 osadzono tutaj ks. Pijarów, przeniesionych z kollegium Konarskiego przy ul. Długiej. Ponowne poświęcenie kościoła, odnowionego przez architekta Alfonsa Kropiwnickiego, nastąpiło 19 marca 1836 r. Od r. 1866 jest to kościół świecki. Facyata kościoła jest zakończona piramidami, uwieńczonemi znakiem krzyża; kwadratowy portyk zasłania pilastry korynckie. Nawa główna i jedna boczna, pierwsza w korynckim, druga w doryckim stylu; sklepienie krzyżowe. Wielki ołtarz, 1836 r. postawiony pod rotundą w formie elipsy, mieści obraz Zbawiciela penzla Czechowicza; w innych ołtarzach Józef Oblubieniec Czechowicza, św. Jan Nepomucen i Zesłanie Ducha św. Jana Plerscha, tudzież N. M. P. Łaskawa penzla włoskiego; przy tym ołtarzu istniało bractwo, którego członkowie nosili nazwę Sodalis Marianus. Nagrobki i pomniki Jana Tarły 1750, odnowiony 1865 r. przez Cenglera, Macieja Sarbiewskiego, dłuta J. Kryńskiego, oraz ks. Pijarów Stanisława Konarskiego, Onufrego Kopczyńskiego, Kajetana Kamińskiego i Edmunda Andraszka. Kościół św. Józefa Oblubieńca przy ul. Krakowskie Przedmieście. Sprowadzeni przez Władysława IV ks. Karmelici Bosi, otrzymawszy w ofierze posesyę Krasińskich na Krakowskiem Przedmieściu, d. 13 kwietnia 1643 r. położyli kamień węgielny pod budowę kościoła, któremu dali nazwę Wniebowzięcia N. M. Panny i św. Józefa Oblubieńca. Najazd Szwedów 1665 r. zniszczył świątynię, którą w r. 1672 zaczęto na nowo murować. Poświęcenia dopełnił Mikołaj Święcicki, biskup poznański, 28 października 1701 r. Teraźniejszą facyatę, podług planu Efraima Sohrögera, kosztem Karola ks. Radziwiłła Panie kochanku, wzniesiono 1782 r. Zbudowana z piaskowca, o jednem piętrze, posiada kolumny i płaskosłupy w stylu toskańskim, oraz dwie dzwonnice; w przyczółku nawy środkowej okno, kolumny korynckie, dwa posągi śśw. Karmelitów i dwa medaliony świętych; powyżej grupa wyobrażająca Nadzieję i Miłość, na szczycie zaś krąg ziemski, opasany przez węża z jabłkiem w paszczy; na globie kielich z hostyą. Nade drzwiami wielkiemi herb Radziwiłłów, Ołtarz wielki zbudował Tylman 1701 r. . Obrazy św. Anna z N. M. P. penzla K. Woj makowskiego, Jan od krzyża Fr. Smuglewicza, św. Szymon, Zwiastowanie i Niepokalane Poczęcie S. Czechowicza, N. M. P. Szkaplerzna R. Hadziewicza i t. d. W kaplicy, w r. 1862 przez H. Marconiego wzniesionej, Chrystus w grobie i Anioł zmartwychwstania, dzieła rzeźbiarskie Oskara Sosnowskiego, z marmuru carrara wykute. Malarz Rafał Hadziewicz ma tutaj nagrobek z popiersiem dłuta B. Syrewicza. W gmachu poklasztornym mieściła się od r. 1866 Akademia duchowna rzymskokatolicka, obecnie zaś seminaryum archidyecezyi warszawskiej. Kościół św, Franciszka Serafickiego przy ul. Zakroczymskiej. Ks. Franciszkanie posiadali od r. 1646 na Nowem Mieście kościół i klasztor drewniany, Kiedy ten uległ zniszczeniu w r. 1655, zaczęli w r. 1679 murować nowy, na teraźniejszem miejscu, podług planów Jana Coroni ego, uzupełnianych przez Antoniego Solari ego, oraz Józefa i Jakóba Fontannę, a wreszcie przez Józefa Boretti ego. Ostatecznie ukończono kościół dopiero w r. 1737. Zbudowany w kształcie krzyża, w styla jońskim, z dwiema wieżami, ma trzy nawy o sklepieniu krzyżowem. W ołtarzu wielkim obraz św. Franciszka, w presbiteryum kopia Przemienienia Pańskiego Rafaela, malowana przez Józefa Oleszkiewicza. W nawie bocznej św. Józef penzla Czechowicza. W kaplicy N. M. Panny Pocieszenia, po za ołtarzem głównym, w trumnie szklanej na ołtarzu marmurowym spoczywają zwłoki św. Witalisa męczennika, przysłane przez Papieża Benedykta XIV wr. 1754. Od r. 1837 do 1866 w gmachu poklasztornym mieściła się Akademia duchowna rzymskokatolicka. Kościół Opieki św. Józefa przy ul. Krakowskie Przedmieście. Sprowadziwszy z Francyi PP. Wizytki, Marya Ludwika zabudowała dla nich kościół i klasztor drewniany 1654 r. na gruntach pałacu Kazimierowskiego. Kiedy padły one ofiarą pożaru 1666 i 1695 r, , Elżbieta z Lubomirskich Sieniawska powierzyła budowę nowej świątyni murowanej Józefowi Belloti emu, który rozpoczął pracę 1728 r. Z braku funduszów po zgonie Sieniawskiej zaniechano budowy, którą wznowiono dopiero za staraniem przełożonej zakonu Franciszki Mazini 1755 r. , przy pomocy ofiary z Sieniawskich Czartoryskiej. Dnia 20 września 1761 biskup Józef Andrzej Załuski poświęcił nowy kośoiół, wzniesiony w stylu rococo francuskiego, z kolumnami jońskiemi i korynckiemi. Warszawa Warszawa Wnętrze o trzech nawach posiada w ołtarzu wielkim obraz Tadeusza Konicza Nawiedzenie N. M. Panny, dar biskupa Załuskiego; na ołtarzu cyboryum z hebanu, rzeźbione we Francyi, dar królowej fundatorki. W innych ołtarzach Tajemnice Serca Jezusa i, , św. Józef S, Czechowicza, tudzież malowidła szkoły włoskiej. W nawie bocznej posągi Tadeusza Czackiego, dłuta 0. Sosnowskiego 1861 r. i Kazimierza Brodzińskiego, dłuta Wł. Oleszczyńskiego 1863 r. . Na filarach tablice pamiątkowe Juliana Bartoszewicza, roboty A. Pruszyńskiego, oraz Bolesława Podczaszyńskiego, dłuta B. Syrewicza. Ambona z drzewa wyobraża łódź z rozpiętym żaglem. W ścianie obok ołtarza wielkiego, od strony chóru zakonnego, znajduje się oprawne w srebro, za szkłem umiaszczone serce Maryi Ludwiki. W kurytarzu i sali zgromadzeń wiele portretów historycznych. Kościół św. Kazimierza przy ul. Tamka. Marya Ludwika 1651 r. sprowadziła z Paryża Siostry Miłosierdzia i na folwarku Kałęczyn, obok Solca, na placu zwanym Glinki, zbudowała dla nich drewniany kośoiół i klasztor 1659 r. Przy pomocy kardynała Radziejowskiego, biskupa poznańskiego Święcickiego i ks. Missyonarza Bartłomieja Tarły wymurowały Szarytki teraźniejszy kościołek, przy którym mają swój instytut, W wielkim ołtarzu obraz św. Kazimierza, przy ambonie wizerunek pierwotnej fundatorki. Kaplica iw, Teresy na Krakowskiem Przedmieściu. Lubomirscy, nabywszy pałac Kazanowskich w r. 1661, we dwa lata później ofiarowali go Karmelitkom Bosym, przerobiwszy na klasztor i wymurowawszy kościołek św. Teresy. W r; 1818, po wyjeździe panien zakonnych, cała posesya dostała się Towarzystwu Dobroczynności, które w r. 1839 powierzyło Antoniemu Corazzi emu odnowę kaplicy. W ołtarzu wielkim św. Wincenty a Paulo penzla R. Hadziewicza; pod ołtarzem zamurowana trumienka ze zwłokami Maryi Teresy, córki Jana Kazimierza, zmarłej 1651 roku. Kościól Narodzenia N. Maryi Panny przy ul. Leszno. Karmelici trzewiczkowi w r. 1677 kupili kamienicę w owoczesnem m. Lesznie i urządzili z niej kaplicę. Przykupiwszy gruntów, założyli kamień węgielny pod budowę kościoła i klasztoru w r. 1683. Poświęcenie kościoła przez nuncyusza Paulucci ego nastąpiło dopiero 22 kwietnia r. 1732. Fasada jego, w stylu barocco, składa się z cztereoh części, ozdobionych płaskorzeźbami. Ołtarz wielki, wystawiony przez Józefa Potockiego, z herbem Pilawa, posiada obraz N. M. Panny w srebrnej sukience, z licznemi wotami. Cztery ołtarze mają malowidła S. Czechowicza św. Marya Magdalena, Wojciech karmelita, Józef i Eliasz. W drzwiczkach cyboryum wielkiego ołtarza malowany na miedzi Chrystus Łaskawy, zdaniem Kokulara, oryginał Corregia. Z nagrobków wyróżniają się Antoniego Kos sowskiego 1771 r. , Kajetana Sierakowskiego 1841, Aleksandra Preyssa 1887. Przed kościołem posąg N. M. Panny dłuta Tadeusza Czajkowskiego 1867 r. . Kościół św. Kazimierza na rynku Nowego Miasta. Wywiązując sie ze ślubu, uczynionego przed wyprawą wiedeńską, Marya Kazimiera Sobieska, na gruntach kupionych od rajcy Kacpra Waltera, rozpoczęła w r. 1683 budowę kościoła, który, w pięć lat później ukończywszy, oddała sprowadzonym z Francyi PP. Benedyktynkom Sakramentkom. Sprowadziły się one do kościoła i klasztoru w d. 27 czerwca 1688 r. Świątynia jest zbudowana w kształcie krzyża równoramiennego, w stylu Odrodzenia z pilastrami porządku toskańskiego; całość wieńczy kopuła ośmioboczna, zakończona latarnią, na której wznosi się krzyż. We frontonie, nad oknem, herby Janina Sobieskich i Trzy kozy Kazimiery d Arquien. Wnętrze ozdobione w porządku korynckim; kopuła ma wewnątrz malowaną al fresco apoteozę chwały Najwyższego. W ołtarzu wielkim zdobne srebrem tabernaculum marmurowe ze czterema cherubinami, na tle malowidła ściennego, wyobrażającego adoracyę Najśw. Sakramentu. W drugim ołtarzu św. Kazimierz, w trzecim św. Benedykt, również al fresco. Z nagrobków wyróżniają się Józefy z Wesslów Konstantowej Sobieskiej 1761 r. , sarkofag marmurowy z medalionem, i Maryi Karoliny ks. de Turenne Bouillon, córki Jakóba Sobieskiego 1740 r. , z marmuru, z płaczącą niewiastą na trumnie. W kapitularzu wizerunki Jana III i Maryi Kazimiery, oraz inne pamiątki po nich. Kościół Przemienienia Pańskiego przy ul. Miodowej. Na gruntach, które w r. 1661 Wojciech Baryczka, dziedzic Ołtarzowa, sprzedał Andrzejowi Staniewiczowi, wójtowi Starej Warszawy, Jan III d. 23 lipca 1683 położył kamień węgielny pod budowę kościoła dla ks. Kapucynów. Wznieśli go w stylu toskańskim architekci Affati, Locci i Ceroni. Poświęcenie nastąpiło w r. 1692. Fasadę wieńczy krzyż, pod którym Janina Sobieskich. Przed fasadą posągi św. Franciszka, Antoniego i Feliksa późniejszy. Ma nawę główną i dwie boczne. W ołtarzu wielkim Przemienienie Pańskie Szymona Czechowicza, który w tym kościele spoczywa i ma nagrobek. Znajduje się też tutaj obraz N. M. Panny, koronowany w r. 1739 przez nuncyusza Paulucci ego. Są dwie kaplice. Królewska, odnowiona kosztem Cesarza Mikołaja I przez Henryka Marconiego, mieści sarkofag z sercem Jana III; marmurowe popiersie jego wykonał L. Kaufmann. Z innych pomników wymieniamy Maryi Bruehlowej 1762 w kaplicy św. Kajetana; Konstantego Przezdzieckiego z płaskorzeźbą O. Sosnowskiego; Antoniego Wyczechowskiego, biskupa Adama Prażmowskiego, Wojciecha Szwejkowskiego, Józefa Paszkowskiego, Ludwika Dmuszewskiego i in. Kurytarz przy kościele zbudował w r. 1891 architekt Dziekoński. Kościół Św. Trójcy na Solcu rozpoczęto budować d. 4 sierpnia 1693 r. dla sprowadzonych z Hiszpanii OO. Trynitarzy, na gruncie kupionym od Matczyńskiego przez Ottona Fryderyka Felkerzamba, którego ojciec Jan ewangelickiej na katolicką przeszedł wiarę. Poświęcenia kamienia węgielnego dopełnił biskup Witwicki. Zgon fundatora 1705 r. , zaraza morowa 1708 i wylew Wisły 1713 przerywały budowę, tak, że dopiero w r. 1726 poświęcił nową świątynię biskup Samuel Ożga. Odnowiono go w r. 1871. Skromnej struktury kościół obecnie parafialny, posiada w wielkim ołtarzu rzeźbioną z drzewa statuę Zbawiciela naturalnej wielkości. Budowle klasztorne przeszły na własność fabryki wyrobów chemicznych. Kościół św. Andrzeja na placu Teatralnym, Arcybiskup gnieźnieński Tomasz Potocki wystawił tu 1722 r. kaplicę dla ks. Jezuitów pod wezwaniem św. Krzyża. Po kassacie zakonu utworzono przy tym kościołku parafię św. Andrzeja, którą w r. 1817 przeniesiono do kościoła św. Antoniego; gmach zaś i sąsiednie budowle oddano stowarzyszeniu religijnemu PP. Kanoniczek, które dotychczas tam przebywają, w zamian za gmachy na Marywillu. Podług planu Piotra Aiguera odnowiono gruntownie świątynię 1819 r Facyata składa się z frontonu, cztereoh kolumn jońskich i muru nad frontonem, na którym wznosi się krzyż. W ołtarzu wielkim posąg N. M. Panny, pochodzący z b. kaplicy Kanoniczek w Marywillu. Kościół sw. Jana Bożego przy ul. Bonifraterskiej. Bracia Miłosierdzia Bonifratelli, sprowadzeni 1660 r. przez Bogusława Leszczyńskiego, posiadali razu kościół i klasztor w owoczesnem miasteczku Lesznie, od roku zaś 1673, fandacyi Tobiasza i Jana Morsztynów na Krakowskiem Przedmieściu. August II, zakupiwszy grunta pod pałac saski, kościół ich zburzył. Bonifratrowie zbudowali wtedy skromną świątynię na teraźniejszem miejscu podług planu Włochów J Fontanny i A. Solari ego. Skończono budowę15 czerwca 1726 r. Od r. 1887 kościół i szpital obłąkanych, których braciszkowie dozorowali, przeszedł pod zarząd świecki. Kościół św. Karola na Powązkach. Kamień węgielny położył Stanisław August przy poświęceniu cmentarza 20 maja 1792, otwarcie zaś nastąpiło 6 listopada 1793. W ołtarzu wielkim, , św. Karol Boromeuaz penzla ucznia Bacciarellego, Jana Wahla, poniżaj zaś odmalowane przez niego porwanie króla 1771 r. Kościół ten był gruntownie odnowiony i poświęcony 22 września 1850 r. W r. 1891 rozpoczęto przebudowę pod kierunkiem Józefa Dziekońskiego z zachowaniem kształtów w stylu Odrodzenia; dobudowano mianowicie ramiona krzyża, zakrystyę i presbiteryum, dwie wieże i kopułę nad przecięciem nawy głównej z poprzeczną. Kościół św. Aleksandra, na placu tejże nazwy, stanął w miejsce łuku tryumfalnego na pamiątkę pierwszego wjazdu Cesarza i króla Aleksandra I przez rogatki mokotowskie do Warszawy d. 12 listopada 1845 r. Kamień węgielny położono 15 czerwca 1818 r. , poświęcono kościół 18 czerwca 1826 r. Wybudował go Piotr Aigner na kształt kościoła św. Karola w Medyolanie. Przeniesiono tu parafię z Ujazdowa i proboszczem mianowano ks. Jakóba Falkowskiego d, 28 paźdz. 1826 r. Zapis Grodzickiej i ofiary pobożnych umożliwiły rozszerzenie kościoła 1890 93 wedle planu J. Dziekońskiego. Podwyższono rotundę, dobudowano dwie wieże i rozszerzono świątynię. Ściany zewnętrzne zdobią płaskorzeźba Chrystus błogosławiący dłuta Jana Kryńskiego od strony alei Ujazdowskiej, posągi św. Wojciecha, Aleksandra i Stanisława dłuta Teofila Godeckiego nad frontonem; Chrystus w ogrójcu płaskorzeźba dłuta Wojtasiewicza od strony Nowego Światu; na szczyci zaś N. M. P. Łaskawa dłuta A. Pruszyńskiego, posągi oboczno śśw. Joachima i Józefa dłuta T. Godeckiego adoracyę imienia Jezus i Marya, dwie grupy od Nowego Światu, wykonał Jan Woydyga. W wielkim ołtarza Zbawiciel ukrzyżowany, pod mensą zaś, za szkłem, marmurowa statua Chrystusa zdjętego z krzyża, sprowadzona z Rzymu; w innych ołtarzach Wskrzeszenie Łazarza Dietricha i Męczeństwo św. Piotra J. F. Romanellego. Ambona ze złoconego bronzu roboty Norblina. W oknach nawy przedniej witraże wykonane w warszawskim zakładzie św. Łukasza, Ma tutaj pomnik ścienny, marmurowy, założyciel instytutu głuchoniemych, ks. J. Falkowski. Kościół dolny służy za kaplicę przedpogrzebową. Kościół św. Karola Boromeusza przy ul Chłodnej, Kamień węgielny pod jego budowę położono naplacu pode Lwem d. 18 sierpnia 1841 r. , poświęcił zaś biskup rodopolitański, suffragan kaliski, ks. Tadeusz Łubieński d. 4 listopada 1849r. Zbudowano go kosztem 85, 754 Warszawa Warszawa ra. , na które się złożyła ofiara 30, 000 rs. Klementyny z ks. Lubartowiczów Sanguszków hr. Małachowskiej, składki pobożnych i zasiłek skarbu. Plany sporządził Henryk Marconi podług kościoła Sta Maria Maggiore w Rzymie, wzniesionego przez Bramante go. Kościół ma formę krzyża, przedsionek z kolumnami i dwie wieżo kwadratowe, U wejścia posągi śśw. Hieronima, Ambrożego, Grzegorza i Augustyna dłuta Pawła Malińskiego, oraz śśw. Piotra i Pawła dłuta L. Kaufmanna. Na frontonie płaskorzeźby tychże artystów, tudzież K. Hegla, W 20tu niszach około świątyni posągi świętych dłuta rzeźbiarzy naszych. Sklepienie wspiera się na 26 kolumnach żelaznych. Trzy nawy Wielki ołtarz z marmuru białego roboty Kaufmanna ma szkoły włoskiej wizerunek św. Karola. Inne malowidła są dziełem Chiarini ego, Rubia, Józefa Buchbindra, Rafała Hadziewicza, Jana Strzałeckiego i in. Ambona, w kształcie kielicha, odlana w Chlewiskach z żelaza. Kościół św. Staniława i Wawrzyńca na przedmieściu Wola stanął kosztem rządu na gruntach ofiarowanych przez Biernackiego, podług planu Józefa Orłowskiego, w 1860 r. Zbudowany w stylu romańskim, z cegły nietynkowanej, ma wieżę na froncie, obok której posągi św. Stanisława i Jana Nepomucena, dłuta Cenglera, który również wykonał płaskorzeźbę nade drzwiami, W ołtarzu wielkim, , św, Stanisław, w bocznych św. Wawrzyniec i, Niepokalane Poczęcie, wszystkie penzla Aleksandra Kamieńskiego; św. Kazimierza zaś i św. Elżbietą malował na blasze Gierdziejewski. Przed kościołem posąg N. M. Panny. Kościół Wszystkich Świętych na placu Grzybowskim. Gabryella z hr. Gutakowskich Zabiełłowa f 1859 r. ofiarowała w r. 1856 posesyę swoją o obszarze 25, 000 łokci kw. , oraz 20, 000 rs. na budowę kościoła. Na konkursie dwukrotnie ogłaszanym utrzymał się plan Henryka Marconiego, który wziął sobie za wzór kośoiół św. Justyny w Padwie, wzniesiony w stylu odrodzenia weneckiego XVI w. Budowa nowej świątyni, rozpocząta d. 15 marca r. 1801, trwa z przerwami podziśdzień. Składa nią dwu części, górnej i dolnej, zbudowanych w kształcie krzyża. Długośó kościoła górnego wynosi 138 łokci, szerokość wewnętrzna w nawach 51 łokci, w ramionach krzyża 70 łokci, wysokość wież budowanych obecnie 96 łokci. Największy rozmiarami ze świątyń warszawskich, moze pomieścić w kościele górnym 5, 000, w dolnym 3, 000 pobożnych. Do kościoła prowadzą szerokie schody; front posiada portyk główny i dwa boczne. Wnętrze, oprócz presbiteryum, ma trzy nawy i nawę poprzeczna sklepienie płaskie. Wszystkie ołtarze są stiukowe, mensy zaś z marmuru lub kamienia. W wielkim ołtarzu wizerunek Zbawiciela na Krzyżu penzla Włocha Franciszka Trevisani ego; po nad nim Chrystus zmartwychwstały Henryka Siemiradzkiego i obraz Wszystkich Świętych Wojciecha Gersona. W tymże ołtarzu posągi dłuta Andrzeja Pruszyńskiego śśw. Piotr, Paweł, Mojżesz i Eliasz. W ścianach presbiteryum św. Kazimierz dłuta Bolesława Syrewicza, oraz św. Jacek i Jan z Kęt dłuta Ludwika Pyrowicza. W innych ołtarzach, wykonanych podług projektu Zygmunta Kiślańskiego, są malowidła Józefa Buchbindra, I. gnącego Jasińskiego, Leona Biedrońskiego, Franciszka Tegazza, Ludwiki Kurelli, Bolesława Łaszczyńskiego i in. ; rzeźby Leona Molatyńskiego, Hipolita Marczewskiego i t. d. Ambonę wykuł z żelaza Gostyński podług rysunku Józefa Dziekońskiego i Apoloniusza Nieniewskiego. Z pomników wyróżnia się wzniesiony dla Stanisława Moniuszki, dłuta Cypryana Godebskiego, i dla biskupa Hollaka, dzieło Z. Kiślańskiego i J. Buchbindra. Koszta budowy wyniosły dotąd przeszło pół miliona rubli. Od r. 1866 jest to kościół parafialny. Kościół śśw. Piotra i Pawła przy ul. Nowogrodzkiej. Na cmentarzu parafii św. Krzyża założono w r. 1781, a poświęcono w r. 1783 kościołek ceglany, który od r. 1865 stał się parafialnym pod wezwaniem św. Barbary. Tekla Rapacka, z uwagi na jego szczupłość, uczyniła ofiarę na budowę nowego kościoła w temże miejscu, poczem napłynęły dalsze dobroczynne zapisy, umożliwiające wzniesienie świątyni. Jakoż 28 czerwca 1883 r. położono kamień węgielny pod budowę kościoła śśw. Piotra i Pawła, który konsekrowano 29 czerwca 1886 r. Zbudowano go podług planów Edwarda Cichockiego i Józefa Dziekońskiego, w stylu romańskim, z cegły nietynkowanej, w kształcie krzyża. Po nad drzwiami głównemi wyobrażono w rzeźbie fundatorkę, trzymając w dłoni kościołek. Trzy nawy, prezbiteryum i nawa poprzeczna; w nawach bocznych kapliczki. Sklepienie i filary żebrowane. Ołtarz wielki obejmuje obrazy mozaikowe weneckie śśw. Piotra, Pawła i Leona. Inne ołtarze, wykonane podług planów J. Dziekońskiego i Wł. Hirszla, mają malowidła Mireckiego, J. Jasińskiego, J. Buchbindra i in. Znajdują się tu pomniki biskupa Adama Naruszewicza dłuta 0. Sosnowskiego, Pauliny Krakowowej dłuta A. Pruszyńskiego, Izabelli Małachowskiej, Michała Sokolnickiego, biskupa G. Wodzyńskiego i in. Przed kościołem figura Chrystusa błogosławiącego, dzieło Faustyna Cenglera. Po lewej strome kościoła wznosi się zbudowane w stylu ro Warszawa mańskogotyckim mauzoleum hr. Przezdzieckich, zbudowane przez Wernera z Wiednia, zawierające Anioła zmartwychwstania, wykutego z marmuru. Dawny kościołek św. Barbary, pospołu z nową kaplicą, służy za dom przedpogrzebowy. Na cmentarzu umieszczono 14 stacyi Męki Pańskiej z płaskorzeźbami polichromicznemi z Namouru. Mur dawnego cmentarza mieści wiele tablic pamiątkowych. Kościół św. Augustyna przy ul. Dzielnej, Na gruncie ofiarowanym przez Józefa Mikuckiego, z zapisu Augustowej hr. Potockiej, rozpoczęto w r. 1891 budowę tej świątyni; kamień węgielny położył arcybiskup warszawski ks. Popiel 20 października 1892. Nowy a wielki kośoiół, wznoszony podług planów Józefa Hussa, uzupełnionych przez Edwarda Cichockiego, będzie w stylu romańskim, z cegły bez tynku, o jednej wieży. Kościół N. M. P. Loretańskiej na Pradze, ob. Praga. Obecnie na Pradze, podług planu Józefa Dziekońskiego, wznoszą ze składek kościól św. Floryana i Michała, Będzie to obszerna świątynia w stylu ostrołukowym, o trzech nawach. z dwiema wieżami. Kościół ewangelickoaugsburski przy ul. Królewskiej. W posesyi poselstwa duńskiego, w r. 1767 urządzili ewangelicy augsburscy drewniany dom modlitwy, a zagrzewani przez kaznodzieję Scheidenmantel a, nabyli całą posesye, aby świątynię wymurować. Bankier Tepper wyjednał pozwolenie Stanisława Augusta d. 15 stycznia 1777 r. ; plany sporządził Szymon Bogumił Zug. Rozpoczęto budowę 24 kwietnia 1777, kamień węgielny położono 4 maja 1778, wreszcie uwieńczono szczyt krzyżem 2 lipca 1779 r. Kościół ma kształt rotundy o cztereoh przystawach, ze czterema kolumnami doryckiemi u wejścia, z wielką kopułą, na której wznosi się okrążona galeryjką latarnia. Wewnątrz dwa piętra z galeryami o kolumnach jońskich i toskańskich. W ołtarzu wielkim obraz Bogumiła Sohiffnera Chrystus w ogrójcu. Kościół ewangelickoreformowany przy ul. Leszno rozpoczęto budować w r. 1864, na gruntach niegdyś Działyńskich, kupionych w r. 1777, gdzie też mieściła się kaplica kalwińska. Uroczystość otwarcia i poświęcenia odbyła się d. 24 października 1880 r. Ukończono budowę w r. 1882, podług planów Adolfa Löwe go. Jest to świątynia w etylu ściśle gotyckim, ze wspaniałą wieżą śpiczastą na froncie, z ostrołukowemi sklepieniami i oknami. Skromny wewnątrz, posiada ambonę dębową, podług rysunku K. Wojciechowskiego. Synagoga na Tłómackiem stanęła na gruntach, kupionych ze składek w r. 1872. Zbudowano ją w r. 1877 podług planu Leandra Marconi ego, w stylu Odrodzenia niemieckiego, z kopułą w kształcie korony. W artystycznie urządzonem wnętrzu, w arce za zasłoną przechowywane są starożytne rodały. Kościoły nieistniejące. Sw. Jerzego przy ul. św, Jerskiej. Aleksander biskup płocki, w połowie XII w. miał sprowadzić do Czerwińska zakonników św. Augustyna, zwanych Kanonikami Regularnymi laterańskimi; to pewne, że w r. 1155 mieli już tam klasztor i włości, bo z tej daty jest nadanie papieża Adryana. Nadania ich opactwa potwierdził Konrad mazowiecki 1222 r. Kiedy byli sprowadzeni do Warszawy, nie wiemy; w wizytach, przez opatów odbywanych, miały być wzmianki że kaplica istniała już w r. 1133. Z dokumentów wiemy że w r. 1326 mieli już tu swój klasztor, ,extra muros, a w r. 1336 i kościół. W r. 1450 nadano mu ogrody za miastem na Koziej ulicy, oraz wsie Młotkowo i Borzęcin wraz z kościołem parafialnym. Z potwierdzenia tego nadania w r. 1454 widać, że kośoiół św. Jerzego był na nowo zbudowany i erygowany. Do 1579 r. istniała przy kościele szkoła parafialna. Na sejmie 1768 r. poddano probostwo św. Jurskie kollacyi i patronatowi królewskiemu. W r. 1783 kazał tam wymowny kanonik de Fiaselli. Za Ks. Warszawskiego w klasztorze obozowali Francuzi. W r. 1818 arcybiskup Malczewski skasował kościół i klasztór, a w r. 1819 wyniesiono z niego sprzęty. Pozostałe mury kościelne w r. 1823 nabyli Evansowie i w r. 1824 umieścili tam fabrykę machin która po dziś dzień istnieje. Z ocalałych resztek świątyni widać, że styl romański kojarzył się w niej z ostrołukiem, źe była nietynkowana i posiadała wieżę przy presbiteryum. Kościół Ujazdowski wznosił się pierwotnie na Solcu, parafia uposażona była dziesięcinami z Czerniakowa, Jazdowa i Solca; z utworzeniem kolegiaty iw. Jana, został do niej przyłączony. Zrujnowany przez powódź 1493 r. , w r. 1594 zostałprzeniesiony do Ujazdowa, pamiątką zaś pierwotnej świątyni jest statua św. Barbary na Solcu. Przrniesiony kościół, z drzewa zbudowany, stał przy końcu alei, potem Nr 1719, tuż przy późniejszym Belwederze. Arcybiskup Malczewski w r. 1818 skasował parafię Ujazdowską, przenosząc nabożeństwo do ks. Trynitarzy na Solec, Rząd kupił kościół, oraz probostwo Nr 1716, 1717 i 1718 i ze względu na starość drewnianej budowy, oddał ją na rozebranie w d. 14 lipca 1818 r. Kościół św. Trójcy stał przy ul. Długiej, wprost Bielańskiej, bokiem do Nalewek. W r. 1464 wznosiła się już tam kaplica drewniana, ufundowana przez ulotni ka Jana Karnofa, rajcę. warszawskiego. W r. 1541 Stanisław Boniecki, officyał warszawski, ustanowił przy kaplicy kapelana. R. 1564 nastąpiła erekcya kościoła i ustanowienie probostwa. W r. 1628 oddano kościół św. Trójcy pp. Brygidkom, sprowadzonym z Lublina, Zygmunt III kupił dla nich kamienicę Jeleniewskich, rajca Jan Figura ofiarował grunta, i na nich zakonnice tuż przy kościele postawiły klasztor. Aprobaoya przeniesienia przez Papieża Bonifacego IX przyszła w r. 1602. Andrzej Leszczyński, zostawszy arcybiskupem gnieźnieńskim, w r. 1652, po rozebraniu drewnianego kościoła, rozpocząl murować nowy z cegły, lecz wojny szwedzkie przerwały pracę, którą ukończył dopiero Stanisław Leszczyński na początku XVIII w. W r. 1780 była to świątynia cała sklepiona, opasana murem, posiadała siedm ołtarzy; w wielkim ołtarzu był wizerunek św. Trójcy. W r. 1807 klasztor zajęło wojsko, a następnie wysłużeni żołnierze i wdowy po poległych. W r. 1808 zakonnice powróciły, lecz w lipcu 1813 przeniesiono je do pp. Wizytek, kościół zaś i klasztor oddano na warsztaty wojskowe. Do nich sprowadzono pierwszą w Warszawie machinę parową. r. 1892 warsztaty artylleryjskie przeniesiono na Nową Pragę, mury zaś kościelne i klasztorne w roku następnym zburzono, oddając place na sprzedaż. Kościół św. Benona przy ul Pieszej Nr 1877. Zbudowali go z drzewa zamieszkali w Warszawie cudzoziemcy, tuż przy klasztorze pp. Sakramentek na Nowem Mieście; kiedy, dokładnie niewiadomo. Pożar go strawił, więc dworzanie i oficerowie cudzoziemscy wymurowali go i r. 1623 oddali bractwu św. Benona, założonemu przez ks. Jerzego Lejera, z obowiązkiem utrzymywania szpitala i szkoły niemieckiej. Tegoż roku otrzymawszy upoważnienie od nuncyusza papieskiego, mieszczanin warszawski Jan Jaski rodem z Gdańska i ks. Giorgon, w roku następnym zakupili dom poblizki i obrócili na szpital Biskup poznański Maciej Łubieński potwierdził statuta bractwa 1 marca 1629 r. W r. 1634 była już przy kościele kaplica Niepokalanego Poczęcia N. M. Panny. W r. 1652 bractwo założyło dom dla sierot przy kościele. Zrujnowane przez procesa z magistratem i kompanią manufaktur. w r. 1772 bractwo zaniedbało swoich instytucyj, i kościół stał opuszczony do r. 1786, w którym objęli go sprowadzeni z Rzymu ks. Redemptoryści z Janem Klemensem Maryą Hoffbaurem i Tadeuszem Hueblem na czele. Redemptoryści odnowili gruntownie kościół, figurę św. Benona w ołtarzu wielkim zastąpili obrazem N M. Panny, przybudowali kaplico i w ołtarzu jej ustawili statuę Słownik Geograficzny T. XIII. Zeszyt 145. Chrystusa, Ułożywszy się z bractwem, wskrzesili i rozwinęli przytułek sierot, szkółkę elementarną dla chłopców przychodnich i szkółkę dla ubogich dziewcząt. W Wielką Sobotę 16 kwietnia 1808 r. wynikło w kościele św. Benona gorszące zajście z powodu uderzenia oficera francuskiego przez kogoś z tłumu; żołnierze wpadli wnet do kościoła i rozpędzili pobożnych. Po przeprowadzeniu śledztwa, pod zarzutem agitacyi politycznej, Fryderyk August d. 9 czerwca 1808 r. rozkazał ks. Benonitom kraj opuścić, jakoż wywieziono ich d. 20 czerwca do granicy pruskiej. Bractwo utrzymywało swoje zakłady jeszcze w r. 1816. W r. 1818 rząd oddał gmachy pobenońskie na fabrykę dla Evansów, a kiedy ta przeniosła się do b. kościoła św. Jerzego, w dawnym kościele św. Benona założył fabrykę nożowniczą Gerlach, a później Bieńkowski. Kościół św. Klary. Na rogu ul Maryensztad Nr 2660, dotykając ul Grodzkiej Nr 365 istniał kościół św. Klary z klasztorem pp. Bernardynek reguły św. Franciszka. Prawdopodobnie już w w. XV był tam kośoiół drewniany; wymurował go zaś starosta warszawski, Stanisław Warszycki, za Zygmunta III. Budowę świątyni rozpoczęto w 1609 r. , ukończono 1617 r. Był to niewielki kościołek z wysmukłą wieżą; fundator miał w nim grobowiec. W r. 1818 klasztor skasowano, umieszczając w jego gmachu konserwatoryum muzyczne pod rektoratem Józefa Elsnera; od r. 1830 były tam koszary; w r, 1843 zburzono kośoiół i klasztor dla utworzenia zjazdu do Wisły. Poniżej, przy ogrodach zamkowych, na gruntach, należących później do pałacu pod Blachą, znajdował się klasztor panien i wdów Dewotek reguły św. Franciszka, zwanych także Bernardynkami. Sprowadził je z Rawy kanonik kollegiaty warszawskiej, Dawid Zaremba i w d. 1 lutego 1563 r. wprowadził w posiadanie gruntów na przedmieściu, Wale i ul Przedmiejskiej. Anna Jagiellonka i Zygmunt III pomnożyli pierwotne nadanie. Klasztor Dewotek istniał jeszcze w r. 1655, lecz później ślad jego ginie; burza szwedzka zmiotła go ze szczętem. Kościół N. M. Panny od Zwycięztwa. Dla zmarłych w Gostyninie Cara Bazylego Szujskiego i brata jego Dymitra, Zygmunt III wystawił kaplicę zwaną Capella Moschovitica, gdzie też pogrzebano ich w r. 1620, jak o tem świadczył napis łaciński na pomniku. Za panowania Cara Aleksego Michałowicza zwłoki braci Szujskich przewieziono do Moskwy, kaplicę zaś aktem donacyjnym z d. 3 lipca 1668 r. Jan Kazimierz oddał Dominikanom Obserwantom czyli kongregacyi św. Ludwika Bertranda. Intromisya nastąpiła d. 8 tegoż mie Słownik Geograficzny T Warszawa siąca i roku. Nadanie kaplicy potwierdzili Michał Korybut 14 września 1669 r. , Jan III 1696 r. , August II 28 czerwca 1698. Tegoż roku, d. . 2 czerwca, Jan i Cecylia Wołczyńscy, ofiarowali 230 łokci wzdłuż a 40 wszerz gruntu obok Muranowa, nad rzeczką Drną czyli Drzasną, na wybudowanie kościoła i klasztoru. Skończyło się atoli na wymurowaniu i to niespełna, kaplicy, Dominikanie Obserwanci pozostali przeto na Krakowskiem Przedmieściu, przy rozszerzonej 1763 r. kaplicy. W r. 1808 ucierpiała ona wiele od wilgoci; w r. 1813 było przy niej tylko dwóch zakonników. Ostatecznie zamknięto ją w maju r. 1816 po zastrzeleniu się w kaplicy administratora jej, ks. Józefa Dankowskiego. Z pozostałych murów Stanisław Staszic wybudował 1820 r. podług planów Antoniego Corazziego gmach dla Towarzystwa Przyjaciół Nauk, zawiązanego r. 1800, zwiniętego w r. 1833. Obecnie mieści się tam I gimnazyum męzkie. Gmach wskutek dokonywanej przebudowy r. 1893 zmieni swą postać dotychczasową. Kościół Zdjęcia z Krzyża przy ul. Gwardyi Nr 1975. świątynia założona około 1625 r. , za Nową Warszawą, przy cmentarzu zmarłych na zarazę morową, dzięki zapisom Stefana Winklera 1675, nieznanego z nazwiska mieszczanina 1682 i Tomasza Jelmińskiego 1700 r. , z ubogiej kaplicy przekształciła się w kościół. W r. 1714 była już murowana, dosyó ozdobna, z podwojami dębowemi, chórem do muzyki z małą pozytywa, z 28 obrazami, 12 ławkami, amboną drewnianą ozdobioną malowidłami czterech ewangelistów, z czterema ołtarzami. Ołtarz wielki, kratą dębową, oddzielony, miał obraz Zdjęcia z krzyża Syna Bożego; drugi ołtarz był św. Michała, trzeci N. M. Panny, czwarty z rzeźbionym Chrystusem na krzyżu. W r. 1735, z początkowania generała gwardyi Augusta ks. Czartoryskiego, przystąpiono do gruntownej odnowy świątyni. Była to naówczas filia parafii N. M. Panny, ustanowiona dla potrzeb duchowych w sąsiedztwie lokowanego wojska. W r. 1814 kościół gwardyacki oddano ki. Pijarom, posiadającym konwikt na poblizkim Żoliborzu. W r. 1816 zarząd kościoła przeszedł w ręce kapelana wojskowego. Kościół N. M. P. Łaskawej przy ul Długiej. Władysław IT, we wrześniu 1642 r. sprowadził ks. Pijarów do Warszawy, nabył dla nich ogród przy ul. Długiej czyli Szerokiej od Stanisława Zarzyńskiego i hojnie uposażył. Na tem miejscu stanął kośoiół drewniany pod wezwaniem św. męczenników Pryma i Felicyana. Szwedzi 1656 r. spalili kościół i klasztor. W r. 1660 Jan Kazimierz rozpoczął budowę kościoła murowanego, którego ściany, dzięki ofierze Małgorzaty Kotowskiej i gorliwości samychże Pijarów, stanęły w r. 1681. Z zewnątrz wykończono kośoiół dzięki ks. Arnolfowi Żeglickiemu w r. 1762, wewnątrz zaś dopiero w r. 1772. Nad głównem wejściem wznosił się łuk na dwu kolumnach oparty; pilastry korynckie z piaskowca; na facyacie posąg patronki Warszawy, N. M. P. Łaskawej, po bokach Jej, posągi św. Pryma i Felicyana, pod Nią zaś godło zgromadzenia. Dach kryty dachówką dwiema wieżami po bokach. Nawa główna i dwie boczne z kolumnami w stylu doryckim. Ołtarzy siedm, oprócz kaplicy; w wielkim Chrystus ukrzyżowany, w bocznych malowidła Czechowicza, Plerscha i in. Chór, rozszerzony w r. 1826, wspierał się na 6 kolumnach. Przy tej świątyni, Stanisław Hieronim Konarski, zostawszy prowincyałem w r. 1741. tegoż roku założył konwikt młodzieży szlacheckiej Collegium Nobilium Scholarum Piarum vel Conarscianum, Osobny gmach dla tej szkoły wystawiono 1754 r. od strony ul. Miodowej. W r. 1807 konwikt zajęto na szpital wojskowy, a następnie na szkołę aplikacyjną wojskową. Kollegium przeniosło się tedy w r. 1813 do trzech gmachów przy ul. Gwardyjskiej nad Wisłą, które otrzymały nazwę Żoliborza Jolibord. W r. 1819 dodano gmach czwarty, w r. 1829 piąty. W końcu 1831 r. przeniesiono konwikt na ul Zakroczymską a w roku następnym ostatecznie zamknięto. Przy kollegium na Żoliborzu istniała kaplica o trzech ołtarzach z malowidłami szkoły włoskiej, odnowionemi przez prof. Kokulara. Kośoiół św, Staniława. O dwie wiorsty od rogatek wolskich, przy szosie do Kalisza, stała niewiadomo kiedy wzniesiona kaplica drewniana. Kościół założono w r. 1695, atoli dopiero w r. 1755 wymurowała go z cegły Bruehlowa, małżonka ministra Augusta III, za probostwa Jana Wędrychowskiego. Kośoiół ten mocno ucierpiał w r. 1794 i był zamknięty do r. 1808, poczem ostatecznie go zamknięto w r. 1831. Kaplica domu Poprawy przy ul. Pokornej Nr 2219. Jan i Cecylia Wolczyńscy 2 czerwca 1698 r. podarowali Dominikanom Obserwantom półwłóczek gruntu, na którym nasza cegielnia za pana Belotego Muranem dziś Muranów leży, aby tam wznieśli kaplicę i klasztor. Dominikanie rozpoczęli budowę kościoła, ale go nawet pod dach nie wyprowadzili; mury te z gruntem odkupił przeto od nich biskup poznański Krzysztof Antoni Szembek w r. 1717 i urządził w nim dom sierot opuszczonych i szpital dla pielgrzymów. Obok domu wystawił kaplicę, i akt erekcyjny wydał d. 3 kwietnia 1720 r. Obsługiwali ją ks. Warszawa Franciszkanie; wiodło do niej czworo drzwi, z których główne były dębowe podwójne; posadzka ceglana, sufit z gipsu, ołtarz jeden, obrazów wielkich cztery, małych siedm i krucyfiks. W r. 1730 ze składek wzniesiono na kaplicy wielki krzyż żelazny. W pobliża tego kościołka biskup sufragan łucki Adam Rostkowski wybudował 1736 r. dom poprawy cuchthaus i pospołu z domem sierot, uposażywszy w fundusze, oddał pod zarząd bractwa św. Benona, co sejm potwierdził 25 czerwca t. r. W r. 1768 zakłady bractwa za dekretem sądu asesorskiego przeszły we władanie kompanii, która założyła tam fabrykę wełnianą i kartonową, utrzymując charakter instytucyi wychowawczopoprawczej. W r. 1770 kompania się rozwiązała, i magistrat Starej Warszawy, wynagrodziwszy ją za nowo wzniesione budowle, objął zarząd fundacyj Szembeka i Rostkowskiego i mianował Jana Łaniego dyrektorem cuchtauzu i dozorcą nad sierotami w szpitalu przy cuchtauzie. W r. 1780 magistrat wydzierżawił część gmachu kompanii tabacznej, a inną częśó obrócił na magazyn żydowski. W r. 1795, po zaprowadzeniu praw pruskich, dom poprawy zwinięto, i wszystkie gmachy pospołu z kaplicą oddano na koszary dla wojska. W r. 1830, po przerobieniu, nazwano je koszarami Mikołajewskiemi i umieszczono w nich saperów. Wreszcie w r. 1855 zburzono je zupełnie dla rozszerzenia placu Broni. Kościół św. Kajetana, Przy ul Długiej Nr. 543 a i b, gdzie stał później pałac Chreptowicza, przybyli z Włoch ks. Teatyni 1755 r. wystawili kościołek św. Kajetana i gmach kolegium, gdzie umieścili konwikt szlachecki. W pałacu ich mieściła się nadto nuncjatura papiezka. W r. 1783 ks. Teatyni gmachy sprzedali i do Wioch powrócili. Dawne cmentarze. Aż po koniec XVIII wieku grzebano zmarłych w podziemiach kościelnych lub na cmentarzach przy kościołach i szpitalach. W r. 1780 biskup Antoni Okęcki zakazał chowania nieboszczyków po kościołach, w skutek czego w roku następnym założono cmentarz Świętokrzyski, poświęcony w r. 1788. W obrębie tego dawnego cmentarza, który zamknięto w r. 1831, wznosi się dziś kościół śśw. Piotra i Pawła z kaplicą św. Barbary W katakumbach i murach, które się dotąd przechowały, znajdują się tablice pamiątkowe, pomiędzy innemi ks. Franciszka Jezierskiego. Przy szpitalu Dzieciątka Jezus, w ogrodzie od ul. Marszałkowskiej, na miejscu dawnego cmentarza, znajduje się pomnik z napisem Boże, bądź miłości w zmarłym w szpitalu od 1757 r. , tu do 30, 000 pogrzebionym aż do 1797 r. . Naprzeciw szpitala Ujazdowskiego, na gruntach w części pod ogród Botaniczny zajętych, znajdował się cmentarz Jazdowski, na którym grzebano zmarłych od r. 1797 do 1806. Następnie, w r. 1830, przeniesiono ten cmentarz na Koszyki, gdzie trwał do r. 1840. Przy szpitalu gminy ewangelickiej, przy ul. Karmelickiej znajdował się również cmentarz, po którym pozostało kilka pomników, a między niemi Jerzego Henryka Butzowa, zabitego podczas porwania króla 1771 roku. Cmentarz katolicki na Powązkach. Melchior Korwin Szymanowski w r. 1790 ofiarował miastu 6, 902 sążni kw. gruntu na cmentarz. Stanisław August, biskup Okęcki, prymas Poniatowski, ks. Łuskina i Wyrwicz, tudzież wielu innych złożyło sute dary w gotowiźnie. Założono cmentarz 4 listopada 1790 r. , poświęcono 20 maja 1792 r. , inauguracyą nastąpiła 6 listopada 1793 r. ; dopełnił jej biskup Albertrandi. Początkowo przeznaczony dla parafij św. Jana, N. M. Panny i św. Andrzeja, z biegiem czasu rozszerzony i od r. 1834 oddany pod zarząd magistratowi, cmentarz Powązkowski stał się ogólnym cmentarzem miejskim. Od ul. Powązkowskiej, przez całą długość cmentarza ciągnie się mur z cegły. W r. 1836 podzielono cmentarz na kwatery. Od r. 1790 do 1889 pochowano na nim około 375, 000 zmarłych. Gęsto zadrzewiony, z murowanemi katakumbami, cmentarz Powązkowski kryje szczątki wielu znakomitych i sławnych mężów i posiada liczne pomniki dłuta uzdolnionych rzeźbiarzy. Cmentarz katolicki Brudzieński, skutkiem przepełnienia cmentarza na Powązkach, założono w r. 1878, na polach wsi Brudno za Pragą. Pochowano na nim już około 40, 000 zmarłych. Przy cmentarzu wznosi się kościołek drewniany. Od czasu urządzenia tego cmentarza przestano grzebać zmarłych na cmentarzu praskim na Kamionku, założonym w r. 1635 przy kościele skaryszewskim. Cmentarz prawosławny na Woli założono w r. 1841 w obrębie fortyfikacyj pozostałych z r. 1831. Urządzony nakształt ogrodu, przeciętego szerokiemi alejami, dzieli się na cztery kwatery, stosownie do stanowiska i pochodzenia grzebanych tam nieboszczyków. Cmentarz starowierców z nagrobkami świeżej daty, znajduje się przy szosie brzeskiej, zwanej teraz ulicą Grochowską. Cmentarz ewangelickoaugsburski z kaplicą grobową rodziny Halpertów, służącą za kaplicę cmentarną, założono w r. 1792. Spoczywają tu pomiędzy innemi zwłoki Samuela Bogumiła Lindego, pastora Leopolda Ottona, dra Malcza, Stefana Dobrycza, Wilhelma Kolberga, Jerzego i Jana Bandtków i t. d. Cmentarz ewangelickoreformowany, założony Warszawa w r. 1792, posiada pomniki prezydenta Woydy, bankiera Teppera i innych. Cmentarz starozakonnych z domem przedpogrzebowym, założony w r. 1799, graniczy z ul Okopową i Młynarską; posiada liczne różnego kształtu nagrobki. Cmentarz mahometański, założony w r. 1838, otwarty 1840 r. , leży przy ul. Młynarskiej pomiędzy cmentarzami ewangelików i starozakonnych. Ma obszaru 3, 000 łokci kw. Spoczywają tu pomiędzy innemi zwłoki Aleksandra Buczackiego, tłómacza Koranu na język polski. Szpitale Dzieciątka Jezus na placu Wareckim. Ks. Piotr Gabryel Baudouin ur. 5 kwietnia 1689 r, we Flandryi przybywszy do Warszawy i ujrzawszy wielką liczbę sierot opuszczonych, z uzbieranych składek w r. 1732 kupił kamienicę na Krakowskiem Przedmieściu, na gruntach dawnej wsi Kałęczyna, gdzie później stanął pałac Karasia, i urządził w niej dom wychowania pourzutków. Przyjmowanie dzieci do tego domu, nazwanego szpitalem, zaczęło się 24 sierpnia 1736 r. Biskup poznański Stanisław Hozyusz listem pasterskim z 9 września 1736 r. upoważnił Siostry miłosierdzia, tego szpitala opiekunki, przyjmować jałmużny i ofiary, zebrane zaś dochody obracać na swoje i dziatek utrzymanie, dzieci na ulicach porzucone zbierać i po zacnych, niewiastach na mamki umieszczać, a na domu w którym mieszkają, wieżyczkę z dzwonnicą wynieść. Dzięki gorliwości ks. Baudouina, mnożyły się zapisy i ofiary, tak, że 24 czerwca 1754 r, mógł położyć kamień węgielny pod budowę dzisiejszego, ogólnego jaź gmachu szpitalnego, na gruntach wydzierżawionych od kościoła św. Krzyża. August HI d. 22 maja 1758 nadał przywilej erekcyi, , generalnego szpitala warszawskiego tak na chorych jako i ubogich ludzi różnej kondycyi. Temu głównemu szpitalowi oddano zarazem w zarząd wszystkie inne szpitale warszawskie z całem ich mieniem. D. 12 września 1762 r. nastąpiło poświęcenie kościołka szpitalnego pod wezwaniem Dzieciątka Jezus, urzeczywistniwszy swój zamiar, ks. Baudouin umarł w tymże szpitalu d. 10 lutego 1768 r. Gmach przez niego wzniesiony, łączący po dziś dzień dwie instytucye szpital i dom podrzutków, był gruntownie przebudowany w r. 1826 przez Aleksandra Groffego, wreszcie urządzono go na nowo w r. 1838. W ołtarzu kaplicy szpitalnej mieści się Dzieciątko Jezus penzla Bernarda Belloti ego, zwanego Canalettem. Św. Łazarza przy ul. Książęcej, założony przez ks. Piotra Skargę w r. 1595, mieścił się pierwiastkowo przy ul Mostowej, w posesyi zwanej dotąd Łazsarskie. Teraźniejszy gmach, wzniesiony w r. 1841 przez H. Marconi ego, stoi na miejscu rozległej posiadłości Stanisława ks. Poniatowskiego; znajdowały się tam budowle rozmaitych stylów, kościołek, sadzawka, teatr i t. d. Śladem tej rezydencyi jest budynek z wieżyczką, naśladującą minaret turecki. Szpital Ujazdowski stoi podobno na miejscu zamku książąt mazowieckich, w którym 1262 r. Mendog i Swarnon zamordowali Ziemowita I i uwięzili jego syna Konrada. Od XVI w. zamek książęcy służył bądź za mieszkanie dla panujących, bądź też za mennicę; tam Tytus Liwiusz Boratini wybijał osławione grosze i szelągi. Wreszcie Jan Kazimierz podarował ów zamek 1668 r, Teodorowi Denhoffowi, od niego zaś przeszedł wkrótce w ręce Stanisława Lubomirskiego, za którego zamek stał się ozdobnym pałacem. Od Lubomirskich odkupił pałac Stanisław August 1764 r. , lecz zaniechawszy przebudowy, oddał 1784 r. magistratowi na koszary. Kwaterowało tam woj sko do r. 1809, poczem gmach obrócono na szpital wojskowy. Po przebudowaniu w r. 1852, tylko od strony ul Wiejskiej i Czerniakowskiej pozostały ślady starych murów. Św. Ducha przy ul. Elektoralnej założony przez Annę ks. mazowiecką w r. 1442, mieścił się przy ul. Piwnej, pod opieką pp. Marcinkanek. Przeniesiony w r, 1825 do posesyi niegdyś Potockich, a podówczas Oarpentierów przy ul. Przyrynek, pozostawał tam do r. 1852, poczem mieścił się w kowarach Sierakowskich, przy ul Konwiktorskiej, dopóki nowy gmach szpitalny nie stanął przy ul. Elektoralnej. Przeznaczono na ten cel posesye, zajmowaną w r. 1779 przez fabrykę powozów T. Dangla, od r. 1816 należącą do rządu i obróconą na komorę składową. Budowę rozpoczęto w r. 1856 podług planów Józefa Orłowskiego, otwarto zaś nowy szpital w październiku 1861 r. Św. Rocha na Krakowskiem Przedmieściu powstał w r. 1712 ze składek zebranych przez bractwo św. Rocha przy kościele św. Krzyża. Św. Jana Bożego przy ul Bonifraterskiej, przeznaczony dla obłąkanych, zbudowano przy kościele Braci Miłosierdzia w 1726 roku. Inne szpitale powstały w nowszych czasach. Instytut oftalmiczny przy ul Smolnej. Edward ks. Lubomirski d. 24 stycznia 1823 r. przeznaczył 60, 000 rub. i pałac w Radzyminie na zakład dobroczynny; wykonawca ostatniej jego woli, Edward hr. Raczyński z zapisu tego utworzył instytut dla chorych na oczy. Instytut mieścił się od r. 1827 do 1835 przy szpitalu Dzieciątka Jezus, od ul Św. Krzyzkiej; od r. 1836 do połowy 1864 przy ul Marszałkowskiej; w r. 1861 nabyto plac przy ul Smolnej i podług planów Henryka Marco Warszawa Warszawa niego i dra Wiktora Szokalskiego wzniesiono gmach obszerny, wykończony przez Adolfa Wolińskiego. Otwarcie nastąpiło d. 11 października 1870 r. Przy instytucie znajduje się kaplica z zakrystyą. Instytut głuchoniemych i ociemniałych przy ul Wiejskiej zawdzięcza swój byt gorliwym zabiegom ks, Jakóba Falkowskiego, który w r. 1816 założył był szkółkę dla głuchoniemych w Szczuczynie. Dzięki staraniom założyciela i poparciu osób dobroczynnych d. 23 października r. 1817 otworzono instytut w jednani ze skrzydeł pałacu Kazimierowskiego. W r. 1825 rozpoczął ks. Falkowski zbierać składki na budowę osobnego gmachu i w roku następnym przeniósł instytut na ul. Wiejską. W r. 1842 ks. Józefat Szczygielski ziścił całkowicie zamiary ks. Falkowskiego, otwierając oddział ociemniałych, W ogrodzie instytutu znajdują się pomniki dwóch jego rektorów Falkowskiego i Jana Papłońskiego, Mosty. Pierwszy stały most na Wiśle pod Warszawą, na palach, kosztem Zygmunta Augusta, rozpoczął d. 25 czerwca 1568 r. budować Erazm z Zakroczymia, owoczesny dzierżawca dochodu przewozu i cła przez rzekę. Dokończyła budowy siostra Zygmunta Augusta, Anna; otwarcie pierwszego mostu wprost teraźniejszej ul. Mostowej nastąpiło d. 5 kwietnia 1573 r. Nadto dla ochrony mostu ks. Anna wzniosła r. 1582 wieżę czworokątną z łukiem sklepionym, służącą za bramę mostową. W r. 1603 zaniedbanie i I powódź most zniszczyły. Zygmunt III w temże miejscu urządził most nowy, który również długo nie trwał, albowiem kra zdruzgotała pale. W miarę tedy potrzeby, na czas zjazdów do Warszawy, wystawiano mosty w różnych miejscach; w r. 1656 Kazimierz Sapieha zbudował go z Solca na Kępę, tegoż roku Jan Kazimierz z ul. Spadek za zdrojami dziś esplanada cytadeli na Pragę; żaden z nich Jednak długo nie trwał, tak samo, jak dwa mosty z r. 1707. W r. l775 Adam ks. Poniński wystawił most na statkach; w r. 1808 marszałek francuski Davoust most na palach; otwarty jednak d, 31 grudnia, d. 7 lutego roku następnego już był przez lody zerwany. Od tego czasu budowano mosty, rozbierane na czas zamarzania Wisły. W r. 1829 były dwa z ul. Bednarskiej i z ul. Spadek. Pierwszy z nich, łyżwowy, długi na 258 sążni, wprost ul. Bednarskiej, przetrwał aż do ukończenia mostu żelaznego. Budowę tego ostatniego poprzedziło urządzenie zjazdu do Wisły, długiego 380 sążni, opartego na siedmiu arkadach murowanych. Plany zjazdu sporządził inspektor komunikacyi Feliks Pancer i on też kierował robotami, które zaczęły się na wiosnę 1844 r. Otwarcie zjazdu nastąpiło d. 24 października 1846 r. Przyszła wtedy kolej na most stały. Podług planu i pod kierunkiem Stanisława Kierbedzia budowano go od lipca 1859 r. i otwarto w d. 22 listopada 1864. Składa się on z 6 żelaznych przęseł, mających długości 1, 560 stop, opartych na 2 przyczółkach i 5 filarach w rzece. Jako ślad dawnego mostu pozostał dom N. 2564 przy ul Rybaki; jest to przyczółek mostowy ks. Anny, w r. 1764 przerobiony na prochownię, od r. 1769 obrócony na więzienie, dziś kamienica mieszkalna. Drugi żelazny most stały na Wiśle wybudowano pod cytadellą w r. 1878 1875 podług planu i pod kierunkiem Tadeusza Chrzanowskiego; most ten służy dla dr. żel. Obwodowej. Pomniki. Kolumna Zygmunta III na placu Zamkowym jest najstarszym pomnikiem w Warszawie. Zygmunt III zamierzał wystawić pomnik dla uwiecznienia porażki Zebrzydowskiego i w tym celu rozkazał w pierwszych latach XVII w. wykuć monolit z marmuru żyłkowatego w Chęcinach. Kolumna pękła na dwoje, więc projektu zaniechał; syn jego atoli, sprowadziwszy jedną połowę kolumny do Warszawy, postawił z niej pomnik dla ojca w r. 1644. Składa się on z piedestału z czterema tablicami trzy z nich opiewają czyny Zygmunta III, czwarta mieści jego herby, podstawy, kolumny z kapitelem korynckim, gzemsu i odlanej z bronzu statuy Zygmunta. Model statuy sporządził Klemens Molus z Bononii, odlał ją w Warszawie Daniel Tym. Wysokość całego pomnika wynosi 19 metrów 702 milimetry. Odnawiano ten pomnik kilkakrotnie; w r. 1854 urządzono przy nim wodotrysk podług planu H. Marconiego z czterema trytonami, które odlał z cynku Karol Minter wedle rysunku rzeźbiarza Kissa. Wreszcie w r. 1885, nadwątloną kolumnę marmurową zastąpiono kolumną z granitu szląskiego i cały pomnik gruntownie odświeżono. Stało się to za staraniem Ludwika hr. Krasińskiego, Ludwika Górskiego i Jana Zawiszy. Drugim pod względem dawności pomnikiem jest figura N, P. M. Passawskiej przed skwerem na Krakowskiem Przedmieśoiu. Na gruncie, przez magistrat ustąpionym, postawił ją z kamienia ciosowego budowniczy włoch, Józef Belloti, wdzięczny za zachowanie przy życiu podczas zarazy morowej, tudzież na upamiętnienie zwycięztwa pod Wiedniem. Uchwała magistratu nosi datę 9, pomnik 12 sierpnia 1683 roku. Statua, o której mowa, do r. 1866 stała przed Towarzystwem Dobroczynności. Kiedy jednak od r. 1863 do 1865 rozebrano domy, stojące w poprzek KrakowskiegoPrzed mieśoia od N. 372 do 385 włącznie i na miejscu ich skwer urządzono, natenczas przenie siono i figurę N. Panny. Krzyże na Placu Św. Aleksandra są szczątkiem drogi Krzyżowej czyli Kalwaryi, istniejącej od r. 1730 do 1791. Zaczynały ją. trzy krzyże złote, poczem stało w pewnych odstępach 28 kapliczek po prawej stronie Alei Ujazdowskiej aż do Belwederu; główna kaplica marmurowa znajdowała się w teraźniejszym ogrodzie Botanicznym. Obecnie pozostały jeszcze dwa krzyże bronzowe pozłacane na słupach kamiennych, pośrodku zaś nich ustawiono przeniesioną z pobliża figurę św. Jana Nepomucena, wzniesioną przez Franciszka Bielińskiego i Jerzego Mniszcha w r. 1752 na pamiątkę wybrukowania i uregulowania ulic w Warszawie. Przy ul. Senatorskiej, przed pałacem hr. Przeździeckich, wznosi się również posąg iw. Jana Nepomucena, wyrzeźbiony z ciosu przez Jana Civeroti ego w r. 1731 i postawiony kosztem Józefa Wandalina Mniszcha. Na uczcie z okoliczności ukończenia druku Słownika Lindego, d. 5 marca 1815 r. , Stanisław Staszic podał myśl wystawienia w Warszawie pomnika Mikołajowi Kopernikowi, Pierwotnie zamierzono go wznieść przed pałacem Kazimierowskim, następnie jednak obrano teraźniejsze miejsce. Koszta budowy pokryła hojna ofiara Staszica i składki. Plan ogólny pomnika podał Idźkowski; figurę astronoma modelował w Rzymie Wojciech Thorwaldsen, odlał z bronzu Jan Grégoires i syn w Warszawie. Kamień węgielny położono d. 3 listopada 1828 r. ; uroczyste odsłonięnie nastąpiło w d. 11 maja 1830 r. Odnawiany był w r. 1834 i 1873; w r. 1894 marmurowe jego części, przez czas zwątlone, będą zastąpione granitem. Obelisk na placu Saskim wystawiono w r. 1841 podług planu Antoniego Corazzi ego na uczczenie pamięci Polaków poległych w r. 1830 za wierność swojemu Monarsze, Odlany z żelaza, składa się z podstawy marmurowej i piedestału kwadratowego żelaznego; piedestał jest podparty ośmiu skarpami, przy których spoczywa na wzniesieniu ośm lwów spiżowych. W cztereoh rogach podstawy cztery wielkie orły dwugłowe gwardyjskie. Na cztereoh bokach znajdują się napisy w języku russkim i polskim. Pomnik feldmarszałka Paszkiewicza na Krakowskiem Przedmieściu wystawiono w r 1870 podług projektu prof. Pimenowa, wykonanego przez prof. Ton Bocka. Odlano go z bronzu w fabryce Nikolsa i Plinkego w Petersburgu. Składa się z piedestału granitowego i bronzowego i z posągu bronzowego w postawie stojącej. Na piedestale znajdują się cztery płaskorzeźby, wyobrażające zdobycie Erywania, szturm Woli, herb feldmarszałka, oraz wjazd Cesarzowej Maryi Aleksandrówny z Następcą Tronu do Warszawy w r. 1840. Pałace i gmachy. Pałac w Łazienkach Dawny zwierzyniec i łazienki książąt mazowieckich Stanisław August obrócił na park i w r. 1767 poruczył Dominikowi Merlini ego, Antoniemu Fontannie i Janowi Kamsetzerowi zbudowanie pałacu, który też ukończono w r. 1788. Od spadkobierców króla nabył tę rezydencyę Cesarz Aleksander I w r. 1817 za 1, 080, 000 zł. Pałac w stylu Odrodzenia włoskiego posiada jedno piętro z dachem płaskim; piętro i dach otacza balustrada z czterema posągami u narożników na piętrze cztery pory roku, na dachu cztery części świata. W przedsionku, w niszach, wznoszą się z marmuru białego wyciosane posągi Kazimierza W. , Zygmunta I, Stefana Batorego i Jana III, dłuta Jakóba Monaldi ego; na sklepieniu Sprawiedliwość, Litość, Mądrość i Siła penzla Bacciarellego. Sale pałacu, wspaniale przyozdobione i umeblowane artystycznemi przedmiotami, zawierają galeryę obrazów penzla pierwszorzędnych mistrzów, tudzież liczne rzeźby. Przed pałacem rozpościera się otoczony z trzech stron stawem taras, na którym wznoszą się dwie grupy kamienne Merkury wyrywający się z objęć Salmacydy i Satyr obejmujący bachantkę, tudzież dwie figury symboliczne Wisła i Bug; przed pałacem zaś posągi Bachantka z amorkiem i Faun z willi Borghesych kopie Le Bruna, oraz dwa wazony z herbem Warszawy. Po drugiej stronie pałacu posągi gladyatorów. Na wysepce, sztucznie na stawie urządzonej, ruiny naśladujące Palmirę, służące za scenę podczas lata; amfiteatr na 1, 500 osób leży po przeciwległej stronie stawu, ozdobiony 16 posągami znakomitych tragików dłóta Rhigi ego. Naprzeciw pałacu, od północy, po za stawem, stoi na moście kamiennym posąg konny Jana Sobieskiego, wzniesiony przez Stanisława Augusta r. 1788. Od strony ogrodu botanicznego wznosi się Pomarańczarnia z teatrem wystawionym 1786 r. , zdobnym malowidłami Plerscha i Antoniego Smuglewicza. W pobliżu jej, na wzgórzu prof. Jastrzębowski w r. 1828 wyrył na bryk granitu polo nego zegar słoneczny. Studnia w parku ma kształt grobowca Cecylii Metelli W jednej z alei mieści się Biały domek, pełen pamiątek i dzieł sztuki, a pomiędzy niemi Wenus w kąpieli, starożytna rzeźba z marmuru. Domek Myślewice zawiera galeryę obrazów. W r. 1870, bliżej ogrodu Belwedorskiego, urządzono nową oranżeryę z rzadkiemi okazami roślinnemi. Belweder, sąsiadujący z Łazienkami, posiada pałacyk w styla Odrodzenia, wzniesiony pierwotnie przez Krzysztofa Paca w r. 1659, w r. 1764 kupiony przez Stanisława Augusta Warszawa na fabrykę fajansu, w r. 1818 nabyty przez rząd i w r. 1822, po rozebraniu starych murów, nanowo odbudowany przez architekta Jakóba Kubickiego. Ogród Belwederski jest urządzony na stokach płaskowzgórza warszawskiego; po środku sadzawki wysepka z pomnikiem z marmuru białego. Obserwatoryum astronomiczne mieści się w gmachu wystawionym w r. 1823 przez budowniczego Piotra Aignera, w ogrodzie Botanicznym. Urządzeniem jego zajmował się pierwszy dyrektor, prof. Franciszek Armiński. Posiada dwie wieże do postrzeżeń. W r. 1872 gmach ten przebudowano stosownie do potrzeb nowoczesnych. Teatr Wielki Jakkolwiek we dworze ujazdowskim, 12 styczni 1578 r. odegrano, , Odprawę posłów greckich Kochanowskiego nie można ztąd wnosić o istnieniu specyalnej sali dla widowisk. Dopiero po ostatecznem zbudowaniu zamku warszawskiego, urządził dworski teatr Władysław IV; opis sali teatralnej z 1643 r. mówi o scenie z kolumnami, ganku dla orkiestry, lożach dwuosobowych, oraz o sztucznej machineryi i dekoracyach. Grywali tam, przeważnie Włosi, opery, balety i komedye pasterskie. August II przy pałacu Saskim, od strony ul. Królewskiej, zbudował Opernhaus, w którym sprowadzeni z Drezna aktorowie dawali opery i komedye. W d. 19 listopada 1765 r. , za dyrekcyi Thomatisa, pierwszy raz wystąpili tam artyści polscy w komedyi Bielawskiego, , Natręci. Było to zarazem pierwsze widowisko płatne, gdy poprzednio teatr służył wyłącznie ku zabawie zaproszonych. W r. 1772 gmach Saski, starością zwątlony, rozebrano. W roku następnym dawano operę i balet w pałacu Karola ks. Radziwiłła Namiestnikowskim na Krakowskiem Przedmieściu, a w r. 1775 August Sułkowski otworzył teatr na Nowym Świecie N. 1315. Po nim rządy widowisk objął Franciszek Ryx. Ów Ryx pospołu z małżonką swoją Ludwiką i Melri nich d. 1 czerwca 1779 r. wziął w dzierżawę wieczystą grunta od Felicyanny z Dziarkowskich wdowy po Piotrze dc Latour, posiadającej pałacyk murowany i dwa dworki na ul. Długiej, naprzeciw kościoła kks. Pijarów, wychodzące też na ul. Tylną, Św. Jerską i przytykające do gruntu b. pałacu Krasińskich. Czynsz roczny wynosił 100 zł. Na gruntach owych dworków, podług planu Bonawentury Solari ego, Ryx j wybudował tegoż roku gmach teatru, oznaczony Nr. 547 b i c, oraz kamienice od ul. Św. Jerskiej Nr. 1790 a i b. Otwarto nowy teatr d. 25 listopada 1779 r. operą Bednarz i komedyą Amant, autor i sługa, odegraną przez trupę Wojciecha Bogusławskiego. W r. 1795 teatr uległ mocnym uszkodzeniom i był użyty na magazyn zbożowy. Przywrócony następnie do właściwego przeznaczenia, służył sztuce do d. 21 lutego 1833 r. , w którym wystawiono operę Rossini ego Hrabia Ory. We trzy dni później wznowiono widowisko w nowym gmachu na Marywilu; ze starego teatru, po wytknięciu ulicy wprost Nowiniarskiej, pozostała tylko częśó murów. Na teraźniejszym placu Teatralnym, jeszcze za książąt mazowieckich mieściły się składy soli, które uległy zniszczeniu w r. 1655. Na tej pustce Marya Kazimiera wystawiła w r. 1695 gmach okazały dla kupców zagranicznych i nazwała go Marieville. Mieściły się tam 54 sklepy. Wprost bramy frontowej stała kaplica nakształt rotundy. Po sprzedaży tego gmachu przez Sobieskich, nabyły go w r. 1724 PP. Kanoniczki, od nich zaś odkupił tę posesye magistrat w r. 1819 i zburzywszy ruderę, oddał plac pod budowę Teatru. Plany jego wykonał Antoni Corazzi, budowy dokończył Ludwik Kozubowski. Kamień węgielny położył d. 19 listopada 1825r. Józef ks. Zajączek. Otwarcie Teatru nazwanego Wielkim nastąpiło d. 24 lutego 1833 r. , wystawieniem Cyrulika Sewilskiego Rossini ego. W r. 1841 dołączono do Teatru budynki komory konsumpcyjno składowej przy ul. Trębackiej. Przebudowywano go w r. 1844 i 1870, pod kierunkiem Władysława Rittendorfa w r. 1883; wreszcie, pod kierunkiem Żochowskiego, dokonano gruntownej odbudowy, która trwała od 26 maja 1890 r. do otwarcia na nowo teatru w d. 11 wrześ. 1891 r. Jest to gmach w stylu klasycznym, z trzema kondygnacyami kolumn ciosowych na froncie, z kolumnadami przy 2ch skrzydłach bocznych. Front zdobią płaskorzeźby Powrot Edypa z igrzysk olimpijskich dzieło Pawła Malińskiego i Anakreon dłuta Acciardi ego. W foyer stoją posągi znakomitych aktorów. Teatr Wielki opera i dramat może pomieścić przeszło 1, 100 widzów. W pawilonie przytykającym do ul. Wierzbowej mieści się Teatr Rozmaitości komedya, otwarty d. 18 września 1833 r. Po zniszczeniu przez pożar w r. 1883 odbudowany na nowo. Teatr Letni w ogrodzie Saskim stanął w r. 1871 podług planu A, Zabierzowskiego. Pałac zwany Prymasowskim przy ul. Senatorskiej rozpoczął budować w r. 1593 biskup płocki Wojciech Baranowski, następnie prymas; w r. 1613 podarował go kapitule gnieźnieńskiej na mieszkanie prymasów. Zniszczony przez Szwedów pałac odnowił 1690 r. kardynał Michał Radziejowski; w r. 1784 przebudował go prymas Ostrowski podług planu Schroegera. Po śmierci ostatniego prymasa Michała Poniatowskiego w r. 1794 pa Warszawa łac obrócono na inny użytek. Do r. 1864 podworze pałacu było oddzielone od ulicy kratą żelazną. Pałac zwany Paca przy ul, Miodowej wystawił pierwiastkowo Jan ks. Radziwio 1673 r. Od potomków jego kupił pałac Ludwik Pac 1823 r. i przebudował podług planów H. Marconi ego. Nad bramą w półkole zagłębioną znajduje się płaskorzeźba L. Kaufmanna, wyobrażająca Tytusa Quinta Flaminiusza, ogłaszającego w Koryncie swobodę miast greckich. Od r. 1835 pałac ten należy do skarbu i mieści instytucye sądowe. Pałac zwany Brühlowskim przy rogu ul. Wierzbowej i placu Saskiego był pierwotnie dworem Zebrzydowskich. W r. 1641 nowy nabywca tej posiadłości, Jerzy Ossoliński wystawił pałac; który należał później do Lubomirskich i Sanguszków. Od tych ostatnich 1750 r. kupił go Henryk Bruehl i przebudował; z rąk Bruehlów wyszedł w r. 1775; wr. 1787 kupił go rząd na pomieszkanie ambasadora ruskiego. Od r. 1816 do 1830 mieszkał w tym pałacu Wielki Książę Cesarzewicz Konstanty Pawłowicz. Pałac ten zdobią posągi dłuta Józefa Deibla. Obecnie mieści się w nim zarząd telegrafu. Pałac zwany Namiestnikowskim na Krakowskiem Przedmieściu postawił w r. 1645 Stanisław Koniecpolski podług planu Konstantego Tomallego. Następnie należał do Lubomirskich i Radziwiłłów. W r. 1818 nabył go rząd i przebudował podług planu Piotra Aignera. Po pożarze 1852 odbudował go Alfons Kropiwnicki. Zdobią ten pałac kolumnady korynckie i doryckie, ballustrady, oraz posągi kamienne z dawnej bramy miejskiej Krakowskiej wprost Zamku. Pałac zwany Kazimierowskim na Krakowskiem Przedmieściu wznosi się na miejscu zwierzyńca książąt mazowieckich. Następnie był tam ogród i oboźnia królewska, czyli stajnie i psiarnie. Dopiero Władysław IV wymurował tam pałac. Pałac ten a głównie jego ogrody bogate w osobliwości opisuje szczegółowo Jarzemski i wspomina Morsztyn w Psyche. Po spaleniu w r. 1656, odbudował go Jan Kazimierz 1660 r. Od wierzycieli Jana Kazimierza kupił tę posesyę Jan III, a syn jego Konstanty podarował 1724 r. Augustowi II. Częśó jej zajęły wojsk saskie, częśó zaś otrzymał w darze 1735 r. Józef hr. Sułkowski i odnowił pałac 1740 r. Od niego zaś odkupił Stanisław August w r. 1704 i w odnowionym gmachu umieścił korpus kadetów, który pozostawał tam do r. 1795. Od r. 1804 pałac Kazimierowski stał się własnością komisji edukacyjnej; w r. 1815 umieszczono w nim bibliotekę publiczną czyli główną, oraz we dwa lata później liceum. W r. 1824 Henryk Szpilewski nadał pałacowi kształt teraz niejszy. Od r, 1817 do 1880 mieścił się w nim, tudzież w gmachach sąsiednich łub dobudowanych, uniwersytet Aleksandryjski, potem gimnazya, i Szkoła sztuk pięknych tudzież gabinety zoologiczny, gipsów i inne, od r. 1862 do 1869 Szkoła Główna, obecnie zaś uniwersytet Cesarski. W r. 1893 według planu Szyllera i Jabłońskiego zbudowano na miejscu skweru przed pałacem nowy gmach biblioteczny, w głównym zaś gmachu po bibliotece będą umieszczone aule i pracownie uniwersytetu. Pałac Krasińskich na Krakowskiem Przedmieściu wystawił Jan Ansgary Czapski 1740 r. ; później posiadali go Małachowscy, od r. 1809 ordynaci Krasińscy. Znajduje się w nim zbrojownia, w pawilonie zaś dobudowanym od ul. hr. Berga, biblioteka połączona ze zbiorami Konstantego Swidzińskiego. Pałac Potockich na Krakowskiem Przedmieściu wystawił Ludwik Tyszkiewicz 1792 r. podług planu Jana Kamsetzera. Pałac instytutu muzycznego przy ul. Ordynackiej rozpoczął budować w kształcie obronnego zamku ordynat Janusz Ostrogski 1597 r. Następni właściciele przerobili go na pałac, w którym od r. 1869 mieści się instytut. Pałac b. komisyi skarbu przy ul, Rymarskiej był własnością Leszczyńskich; w r. 1824 przebudował go Antoni Corazzi w stylu klasycznym. Pałac ordynatów Zamoyskich przy ul. Senatorskiej stanął w r. 1815 na miejscu pałacu Błękitnego, wzniesionego przez Augusta II dla córki króla, Orzelskiej. Znajduje się w nim biblioteka i zbrojownia. Pałac b. Mennicy przy ul Bielańskiej należał do Potockich, kupiwszy go w r. 1765, Stanislaw August obrócił na mennicę. Rozebrany w r. 1817, stanął znowu podług planu P. Aignera. Mieści obecnie warsztaty wojskowe. Pałac Załuskich przy ul. Daniłowiczowskiej, zbudowany 1621 r. przez Mikołaja Daniłowicza, zniszczony w 1655 r. , po przerobieniu w 1741 r. użyty na umieszczenie biblioteki publicznej braci Załuskich. Otwarta dnia 3go sierpnia 1746 r. , pozostawała tam do r. 1795. W niszach od strony dziedzińca znąjduje się 37 popiersi Królów z kamienia. Pałac zwany Mniszchowskim przy ul Senatorskiej, stoi na miejscu domów Ossolińskich, a następnie Kazanowskich, Radziejowskich i Rejów. W r. 1730 wystawił tam pałac Józef Wandalin Mniszech; później była to własność Potockich, od roku zaś 1829, po przebudowaniu, mieści Resursę Kupiecką. Pałac Resursy Obywatelskiej na Krakowskiem Przedmieściu stanął w r. 1861 podług planu Leona Karasowskiego na gruncie pałacu Kazanowskich, następnie Zamoyskich i Mniszchów. Pałac Uruskich na Krakowskiem Przedmieściu wzniósł budowniczy A. Goleński 1844 r. na miejscu Warszawa pałacu Poniatowskich. Gmach kantom Banku Państwa przy ul Rymarskiej zbudował w r. 18281830 Antoni Corazzi na miejscu pałacu Michała Ogińskiego, na pomieszczenie biur b. Banku Polskiego. Tonże budowniczy wzniósł sąsiadujący z nim pałac b. ministrów skarbu, na miejscu pałacu Leszczyńskich. Gmach Towarzystwa Dobroczynnności Zawiązane w r. 1814, kiedy nędzę Warszawy zwiększył wielki pożar, Towarzystwo Dobroczynności mieściło się z razu przy ul Miodowej Nr 487, następnie w klasztorze ks. Franciszkanów przy ul Zakroczymskiej. W r. 1818 otrzymało posesyę na KrakowskiemPrzedmieściu, w której dotychczas pozostaje. Jest to dawny pałac Kazanowskich, od r. 1661 Lubomirskich, a nastąpnie pp. Karmelitek bosych ob. kościoły. Po oddaniu tych gmachów Towarzystwu, przebudował je A, Corazzi. Towarzystwo rządzi się ustawą z 18 czerwca 1825, zmienioną w r. 1891. Gmach Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego przy ul Mazowieckiej, z dolnem piętrem na wzór Prokuratoryj w Wenecyi, postawili Henryk Marconi i Józef Górecki w r. 1856. Wznosił się tam poprzednio pałac Czerwony biskupa poznańskiego Michała Bartłomieja Tarły, zbudowany 1661 r. , w którym mieszkało później poselstwo tureckie. Sala zebrań Towarzystwa jest ozdobiona malowidłami ściennemi Karola Marconi ego. Pdac Kronenbergów przy ul Mazowieckiej wystawiono w r. 1869 podług planu Hitziga na miejscu dworu Radziwiłłów. Małachowskich i t. d. Pałac Saski ob. Ogród Saski. Pałac Krasińskich ob. Ogród Krasińskich. Dworzec dr. żel warszawskowiedeńskiej wybudował H. Marconi 1844 r. ; dr. ż. warszawskopetersburskiej wybudowano w r. 1862; dr. ż. warszawskoterespolskiej w r, 1866, podług planu Adolfa Kropiwnickiego. Gmach hotelu Europejskiego zbudował H. Marconi 1859 r. w stylu Odrodzenia; na parterze znajduje się plafon Józefa Simlera. Pałac arcybiskupi przy ul. Miodowej. Na miejscu dworków, w połowie XVIII w. Piotr de Rioncour postawił pałac przy ul Miodowej z murowaną oranżeryą, która ciągnęła się ku cekhauzowi przy ul Długiej, Przy działach spadkowych w r. 1768 syn jego Andrzej, poseł saski, sprzedał całą posesye Janowi Borchowi; od r. 1793 do 1795 prawem zastawu posiadał ten pałac Szczepan Zambrzycki; w r. 1800 od Borchów kupił go Ludwik Nesti, restaurator i cukiernik; w r. 1810 przeszedł na własność Karola Kerna; od Józefy Kernowej d. 27 lipca 1838 rząd nabył pałac na rzecz arcybiskupów warszawskich. Gmach Towarzystwa Kredytowego m. Warszawy, założonego w r. 1870, mieści się przy ul Włodzimierskiej; zbudował go w stylu Odrodzenia J. Ankiewicz, ozdobili posągami alegorycznemi T. Rygier, A. Pruszyński, L. Kucharzewski i K. Ostrowski Na stropie sali zebrań ogólnych malowidło W. Gersona wyobraża Warszawę, udzielającą gościnności Religii, Nauce, Prawu, Sztuce, Rzemiosłu i biorącą w opiekę ubogich i sieroty. Gmach więzienia karnego przy ul Długiej od rogu ul Nalewek do ul. Przejazd. Na tem miejscu, w. r, 1582, Stefan Batory wystawił szpital dla chorych i niedołężnych żołnierzy. Władysław IV w r. 1638 przerobił szpital na zbrojownię czyli cekhauz. Ten gmach okazały stanowił jedną z osobliwości miasta. Po zrabowaniu przez Szwedów Jan III odnowił arsenał. Dnia 10 lipca 1702 r. piorun uderzył weń, zapalił prochy, i wtedy częśó gmachu od strony Nalewek z dachem i murem narożnym runęła. Odbudował go za Augusta II generał artyleryi Bruehl i bliżej ul. Przejazd wzniósł pałac, w którym rezydowali generałowie artylleryi. W r. 1794 przy cekhauzie mieściła się rada wojenna. Prussacy zajęli go na swoją artyleryę. Za Ks. Warszawskiego była tu szkoła artyleryi i inżynieryi; po r. 1815 gmach ten wewnątrz i zewnątrz odnowiono; w sali środkowej znajdowały się starożytne zbrojo. W r. 1833 dano inne temu gmachowi przeznaczenie, umieszczając w nim dom kary i poprawy. Ogrody. Ogród Botaniczny. Jeszcze za książąt mazowieckich, kiedy rezydowali w Jazdowie, były tu podobno ogrody, które pospołu z dziedzictwem książęcem stały sie własnością panujących. Następnie Jan Kazimierz nadał owe zabudowania i ogrody ujazdowskie Teodorowi Deahoffowi w r. 1668; ten zaś ustąpił je po sześciu latach Stanisławowi Lubomirskiemu, od Lubomirskich zaś kupił je Stanisław August w r. 1764. Wtedy to uporządkowano i ozdobiono ogród; teraźniejsze jednak swoje przeznaczenie otrzymał dopiero w r. 1817, kiedy Cesarz Aleksander I, nabywszy Łazienki i posesye sąsiednie, część ogrodów podarował zwierzchności naukowej. Profesor botaniki w uniwersytecie warszawskim, Michał Schubert i starszy ogrodnik Guenther przenieśli tam ogród Botaniczny, który poprzednio mieścił się po za pałacem Kazimierowskim, czyli uniwersytetem. Nastąpiło to w r. 1819. Rośliny są zasadzone podług systemu Adryana Jussieu go; wielką obfitością wyróżniają się zbiory palmowatych, obrazkowatych i storczykowatych. W ogrodzie tym przechowały się ślady stacyj Męki Pańskiej Kalwaryi ujazdowskiej oraz fundamentów świątyni pod wezwaniem Opatrzności, położonych w r. 1792. Warszawa Warszawa Ogród Saski. Na gruntach folwarku starostwa Warszawskiego Tobiasz Morsztyn wystawił pałac z. ogrodem 1675 r. Od Morsztynów kupił tę posesyę i sąsiednie August II r. 1713 i wybudował pałac 1724 r. , ogród zaś, po francuzku urządzony, otworzył d. 27 maja 1727 r. dla publiczności, która wchodziła z placu targowego, przez bramę Żelazną, przy zbiegu ul. Żabiej i Granicznej. Obok muru, okalającego pałac, stał podówczas gmach teatralny, Opernhaus. Od Sasów nabył pałac i ogród rząd pruski 1797 r. , poczem przeszły na własność rządu. W r. 1816 urządzili ogród na wzór angielski Sauvage i Strobel. W r. 1849 ogród przeszedł pod zarząd magistratu. Położony w samym środku miasta ma 7 bram. Wprost głównego wejścia od Saskiego placu, przez kolumnadę, w r. 1842 przez Idźkowskiego wzniesioną, znajduje się wodotrysk w kształcie wazonu, o średnicy 40 stop, po za nim zaś kompas marmurowy, postawiony z zapisu meteorologa Antoniego Magiera. Na wzgórzu od strony ulicy Niecałej wznosi się budowla służąca za zbiornik wody, zbudowana 1854 r, przez Henryka Marconi ego, podług wzoru świątyni w Tivoli. Około 30 figur symbolicznych kamiennych, pochodzących przeważnie z czasów saskich, przyozdabia cieniste aleje. Jest teź sztuczna sadzawka, służąca zimą za ślizgawkę. Śród ogrodu znajduje się budynek Teatru letniego. Przy ogrodzie mieści się zakład wód mineralnych, w gmachu 1847 r. wystawionym przez H. Marconi ego na wzór łaźni Dyoklecyana. Gmach ten zdobią posągi symboliczne dłuta L. Kaufmanna, oraz popiersia znakomitych lekarzy Augusta Wolffa, Franciszka Brandta, Józefa Czekierskiego i Józefa Celińskiego. Ogród Krasińskich. Jan Dobrogost Krasiński, na gruntach kupionych od Gizów, Dzianotich i innych zamożnych mieszczan, wybudował w stylu włoskim okazały pałac, z jednej strony z rozległem podwórzem dziś plac, otoczonem wysokim murem, z drugiej zaś z ogrodem w formie czworokąta. W r. 1765 cała ta posesya przeszła na własność rządu, ogród zaś, uporządkowany przez Knalkfusa, otwarto dla publiczności i kwietnia 1768 r. Front pałacu, zajmowanego dziś przez izbę sądową, od strony placu zdobi płaskorzeźba, , Pojedynek trybuna Marka Waleryusza z Gallem, od strony ogrodu, , Wjazd tryumfalny Juliusza Cezara do Rzymu, obiedwie dłuta Antoniego Bianchi ego. Pałac ten jest jedną z najpiękniejszych budowli miasta. Ogród przez długi czas służył za miejsce uroczystości i zabaw publicznych. W sąsiednim ogródku Dueckerta mieści się najstarszy instytut wód mineralnych, założony 1824 roku. Ogród Frascati, urządzony w r. 1772 1784 przez Kazimierza ks. Poniatowskiego, rozciągał się na przestrzeni od teraźniejszego Instytutu Głuchoniemych i od Nowego Światu w dół, gdzie dziś ul. Książęca, podówczas nieistniejąca. Był to wspaniały ogród z osobliwemi ozdobami architektonicznemi. Przecięty ul. Ksiąźęcą, w małej części pozostał przy szpitalu św. Łazarza, w większej zaś, starannie urządzonej, zatrzymał dawną nazwę i należy do hr. Branickich, jako park przy ul. Wiejskiej. Oyród Foksal. Na tem miejscu w XVII w. posiadali pałac i ogród Czapscy; od nich w r. 1746 przeszedł na własność Maryi i Anny z Kolowrathów Bruehlowej i następnie często zmieniał właścicieli; jednym z nich był Ignacy Krasicki; od niego w r. 1768 odkupił tę posesyę Franciszek Potocki. Następny posiadacz, Fryderyk Kabryt, bankier, urządził miejsce zabaw nazwane Foksalem. Otwarcie nastąpiło 15 maja 1776 roku. Z tego ogrodu wzniósł się balonem sławny Jan Piotr Blanchard dnia 10 maja 1789 i spadł w lesie białołęckim; była to jego druga podróż napowietrzna w Warszawie; pierwszą pospołu z Janem Potockim uskutecznił w r. 1788 z ogrodu pałacu Mniszchów. Następnie urządzano tam różne widowiska; obecnie posesya zwana Foksalem składa się z kilku pałaców wzniesionych na miejscu uszczuplonego ogrodu. W jednym z nich znajduje się biblioteka Przezdzieckich. Dolina Szwajcarska. Ogród i posesya tej nazwy leżały przy gościńcu wiodącym ku zamkowi jazdowskiemu; w r. 1768 rząd podarował te grunta ks. Bazylianom pod budowę konwiktu dla młodzieży skończyło się atoli na założeniu fundamentów, gdyż w r. ks. Bazylianie zrzekli się za wynagrodzeniem, przywileju. Rząd wydzierżawił grunt wieczyście w r. 1825 Stanisławowi Sleszyńskiemu, który wzniósł kamienicę N. 13 i założył ogród owocowy. W r. 1852 nabyli całą posiadłość St. Dziechciński i A. Winnicki i wybudowali gmach frontowy z salą koncertową, przebudowany w r. 1867. Od jego wzniesienia Dolina Szwajcarska stała się miejscem koncertów letnich różnych orkiestr niemieckich i miejscowych. Wzniesiono tu także letni cyrk drewniany. W r. 1893 obszar ogrodu znacznie uszczuplono, oddając go pod budowę domów. Ogród Pomologiczny, założony w r. 1865 w Marymoncie, od r. 1870 przeniesiony na folwark należący niegdyś do kościoła św. Krzyża, pomiędzy ul. Nowogrodzką i Koszyki, stanowi filię ogrodu Botanicznego i służy do hodowli drzew i krzewów owocowych. E. Historya miasta. I. Początki Warszawy. Zbieg naturalnych dróg lądowych idących grzbietami wododziałów i przecinających Wisłę w punkcie, leżącym pomiędzy ujściami jaj najważniejszych dopływów w średnim biegu Pilicy, Bugu z Narwią i Bzury, musiał już w odległej przeszłości ściągnąć przedsiębierczych osadników, którzy pozajmowali dogodniejsze miejsca na wybrzeżach rzeki i ważniejsze stacye przy drożynach wijących się przez rozległe, błotniste puszcze, pokrywające obszar między Bugiem, Pilicą i Bzurą. Wykopalisko monet rzymskich cesarza Adryana w Izdebnie pow. błoński, około 4 mil od Warszawy, rzymski pianiądz znaleziony w warstwie gliny w głębokości 3 mt. przy prowadzeniu robót kanalizacyjnych w alei Ujazdowskiej w Warszawie, monety angielskie z XI w. znalezione pod Kaskami w pobliżu Izdebna, świadczą o ruchu handlowym, choć niezbyt ożywionym zapewne, na drogach wiodących na późniejszą Warszawę, ku Baltykowi i płn. wschodnim obszarom. Cmentarzyska przedhistoryczne, rozkopane w Raszynie 1852 r. , Książenicach 1856, Izdebnie, Skierniewicach 1860 r. , urny znalezione przy budowie pałacu belwederskiego r. 1823 i tarasu zamkowego w Warszawie, cmentarzyska okolic Pragi Brudno, Tarchomin, Targówek, Grochów zbadane w ciągu ostatnich lat dwudziestu, stwierdzają dawność osad ciągnących się po obu brzegach Wisły i wzdłuż traktów lądowych. Ludnośó tych osad przedstawiała zapewne mieszaninę plemion, rozsiadłych nad brzegami rzek uchodzących do Wisły w pobliżu Warszawy. W mieszaninie tej górowali przybysze od wybrzeży Baltyku i okolic dolnego biegu Wisły Pomorzanie, przedstawiciele wyższej kultury. Ruch kolonizacyjny w kierunku ku wschodowi istniał już niewątpliwie w epoce przedhistorycznej. Emigracya ta, pozbawiając zachodnią słowiańszczyznę zdolniejszych i dzielniejszych jednostek, ułatwiała podbój niemiecki i wynarodowienie obszarów między Elbą a Odrą, tudzież wybrzeży Baltyku. Pomorzanie posuwają się brzegami Wi sły, Narwi i Bugu, w kierunku od ujścia ku źródłom i zakładają tam pierwsze przystanie, osady rybackie i pasterskie, targowiska. Większa częśó najdawniejszych grodów, targowisk i osad nad Wisłą w obrębie Mazowsza, od ujścia Pilicy począwszy, Narwią, Bugiem, nosi nazwy jakie spotykamy jedynie w dorzeczu dolnej Wisły, na dawnem Pomorzu lub w przyległych okolicach Wielkopolski. Nazw takich jak Arciszew, Czersk, Czerwińsk, Iłów, Nieszawa, Płock, Płochocin, Raciąż, Radzymin, Serock, Tarchomin, Tarczyn, Warszowice, Zuzola, nie spotykamy ani w Małopolsce ani nawet na Mazowszu, w stronach oddalonych od większych rzek. Warszawa pierwotnie Warszowa jest prawdopodobnie jedną z tych osad pomorskich, założoną przy pierwotnej osadzie rybackiej dziś ulica Rybaki. Najdawniejszą przystanią dla statków płynących Wisłą był z lewego brzegu Solec, leżący na płd. wschód od Warszawy zaś na praw. brzegu wś Kamień, położona naprzeciw Solca. Rozległa Kępa Kawcza dziś Saska na Wiśle ułatwiała przepławianie w tym miejscu koni jucznych i bydła, w epoce kiedy przewożono towary na grzbiecie zwierząt, przedzierających się z trudem wązkimi drożynami, przez gąszcze bagnistych puszcz. Znaczenia tych dwu przeciwległych targowisk takie pary targowisk spotykamy zwykle nad brzegami większych rzek dowodzi, zarówno wzniesienie grodu książęcego w Ujazdowie, na płaskowzgórzu górującem po nad Solcem jak i wczesne nieznanej daty utworzenie parafii i wzniesienie kościółków zarówno na Solcu jak i w Kamieniu nadanym bisk. płockim. Zwiększający się ruch na drogach lądowych, w miarę zaludniania się obszarów między Pilicą, Bzurą a Narwią, utorowanie dróg kołowych przez puszcze zalegające dorzecza tych dróg wodnych, wytworzy przy coraz liczniej uczęszczanym przewozie pod Warszawą, dwa nowe targowiska jedno z lew. brzegu przy wsi Warszawie na suchy m piaszczystym wzgórzu dziś Rynek Starego Miasta, obok zjazdu ku rzece ulica Mostowa, drugie z praw. brzegu, powstanie w większym oddaleniu od Wisły, przy wsi Brodno Brudno, po za nadbrzeżną osadą Pragą. Będzie to os. Targowe dziś Targówek. Rozwój tych nowych targowisk odbierze dawne znaczenie poprzednim i odciągnie od nich ludność. Obszar między dolnym biegiem Pilicy i dolnym biegiem Bugu wchodził niewątpliwie w skład państwa Piastów już przy końcu X wieku. Leżał on jednak już po za linią pogranicznych grodów rozmieszczonych ponad Bzurą i Narwią. Pokryty wielkiemi puszczami, słabo zaludniony, wystawiony od wschodu na najazdy plemion litewskich i ruskich, był traktowany przez ówczesnych kierowników państwa piastowskiego, jako nieużyteczny anneks, oddany na pastwę samowoli pogranicznych kasztelanów. Kościół nie wiele się też troszczył o nieliczną ludnośó tego lesistego obszaru obejmującego około 200 mil kwadr. lecz liczącego może nie więcej jak 50 mieszkańców na jednej mili. Kiedy przy urządzaniu coraz nowych biskupstw, wykreślone będą granice świeżych dyecezyi, obszar ten, jako niepożądany, pozostanie pod władzą swego pierwotnego biskupa poznańskiego, który w stosunku do tego odległego i oddzielonego obszarami innych dyece Warszawa zyi, terytoryum, uważał się poniekąd za bi skupa, , in partibus infidelium. Nad opuszczo nym pograniczem rozciąga niekiedy z miło sierdzia opiekę biskup płocki, którego dyece zya sięgała prawego brzegu Wisły i obejmowała oba targowiska pod Warszawą Targo we i Kamień. Zasługa krzewienia chrześci jaństwa w tych okolicach należy się klaszto rowi kanoników regularnych w Czerwińsku istniejącemu już w połowie XII w. , osadzo nych przy grodzie i targowisku tamecznym jak o tem świadczy uposażenie z dochodów książęcych 19ty targ, 19 grzywna z kar, 19 statek co do cła, 10 źrebię i 10 dzień. służby dla zamku. Posiadając, już na początku XII w, , kilka wsi w pobliżu Warszawy Służewo, Borzęcino, Koczargi i Wojcieszyno, nastę pnie Wawrzyszewo pod Błoniem uważają ka nonicy za obowiązek zarówno zakładać kaplice w swych posiadłościach, jak i obsługiwać powznoszone przez ludność czy książąt nieli czne kaplice, niemające stałej obsługi ducho wnej. Taką kaplicą był kościołek św; Jerze go, wzniesiony zapewne już na początku XIII w. przy wsi Warszawie, niedaleko traktu kie rującego się ku Wiśle kościołek stał na uli cy Św. Jerskiej a trakt szedł w kierunku uli cy Długiej i Mostowej, zaś wieś Warszaw ska zajmowała obszar okolic dzisiejszego No wego Miasta. Erndtel w opisie Warszawy z r. 1730 uważa, zgodnie z owczesną trady cyą, kościołek ten za najstarszą świątynią miasta. Kiedy wzniesioną była kaplica na Solcu, kto i kiedy utworzył przy niej parafią, niewiadomo. Można domyślać się tylko iż dzieje tej parafii i kaplicy wiążą się z nie znaną też historyą grodu książęcego w Jaz dowie. Zarówno początki organizacyi kościel nej jak i wprowadzenie porządków państwo wych na obszarze okolic Warszawy dokony wa się za rządów Konrada I od r. 1199. Zarówno pod względem kościelnym jak i po litycznym obszar W. i jej okolic zostaje pod dany zwierzchnictwu władz utworzonych przy grodzie czerskim. Kasztelanią czerską I wymienia dokument z r. 1231 Kod. Wielk. Nr 132. Miro kasztelan pojawia się w akcie z r. 1236, Albert wojewoda r. 1246, archi dyakonat czerski dyecezyi poznańskiej ist nieje już r. 1252 a Wiktor archidyakon zna ny w r. 1267. O późnem, stosunkowo, zapro wadzeniu organizacyi parafialnej, w najbliż szej okolicy W. świadczy fakt, iż przy zało żeniu kościoła paraf. w Zegrzu nad Narwią około 4 mil na półn. od W. a więc na ob szarze dyecezyi płockiej, nadane mu zostały dziesięciny z wsi Polików, Młociny, Wawrzyszew, Sochaczew, Czerwonka, Rybno i Rozlazłowo. Nadanie to pochodzi zapewne z pierwszych lat wieku XIII. , O istnieniu grodu książęcego w Jazdowie przy W. , dowiadujemy się z opowieści rocznikarskiej o napadzie Litwinów, którzy przeprawiwszy się przez Wisłę, w wigilią św. Jana r. 1262, owładnęli dwór książęcy, zamordowali ks. Ziemowita a syna jego wzięli do niewoli i wypuścili dopiero za złożeniem okupu. W r. 1288 wydaje w Jazdowie Konrad II syn Ziemowita akt nadania kościoła w Błoniu klasztorowi czerwińskiemu. Pierwotna Warszawa, wieś książęca, leżała prawdopodobnie na obszarze późniejszego Nowego Miasta, nad Wisłą niedaleko ujścia rzeczki Drny. Tradycya podaje iż kośoiół Panny Maryi na Nowem Mieście stoi na miejscu zajmowanem kiedyś przez świątynią pogańską. Wytworzenie się wspomnianych powyżej targowisk, przy przewozie wiślanym pod Warszawą, pociągnie i wzniesienie dworca książęcego wraz z kaplicą w sąsiedztwie targowiska z lewego brzegu. Akt nadania wsi Służewo pod Warszawą przez ks. Konrada niejakiemu Gotardowi, w nagrodę za pogrom Jadźwingów, według Paprockiego który, podając dokładnie tekst dokumentu, znanego zresztą z innych źródeł, musiał przepisać wiernie i miejsce wystawienia, zastąpione w kopiach powołaniem się na inne współcześnie wydane akty ut supra był sporządzony r. 1241 w Warszawie, , actum et datum Varscheviae. Tenże Gotard wraz ze Stanisławem bratem występują w akcie Konrada z r, 1231 jako dziedzice Rakowa pod Warszawą. Jeszcze regestra pob. z 1580 r. podają w tej wsi sors Gotardi którego właścicielką jest Barbara Rakowska. Według Paprockiego potomkowie Gotarda posiadali prócz tego w XIII czy XIV w. wsi; Nadarzyn, Rusiec, Skorosze, Urzuty, Starą Wieś i Żabiniec leżące w par. Nadarzyn; stwierdzają to regestra pobor. z 1580 podające pod wsią Rusiec de sorte olim Gothardi de Rusiec. Ów pogromca Jadźwingów był niewątpliwie wybitną postacią w otoczeniu ks. Konrada, który nagradzając jego zasługi obdarza go licznemi włościami w okolicy Warszawy. Między rodzinami które. wywodzą się od Gotarda, spotykamy głośnych w XVI w. Uchańskich. Powyższe dane pozwalają przypuszczać iż Warszawa, Jakkolwiek była w r. 1241 tylko wsią z targowiskiem i dworcem książęcym i nie posiadała jak Czersk lub Sochaczew znaczenia centru politycznego i kościelnego, przerastała te starsze osady ludnością i ruchem handlowym i dla tego stała się zapewne najdogodniejszą i najprzyjemniejszą z rezydencyi książęcych, skoro Już w XIII w. spotykamy tu aż dwa dworce książęce a Konrad obdarza zasłużonego i użytecznego mu wodza dobrami leżącemi w po Warszawa bliżu najważniejszego z grodów książęcych. Targowisko warazawskie mogło już za Konrada posiadać niektóre urządzenia sądowe zwłaszcza niemieckie, jakie spotykamy w Płocku r. 1237 w akcie biskupa Piotra omnes habitatores civitatis sive Theutonicos sive Polonos iudicet scultetus. Conrad scultetus de Dobrin występuje już w akcie z 1239 r. spisanym w Troszynie w gostyńskiem. R. 1239 Bolesław syn Konrada, nadaje jeszcze za życia ojca niemieckim Templaryuszom wsi Orzechowo, Dręszewo, Skuszewo leżące o kilka mil na płn. od Warszawy, nad Bugiem, w pobliżu Kamieńczyka Perlbach, Regesta Konrada I z powołaniem na Ledebuhr, Archiv XVI, 834. Kiedy i od kogo otrzymało targowisko warszawskie prawo miejskie, nie wiadomo dotąd. Odszukany przez J. S. Bandtkiego r. 1251 w kalendarzach krakow. z r. 1728 do 1757 Jest wielce prawdopodobną datą. Założycielem miasta byłby w tym razie Ziemowit 1262. Erndtel opisujący z wielką starannością W. pod względem fizycznym, podaje na podstawie ogólnej opinii w r. 1730 rok 1269 i ks. Konrada II jako założyciela. Wydana w r. 1764 broszura Informacya o prawach i swobodach miasta Starej Warszawy przytacza kilka szczegółów ze znanego piszącemu widocznie z treści dokumentu lokacyjnego. Nieznany autor broszury powiada iż książę mazowiecki, fundator Warszawy, wyznaczając obszar ziemi dla miasta zastrzegł sobie 60 grzyw. czynszu i podwody Dane te stwierdza akt Zygmunta I z r. 1537 w którym powiedziano iż mieszczanie warszawscy płacili książętom 60 grzyw. czynszu który następnie w XVI w. , z powodu zmniejszenia wartości monety, podniesiony został do 80 grzyw. Wynika ztąd iż Warszawa otrzymała przy lokacyi 120 łanów z obszaru wsi książęcej z opłatą 15 gr. pół grzywny z łanu podniesioną w XVI w. na 20 gr. Prócz tego dostali osadnicy pastwisko na przyległych ziemiach książęcych a zapewne i wolny wręb w lasach książęcych. Rzecz naturalna iż prawo wyrobu i sprzedaży trunków stanowiło niezbędny dla targowiska przywilej. Ludnośó targowiska składała się niewątpliwie z różnoplemiennych pierwiastków. Akt którym Konrad uwalnia r. 1222 wś Łomnę nad Wisłą od juryzdykcyi grodu książęcego pozwala domyślać się że władzę sądową wykonywać będzie tam sołtys wylicza osadników tej wsi. Ich nazwiska również jak i nazwy obecnych aktowi duchownych, świadczą o niemieckiem i pruskolitewskim pochodzeniu. O znacznej ludności niemieckiej w Płocku świadczy powołany powyżej akt biskupa płockiego z r. 1237. Ziemowit dozwalając w r. 1254 wprowadzić prawo niemieckie we wsiach biskupa płockiego wzywa temi słowy osadników, , Accedant itaque securi hospites de quacunque natione ad incolendas terras dicti Episcopatus, scientes quod omni servitute ab eis relegata, gaudebunt pleno jure theutonico cujuscunque provincie vel civitatis, prout ipsimet elegerint Kod. Maz. , 19. Położona w punkcie krzyżowania się ważnych dróg handlowych lądowych i wodnych Warszawa, musiała od początku ściągać różnoplemiennych osadników, śród których Niemcy i Pomorzanie byli przedstawicielami wyższej kultury. . Centr powiatu, ziemi i prowincyi. Wkrótce po przekształceniu targowiska warszawskiego na miasto, przy wzrastającem zaludnieniu okolic W. , staje się ona centrem nowo utworzonego powiatu i ziemi, siedzibą świeżo zorganizowanych dla tej ziemi instytucyi. Jeszcze w akcie Konrada syna Ziemowita wystawionym w Jazdowie r. 1288, a nadającym klasztorowi czerwińskiemu kościoł w Błoniu ze wsiami Wawrzyszewo, Nagórna wieś i Wola Swola, spotykamy samych dostojników czerskich; widocznie niema jeszcze kasztelanii warszawskiej. Jednakże w następnym roku 1289 w akcie nadania wsi Miedzieszyno nad Wisłą w pobliżu Pragi kościołowi w Błoniu powiedziano Villam Myedzyeszyno. .. . in districtu Varszaviensi Kod. Maz. 31. W dok. z r. 1295 występuje wieś Mielęcin pod Błoniem położona in terra Varsoviensi. W r. 1313, 1321 i 1324 przy boku księcia Trojdena pojawia się Albertus dictus Cuzma kasztelan warszawski; 1340 urząd ten spełnia Panetha. W r. 1384 Bartłomiej wójt warszawski pełni funkcyą pisarza książęcego. Naraz z pomroki dziejowej wynurza się wyrazisty, choć nie dość pełny obraz młodego, ruchliwego, zakwitającego miasta, zdążającego do zajęcia stanowiska głównego centra dla Mazowsza i jednego z głównych miast w państwie. Obraz ten przechowały nam akta procesu z Krzyżakami jaki się toczył w murach W. w r. 1339. Jestto pierwszy donioślejszy fakt wprowadzający nazwisko W. na karty historyi. W motywach uzasadniających wybór W. na miejsce odbycia sądu, powiedziano, iż miejsce to otoczone murem, posiada stałą rezydencyą księcia Mazowsza Trojden od r, 1313, który tu rozsądza sprawy cywilne, zaś osoby duchowne załatwiają sprawy kościelne zapewne archidyakoni czerscy przebywali przy boku księcia w W. . Bezpieczny i łatwy dostęp, istniały widocznie już dawno utorowane trakty lądowe, obfitość wszelkich potrzeb, porządne gospody, dobre podwody świadczy to o żywym ruchu Warszawa handlowym, bezpieczeństwo zarówno dla miejscowych jak i przybyszów, pod opieką dbałego o spokój księcia oto pobudki, które według słów aktu, przemawiały za wyborem na miejsce sądu tego młodego i nieznanego dotąd miasta. Znaczenie W. jako centru handlowego wzrastać zacznie coraz więcej, w miarę zaludniania obszarów prawego brzegu Wisły, i dorzecza Bugu i Narwi; kolonizacya ta, wzmagać się znowu będzie wraz z coraz większem bezpieczeństwem. Jadźwingowie zgnieceni, litwini pod wpływem małżeństw książąt mazowieckich z księżniczkami litewskiemi, zaprzestają łupieżczych najazdów. Ruch na traktach handlowych koncentrujących się w Warszawie musi być znaczny, jeżeli w przywileju wydanym r. 1339 w Sączu, przez Jadwigę wdowę po Łokietku, na założenie miasta na obszarze wsi Jakubkowic pow. limanowski wymieniono jako główne drogi handlowe trakt węgierski, krakowski i warszawski. Kod. dypl. poL Bartoszewicza III, 202. Po Trojdenie 1341 obejmuje rządy w księstwie warszawskim syn Kazimierz, rezydujący w Warszawie. Przy boku jego jest kasztelanem po Albercie Kuzmie 1313 1334 i Dobrogoście 1338, Panąta Panetha, Panątha jeszcze w r. 1340 kaszt. , który już w 1343 jest kasztelanem czerskim, a warszawską kaszt. po nim objął Tomasz Thomazius. Głośny wójt warszawski Bartłomiej, odgrywający ważną rolę na dworze księżęcym, świeżo, bo w r. 1339 bawił w Włodzimierzu przy boku Jerzego ks. Rusi, ob. Kod. dypl. pol. III, 190 jest przy życiu jeszcze w r. 1343 i kładzie swój podpis zaraz po kasztelanie przed wojskim i kapelanami książęcemi. Kazimierz podjął czy też zamierzał podjąć odbudowę zamku książęcego widocznie już starego i zaszczupłego, bo w potwierdzeniu swobód dla wsi biskupa poznańskiego, wydanym r. 1350 zastrzega, iż mieszkańcy tych wsi jedynie tylko obowiązani będą pomagać ad reedificationem castri in Warschovia cum aliis militibus. Założenie miasta w Tarczynie r. 1353 za przywil Kazimierza można uważać za dowód wzrastającego ruchu handlowego i zaludnienia okolic Warszawy. Po śmierci Kazimierza 26 lut. 1354 obejmuje jego dzielnicę brat Ziemowit, który zajęty sprawami politycznemi na szerszej widowni, nie ma czasu opiekować się Warszawą, w której zapewne rzadko gości. Przysposobi on dla niej tylko znakomitego organizatora w osobie syna Janusza, który młodość swą spędza w wybornej szkole, na dworze Kazimierza W, i zapewnie wkrótce po śmierci tego króla otrzymuje od ojca w zarząd księstwo warszawskie. Podczas gdy Ziemowit dwukrotnie się żeni z księżniczkami szląskiemi, zniemczonemi lub niemkami przez matki, a córki swe wydaje też za zniemczonych książąt szczecińskiego i opolskiego, to syn Janusz, idąc za przykładem Kazimierza W. , żeni się z księżniczką litewską Dawnutą Anną córką Kiejstuta. Kiedy objął rządy księstwa warszawskiego nie można ściśle oznaczyć. Wiadomo, iż w r. 1376 wydał miastu przywilej na zbudowanie łaźni z przeznaczeniem dochodu na rzecz kasy miejskiej. W r. 1377 Janusz ks. wizki, warszawski, zakroczymski, sprzedaje w Zakroczymiu przewóz pod Warszawą, obywatelowi warsz, Kuncza zwanemu za 32 kop gr. prag. Ma on płacić z przewozu księciu rocznie 10 kop gr. i przewozić darmo dwór książęcy. Statki sam będzie budować akt znany z potwierdz. w r. 1552 na sejmie w Piotrkowie. W tymże roku 1377 odbędzie się w Sochaczewie wielki zjazd dostojników mazowieckich, zwołanych przez Ziemowita ojca Janusza, dla uporządkowania praw mazowieckich i usunięcia przestarzałych zwyczajów sądowych. Ostatni to tryumf starszego grodu nad Warszawą. W r. 1378 nadaje Janusz dux Masoviae, dominusque et haeres cirnesis, warscheviensis miasta W. kościół św. Ducha za murami extra muros civitatis nostre warszev. z juryzdykcyą i prawem patronatu. Kościołowi temu oddał obywatel warsz. Michał Panczatka trzecią częśó dochodów z wójtostwa warsz. , który to dochód nabył on od Małgorzaty wdowy po Brunonie, jej ojca Mikołaja i wnuczki Katarzyny. Matka owej Małgorzaty nazwana w akcie Kenna otrzymała ten dochód drogą procesu po wójcie Klemensie ojcu ozy mężu według zasad prawa chełmiń, jure et justo judicio culmensi juridice acquisivit. Klemens ów był widocznie następcą Bartłomieja. Pozostałe po Klemensie dzieci, sprzedały swe prawa do wójtowstwa księciu, który następnie odstępuje to wójtowstwo w r. 1408 prudenti viro Petro dicto Pelgrzim, civi ibidem de Warschevia za 200 seksagen gr. prag. Do juryzdykcyi wójta należało miasto z przyległymi folwarkami i ogrodami, wieś Jazdowo z ogrodem przy w si zwanym Chmielnik, dalej Młociny, Wawrzyszew i Powązki. Do wójta należą karczmy w tych wsiach, dwie włóki magd. roli i łaźnie w mieście, trzeci denar od spraw sądowych. Niewątpliwie książę wybrał na wójta odpowiednio uzdolnionego człowieka, który zapłaciwszy za to stanowisko pokaźną na owe czasy sumę, będzie starał się o powiększenie dochodów swych przez ściąganie z dalszych stron osadników, kupców, rzemieślników, zakładanie karczem, jatek i t. p. Dla nadania szybko rosnącemu miastu należytej powagi, Warszawa Warszawa potrzeba było podnieść jego znaczenie kościelne. Wskutek zależności obszarów zawiślańskich księztwa warsz, od Mak. płockiego ks. Janusz zostaje w częstych kollizyach z tymże biskupem. Dla załagodzenia sporów odbywa się r. 1400 w Czerwińsku sąd polubowny pod prezydencyą bisk. poznań. Nie mogąc posiadać w swej rezydencyi katedry, chce Janusz mieć przynajmniej kollegiatę. Zapewne przebudowa czy też rozszerzenie tylko, istniejącego kościoła św. Jana poprzedziły przeniesienie z Czerska trzech zdawna istniejących tam prebend kanonickich przy kaplicy zamkowej, dla utworzenia, przy powiększeniu liczby prebend, nowej kollegiaty w Warszawie. Dnia 12 marca 1402 r. wydał w Czersku Janusz przywilej, uposażający przenoszoną do Warszawy kollegiatę, ogrodami i gruntami w obrębie Warszawy i kilkoma wioskami. Nadane kollegiacie ogrody książęce w liczbie 12, ciągnęły się wąskiemi pasami, poza murami miasta, około cegielni, na zboczu płaskowzgórza warszawskiego od strony Wisły, między ulicą Bednarską a dzisiejszym kościołem pokarmelickim. Biskup pozn. Wojciech Jastrzębiec wydał w r. 1406 akt erekcyi, motywujący potrzebę kolegiaty licznym napływem ludzi, a zwłaszcza cudzoziemców do Warszawy. Rzecz naturalna, iż przeważają śród przybyszów niemcy. Wkrótce po utworzeniu kollegiaty, widocznie z powodu jakiejś niedokładności w akcie uposażenia, zaczyna dziekan kollegiaty i kanonicy upominać się u mieszczan i rolników podmiejskich o dziesięcinę snopową. Ks. Janusz wraz z Dersławem kan. płockim, zasiadłszy na sądzie polubownym, w którym ze strony miasta stawał wójt Pielgrzym, burmistrz proconsul Jottman, rajcy consules, przysięgli jurati mieszczanie i rolnicy z Jazdowa, rozstrzygnął sprawę w ten sposób, iż zamienił dziesięcinę na pieniężną po 17 gr. rocznie na św. Mikołaj z wielkich łanów 1 1 2 łanu chełm. sięgających usque agros curiae ducalis varsov. . Zapisy i ofiary na kośoiół miały być odawane, , in manus vitricorum seu provisorum ecclesiae colleg. i z nich rachunku nie mają składać dziekanowi, a sami według Boga i sumienia używać pieniędzy pro fabrica et necessariis Ecclesiae. Tak samo będą niezależni w zarządzeniu światłem kościelnym przy pogrzebach. Za dziesięcinę z ról znajdujących się przy młynach książęcych nad Drną dawać mają dziekanowi 1 1 2 beczki wina. Akt datowany Varsaviae in pallatio nostro ducali. Akt ten rzuca światło na organizacyą ówczesnego zarządu miejskiego. Władza wójta uległa już ograniczeniu. Pierwotnie był on sędzią i administratorem zapewne, poniekąd urzędnikiem książęcym, ale wskutek dziedziczności urzędu, niezależnym do pewnego stopnia od księcia, który jednakże w pewnych razach mógł odebrać mu urząd i powierzyć sprzedać innemu. Wójt spełniał niekiedy i czynności pisarza książęcego. Wzrost ludności i wytworzenie się śród niej różnych grup i warstw, na podstawie różnicy w zajęciach, stopniu zamożności, interesach, a zarazem wzrastające potrzeby i coraz liczniejsze sprawy rozwijającego się organizmu miejskiego, wywołać musiały wytwarzanie coraz nowych organów centralnych, zorganizowanie władzy administracyjnej obok sądowniczej, dopuszczenie przedstawicieli ludności do kierownictwa sprawami miejskiemi. Wójt dobiera sobie grono rajców consules, ci zaś następnie z pomiędzy siebie prezydującego proconsul, który stopniowo zapewne, jako przedstawiciel interesów miasta, zyskuje przewagę nad wójtem, zwłaszcza gdy otrzyma pod swą władzę pieczęć miasta. Obok burmistrza proconsul występują w akcie rajcy i przysięgli jurati zarówno mieszczanie jak i rolnicy z Jazdowa. Wójt staje się tylko członkiem magistratu. Wobec prawdopodobnego zatracenia pierwotnego aktu lokacyjnego i innych przywilejów w pożarze może z r. 1378, wobec coraz większej potrzeby ustalenia i uzupełnienia różnoczasowych nadań, wydaje Janusz w r. 1413, w niedzielę po oktawie Wniebowstąpienia, dokument, nazywany często aktem lokacyjnym Warszawy, w którym potwierdzając prawo chełmińskie, nadaje magistratowi nie zaś wójtowi jurysdykcyą nad mieszczanami i przybyszami, zarówno w sprawach tyczących się porządku jak i przestępstw zbrodniczych. Uwalnia mieszczan od służby wojskowej, wyjąwszy potrzebę obrony wrazie najazdu. Nadaje mieszczanom czynsze z jatek, sklepów, las zwany Łęg w nizinie nadwiślańskiej około Tamki dzisiejszej, używanie pól miejskich. Przyłącza do miasta wieś Solec. Nadaje wolne pastwisko na łąkach książęcych, młyn i przewóz na Wiśle. Pozwala brać glinę i wapno z gruntów książęcych. Zamienia kanonikom warszawskim nadane im czynsze ze Solca na płacę roczną po 6 kóp groszy z potwierdzenia Zygm. I, w r. 1527. Wzrastającego znaczenia W, świadectwem są podpisy przedstawicieli miasta na traktacie zawartym przez Jagiełłę z Krzyżakami, nad jez. Mielno r. 1422. Dwór książęcy zaczyna zapełniać coraz liczniejszy poczet dostojników ziemi i księstwa warszawskiego i urzędników książęcych. Prócz spotykanych od początku XIV w. kasztelanów, występują w dokumentach starostowie Wszebór ze Smólska roku 1474; podskarbiowie Stefan z Mniszewa 1432; podkomorzowie Paweł Nagórka 1381, Henryk Czedlicz z Czerniko wa 1423, 1431, Michał 1433 35, Jan z Sobiekurska 1475; chorążowie Paweł 1385, Jakób z Białołęki 1431, Mikołaj Druźbicz z Zastowa 1474; cześnicy Krystyn 1363; wojscy Przybysław 1343, Wawrzyniec z Targowa 1409. Koło intelligencyi dworskiej stanowią zapewne tacy dostojnicy jak kanclerze. Guntherus 1342, Paweł z Borzewa 1377 1423, Gotbardus de Babsk 1429 39, Stefan z Mniszewa, doktor dekretów 1433 48; archidyakoni warszawscy Albricus de Modlna 1428; zapewne i sędziowie książęcy Panatha judex curiae 1347, Maronus 1363, Albertus de Chebdowo 1435. Do spisywania aktów znajdują się specyalni notaryusze, jak Thylio notarius curiae 1350, Dominions 1388 r. . Akt ugody mieszczan z kapitułą spisał w r, 1409 Martinus Albertus de Czerwinsko clericus plocen. dioec, scriba consistorii varsov. , publice Imperiali auctoritate notarius, Mikokołaj z Błonia doktor dekretów 1436, Grzegorz z Brzeźna 1437. W r. 1474 występuje w dok. Mayster Petrus de Chotkowo medicinae doctor, kanonik płocki, warszawski, łowicki. Przedstawicielami intelligencyi są też ówcześni wójci warszawscy, spełniający niekiedy funkcyę notaryuszów na dworze książęcym. Rzecz naturalna, iż stały pobyt dworu książęcego oddziaływać będzie zarówno na wzrost dobrobytu i ludności, jak też na ogładę umysłową i obyczajową. Przytem bezpośrednia opieka książąt niemało się przyczyni do rozwoju instytucyi miejskich i kościelnych, porządku i bezpieczeństwa ludności. W r. 1425 Janusz nadaje szpitalowi św. j Ducha domui pauperum hospitali circa sanctum Spiritum extra muros Varschovienses młyn mały, książęcy prope Varschoviam super rivulo Drzanszna ze sadzawką, tudzież folwark Pustola przy drodze do Błonia retro villam nostram Wola ofiarowany przez Wawrzyńca, podsędka warszaw. , dziedzica Targówka Thargowe za Pragą Wejnert Star. Warsz. , I, 121. Z powodu ukradzenia przywileju młynarzowi książęcemu, wydaje ks. Janusz w grudniu r. 1425 odnowiony dokument. Młynarz, według tego aktu, pobierał trzecią miarę, dwie szły do księcia. Wydatki na reperacyę ponosił młynarz tylko w trzeciej części, dwie zaś książę. Zwyczajem innych młynarzy obowiązany był przerabiać i naprawiać sprzęty we dworze książęcym scampna, scabella, gradus, hostia, fenetras ac lectas. Śmierć ks. Janusza w r. 1428 choć pozbawi miasto opieki dbałego i rozumnego władcy, nic powstrzyma pomyślnego rozwoju W. , opartego głównie na wzmagającym się ruchu handlowym i napływie ludności. Świadczy o tem naprzód powstawanie coraz nowych fundacyi kościelnych. Do końca XIV w. miała W. , prócz drewnianego kościoła parafialnego św. Jana, dwa małe kościoły a raczej kaplice, po za murami, św. Jerzego i św. Ducha; ubogi kościołek paraf. na Solcu. Jedno tylko było zgromadzenie zakonne Augustyanów przy kościele św. Marcina. W ciągu XV w. ufundowaną została kollegiata przy nowo wzniesionym kościele św, Jana, wzniesiony nowy kościół par. p. w. P. Maryi na Nowem Mieście, kościół św. Anny z klasztorem Bernardynów, kaplica św. Jerzego zostaje przebudowaną na kośoiół, przy którym r. 1454 powstaje klasztor kanoników regularnych filia Czerwińska. Powstaje też roku 1444 nowy szpital przy kościele św. Marcina pod opieką panien Marcinkanek. Dworzec książęcy został podobno przebudowany ł rozszerzony zapewne. Choć był drewniany ale otoczony został murem obronnym bramami i wieżami. Kierunek tego muru określa akt Janusza z roku 1379. Rozwój przemysłu miejskiego uwydatnia się w powstających przy mieście młynach, postrzygalniach sukna, foluszach, cegielniach, rosnących dochodach z przewozu na Wiśle. Książę Bolesław IV wnuk Janusza ustanawia w r. 1461 cztery doroczne jarmarki, dozwalając przybywać na takowe zarówno krajowcom jak i obcym, lecz tylko chrzescianom. Żydom zabronił książę osiedlać się w mieście. W r. 1402 wydaje postanowienie w sprawie opłat przewozowych. Od opłaty wolni być mają bartnicy i wszyscy przybywający z daninami książęcemi w miodzie, owocach, płacić zaś mają wtedy kiedy zarazem wiozą cóś na sprzedaż. Kupcy prowadzący bydło i konie mogą je przepławiać przez Wisłę fluctuare, pellere bez opłaty, byleby przytem nikt zwierzętom nie pomagał rękami lub innym sposobem. Mieszczanie warszawscy, kupcy i prasołowie mają się przeprawiać na tym jedynie przewozie. W r. 1483 potwierdzony został przywilej ks. Bolesława III zapewne, co do wyłącznej sprzedaży piwa wareckiego w piwnicy ratuszowej. Podana przez Wajnerta, a wyjęta z rozprawy Vossberga, wiadomość o akcie urzędowym magistratu warszawsk. z r. 1469, spisanym w języku niemieckim, w którym redagowane były wówczas akta urzędu radzieckiego, może w zestawieniu z innemi danemi, służyć za świadectwo, iż żywioł niemiecki odgrywał przeważną rolę śród mieszczaństwa warszawskiego, podobnie jak w Krakowie i Poznaniu, Na zwiększenie napływu niemieckich rzemieślników i kupców wpłynęła niemało wojna tocząca się między Polską a Zakonem na obszarze Prus i ucisk jakiego ludność miast pruskich doznawała za rządów Zakonu. W tym czasie zaczynają się Warszawa zapewne organizować cechy rzemieślnicze. Już w r. 1462 Paweł biskup płocki potwierdza cech kowali w Pułtusku. Pomyślny rozwój miasta przerywają i opóźniają klęski bądź lokalna, jak wielkie wylewy Wisły 1475, 1493, pożary 1478, bądź ogólniejsze, jak wielka susza i sprowadzony przez nią głód i epidemia w latach od 1473 do 1475. Mimoto miasto rozwija się, dzięki swobodnemu handlowi z przyłączonemi przez traktat toruński 1466 Prusami, swobodnej żegludze na Wiśle a przytem ożywionej kolonizacyi rolnej na obszarze Mazowsza. Trzebienie puszcz i zakładanie wsi w bliższych i dalszych okolicach Warszawy, wytwarza miastu, w coraz liczniejszej ludności wiejskiej, zarówno dostarczycieli produktów jak i konsumentów na wyroby przemysłu miejskiego. Śród mieszczaństwa wyrasta arystokracya kupiecka i przemysłowa, która ująwszy w swe ręce ster rządów miasta, usiłuje monopolizować dla siebie handel i urzędy miejskie. Wywołuje to opór drobniejszych kupców i przemysłowców, którzy wyprawiają deputacyę do rady miejskiej z przedstawieniem swych żądań. Delegatami byli Marcin Flis, Stanisław Lacheta, Jan Figara a communitate verbum dicebant. Urząd miejski odrzucił te żądania i nałożył kary na delegatów zapewne przywódzców ruchu. Ludność odwołała się do księcia. Na zjeździe dostojników księstwa warszawskiego in comitiis w poniedziałek przed niedzielą Laetare, r. 1525, zapadło postanowienie, którem książę, kasując wyrok urzędu miejskiego, postanawia dla zabezpieczenia na przyszłość ludności od ucisku arystokracyi mieszczańskiej, iż wszystkim obywatelom miasta, zarówno bogatym jak ubogim, rzemieślnikom i wszelkim mieszkańcom, nadaje prawo prowadzenia handlu i sprzedaży napojów propinationem vini, cerevisiae, medonis et aliorum puculorum co łączyć mogą z prowadzeniem rzemiosł, a to według nadania pierwotnego przywileju a prima fundatione. Każdy handlujący winien tylko wpisać się do cechu kupieckiego fraternitas mercatorum. Mieszkańcy obu przedmieść utraque suburbio a więc Krakowskie i Praga nie mogą warzyć piwo w domach lecz mają nabywać je do sprzedaży w Starem Mieście podług dawnego zwyczaju. Widocznie, w liczbie zażaleń wniesionych przez ludność, była skarga na wykupywanie zboża na rynkach miejskich, przez spekulantów prowadzących nim handel, gdyż dekret książęcy stanowi, iż Jerzy Baryczka mający za murami koło kościoła św. Ducha dom zajezdny hospitalis et diversoria, może kupować owies i zboże na potrzeby domu na targu, lecz na wywóz Wisłą tylko po wsiach. Ażeby zaSłownik Geograficzny T. XIII Zeszyt 145. bezpieczyć trwale interesa ludności, postanowienie książęce określa porządek apelacyi, która ma iść od decyzyi burmistrza proconsul do całej rady starej i nowej a więc z 12 rajców złożonej, od wyroku rady zaś do decyzyi ogółu ławników i starszych cechów, , scabinos et seniores a wreszcie do sądu królewskiego, który wrazie potrzeby nakaże burmistrzowi zwołać całą radę ławników i starszych, by sprawę ponownie rozpatrzeć. Obok tego miały istnieć dawne sądy w sprawach prywatnych między mieszczanami, z apelacyą według prawa chełmińskiego. Następnie dekret zastrzega by przy wyborach na ławników i przysięgłych nie dopuszczać równoczesnego wyboru wielu krewnych. Burmistrz winien corocznie wobec dwu ławników wydelegowanych i dwu deputatów z gminu, tudzież delegata od cechów, zdawać rachunki z kasy miejskiej. Powyższy akt i wypadki które go wywołały, świadczą o rozwijącem się śród mieszczaństwa warszawskiego ruchu pokrewnym wielce z gminowładnemi dążeniami ówczesnej szlachty. Działalność handlowa i przemysłowa mieszczan uzdalniała tę klasę do samorządu miejskiego na podstawach demokratycznych, jak rozwój rolnictwa i przemysłu z niem związanego wypas wołów, przemysł leśny, huty i smolarnie uzdolniały i pobudzały szlachtę do życia politycznego. śmierć dwu ostatnich książąt mazowieckich i wcielenie Mazowsza do korony w r. 1526, choć pozbawi Warszawę opieki władzców, którzy mając tu swą rezydencyę, dbali o jej pomyślny rozwój, będzie faktem korzystnym dla miasta bo otworzy przed nim daleko świetniejszą przyszłość i uczyni centrem nie prowincyi już lecz całego kraju. Zaraz po śmierci księcia Janusza, król Zygmunt I, w powrocie z Gdańska, przybędzie do Warszawy 25 sierp. 1526 r. , by wyprawie pogrzeb zmarłemu i przeprowadzić wcielenie Mazowsza do korony. Zarówno złożenie przysięgi królowi przez delegatów szlachty mazowieckiej jak i zebrania dla przedstawienia królowi różnych swobód i odrębności prowincyonalnych, odbędą się w Warszawie r. 1526 i 1528. Zygmunt I potwierdził statuta, przywileje i zwyczaje prawne księstwa mazowieckiego d. 27 grud. 1529 r. na sejmie piotrkowskim, w ktorym poraz pierwszy uczestniczyli posłowie mazowieccy. Na ich prośbę król zwołał do W. r. 1531 sejm księstwa mazowieckiego, na którym pod laską Wawrzyńca z Prażmowa, wojewody i wiceregenta mazow. , zebrano statuta książąt i zwyczaje sądowe na podstawie ksiąg sądowych i spisanych w XV wieku zwyczajów. śmierć Walentego z Prażmowa i niechęć 5 Warszawa szlachty, przeszkodziły potwierdzeniu tego zbioru. Z tego powodu zwołano ponownie sejm w r. 1536. Marszałkuje mu Piotr Goryński, wojew. i wiceregent mazow. Przejrzano na niem ponownie zbiór poprzedni i ze zmianami korzystnemi dla szlachty zatwierdzono a następnie ogłoszono drukiem w Krakowie 1540. Miasto uzyskuje, od czasu do czasu, drobne jedynie ulgi u króla który rzadko bardzo gości w Warszawie powtórnie w r. 1544. R. 1530 potwierdza przywilej Janusza z r. 1525 na wolny handel suknem i trunkami, r. 1531 zmniejsza szos z 144 na 50 zł. na reparacyą murów, r. 1538 nadaje Nowemu Miastu łaźnię i wagę osobną a następnie r. 1546 pozwala wybudować cztery jatki rzeźnicze, z których czynsz przeznacza na mury, z czynszu książęcego płaconego przez mieszczan Starej Warszawy w ilości 80 pierwotnie 60 grzyw. opuszcza w 1537 r. 5 grzyw. , na reparacyą murów miasta, w r. 1518 z powodu pożaru przeznacza połowę cła królewskiego w ilości 60 zł. na korzyść miasta a drugą połowę na utrzymanie murów. Jak widzimy król troszczy się jedynie o obronność miasta. Jako centr Mazowsza ściągała W. dla rozmaitych spraw okoliczną szlachtę. Możniejsi, zwłaszcza dostojnicy mający częstą styczność z dworem książęcym, zapewne już w XV w. zaczęli stawiać sobie pod miastem dwory, nabywać place i folwarczki od mieszczan. Lustracya z r. 1564 wylicza cały szereg pańskich i szlacheckich dworów. Biskup poznański ma swą kamienicę. Dwory zaś mają Uchański wojew. płocki, Radziejowski Mikołaj kasztel. gostyński, Oborski Stanisław ststa piasecki, Zawisza starosta liwski, Borek starosta sochaczewski, Sobek z Sulejowa, ststa warszawski i solecki, Wodzyński, Miński, Leśniowolski, Obrąpalski, Wawrzyszewski, Pilichowski. Nabywanie gruntów miejskich przez szlachtę i zakładanie na nich dworów, sprowadziło zamęt w stosunkach prawnych i administracyi, ponieważ panowie i szlachta wyłamują się z pod juryzdykcyi miejskiej i nie chcą płacić podatków. Wyłączenie to rozciągają do wszystkich jakiegokolwiek stanu mieszkańców, osiadłych na ich gruntach szlacheckich, przywłaszczjąc sobie nad niemi juryzdykcyę. Swoboda od opłat miejskich zachęca rzemieślników, kupców i przemysłowców, do osiedlania się w powstających tym sposobem nowych osadach, z krzywdą miasta. Ztąd na prośby mieszczan król Zygmunt I na sejmie r. 1544 stanowi, iż wszyscy mieszkający w mieście i okolicy miasta, nawet i podlegający prawu ziemskiemu t. j. szlachta zależą od juryzdykcyi miejskiej i winni są wnosić opłaty miejskie. Rozporządzenie z r. 1558 rozciąga juryzdykcyę miejską i obowiązek płacenia podatków na wszystkich siedzących na gruntach i placach dawniej miejskich a należących do duchownych lub świeckich, zastrzegając, iż żadne wyłączenia nigdy nie będą przyznawane komukolwiek. Postanowienie z r. 1570 znosi wszelkie juryzdykcye ustanowione przez duchownych lub świeckich właścicieli. Konstytucya z r. 1616 potwierdza to postanowienie. Wszystkie te uchwały szły jednak w zapomnienie a wzrastające w potęgę możnowładztwo, zakładając coraz nowe siedziby pod Warszawą, nie będzie się krępowało niedogodnemi dla siebie prawami, lecz osiedlać będzie dokoła swych okazałych dworów całe dzielnice. Ucierpi przez to Stare Miasto, lecz temu zawdzięcza swój początek nowa, szeroko rozpostarta Warszawa. III. Centr życia państwowego 1556 1795 Położenie centralne, przy dogodnych warunkach komunikacyjnych, uczyniło W. zarówno ważnym punktem handlowym, jak i ogniskiem życia politycznego. Zygmunt August już rzadko i na krótko zwykle, gości w Krakowie, dość często zaś nawiedza W. , w której spędza całą zimę r. 1570. Tu przyjmuje d. 20 kwietnia 1571 poselstwo od Iwana Groźnego, tu pisze swój testament w r. 1572. Mieszka tu jakiś czas Bona od r. 1548 po owdowieniu i przebywają siostry królewskie. Anna Jagiellonka stale tu zamieszkała. Przy końcu 1556 r. zbiera się w W. pierwszy sejm, którego działalność nie jest dotąd znaną i ztąd nie można wyjaśnić jogo stosunku do sejmu z r. 1557. Drugi sejm odbywa się w r. 1564. Sejm lubelski z r. 1569 przeznacza W. na stałe miejsce odbywania obrad. Zygmunt August buduje pod W. wielkim nakładem przez lat pięć 1568 1573 pierwszy stały most na Wiśle, w celu zapewnienia trwałej komunikacyi dla północnowschodniej połowy Rzpltej z nowym centrem państwowym. Po śmierci Zygmunta Augusta zbierają się panowie i przedstawiciele szlachty w Kaskach w pobliżu Warszawy a sejm r. 1578 przeznacza W. na miejsce elekcyi królów. Pierwsza elekcya Walezego odbywa się na polach starożytnej wsi Kamień na prawym brzegu Wisły, wprost Solca pod Warszawą, następne na suchem płaskowzgórzu Woli na płnzach. od W. . W r. 1578 d. 26 lutego Jerzy Fryderyk margrabia z linii Anspach, składa w W. hołd królowi. Batory daleko częściej przebywa w W. niż w Krakowie, gdyż ztąd łatwiej mu kierować sprawami państwa i przygotowaniami do wielkich wypraw. Przybycie Zygmunta III do W. z całym dworem w d. 18 marca 1596 r. było ostatecznem uznaniem dawno już spełnionego faktu, przeniesienia się do W. ogniska życia państwowego. Warszawa Warszawa Za panowania Zygmunta III odbywa się w W. trzydzieści sejmów. Nim jeszcze dwór królewski przeniósł się tu na stały pobyt, dostojnicy koronni, senatorowie świeccy i duchowni, budują sobie pod W. dwory i dworki, by mieć własną siedzibę na czas sejmów i pobytu dworu. Po za murami Starej i Nowej W. zaczyna się tworzyć nowe miasto, którego rozwój oparty będzie na odrębnych warunkach. Obszar otaczający W. od strony południa, zachodu i północy, przedstawiał wówczas pod względem użytkowania gruntów, rozdziała jego na odrębne posiadłości, praw i obowiązków osób użytkujących z ziemi lub posiadających takową, niezmierną rozmaitość i dziwaczną plątaniną stosunków. Przy pierwotnem uposażeniu miasta zakładanego na obszarze dawnej wsi książęcej, wydzielono z całości nadane miastu włóki, pozostawiając przy kmieciach i osadnikach wsi książęcej, zdawna do nich należące działy a prócz tego wyłączono dla dworu książęcego pewien obszar ról, łąk, pastwisk i lasu zapewne. Łany miejskie zachodziły klinami między pola książęce. Łany te z rąk miesz Czan w części poprzechodziły drogą zapisów na rożne kościoły i szpitale; tą samą drogą przechodziły części obszaru książęcego na własność różnych instytucyi i osób. Wedle lustracyi z r. 1560 było 24 łanów tej kategoryi, wolnych od czynszów i juryzdykcyi tak miejskiej jak i starościńskiej. W miarę tego jak wzrasta znaczenie polityczne W. , mnożą się nadania gruntów pod miastem, przez książąt mazowieckich i królów, rozmaitym panom, dworzanom, sługom dworskim, a jednocześnie rozpoczyna się zakupywanie przez panów i szlachtę, zarówno kamienice w obrebie murów miejskich jak folwarków, ról i placów pod miastem. Wzrastająca wartośćzi emi wywołuje podział dawnych łanów na części a wreszcie na drobne ogrody i place. Książęta mazowieccy poddali juryzdykcyi wójta warszawskiego nietylko mieszczan ale i mieszkańców przyległych wsi Jazdowa, Młocin, Wawrzyszewa i Powązek. Jakkolwiek wsi te nie podlegają w XVI w. sądom miejskim, to jednakże ludnośó osiadlona na łanach miejskich i na obszarze nadanego miasta Solca zostaje pod juryzdykcyą magistratu. Ludność nieszlachecka mieszkająca na gruntach nadanych bezpośrednio przez książąt i królów zostaje pod juryzdykcyą właścicieli tych obszarów. Prócz tego istnieją jeszcze grunta folwarku królewskiego zostającego pod zarządem starostów, których juryzdykcyi podlega ludnośó zarówno rolnicza zajęta pracą, przy gospodarstwie jak i osiedlający się tam rzemieślnicy i przemysłowcy, którym starosta daje na prawie czynszu wieczystego place 70 łok. długie, 40 szer. . Istnieje więc czworaka juryzdykcyą miejska, starościńska, szlachecka i duchowna; obok nich powstanie teraz piąta marszałkowska, wynikła z konieczności zcentralizowania władzy sądowopolicyjnej, w czasie sejmów i podczas bytności dworu. Nowo wytworzone stosunki odbić się muszą na losach starej Warszawy, która doszedłszy na początku XVI w. najwyższego szczebla swej pomyślności, zacznie się chylić ku upadkowi, wskutek przekształcenia dotychczasowych warunków bytu Wzrost ludności w mieście i na przedmieściach wywoła śród mieszczaństwa opozycyą przeciw rządom patrycyatu, któremu zadała silny cios ustawa z r. 1525, uzyskana przez lud przy poparciu księcia Janusza. Dalszym krokiem na tej drodze jest dekret królewski z r. 1566 6 sierp. stanowiący iż zamiast 12 mężów wybieranych po to by z ich grona uzupełniać w razie śmierci komplet rajców, będzie ludnośó wybierać 20 przed któremi podskarbiowie miejscy mają zdawać rachunki a rajcy naradzać się wraz z niemi. Pierwszą wybraną wtedy radę stanowili Paweł Siekiera, Wojciech Kościesza, Bartłomiej Faber, Stanisław Oczko, Hieronim Stolarz, Jan Tregier, Gotard Wenraidt, Mateusz Karp, Franc złotnik, Marcin Zlidzień, Jan Minski, Marcin Grisz, Maciej Urbański, Nóż, Albert aptekarz, Maciej Grabowski, Józef Kościelnik, Jakób Zamecznik, Melchior Flis, Jan Nossek. Nazwiska te pozwalają się domyślać w wybranych, obok przedstawicieli intelligencyi miejskiej do jakich należy aptekarz Albert a zapewne i Stanisław Oczko z rodziny głośnego lekarza, wybitniejszych rzemieślników złotnik i stolarz, zapewne paru rzeźników i piekarzy i wreszcie kilku mieszczan rolników z przedmieść, W r. 1580 Stefan Batory potwierdzając dawne zwyczaje przy wyborze burmistrza, stanowi iż ławnicy i 20 mężów przedstawiać mają co rok dnia 18 stycznia dwu rajców z których starosta lub podstarości wybierze burmistrza. Pozostały rajca dobiera sobie drugiego, drugi trzeciego i tak aż do sześciu rajców starszych, przy zachowaniu zastrzeżeń postanowienia z r. 1325. Na stopniowy upadek dawnych rodzin mieszczańskich, trzymających dotąd w swych rękach kierunek spraw miasta i handel miejski, wpłynie także zmiana w stosunkach ekonomicznych, wywołana przez osiedlenie się dworu i magnatów, których potrzebom skromny przemysł i handel warszawski i nieliczna inteligencya miejska nie będą mogły zadość czynić. Napłyną więc kupcy szkoccy, ormiańscy, gdańscy, aptekarze i lekarze niemieccy, włoscy muzycy, ogrodnicy, architekci, wi niarze cudzoziemcy i będą się osiedlać przy dworze królewskim i pałacach pańskich lub otwierać sklepy w Starem mieście, zabijając swą konkurencyą dawniejszy handel i przemysł przystosowany do skromnych potrzeb szlachty mazowieckiej i ludu okolicznego. Nowem źródłem dochodu ale jednocześnie i przykrym ciężarem dla bogatszych, będzie obowiązek dawania kwater na czas sejmu przybywającym do miasta dygnitarzom. Zygmunt August wydaje r. 1570 dekret uwalniający mieszczan z pod juryzdykcyi marszałka dworu i urzędników dworskich i określa jakim osobom obowiązani są dawać kwatery w czasie sejmu i bytności dworu wyższym dostojnikom koronnym i ziemskim, posłom zagranicznym, dworzanom królewskim oraz królowej Anny. Następnie poddaje juryzdykcyi miejskiej wszystkich mieszkańców przedmieść, bez względu na to na czyich siedzą gruntach duchownych, szlacheckich. Żaden obcy sukiennik nie może w czasie sejmu i bytności dworu wykonywać swej profesyi przy wywieszeniu znaku. Burmistrz warszawski proconsul Piotr Korb otrzymuje w r. 1566 przywilej uwalniający jego dom który dla ozdoby miasta wielkim kosztem wzniósł od obowiązku dawania kwater. O zabudowaniu i zaludnieniu miasta możemy wytworzyć sobie pojęcie z danych jakie zawiera lustracya z r. 1564. Czytamy w niej, , Miasto Warszawa i starostwo główne, sądowe w wojew. i księstwie mazow. , sądzą w niem roki ziemskie i grodzkie, na powiatów cztery błońskie tarczyński, kamieniecki Kamieńczyk, nurski. Na tem mieście starosta. .. p. Krzysztof Sobek z Sulejowa solecki i warszawski starosta, Są dwie mieście od siebie oddzielone, jedno murowane, które zowią Stare Miasto a drugie drewniane które zowią Nowe Miasto. Każde z nich swego prawa używa i osobny urząd mają. W mieście Starem, Warszawie, jest domów wszystkich i przed miastem pod juryzdykcyą staromiejską in summa w rynku domów 39, w ulicy Nowomiejskiej 12, na Krzywem Kole 18, na ul. Św. Jana 6, między niemi kamienica ks. bisk pozn. , na ul Grodzkiej 23, Bernardynskiej 9, św. Marcina 13, Piekarskiej 17, Piwnej 15, Żydowskiej 5, Dunaju 12, na Frecie 24, na Waliszewie Podwal 34, na Rybitwi Rybaki 86, na rynku przedmiejskim Krakowskie Przedmieście 40, tamże domów mniskich 10, za mniszkami Bernardynki domów miejskich 7, księżych 2, na ul. Św. Krzyskiej dom. miejskich 27, księżych 12, dworów kanon. 4 i t. d. Ogółem pod juryzdykcyą Starej Warszawy było 488 domów murowanych w obrębie murów, zapewne parterowych i piętrowych, przeważnie drewnianych po za murami, w tej liczbie około 80 wolnych od czynszu. Nowe miasto miało 204 posesyi drewnianych. Licząc średnio po 12 mieszkańców na jeden dom wypadnie na obie Warszawy około 8000 mk. W czasie sejmów naturalnie zwiększało się zaludnienie do 10, 000 zapewne. Dochód ogólny na rzecz skarbu królewskiego wykazany przez lustracya, zarówno ze Starego jak i Nowego Miasta wynosił 1564 r. zł. 1567 gr. 17, den. 9. Przy cenie owczesnej 10 gr. za korzec żyta a 18 gr. za pszenicę, summa ta przedstawia wartość 4700 korcy żyta lub 2612 korcy pszenicy. O dość znacznym ruchu ludności i jej zamożności świadczą dochody młynów królewskich nad Drną pod Warszawą. Z mielenia słodów, prócz miary młynarskiej, przychodziło na część królewską rocznie co najmniej 220 słodów miary warszawskiej wierzchowatej po 6 korcy, obejmujących 1320 korcy. Z mielenia mąki otrzymuje się żyta na częśó królewską 162 kor. , pszenicy 140 kor. z dwu małych młynów łodnych pod miastem 120 korcy. Ogólna wartość wynosiła 1174 zł. 4 gr. lecz starosta dzierżawiący płacił tylko 700 zł. Prócz wyrabianego w tak znacznej ilości piwa w samej Warszawie dowożą je z innych miast. Wareckie już widocznie wyszło z mody, za to rozpowszechnia się Piątkowskie z Piątka pod Łęczycą. Stawne od tego piwa po 3 gr. od wozu przynosi rocznie przeszło 38 zł. a więc co najmniej 380 wozów sprowadzano. Zaczyna się też zaludniać Praga i przyległe wioski. Osady prawego brzegu mające swój centr dawniejszy w Targówku Targowe, zbliżają się teraz do brzegów Wisły i skupiają koło przewozu a następnie mostu warszawskiego. Puszcze zawiślańskie znikają pod siekierą kolonistów, posuwających się z ludnych części Mazowsza. Paprocki mówiąc o rodzinie Wodzyńskich, pochodzących z Mniszewa nad Pilicą a mających swe późniejsze nazwisko od Wodyń w okolicy Kuflowa i Kałuszyna, powiada; ale w tym wieku XVI gdy lasy rozkopano było do samych Wodyń lepiej niż 20 wsi, okrom inszych folwarków, które także na tej puszczy, w tejże dzielnicy były rozkopane. Kolonizacya ta wzmaga ruch na drogach lądowych przecinających Wisłę pod Warszawą i spław na Wiśle. W r. 1564 płacono dzierżawy z przewozu warszawskiego zł. 600 co pozwala wnosić iż dochód brutto był co najmniej dwa razy większy. Licząc średnio grosz od osoby przewiezionej wypadłoby przy 1200 zł. dochodu iż 36, 000 ludzi przebywało Wisłę w ciągu 9 miesięcy wolnych od lodów. Dwór królewski miał zastrzeżony bezpłatny przewóz. Pobożnych Mazowszan ściągają do W. także li Warszawa czne kościoły, klasztory i okazałe nabożeństwa odpustowe. Choć niema miasto katedry biskupiej ale goszczą tu często biskupi i arcybiskupi. Kolegiata warszawska rozwija się z pomocą licznych fundacyi. Prócz okazałego grona kanoników, przybywają jej liczni wikaryusze i mansyonarze. W gronie kanoników spotykamy przedstawicieli zamożnych rodzin szlacheckich. Za Zygmunta Augusta odbywają się w W. dwa synody prowincyonalne. ,, W mieście znajduje się 6 kościołów, trzy klasztory, 5 kaplic, 4 szpitale, dwie szkoły parafialne. Szlachta okoliczna a niekiedy i panowie wybierają sobie w kościołach warszawskich miejsce wiecznego spoczynku. Kościół Bernardynów pełen jest nagrobków starannie je obejrzał i zużytkował dla swego herbarza Paprocki. Tu spocznie młodziutka Krystyna Zamojska Radziwiłłówna z domu zmarła w 18 roku życia w dwa lata 1580 po okazałem weselu, uświetnionem przedstawieniem Odprawy Posłów Jana Kochanowskiego, obecnością dworu i całego owczesnego świata politycznego. Częste przebywanie dworu i odprawianie sejmów, sprowadzając przedstawicieli owczesnego życia politycznego i umysłowego, oddziaływało zapewne korzystnie na obyczajowy i umysłowy rozwój ludności miasta. Rej prawdopodobnie, Orzechowski, Modrzewski, Kochanowski, Górnicki, Nidecki, Heidensztein, wreszcie Skarga, Grochowski, Sarbiewski, są tu częstymi gośćmi a niektórzy i wieloletnimi mieszkańcami Skarga, Nidecki, Sarbiewski. Jednakże z wyjątkiem Skargi a w części Nideckiego, nie zostają oni w bliższych stosunkach z mieszczaństwem warszawskim. Nawiedzają często zapewne winiarnie i piwiarnie, zawiązują przelotne znajomości z warszawiankami, robią zakupy po sklepach, i na tom koniec. Nie ogłaszają tu prac swych drukiem bo chwilowo jedynie pojawia się w W. drukarnia filia krakowskiej w której wychodzi Odprawa posłów i Trzy pieśni Kochanowskiego, tudzież podobno kilka drobniejszych pism politycznyoh. Gromadzenie się tłumów szlacheckich w W. obok korzyści materyalnych, szerzyło demoralizacyą, nieuchronną w takich warunkach a przytem było powodem rozlicznych strat i dolegliwości o których świadczy dekret Zygmunta III wcielający w r. 1609 wójtowstwo warszawskie do miasta, by wynagrodzić szkody jakie ponoszą mieszczanie w czasie sejmów gdy nietylko publiczne ale i prywatne budowle są rujnowane, dachy odzierane spoliantur, płoty i drzewa owocowe podcinane a sami obywatele trapieni różnemi ciężarami i klęskami calamitates. Górnicki w Rozmowie Polaka z Włochem i Grochowski w Skardze snu nocnego potwierdzają szczegółami różnemi słowa aktu królewskiego. Nizki poziom umysłowy mieszczaństwa nie pozwala mu odnosić korzyści z pobytu intelligencyi szlacheckiej i brać udział w ówczesnym ruchu umysłowym. Nowe pojęcia religijne nie znajdują tu podatnego gruntu. Wincenty Laureo legat papiezki powiada w liście z Warszawy r. 1574 że już za Zygmunta Augusta we dworze wojewody rawskiego nei borghi di Varsovia miewał kazania minister luterański, co utrzymywało się jeszcze w r. 1574. Na kazania te zgromadzali się kupcy niemieccy zamieszkali w Warszawie. Rada miejska stanowi w 1574 r. z powodu szerzenia się błędów przeciw wierze, iż obywatele nie posłuszni na pierwszy raz za karę wypalą cegły na rzecz miasta za 30 zł, drugi raz za 60, za trzecim razem zapłacą 100 zł. węg. a za 4ym będą wydaleni z miasta. Heretycy mają w ciągu roku zakupić grunty i przyjąć prawo miejskie. Chodziło tu o wydalenie z miasta napływających z dalszych stron propagatorów protestantyzmu. W r. 1581 Jerzy Niemsta z Chrzcięcic h. Jastrzębiec, starosta warszawski, gorliwy wyznawca nowych pojęć Kalwin, zaczął budowę zboru murowanego w W. lecz nie zdołał jej doprowadzić do końca. Ogół mieszczan, podobnie jak całe Mazowsze, nie brał udziału w ruchu religijnym XVI w. nie posiadając odpowiedniego stopnia kultury umysłowej. Z wyjątkiem niewielkiej liczby rodzin kupieckich, niemieckiego przeważnie pochodzenia, zbogaconych na handlu zbożem, solą, dzierżawach opłat i podatkow, utrzymywaniu gospód, mieszczaństwo składało się przeważnie z rolników, zajmujących się jednocześnie wyrobem i szynkowaniem piwa lub rzemiosłami, rybaków, młynarzy, rzeźników, drobnych kupców i kramarzy. Zamożniejsi posiadali folwarki na obszarze gruntów miejskich lub przyległych wsi w Mokotowie, Burbachowie; na obszarze Nowego Miasta, Fukierowie, Franczowie, rodziny należące do patrycyatu mieszczańskiego, mniej zamożni mieli swe dworki z ogrodami, lub choć po kilka zagonów roli której uprawa nieprzeszkadzała im zajmować się szewctwem, piekarstwem lub drobnym handlem na rynku. Nie brakuje też, zwłaszcza na gruntach pańskich i duchownych, takich którzy za otrzymane mieszkanie lub prawo wzniesienia chałupy, i kilka zagonów ziemi pod uprawę rzepy, obowiązywali się do różnych robót i posług we dworze. Furmaństwo i spław na Wiśle dawały zapewne sposób do życia nie jednemu. Paprocki, znający dobrze Warszawę, wyraża się przychylnie o mieszczaństwie, powiadając iż znajduje się tu kupców i mieszczan boga Warszawa Warszawa tych wiele, porządnych i bogobojnych, którzy nie cierpią heretyków między sobą. Zarówno Skarga, syn mieszczanina rolnika z Grójca o 6 mil od Warszawy, jak i znakomity lekarz Oczko, syn stelmacha rolnika z Warszawy, świadczą iż śród mieszczaństwa tego mogła by się rozwinąć wyższa kultura umysłowa, przy sprzyjających warunkach ekonomicznych, politycznych i społecznych. Ciekawemi są dzieje rodziny Oczków. Maciej Oczko stelmach 1518 zostawia trzech synów Jana, Stanisława i Wawrzyńca. Jana losy nieznane, Stanisław objął warsztat i dział roli pod miastem, spłaciwszy braci, Wawrzyniec został księdzem. Stanisław dochodzi do dobrobytu, obok swej cząstki bierze za dwiema żonami posagi. Ma 4 synów i córkę. Rościsław najstarszy, jest bakałarzem sztuk zapewne uczył się w Krakowie i zostaje wikaryuszem u św. Jana w Warszawie, drugi syn Baltazar jest stelmachem, żeni się bogato dość, kupuje w 1563 r. dom na Frecie za 40 kóp, 6 talar. i czapkę tomakową. Rozszerzywszy warsztat trudni się też kołodziejstwem, na co pomimo opozycyi cechu kołodziejów zyskuje 1542 r. przywilej królewski. Siostra jego Jadwiga wychodzi za Macieja mularza. Wreszcie Wojciech, przyszły lekarz królewski, odbywa nauki w Krakowie, z pomocą zasiłku danego przez kollegiatę zapewne za staraniem brata, poozem jest nauczycielem szkoły przy kollegiacie 1562 1565. Jedzie do Włoch otrzymawszy od kapituły na drogę 10 talarów, wraca 1569 i otrzymuje od kapituły dom przy szpitalu św. Marcina. Wreszcie 1576 r. zostaje lekarzem Batorego. Brat Wojciecha, Wincenty, ukończywszy uniwersytet, zostaje lekarzem i przebywa na dworze arcyb. gnieźn, 1612 w Gnieźnie. Współczesny Lwów, przedstawia jeszcze ciekawsze pojawy rozkwitu wyższej kultury śród zamożnego i dość swobodnie rozwijającego się mieszczaństwa. Rozwój pomyślny Warszawy w pierwszej połowie XVII w. , będzie dziełem dworu i magnatów. Oni to pobudują kościoły i pałace, pozakładają ogrody okazałe, przeprowadzą wodociągi, zaludnią miasto wielkimi orszakami dworzan i służby. Siara Warszawa i Nowe Miasto zaczną upadać, bo nowo powstające dzielnice przedmieściowe, odciągną ku jurydykom magnackim znaczną częśó ludności. W r. 1620 Stare Miasto ma 180 domów, Nowe 126, co w porównaniu r. 1564 przedstawia ubytek 386 domów. Na tak znaczną różnicę musiało wpłynąć wiele przejście w ręce duchowieństwa i panów znacznej części gruntów miejskich, które choć leżały po za murami ulegały jednak juryzdykcyi miejskiej. Wraz z gruntami i domy na nich stojące z mieszkańcami przestały zależeć od miasta. Obok tego domów zniszczonych przez ogień nie odbudowywano zapewne, stare zrujnowane zostawiano pustkami a za to osiedlano się na gruntach pańskich, na przedmieściach, by uniknąć opłat miejskich i cechowych. Panowie sprowadzają dla swych dworów większą część przedmiotów z Gdańska lub z zagranicy, skutkiem czego nie może się rozwinąć ni przemysł, ni handel warszawski. Może do tego przyczynił się nizki stopień uzdolnienia rzemieślników warszawskich. Do sypania wału magistrat używa Niemców. W rachunkach miejskich z r. 1624 podano, iż kary do wywożenia błota zostały zamówione w Gdańsku, zkąd też sprowadzono 35 taczek. Za reperacyą 58 taczek starych zapłacono, , Niemcom zł. 8 gr. 24. O rozmiarach W. w r. 1621 daje nam dość pokładne pojęcie kierunek wała jakim z rozkazu królewskiego obwarowano miasto po klęsce cecorskiej. Do budowy wału użyci byli przeważnie robotnicy niemieccy t. zw. holendrzy, których część osiadła wtedy na dzisiejszej kępie saskiej zwanej przedtem holenderską. Robota trwała od 13 sierpnia 1621 do 16 grudnia. Do wożenia ziemi użyto szarwarku. Wał ten uzbrojony został armatami i zaopatrzony w ławy drewniane od strony wewnętrznej dla wojska broniącego miasta. Wiadomość o zwycięztwie chocimskiem w października r. 1621 wstrzymała postęp robót, do których ukończenia znagliło morowe powietrze r. 1624. Opasano wówczas miasto wałem dla przerwania komunikacyi z resztą kraju. W wale tym były trzy wjazdy Koło św. Krzyża, Krakow. Przedmieście, przy św. Trójcy, Długa przy dawnym arsenale, i u starosty warszawskiego Zakroczymska, Obejmował on Starą i Nowę Warszawę z przedmieściami, zaczynał się nad Wisłą przy kościele P. Maryi, przecinał ulicę Przyrynek, osłaniał bok północny rynku Nowego Miasta, okrążał kościół i klasztor Franciszkanów, ciągnął się przy ul. Czarnej, następnie Bonifraterską, częścią Franciszkańskiej, dalej w kierunku ul. Wałowej dziś Wołową zwanej, przecinał koniec św. Jerskiej, biegł przez część Nalewek, koło kościoła św. Trójcy później arsenał, dziś świeżo rozebrany, dawnego arsenału ceghauz, dziś więzienie karne, dosięgał dzisiejszej ulicy Przejazd nazwanej widocznie od znajdującego się w wale wjazdu i dosięgnąwszy tu największego oddalenia się od Wisły, zbliżał się znowu ku niej biegnąc w kierunku ul. Rymarskiej, około dzisiejszej Resursy Kupieckiej, okrążając kościół i klasztor Reformatów, częścią Wierzbowej i Czystej hotel Europejski, następnie równolegle z Krakow. Przedmieściem aż po za św. Krzyż. Warszawa Dalszy kierunek w dół ku Wiśle nie daje się oznaczyć dla braku wszelkich śladów. Możnaby się domyślać, że przechodził w kierunku ulic Aleksandrya i Tamka, obejmując warowny dwór ks. Ostrogskich dziś Instytut muzyczny. W tych granicach zawarty obszar stanowi zaledwie 12tą część dzisiejszego terytoryum bez Pragi i Przedmieść. Ponieważ, z wyjątkiem części w obrębie murów położonej, obszar ten obejmował dużo pól i ogrodów, a rzadko rozrzucone domki drewniane były parterowemi, przeto ludność stanowić musiała już nie 12tą, ale co najwyżej 36tą częśó dzisiejszej i to biorąc pod rachubę większe zapewne natłoczenie w ciasnych mieszkaniach ówczesnych. Wypadłoby więc w takim stosunku 14, 000 jako najwyższa przypuszczalna cyfra zaludnienia, bez Pragi naturalnie, która wtedy właśnie zaczyna się rozwijać i odciągać także ludność Starej Warszawie. Przy takim zaludnieniu zaraza morowa, która w ciągu siedmiu i pół miesięcy od 1 października 1624 do 16 maja 1625, sprzątnęła 2, 375 osób w tem do 400 z folwarków podmiejskich, niewątpliwie dotknęła ciężko ludność, zabierając prawie każdego szóstego mieszkańca. Walka z tą zarazą odsłania nam dużo ciekawych rysów kultury ówczesnego mieszczaństwa. Szerzące się w całym kraju powietrze morowe, w 1622 r. najsilniej, omijało Warszawę, choć panowało w poblizkich wsiach i miasteczkach w Warce, na Pradze nawet. Wskutek tego, przedstawiciele magistratu Stanisław Baryczka burmistrz, Jan Giza wójt i Paweł Zambrzuski klucznik i rajca ofiarowali w r. 1623 dnia 4 maja. 200 zł. i srebną. lampę dla altaryi przy kaplicy Najśw. Sakramentu w kościele św. Jana. Pomimo zarządzonych środków ochronnychj jak ukończenie wału miejskiego, oczyszczenie miasta kary do wywożenia błota, i rozciągnięcie nadzoru nad przybyszami rogatki w wale, zaraza wybuchła w początku października 1624. Na kie rownika walki z zarazą wybrało miasto zacnego i poważanego aptekarza, Łukasza Drewno, który otrzymał urząd burmistrza powietrznego. W liczbie pierwszych ofiar zarazy była córka tego Łukasza, jej mąż i troje dzieci. Dla odosobnienia chorych urządzono dla nich budynki na kępie polkowskiej dziś nie istnieje, znajdowała się na Wiśle naprzeciw Nowego Miasta. Dla obsługi chorych zorganizowano odpowiednią służbę Ksiądz oddzielny, kucharz, tragarze i grabarze i straż do przestrzegania porządku. Usunięto z miasta włóczęgów i żebraków, do czego utworzono specyalnych, , wyganiaczy; dla odświeżania powietrza palono proch zużyto 552 funtów. Dla oczyszczania ulic i domów użyto więźniów. Domy i ulice zarażone odoosobniano palisadami. Schwytanych na rabunku w mieszkaniach zmarłych karano śmiercią. Polecenia ogłaszano po mieście przy dźwięku trąb. Wspieraniem biednych i osieroconych rodzin zajmowało się istniejące od połowy XVI w. Bractwo Miłosierdzia, które rozdało ze swych funduszów 9, 000 zł. Król na ręce burmistrza przesłał w kilku sumach zł. 6, 100, panowie tak świeccy jak i duchowni złożyli 316 zł. 19 gr. Żaden z biskupów nie przyłożył się do składki. Śród tej obojętności szlachty i duchowieństwa na nędzę i cierpienia stolicy państwa, odbija tem silniej ofiarność i gorliwość jaką w niesieniu pomocy miastu okazał Krzysztof Wiesiołowski marszałek W. Ks. Lit. , fundator przytułku dla starych żołnierzy w Tykocinie. On to energicznie przeprowadził budowę wału ochronnego koło Warszawy, dał od siebie raz 1. 200 następnie 100 zł. na wsparcie ubogich, wreszcie wyjednał u króla przeznaczenie funduszu z kar pieniężnych na rzecz miasta. Ztąd wpłynęło zł. 38 gr. 6. Za wskazówkę wartości pieniędzy mogą posłużyć ceny warszawskie z r. 1625, podczas wielkiego nieurodzaju, głodu i niesłychanej drożyzny, otóż korzec żyta płacono po zł. 4 gr. 15, a grochu po zł. 8 gr. 15, jaje kosztowało grosz, ćwierć wołu zł. 8, a korzec rzepy zł. 1 gr. 25. Wszystkie szczegóły akcyi ratunkowej i statystykę, bardzo dokładną, śmiertelności codziennej, ze wskazaniem miejsc silniejszego rozwijania się zarazy, podał Drewno w sumiennych sprawozdaniach magistratowi, który w r. 1625 składali Henryk Plumhoff burmistrz, Jakób Szlichting, rajca i podskarbi, Horlemus, szafarz i rajca. Pomocnikami Łukasza Drewno byli Jan Czorn i Jakob t. Garcen. Wielką ofiarność okazali też dwaj bracia Gizowie, Sprawozdanie swe przeplata Łukasz Drewno wierszami religijnemi, przypominającemi formą i treścią utwory Reja, którego Wizerunek był niewątpliwie ulubioną lekturą zacnego aptekarza, gdyż pisząc podczas moru, wiersz p. t. Dla melankoliej zabawa, myśli, rymy i całe wiersze Reja żywcem wkłada do swego utworu. Prostacza naiwność pojęć tego wybitnego przedstawiciela mieszczaństwa warszawskiego, daje nam miarę nizkiego stopnia poziomu umysłowego w zamożniejszych warstwach ludności Warszawy. O ileż wyżej umysłowo stoją tacy przedstawiciele ówczesnego mieszczaństwa jak Zimorowicze i Klonowicz, nic niemówiąc już o Szymonowiczu. Ciekawym bardzo, jako pierwszy szczegółowy opis miasta, rodzaj przewodnika wierszem ułożonego, jest Gościniec napisany przez Adama Jarzemskiego, muzyka kapeli królewskiej, i ogłoszony drukiem w r. 1643. Autor przebywając od młodości w Warszawie, z naiwnym podziwem patrzy na wznoszące się w jego oczach okazałe pałace, w miejscu skromnych dworków i chałup, na pokrywające się budowlami i ogrodami piaszczyste pola, po których uganiał się z całą swobodą w dzieciństwie. Nie mając podstawy do oceny tego co widzi, przez porównanie z innemi większemi miastami, nie posiadając wykształcenia wyższego, bez oczytania, nie umie on nawet dokładnie określić tego na co patrzy, odróżnić rzeczy głównych od drobiazgów. Pałace magnatów opisuje z podziwem i szacunkiem uniżonego sługi i olśnionego blaskiem złota i marmurów biedaka. To też opisowi swemu nadaje formę rozmowy z kmiotkiem. Mało zajmując się kościołami, interesuje się Jarzemski głównie pałacami i dworami. Krawędź płaskowzgórza opadającego stromo ku Wiśle była najdogodniejszym miejscem dla wznoszenia pańskich siedzib. Rozległy widok na dolinę Wisły, obfitość źródeł tryskających z gliniastych zboczy, łatwość zakładania malowniczych ogrodów, pociągały królów i panów. Począwszy od zamku królewskiego aż do rezydencyi Paców w Belwederze istniejącym już z tą nazwą w pierwszej połowie XVII w. , spotykamy tu cały szereg pałaców i dworów. Szereg ten zaczyna zamek królewski świeżo ukończony przez Władysława IV z wieżą dotąd istniejącą i okazałą salą teatralną, w której daje przedstawienia stała trupa włoskich śpiewaków i tancerzy. Obok zamku klasztor Bernardynek, z nowo wzniesionym kościołem r. 1609, dalej kośoiół i klasztor Bernardynów, przynim wspaniały pałac Kazanowskich, pełen posągów, obrazów, kosztownych sprzętów, z ogrodem i belwederami od strony Wisły. Gdzie dziś się mieści rząd gubernialny, stał nowo wzniesiony pałac Koniecpolskich na miejscu dworu drewnianego, dalej dwory drewniane Boglewskich, Gostomskich, Czarneckiego burgr. krakow. , Radziejowskich dziś Wizytki. Dwory te mniej więcej według jednego zakładano planu. Z przodku stajnia i podwórze, studnia z wodą w bok przy dworze, wrota z ulicy dość wielkie, zmieszczą się karety wszelkie. Przytem zwyle stała Kuchnia przeciw stajni z boku. Starano się często o przyozdobienie takiej drewnianej rezydencyi. W koło parkan z baszteczkami, kształtny w rogach z wieżyczkami, a brama sama wpośrodku, z altaneczką. Przy dworze bywał ogród, niekiedy z winnicą. Gdzie dziś mieści się uniwersytet, stał pałac królewski parterowy z wieżyczkami i belwederami. Przy nim wielkie stajnie i kuchnia. W pałacu kaplica św. Franciszka, w której towarzystwo śpiewacze, ,Związek św. Cecylii wykonywało msze i nieszpory. Przy pałacu od Wisły ogrody i cieplarnie. Ogród kwiatowy zdobiły liczne altany, jedna z bilardem i posągi, , Herkules duszący Nessusa. W drugim ogrodzie chodowano pomarańcze, figi, kasztany, tytoń i wiele innych rzadkich roślin. Po za, , kaplicą wzniesioną przez Zygmunta III, w pobliżu dzisiejszego posągu Kopernika, zaczynała się skromniej zabudowana część przedmieścia. Nowy Świat się pokazuje; Znacznie się pobudowali, Rolnicy ich fundowali. Na starościnych, na wiejskich, Szpitalnych gruntach, na miejskich Siedzą. Pewne czynsze dają; , Co rok się w polu wydają wedle drogi. Z budynkami wedle drogi Zbocza od Wisły i nizina nadrzeczna zajęte są przez pola i folwarki. Gdzie dziś klasztor św. Kazimierza, stał dwór Osmolskich. Mieli oni 12 poddanych, gumna, sady, sadzawki i role. Obok mieściły się folwarki mieszczan i szpitalne aż do Ujazdowa się ciągnące. Gdzie dzisiejszy instytut muzyczny, stał pustkami dwór ks. Dominika Ostrogskiego ze stajniami na 100 koni. Dokoła zaś puste i nieuprawne zapewne obszary, błoto w okolicy ul. Topiel. Dwór królewski w Ujazdowie, drewniany, został przebudowany i świeżo urządzony na przyjazd Cecylii Renaty. Sale ozdobiono malowidłami przedstawiającemi sceny z życia i panowania Władysława IV, koronacyą, zwycięztwa, chrzciny syna. Przy pałacu figarnia dostarczająca korcami owoców, przy niej stary okop szaniec mazowiecki, resztka pierwotnego grodu książęcego dziś górna część parku łazienkowskiego poza obserwatoryum. Z okien pałacu widok na Wisłę, którą płyną liczne szkuty, na brzegu zaś mieszczą się składy wapna i drzewa. Tam obaczysz czego w Rzymie, niemasz w Turczech tak i w Krymie, bory, lasy i krzewiny, góry, jeziora, gęstwiny. Trudno znaleść piękniejszego miejsca i oczom milszego powiada w naiwnym zachwycie Jarzemski. Druga strona Krakowskiego Przedmieścia, była mało zabudowana. Stały tu zapewne w sporych odstępach, dwory Gosiewskiego, Sobieskiego woj. ruskiego, Lasockiego, Denhofa, Oborskiego ststy sochacz. , Podoskiego, wreszcie kośoiół św. Krzyża, ze szpitalem, szkołą, kaplicą i dzwonnicą z boku, otoczony zapewne ogrodami. Dalej zaś miał swój dwór Petrykowski oficyał pułtuski. Okazałe dwory i pałace powznoszono też w okolicy dzisiejszego placu teatralnego. Arcybiskupi gnieznieńscy wznieśli sobie okazałą rezydencyę pałac prymasowski otoczoną murem. Stoi w pośrodku wysoki, murowany, dość szeroki, w tym pokoje są książęce, obicia Warszawa szumne. Przy pałacu budynki dla gości osobny dla prałatów i trojakie stajnie. I w ulicy są mieszczanie, u tych stawają dworzanie, siedzą za prawem duchownym. .. Do pałacu wjazd z ulice, drugi z furtą od przecznice. Najokazalszy w tej części miasta jest wielki pałac Ossolińskich, tam gdzie później Bruchla, według innych gdzie Resursa kupiecka. Wielkie sale ozdobione obrazami. Na jednym Władysław IV na białym koniu na czele wojska, na innym bitwa wojsk królewskich z rokoszanami. Ossoliński pośredniczy w układach. Dalej portrety rodziny królewskiej, pędzla Ammama. Jedną ze sal zdobiły marmurowe popiersia cesarzów rzymskich. Inne pokoje mieściły zbiory zwierząt i roślin Zwierzęta z floryzowaniem. W pokojach dla króla przeznaczonych mozaikowe obrazy, kryształy, zegary. Grupy mitologiczne odlewane z metalu konie, ptaki różne, chłopy, mówi nie znający się na tem Jarzemski. Była też urządzona winda. Okazałą budowlą zwracającą uwagę każdego przybysza był arsenał ceghauz wzniesiony przez Władysława IV przy gościńcu ul Długa, gdzie więzienie, stał tam kościołek św. I Trójcy, przy którym był szpital i mieszkały panny Brygitki. Sam zaś arsenał Jak forteca tuż pod wałem, Dyrektorem był Piotr Grodzicki, wewnątrz zbiory broni i dział, moździerze centnarowe. Dalej przy tej ulicy była Giełda dla posłów cudzoziemskich, murowana ze stajniami i gospody dla podróżnych. Najpiękniejsze mieli Gąsiorek i Kalina, przy nich łaźnia z fontannami. W okolicy dzisiejszych ulic Senatorskiej, Bielańskiej, Tłumackiego, Miodowej, mieli dwory Mniszech, Górajski, Kazanowski Adam, marsz. nadw. , ks. Dominik Wiszniowiecki, koniuszy koronny, Radziwił podkom litew. , Gembicki stolnik kor. , Szyszkowski bisk. warm. , Daniłowicz podskarbi koronny, piękny pałac drewniany śród ogrodów, w zygary i kryształy obfity, ze stajniami, w których cugi na każdy tydzień inne, Działyński wojen. pozn. , Zamoyski ststa kałuski, Lipski, Małagoski ststa rawski, Wituski chorąży gostyński, Ostroróg wojewodzic pozn. , Mokronowski wojski warsz. , biskup krakowski pałac niewykończony, Witowski kaszt. sandom. , Grzybowski podkom. czerski, Chądzyński, wojen. podlaski, Leśniowolski, Szałajski; Pac i Lubomirski posiadali ogrodzone place bez budowli jeszcze. Firlejowie mieli kamienicę tam gdzie stanął potem pałac Teppera na Miodowej. Kamienica ta miała pokoje na dole, a pod dachem komóreczki, dla sług własne alkiereczki. Przy niej stajnie, studnia, ogród, wszystko otoczone murem, W okolicy Nowego Miasta, w którym znalazł Jarzemski tylko dwa domy w murynek, stały dwory Chodkiewiczów, Sapiehy kaszt. wileń, Opalińskiego warsz. kor. nie mało gmachu, budowania, stajen, dachów, tam konie i masztalerze, karety, wozy, szpiklerze, same państwo w nim nie stawa, czeladzi to w moc poddawa, wreszcie dwor Radzimińskich. Na rogu Długiej i Miodowej był wielki plac oparkaniony z krzyżem, oddany uroczyście Pijarom, którzy tam zamierzali wznieść swój kościół i szkoły. Był obecny też Jarzemski inauguracyi Kamedułów na Bielanach. Reformaci mieli wówczas mały kościołek w praski mur zbudowany o trzech ołtarzach. Opisując dwór Szyszkowskiego dom Loewenberga przy Senatorskiej przypomina Jarzemski, iż za jego młodości tu były piaski. Natenczas najmniejszej laski, nie znalazłby żaden człowiek. A teraz wielkie budynki, onych kominów murynki, stajnie, studnie i ogrody, przed wroty zginęły brody. Ze szczegółami podanemi przez Jarzemskiego, zgadza się ogólna charakterystyka skreślona przez francuza Laboureur a, towarzy szącego Maryi Ludwice w podróży do Polski. Miasto rozprzestrzenia się dziwacznie, wielu nowemi w rozmaitych kształtach zbudowanemi domami przez panów dworskich. Większa część tych domów jest z drzewa, niektóre z cegły lub gliny wapnem pokrytej Jarzemski o dworze Lipskiego mówi, , W glinę kamyczkami sadził, jak mozaikę wygładził, potem wapno na wierzch dawszy; dziedzińce są w nich bardzo piękne, a okolice zdobią wsie i lasy. .. .. Warszawa wiele ma kupców i znaczny handel, który się codzień pomnaża. Jest ona w wielu miejscach brukowana, a każdy rok przydaje jej ozdobę. Ma różnego rodzaju kościoły i klasztory. Są one po większej części z drzewa i dość żle budowane, lecz kościół św. Jana, który jest głównym, z ciosu. Pomyślny rozwój Warszawy wpływa na zaludnienie prawego brzegu Wisły naprzeciw miasta. Choć most przez Zygmunta Augusta wzniesiony, uległ zniszczeniu od naporu lodów, mimo to powstają naprzeciw Warszawy dwa odrębne miasteczka Praga i Skaryszew. Gospody szlacheckie i handel stanowią podstawę bytu tych osad. Przy Warszawie powstaje też nowe miasto Leszno, założone przez Leszczyńskich w r. 1648, a następnie w r. 1650 Grzybów. Wskutek rozporządzenia sejmowego z r. 1654, magistrat Starej Warszawy dokonywa szczegółowego spisu wszystkich posesyi zostających pod jego władzą. Według tego ciekąwego bardzo wykazu ulic, domów i właścicieli, było pod juryzdykcyą Starej Warszawy 737 domów, w tem 160 murowanych z tych 149 w mieście, 11 Warszawa na przedmieściach. Rachując po 15 głów na posesyą, otrzymamy około 11, 000 ludności. Dodawszy do tego ludnośó Nowego Miasta, Pragi i jurydyk pańskich i duchownych, wypadłoby zapewne około 20, 000 na cały obszar. Królom i panom zawdzięczało miasto obok okazałych pałaców, wzniesienie licznych kościołów, klasztorów i szkół jezuickie i pijarskie. Jednocześnie pojawiają się stałe drukarnie już na początku XVII w. W rachunkach miejskich spotykamy w r. 1612 wydatek na kupno kalendarzy. W r. 1625 nieznany z nazwiska drukarz przypisawszy magistratowi swój kalendarz otrzymuje, z fun duszów miejskich 30 zł, kontentacyi. W r. 1635 pojawia się drukarnia Trelpińskiego, a następnie Piotra Elerta muzyka królewskiego, który też na mocy przywileju z 12 stycz. 1643 r. zostaje nadwornym typografem i bibliopolą. Księgarnię samą prowadzi gdański wydawca Jerzy Forster, który jako nadworny bibliopola i serwitor zostaje wyłącznie pod juryzdykcyą marszłkowską. Mimo to w Warszawie wychodzą jedynie książki do nabożeństwa, kazania, kalendarze, konstytucye sejmowe, zaś poezye, dzieła naukowe, historyczne i polityczne wychodzą przeważnie w Krakowie, a poczęści i w Gdańsku. Pomyślny rozwój miasto przerywa najazd szwedzki. Za zbliżeniem się wojsk szwedzkich, miasto opuszczone przez króla, ogołocone z załogi, wezwane w dniu 8 września 1655 r. przez Karola Gustawa, który się zatrzymał między Wolą a Włochami, wysłało deputacyą z oświadczeniem uległości i gotowości poddania się nowemu panu. Po zajęciu miasta gubernatorem został Oxestiern, komendantem Radziejowski, który wspólnie ze Szwedami nałożył kontrybucyę w sumie 240, 000 zł. 50, 000 twardych talarów, w połowie na pałace i dwory magnatów, w drugiej na kościoły, klasztory i mieszczan. W braku gotówki płacono srebrami stołowemi, towarami i t. p. W następnym roku 15 czerwca, w dzień Bożego Ciała, Jan Kazimierz podstąpiwszy pod miasto z silnym wojskiem, po odbyciu uroczystej procesyi przez Nowy Świat do Ujazdowa, przypuścił szturm i zmusił Szwedów do kapitulacyi. Służba obozowa biorąca żywy udział w szturmie, rzuciła się do rabunku zajętego miasta. Wkrótce potem, po wielkiej trzydniowej bitwie ze Szwedami pod Pragą dnia 28 lipca i następnych, miasto powtórnie poddało się Szwedom, którzy zburzywszy mury i obwarowania Warszawy i wycisnąwszy wszystkie zasoby ludności, ustąpili w jesieni 1656r. wobec niepowodzeń jakie ich spotykały w innych stronach kraju. Na zlecenie Jana Kazimierza i przy udzielonych przez króla środkach pomocniczych, miasto odbudowało w ciągu dwu miesięcy od 13 kwiet. 1657 zburzone mury. Robotami kierował podskarbi i rajca miejski Jan Lancberk. Wkrótce potem przy końcu czerwca ujrzy miasto nowego nieprzyjaciela i ulegnie po raz trzeci zajęciu. Tym nowym zdobywcą był Rakoczy, ks. siedmiogrodzki, sprzymierzeniec Szwedów, który stanąwszy obozem pod Warszawą około 14 czerwca 1657 r. , po tygodniowem oblężenia zajął ją na mocy kapitulacyi, pozwalającej komendantowi miasta Eliaszowi Łąckiemu wraz z załogą wyjść swobodnie z rozwiniętymi sztandarami i dwoma działami, przy odgłosie bębnów i zape wniającej poszanowanie mienia i osób mieszkańców. Rakoczy podał tak łagodne warunki dlatego, iżby zająć miasto przed przybyciem generała szwedzkiego Steinbocka, zwłaszcza, że jednocześnie toczyły się układy między magistratem a szwedzkim generałem prowiantmajstrem o poddanie stolicy Szwedom. To mogło pobudzić Rakoczego do złamania warunków kapitulacyi, przez nałożenie kontrybucyi, rabunek zamku i kościołów i liczne mordy popełniane na mieszkańcach. Wprowadzony przez Steinbocka oddział Szwedów też grabił na swą rękę. Obawiając się osaczenia zewsząd przez zbliżające się wojska polskie, wobec niepowodzeń armii szwedzkiej, Rakoczy, po krótkim lecz krwawo upamiętnionym pobycie, opuszcza Warszawę. Jak wyglądało teraz kwitnące niedawno miasto łatwo sobie wystawić. Większość drewnianych domów spłonęła, pałace zamienione przez ogień, szturmy i rabunki w rudery bez drzwi i okien, ludność zmniejszona liczebnie i zubożona. Fundusze instytucyi różnych potracone lub zachwiane. Mieszczanie zamożniejsi porazpraszani, magnaci nie prędko powrócą. W r. 1660 wykazano w Warszawie i na przedmieściach tylko 342 domów, a więc przeszło 400 mniej niż w r. 1654. Mimo to, szczęśliwe położenie miasta i skoncentrowanie w nim interesów politycznych rozległego państwa, a umysłowych i handlowych ludnej prowincyi jaką było Mazowsze, sprowadzi spieszne odbudowanie i zaludnienie. Uchwała z 1659 r. postanawia, iż aby miasto ozdobić i ubezpieczyć, wyznaczona ma być komisya, aby wymierzyła okrąg fortyfikacyi miasta Starej i Nowej Warszawy, podług inżyniera naszego delineacyi. Tamże oraz ulice po przedmieściach popalonych, stare wyprostują i nowe powymierzają, aby budynki, które nowe stawiać będą publiczne, bezpieczne i ozdobne były. W dziesięć lat potem 1669 r. , liczba domów wzrośnie do 1, 200. Stare Miasto ma 209, przedmieścia 520, Nowe Miasto 240, Leszno 44, Grzybów 14. Naturalnie budowle drewniane, drobne Warszawa dworki i chałupki stanowią 3 4 powyższej cyfry. Jak pustemi jednak były wtedy jeszcze środkowe części miasta i w jaki sposób się zabudowywały, poucza nas ciekawe opowiadanie Rybczynskiego, pisarza nadwornego występującego r. 1740 w charakterze świadka, w sprawie o grunta jurydyki Zadzikowskiej. Według jego zeznań, około r. 1680, pałac Zadzikowski stojący na Podwalu dziś przy Kapitulnej, był ruiną bez dachu, drzwi i okien; mury tylko i belki same. Przez plac otaczający pałac było przejście z Podwala na Miodową. Plac ten był otoczony płotem chruścianym, w którym był przełaz z ławeczką, prowadzący do ogrodu Staniewicza. Około r. 1683, ks. Kierzkowski, kanonik warszawski, proboszcz raszyński, kazał wkopać na placu słup z napisem na wolność, aby się ludzie budowali na tym placu. Pierwszy osiedlił się i pobudował szewc, następnie inni obywatele warszawscy budowali się i murowali i ulicę zrobiono. Król Jan trzeci po powrocie z wojny wiedeńskiej poskupowawszy ogród Staniewiczowski jako i niektóre dworki z ogrodami na ulicy Miodowej, kazał kośoiół i klasztor dla ojców Kapucynów murować. Verdum zwiedzający W. w r. 1671, spotkał po drodze we wsi Włochy, niewykończony, ciężko zbudowany pałac, stawiany przez prymasa Leszczyńskiego. Wola przedstawiała mu się jako równina piaszczysta, śród niej jakby forteczka czworoboczna, szeroka na strzał muszkietowy. Wał i fosa ją otacza, wewnątrz poprzeczny wał dzieli na dwie części mniejsza od strony Warszawy służyła dla senatorow, do większej prowadziły trzy bramy. Po za Wolą, jechał przez Stawki dziś ulica niedaleko rogatki powązkowskiej, tam widział prześliczny pałac prymasa Prażmowskiego, wesoło wyglądający śród kilku jezior stawów. Ztąd było jeszcze ćwierć mili do Warszawy. O mieście powiada, iż źle zabudowane i słabo ufortyfikowane. Zamek królewski nieregularnych kształtów. Na zachód, na przedmieściu, arsenał z płytów kamiennych. Morsztyn podskarbi budował przy swoim pałacu na przedmieściu klasztor dla Bonifratrów. Liska, Cudzoziemcy 120, 121 Chrapowicki, wojew. witebski, marszałek izby poselskiej w r. 1668, podaje w swym dyaryuszu różne szczegóły z częstych bytności w Warszawie. Najmuje stancyą na czas sejmu, to u aptekarza za 200 zł, to u wdowy po odźwiernym królewskim Trosińskiej, na Krakow. Przedmieściu. Raz zatrzymuje się u księży Bernardynów na Pradze, nocuje i obiaduje. Odbiera z poczty istniejącej już od 1647 r. , listy i gazety. Opisuje pożar wielki w nocy dnia 9 czerwca 1669 r. , który zniszczył sto domów w dzielnicy Starego Miasta był srogi ogień i hałas bo rabowano srodze. Uczestniczy w procesyi Bożego Ciała w koło rynku, przy udziale króla. Jest świadkiem koronacyi królowej w kościele św. Jana 19 paźdz. 1670 r. i uczty dla ludu, na której były trzy woły pieczone, i biły fontany z napojami, rozrzucano pieniądze koronacyjne. Dla pomyślnego rozwoju miasta było ważną sprawą uregulowanie sądownictwa miejskiego rozporządzeniem królewskim z 14 czerw. 1659 r. Według tej ustawy sądy radzieckie mają się odbywać w Ratuszu, w poniedziałki, środy i piątki. Jeżeli w poniedziałek zajdzie potrzeba roztrząsania spraw miejskich, to posiedzenie sądu ulegało zawieszeniu. Sprawy drobniejsze, tyczące porządku lub nagłe, rozstrzyga sam burmistrz z pomocą pisarza radzieckiego, przysięgłego. Od wyroków burmistrza wolno apelować do Rady. Sędzia t. j. wójt warszawski, wraz z ławnikami, ma sądzić sprawy podległe jego juryzdykcyi, we wtorki, czwartki i soboty. Do wysokości 100 zł. , sądzi sam wójt wobec notaryusza, który akt do ksiąg wnosi, z dozwoleniem apelacyi do sądu radzieckiego. Wójt ma schodzić sam na grunt dla wizyi miejsc spełnienia przestępstwa, intromisyi, rozgraniczenia, spisania zrzeczeń, testamentów. Obrońcy patroni, prokuratorzy, ferendarze, za nieprzyzwoite zachowanie się i wyrażenia niewłaściwe, mają być pod sąd oddawani. Wreszcie ustawa wzbrania niepotrzebnego przewlekania spraw. Dwie królowe francuskie Marya Ludwika i Marya Kazimiera Sobieska, zostawiły po sobie kilka użytecznych dla miasta fundacyi. Marya Ludwika, sprowadziwszy z Francyi w r. 1654 Siostry Nawiedzenia N. P. Maryi, osadziła je w klasztorze wzniesionym przy rezydencyi królewskiej na Krakowskiem Przedmieściu. Za staraniem królowej przygotowano plan kościoła wystawionego dopiero w sto lat później. Na stoku płaskowzgórza, na którym stał pałac królewski, w dolinie Wisły, na obszarze dawnego folwarku Kałęczyn zwanego, osadziła królowa w r. 1659. sprowadzone już w 1651 Siostry miłosierdzia. Na przeciwko pałacu z drugiej strony Krakowskiego Przedmieścia, przy kościołku św. Krzyża, stojącym już w połowie XV w. . osadziła 1653 r. misyonarzy francuskich, którzy utrzymywali przy kościele szkołę, szpital, a następnie seminaryum duchowne. Marya Kazimiera znowu sprowadziła z Francyi, zakon benedyktynek ściślejszej reguły, zwanych Sakramentkami i osadziła je około r, 1683 na Nowem Mieście. Zarówno wizytki jak i sakramentki zajmowały się kształceniem panien i utrzymywały pensyonaty do r. 1884. Warszawa Warszawa Jan Sobieski sprowadził Kapucynów, założył im klasztor i wystawił kościół ukończony w r. 1692. Ciekawym świadectwem różnoplemiennej mieszaniny śród ówczesnego zaludnienia Warszawy jest wiersz Andrzeja Morsztyna, , Na bankiet JMci Pana Kazim. Kłokockiego, stolnika płockiego, ekonoma JO księżnej Radziwiłłowej, na którym było 18 narodów, w Warszawie 21 junii 1674. Między innemi mówi w tym wierszu poeta Byli Hiszpanie, Włosi, Francuzowie, Niemcy, Holendrzy, Wołosze, Węgrowie, Multan, Czerkasin, Serbowie, Ormianie, Turczyn, Pers, Arab i Ordyniec dziki. .. . na nim cygan, karaim i żydzi Skoczkowie, kunszty swoje wyprawowali, Nadczym się srodze Turcy zdumiewali. Kiedy się popili, powiada poeta, zapomnieli o swych odrębnościach i każdy się zgodził z węgrzynem. Zaledwie pół wieku minęło od ciosów zadanych miastu przez Szwedów i Rakoczego za czasów Jana Kazimierza, nowy szereg klęsk wojennych spadł na Warszawę w ciągu kilkoletniej wojny między Augustem II a Karolem XII. Ten drugi okres klęsk i ciężarów będzie cztery kroć dłuższy, bo ośmioletni od 1702 i sprowadzi w końcu najstraszniejszą epidemię moru jaka panowała w Warszawie. Księga uchwał publicznych prowadzona przez magistrat od r. 1669 zawiera ciekawy, bogaty w szczegóły dyaryusz tych czasów. Dnia 15 maja 1702 r. magistrat uchwala wyjednanie audencyi pożegnalnej u odjeżdżającego Augusta II i nakazuje wybieranie od mieszczan, zgodnie z dekretem królewskim, opłaty miesięcznej na utrzymanie wojska. Prócz tego, zaleca utworzenie stałej straży miejskiej 40 ludzi pod komendą Szerzanta gminnego i straży z obywateli miasta złożożonej. W tydzień potem staje na Pradze król szwedzki, który 25 maja zajmuje zamek, zaczyna budowę mostu na Wiśle i nakłada na miasto dostawę żywności dla 40, 000 żołnierzy na dni 4 w ilości 320, 000 funtów chleba, 320, 000 funt. mięsa, 80, 000 funt. słoniny, 1, 000 korcy grochu i kaszy, 4, 000 beczek piwa po 40 garcy i 4, 444 talarów na tabakę i gorzałkę. W dniu 1 czerwca nałożyli Szwedzki kontrybucyą pieniężną w ilości 80, 000 zł. 12. 000 bitych talarów. Pokwitowanie z wypłaty nosi datę 25 czerwca. We wrześniu tegoż roku powraca do Warszawy August II z wojskiem, dla którego żąda od magistratu 3, 000 korcy mąki, 4, 000 kor. owsa. W kilka miesięcy potem 5 lutego r. 1703 znowu Szwedzi zajmują Warszawę, a pułkownik Mardefeleldt nie zważając na piśmienne zobowiązanie dane przez poprzednich wodzów, iż nie będą nakładać na miasto nowych kontrybucyi, żąda wypłacania 20, 000 tynfów tygodniowo, na utrzymanie wojska i rozmieszczenia chorych i rannych po domach na koszt ludności. Do rozłożenia proporcyonalnego kontrybucyi wyznaczeni przez magistrat JP. Loupia z bratem, JJPP. Mokolin, Witoff, Bucholtz, Szulcendorff rajcy; Łosacki, Majeur, Witt, Czamer, Chomowicz ławnicy; Dudowicz, Czyżewski, Zbirkowski, Chodykiewicz, Szerzant gminni. Poborcą jest wybrany Sacres. Na radzie z 16 marca uchwalono, aby zwykłym obyczajem dla zjednania względów możnych panów dla miasta, kołacze na Wielkanoc upiec i rozesłać, Ks. Jmci Prymasowi, biskupowi poznań. , marszałkowi W. kor. i pisarzowi dekretowemu kor. Załoga szwedzka w mieście zwiększała się ciągle przybywaniem drobnych oddziałów po 50 do 100 koni. Ciężar żywienia i mieszczenia ludzi i koni spadał na miasto. W końcu marca przybywa sam Karol XII z dywizyą i stanąwszy na Pradze, każe dostarczyć wojsku 400, 000 funt. sucharów i 4, 000 beczek piwa po 60 garncy. Wkrótce potem miasto musi dostarczyć na budowę mostu żelastwa i gwoździ. Nie poprzestając na dawniejszych kontrybucyach, nakładają na miasto Szwedzi w kwietniu r. 1703 obowiązek płacenia po 15, 000 tynfów tygodniowo, dostarczenia dla chorych żołnierzy 500 materaców, 500 łóżek, 1, 000 poduszek i płacenia 70 talarów tygodniowo na stół dla komendanta, a po 60 korcy owsa dla jego koni. Obok tego zażądano pożyczki 10, 000 tal. na weksel płatny w Sztokholmie. Dla ułagodzenia komendanta i generałów, magistrat posyła im ciągle podarki w pieniądzach 200 i 100 dukatów, w winie i t. p. Choć 18 maja wyjechał Karol XII z Warszawy, a 4 maja ustąpiło wojsko, rozebrawszy most na Wiśle, nie ustały przecież wymagania coraz nowych opłat i pożyczek. Dnia 26 czerwca 1704 r. , generał Horn, nakazuje bezzwłocznie dostarczenie 25, 000 tal, które mają być zapłacone wekslem płatnym w Gdańsku, grożąc wrazie oporu, oddaniem miasta na rabunek wojskom kwarcianym ze stronnictwa Leszczyńskiego, Świeżo obrany król Stan. Leszczyński, zwraca się do miasta w dniu 17 sierpnia 1704 r. , z żądaniem pożyczki 100, 000 zł, , pozwalając częśó złożyć w suknach potrzebował na zapłatę wojsk kwarcianych. Zabezpieczenie tej sumy dawał na swem miasteczku Lesznie pod Warszawą. Wkrótce potem wojska Augusta II obiegły Warszawę, której mieszkańcy dość skwapliwie ułatwili królowi zajęcie miasta, podczas gdy szczupła załoga szwedzka zamknęła się w zamku, by po krótkim oporze kapitulować. Nie długa była radość mieszczan z pogromu Szwedów, gdyż 18 września 1704 magistrat otrzymał rozkaz do starczenia na potrzeby króla Augusta II 150, 000 talarów, około miliona złotych. Pułkownik Goltz wysłany z rozkazem królewskim, zagroził wrazie oporu sekwestrem mienia i osób. Rzecz naturalna, iż spełnienie rozkazu było niemożliwem, Zaczął się targ. Miasto zaproponowało 30, 000 tynfów i stopniowo postępowało, król ustępował, skończyło się wreszcie na 10, 000 talarów. Ciekawym jest rozkład kontrybucyi ze wzgędu na nazwiska ówczesnych bogaczów. Jan Loupia wójt, dobrowolnie zapłacił więcej nad taksę, by ulżyć uboższym, Rowenna rajca 6, 000 tynfów, Riocour 3, 000; Kora 3, 000; Simonetty rajca resztę 1, 000; Wittoff rajca resztę 2, 500; Jakób Tagno gminny, resztę 1, 800 tyn. ; Isz resztę 600; Majchrowiczowa 1, 000; Rivoe 500; Witt 1, 000 tynfów. Kupcy szkoccy Szoci zaczęli się wynosić z miasta, by uniknąć ciągle się walących ciężarów; magistrat nie puszcza ich i każe wyjeżdżających aresztować. Kupców ormiańskich przedstawicielem w deputacyi do rozkładu kontrybucyi jest Augustynowicz. Rzecz ciekawa, iż wypadki wojenne nie wstrzymują zabaw i życia towarzyskiego w dworach pańskich. Krzysztof Zawisza wojew. miński, bawiący w Warszawie, opowiada w swym pamiętniku, iż na kolacyi u Radziejowskiego kardynała, w r. 1702, byli jako goście, , Saxgotta prezydent księstwa saskiego, generałowie i wielu oficerów szwedzkich. Tańcowaliśmy do trzeciej z północy. Córka nasza Barbara po rusku tańcowała. W r. 1703 w święta Bożego Narodzenia byli u Zawiszy goście cały dzień u mnie bawili, obiad jedli, tańcowali, śpiewania francuskiego słuchali, bo była francuzka muzyka i dwóch śpiewaków Mr Renan i Mr Borgarde. W zimie z r. 1704, znowu szereg bankietów i polowań. W połowie października, August II skoncentrował swe siły między Błoniem a Warszawą, zaś dnia 28 paźd. król szwedzki stanął z wojskiem na Pradze, a nazajutrz wraz z Leszczyńskim wjechał do Warszawy. Komendant szwedzki Adlersztein, wziął pod areszt cały magistrat ażeby wymódz prędsze złożenie prowiantu dla wojska i pieniędzy. W dniu 31 lipca 1705 r. , toczy się na polach Ujazdową i Woli walka między wojskami Augusta II pod wodzą Rzewuskiego referend, kor, a Szwedami, któremi dowodzi gen. Nerott. Z przedmieść przenosi się bój do Starego miasta ulica św. Jana i Długa i ponad Wisłę około Bernardynów. Utrzymanie wojaka, kuracya chorych i rannych, spada na mieszczan znowu. Ciągle zresztą, przy toczącej się wojnie, przechodzą przez miasto czy też pod miastem różne oddziały domagające się prowiantuj i pieniędzy. Magistrat naprzód wysyła zwykle deputatów z darami dla dowódzców pieniądze, wino i t. p. , by ich sobie zjednać i łagodniejsze warunki wytargować. Tak np. na sesyi z 22 marca 1707 r. , prezydent przedstawia rachunek do zapłacenia z pieniędzy miejskich za zegarki jakie sobie wybrał generał Rhen i pierścień wzięty przez gen. Hejna, tudzież płótna i korzenie do kuchni wybrane w sklepie Pora. W lutym 1707 r. , zajmują Warszawę wojska ruskie popierające Augusta II, i trzy chorągwie polskie. W lipcu tegoż roku przybywa car Piotr W. z ks. Menszykowem, powitany nad Wisłą przez magistrat, który ofiarował księciu wino, pomarańcze, cytryny i 200 korcy owsa dla koni. Piotr W. bawi w mieście do 25 września. Dnia 25 paźdz. wojska ruskie regularne opuściły Warszawę, pozostali tylko czas jakiś kozacy i kałmucy. Ażeby zrozumieć jakim sposobem niezbyt ludne i bogate miasto mogło ponosić przez tyle lat takie ciężary, wypłacić tyle kontrybucyi i utrzymywać tyle wojsk, trzeba zwrócić uwagę, iż pobyt tych wojsk dawał niewątpliwie wielkie zarobki kupcom, przemysłowcom i rękodzielnikom. Oficerowie i żołnierze po trudach wojennych spragnieni byli wygód i rozrywek. Żołd wysoki i łupy z rabunków pochodzące przechodziły do kieszeni mieszczan, którzy swe usługi i produkty cenili zapewne w trójnasób. Kilkakrotne przechodzenie miasta z pod władzy Sasów pod rządy Szwedów, a wreszcie Leszczyńskiego, musiało utrwalić w duszach mieszczan indyferentyzm polityczny, do czego przyczyniało się obce pochodzenie zamożniejszych warstw, a ciemnota biedniejszej ludności. Z drugiej strony wspólne niedole umacniały węzeł solidarności śród różnoplemiennego mieszczaństwa. Cięższą klęską od kontrybucyi wojennych było morowe powietrze panujące z przerwą małą od r. 1708 do 1712. Pałace magnatów opustoszały już z początkiem wojny szwedzkiej i z ustąpieniem dworu, wielu kupców obcych wojna wystraszyła, teraz zaś nawet biedniejsza ludnośó pozakładała koczowiska po lasach i zaroślach w okolicy Woli. Miasto opustoszało zupełnie. Pierwszy wybuch w końcu czerwca r. 1708 był tak nagły i gwałtowny, że nim można było pomyśleć o ucieczce śmierć zabrała setki ofiar. Jeden tylko dom został wolnym od zarazy. W zamku z 40 mieszkańców zostało przy życiu 3, w pałacu Kazimierowskim z 50 tylko 8, we dworze wojew. płockiego z 72 osób 7 śmierć oszczędziła. Klasztory, z wyjątkiem Teatynow i Karmelitanek gdzie dziś dom Tow. Dobrocz. stał klaszor św. Teresy, powymierały. W magistracie zostało 3 rajców. 2 ławników Warszawa i 3 gminnych. Ze 150 szewców polaków, przetrwało zarazę 8, a z 36 Niemców 3, z 21 mieczników został 1. Grabarzy umarło do 100. Członków bractwa św. Benona, doglądającego chorych, zmarło 49. Wszelka praca w mieście ustała. Nie można było dostać produktów spożywczych, znaleść pomoc lekarską lub spowiednika. Koło Bożego Narodzenia ustał mór, by wznowić się, tylko słabiej, w następnym roku, wreszcie po raz trzeci występuje w 1711 i trwa cztery miesiące nie przerywając jednak życia miejskiego W czasie pierwszego wybuchu kierownikiem działalności ratunkowej był Adam Bucholtz, komendant miasta, a bohaterem poświęcenia się ks. Henryk, kapelan bractwa św. Benona, bractwo niemieckie założono r, 1623, miało swój kościół i szpital gdzie dziś klasztor Sakramentek. On nawiedzał zapowietrzonych, roznosił żywność i wyczerpawszy swe siły w nadmiernym trudzie sam padł ofiarą. Liczby zmarłych dokładnie oznaczyć nie można dla braku danych. Podawana zwykle cyfra 30, 000 jest co najmniej dwa razy większą od prawdopodobnej, w wielkości tej cyfry odbił się przestrach ówczesnej ludności wobec niezwykłych rozmiarów klęski. Rozliczne interesa i potrzeby koncentrujące się Warszawie, ściągnęły tu wkrótce licznych przybyszów z dalszych stron, przeważnie z Wielkopolski i Prus, a wreszcie i z Saksonii. Zapełnili oni luki jakie wytworzyła sród ludności zaraza. Po długotrwałych klęskach i zastoju następuje zwykle peryod ożywionej działalności. Teraz dopiero obszar położony po za murami traci charakter zbiorowiska pałaców, dworów i gospód szlacheckich, przeznaczonych przeważnie dla czasowego pobytu właścicieli wczasie sejmów, a staje się miastem, ogniskiem zbiorowej pracy i wyższych funkcyi życia narodowego. August II urządza sobie w ciągu 11 lat 1713 1724 przy Krakowskiem Przedmieściu nową rezydencyą zwaną zwykle Saskim pałacem. W pobliżu pałacu od ulicy Królewskiej wzniesiono z muru pruskiego teatr, w którym od r. 1726 występują artyści sprowadzani z Drezna i grywa orkiestra dworska. Dawane są zwykle opery włoskie i balety, Król sam rozsyłał bilety osobom zapraszanym. Dla wojsk królewskich powznoszono koszary Mirowskie i przy pałacu Kazimirowskim. W 1743 r. powstaje Collegium nobilium założone przez Konarskiego i stanowiące pierwszy akt w dziele reformy wychowania. Dnia 27 lipca 1746 otwiera Załuski na użytek publiczny swą wielką bibliotekę. Dnia 31 lipca 1755 r. , rozpoczyna swą działalność Szpital Dzieciątka Jezus utworzony niezmordowaną zabiegliwością księdza Piotra Baudouin a, ze zgromadzenia Missyonarzy. Początkowo przeznaczony dla podrzutków staje się od r. 1761 szpitalem dla biednych chorych. Drupi szpital przy klasztorze Bonifratrów, mający obok zwykłych chorych przyjmować obłąkanych, powstaje w r. 1757. Obok drobnych pisemek jak Kuryer polski od r. 1739 i Wiadomości uprzywilejowane od r. 1750, Wiadomości warszawskie od r. 1761, pojawiają się pierwsze pisma naukowe i literackie, początkowo w obcych językach jak Warschauer Bibliotek 1753 55, Journal litteraire de Pologne 1754, Acta littoraria 1755 66; następnie po polsku jak, , Nowe wiadomości ekonomiczne 1758 61, Wiadomości literackie 1760 1763. wreszcie tyle zasłużony, , Monitoru 1765 1784 i Zabawy przyjemne i pożyteczne 1770 1777. Nowe pojęcia naukowe i filozoficzne przenikają do umysłów, za pośrednictwem szkół, pism i książek rozszerzanych przez rozwijające się drukarnie i księgarnie. Zamiast ciasnych sklepików z książkami religijnemi, statutami, kalendarzami i broszurkami błachej treści, pojawiają się księgarnie zaopatrzone we współczesne nowości literatury francuzkiej i odradzającej się z uśpienia polskiej. Z drukarni pijarskiej wychodzą. , Volumina legum wydane staraniem Konarskiego, w jezuickiej drukuje Bohomolec Zbiór dziejopisów polskich, wreszcie Grell, przy były z Drezna, wystąpi z całym szeregiem wytwornie wydawanych utworów współczesnych pisarzów Krasickiego, Kniaźnina, Karpińskiego i innych. Do szerzenia nowych pojęć przyczynia się też działalność loż wolnomularskich. Pierwsza powstaje w 1744. Na zebraniach przyjętym jest język francuzki z powodu różnoplemiennego składu. Dawne targowisko i obozowisko magnackoszlacheckie staje się teraz ogniskiem życia duchowego. Wraz z postępami na polu oświaty rozwija się coraz większa dbałość o zewnętrzna upiększenie miasta i udogodnienie życia mieszkańcom. Już przy końcu XVII w, , Marya Kazimiera wznosi r. 1695 wielki bazar, zbudowany w półkole, z kaplicą, ogrodem, sklepami w liczbie 32 i mieszkaniami dla kupców. Bazar ten zwany Marywilem Marieville, miał być naśladownictwem paryzkiego Palais Royal. Stat on w tem miejscu gdzie dziś gmach Teatru. Współcześnie wzniesioną została Jedna z najpiękniejszych budowli dawnej i dzisiejszej Warszawy, pałac Krasińskich. Już w r. 1695 ustanowioną została na sejmie komisya brukowa, mająca zająć się uporządkowaniem ulic i nałożeniem na właścicieli domów i placów opłaty na wybruko Warszawa Warszawa wanie miasta. Czynności tej komisyi rozpoczęte w r. 1693, ciągnęły się dosć długo po r. 1700, ale doprowadziły tylko do wymierzenia ulic i posesyi. Dopiero gdy na czele tej władzy stanął Franciszek Bieliński, marszałek w. kor. , człowiek energiczny, bezinteresowny i dbały o dobro ogółu, doprowadzono w r. 1743 do końca pomiar ulic i domów, ustanowiono opłatę, nizką bardzo, bo przynoszącą do 30, 000 zł. rocznie. Prócz tego uzyskał od sejmu zasiłek z funduszów skarbu, naprzód po 5, 000 zł. , a następnie po 12, 000 zł. , co kwartał przez lat dwanaście. Zadanie swe ukończyła komisya w r. 1762, wybrukowawszy 18 głównych ulic, na przedmieściach głównie, kosztem 406, 000 zł. Na pamiątkę tego ważnego faktu wystawił Bieliński statuę św. Jana Nepomucena dziś na placu przed kościołem św. Aleksandra. Jednocześnie dokonał pomiaru miasta Ricaud de Tirregaille, inżynier podpułkownik w służbie królewskiej i wydał następnie r. 1762 plan Warszawy na 4 arkuszach z wizerunkami główniejszych budowli. R. 1754 Jan Dulfus, prezydent Starej Warszawy, pozaprowadzał latarnie w bramach miasta i na rynku a następnie wydano polecenie by każdy właściciel przed swoją posesyą zawiesił i oświecał jedną lub dwie latarnie. Do nadzoru nad tem ustanowiono oddzielnych pachołków. R. 1758 w dworku za Żelazną bramą otwarto pierwszą kawiarnią. Pod juryzdykcyą magistratu Starej Warszawy mieszkało w tym czasie 714 rzemieślników i przemysłowców 124 szewców, 116 krawców, 85 kupców, 54 szynkarzy, 7 piekarzy, 5 rzeźników, 7 winiarzy, 1 piwowar, 4 rybaków, 10 cyrulików, 1 aptekarz, 3 doktorów, 1 jubiler, 5 patronów. Trzeba pamiętać że ci procederzysci którzy chcieli unikać uciążliwych opłat miejskich i cechowych, osiadali po jurydykach pańskich, których liczbę zwiększyła nowo utworzona w r. 1757 jurydyka Bieliny częśó dzisiejszej Marszałkowskiej i przyległych ulic, Ordynacka, założona r. 1769 przez Zamojskich i Maryensztadt nad Wisłą w r. 1762 przez Eustachego i Maryą Potockich. Rządy Stanisława Augusta, który wychowywał się w młodości w kolegium Teatynów w Warszawie, przyczynią się wielce do szybkiego i pomyślnego rozwoju miasta, zarówno pod wzglądem stosunków materyalnych i porządku jak i pod względem rozwoju życia duchowego, śród warstw intelligencyi mieszczańskiej, zasilanej przez licznie osiedlających się cudzoziemców lekarzy, nauczycieli, artystów, kupców, przemysłowców. Wprawdzie komisya brukowa po śmierci Bielińskiego r. 1766 przestaje rozwijać swą działalność, tak że ulica Długa niema jeszcze bruku i Solec ze swemi składami drzewa, wapna, nie jest połączony z miastem drogą brukowaną, ale za to powstaje r. 1765 komisya dobrego porządku boni ordinis pod kierunkiem Bazylego Walickiego wojew. rawskiego, która choć daremnie stara się o zniesienie jurydyk sam król tworzy nową jurydykę Stanisławów i nabywa od Potockich Maryenstadt, to jednakże uporządkowała ona stosunki miejskie, rozstrzygnęła mnóstwo sporów i procesów o granice i grunta, zdawna zalegających w sądach asesorskich, ustanowiła porządek ogniowy, uprościła wymiar sprawiedliwości w sądach miejskich i wybory magistratu. Usiłowaniom tym stało na przeszkodzie istnienie jurydyk wyłamujących się z pod cięźarów miejskich i nie słuchających rozporządzeń wydawanych dla miasta. Kiedy Stara Warszawa na mocy dawnych przywilejów nie chciała dopuszczać żydów do osiedlania się i prowadzenia handlu to panowie ks. Sułkowski, Poniński, Potocki Józef osiedlają ich w swych jurydykach, lub tworzą dla nich nowe osady Nowa Jerozolima za rogatkami które ztąd noszą nazwę jerozolimskich. Gdy na usilne starania magistratu Mniszech marszałek w. kor. wydał dekret rugujący żydów z miasta i okolic, wtedy to bankier Tepper ofiarował im wieś swą Raszyn na miejsce osiedlenia. Miasto ostatecznie zgodziło się na pobyt żydów w pewnych określonych ściśle miejscowościach. Takiem miejscem były zabudowania niedaleko Marywilu dawnej rezydencyi Warszyckich, potem Pociejów, ztąd Pociejowem zwane, nabyte r. 1778 przez szambelana Tomasza Uruskiego który istniejące w tych budowlach sklepy i mieszkania wynajął żydom. Powoli objęli oni cały Marywil i ulicę Senatorską. Porwanie króla przez konfederatów dnia 3 list. 1771 r. z ulicy Miodowej, wywołało żywą działalność na polu uporządkowania miasta. otoczono je wałem i fosą, poprzybijano na rogach ulic tablice z nazwami, ważniejsze oświetlono, pomierzono miasto. Obwód wału od Pólkowa nad Wisłą Cytadela do Solca wynosił 19, 793 łokci. Wjazdy były na Czerniakowskiej, Marszałkowskiej, Chłodnej, na Faworach od Zakroczymskiej. Dla 190 ulic bądź nadano nowe nazwy bądź też ustalono dawniejsze, W mieście znajdowało się 31 kościołów prócz kaplic, rozdzielonych między cztery parafie, 8 szpitali, 3 konwikty duchowne dla uczącej się młodzieży, 5 szkół i szkółek jezuickie, pijarskie, parafialna św. Jana i u P. Maryi i niemiecka na Bielinie pod nadzorem pastora Scheidemantela, Miasto miało dwa ratusze, dwa główne rynki, 17 placów na targowiska, 6 gmachów publicznych zamek królewski, pałac Krasiń Warszawa skich zwany, arsenał, koszary gwardyi koronnej, magazyn brakowy i karowy na ul. Przejazd, 4 budowle dla użytku publicznego Biblioteka Załuskich, ludwisarnia, na Podwalu, Marywil, skład na towary żydowskie przy ul Pokornej. Więzień było cztery wieża marszałkowska koronna, wieża grodzka w zamku, więzienie dla skazanych przez sąd marszałkowski, dom poprawy cuchthauz. Pałaców prywatnych było 65, studni publicznych 16. W r. 1775 ks. Adam Poniński podskarbi kor. wystawił swoim kosztem most łyźwowy na Wiśle i pobierał z niego opłaty przez lat 10. Gdy dawny teatr nadworny przy pałacu Saskim popadł w ruinę i został rozebrany w r. 1772 widowiska odbywały się w wynajętych salach pałac Radziwiłłowski, dziś rząd gubernialny, wreszcie przy pomocy króla i Elżbiety Lubomirskiej stanął nowy gmach teatralny według planu Bonawentury Solarego na placu Krasińskich w r. 1779. Pospiesznie wzniesiona budowla już w r. 1791 wymagała reparacyi. Liczna i zamożna gmina ewangielicka luterańska uzyskawszy pozwolenie króla w r. 1777, wystawiła z ofiar okazały kościół ewangielicki według planu Szymona Zuga, ukończony w r. 1779. Liczono wtedy w Warszawie do 7000 luteranów i około 250 reformowanych którzy też wznieśli sobie mały zbór na Lesznie. Prócz tego było od 150 do 200 greków. Zamek pozostawiony przez Sasów w opuszczeniu, został przez Stanisława Augusta odnowiony i przyozdobiony przez znakomitych malarzy Bacciarelli, Cannaletti, Belloti, Smuglewicz i snycerzy Monaldi, Lebrun, Rhigi. Zakupiwszy Łazienki od ks. Kaspra Lubomirskiego król urządził tam swą letnią rezydencyą stanowiącą dotąd jedną z największych ozdób miasta. Ważną reformą dla miasta był wydany r 1782 zakaz grzebania umarłych przy kościołach i urządzenie oddzielnych cmentarzy po za miastem, W r. 1790 powstaje cmentarz taki na obszarze wsi Powązki, przy którym król stawia swoim kosztem kośoiół p. w. Karola Boromeusza. W r. 1779 liczono w Warszawie 2663 posesyi W r. 1784 komisya brukowa po dokonaniu pomiarów posesyi oznaczyła takowe numerami które dotąd przetrwały jako numery hipoteczne. Według ułożonego wtedy wykazu, miasto miało 197 ulic z jurydykami, prócz Pragi, posesyi 3140 w tej liczbie murowanych 980 a 2160 drewnianych. Dymów było 11, 692. Ludność w r. 1787 wynosiła 89, 448 krom Pragi w tej liczbie było 914 duchownych, 14, 721 mężczyzn dorosłych z wojskowymi i żydami, 10, 391 młodzieży dorosłej, 8797 służących mężczyzn, 3328 czeladzi rzemieślniczej, 2377 chłopców w terminie, 6105 rozmaitych mężczyzn z żydami nieżonatymi, razem 46, 633 płci męzkiej; 14, 658 niewiast zamężnych z żołnierkami i żydówkami, 11, 100 dziewcząt dorosłych, 10, 927 służących, 6130 rozmaitych kobiet, razem 42, 815 płci żeńskiej. W r. 1781 było 3532 żydów. Praga w r. 1787 miała 655 dymów i 6695 mk. Gorączka reformatorska jaka ogarnęła w latach między 1785 a 1790 całe społeczeństwo, wywołała doniosłe zmiany w położeniu mieszczaństwa w ogóle a szczególniej w losach Warszawy. Nadanie mieszczanom praw obywatelstwa i dopuszczenie do udziału w życiu publicznem ustawą; z d. 18 kwiet. 1791 r, mogło mieć przede wszystkiem znaczenie dla Warszawy, której ludnosć dosięgnęła wtedy cyfry 100, 000, podczas gdy inne miasta biedne, nieludne, zamieszkałe przez żydów i mieszczan rolników, nie dorosły jeszcze do korzystania z nowych praw i pełnienia nowych ważnych obowiązków. Owczesny prezydent Warszawy Jan Dekiert, jest przedstawicielem postępu jakiego dokonało mieszczaństwo warszawskie na drodze rozwoju umysłowego i wyrobienia obywatelskiego. Już po śmierci tego zasłużonego obrońcy praw i interesów miasta i mieszczaństwa, zapadła uchwała 18 kwiet. 1791 znosząca wszystkie jurydyki i jednocząca odrębne pod względem administracyi, policyi i sądownictwa, cząstki miasta, w jedną całość podległą jednemu zarządowi i jednej juryzdykcyi. Całość tę podzielono na 6 cyrkułów a z Pragi utworzono siódmy. Cyrkuły zaś podzielono na dozory około stu domów każdy. W każdym cyrkule władzę policyjną oddano w ręce komisarza. Skutkiem zakazu stawiania domów drewnianych, zwiększa się ilość murowanych. Główną cechą miasta jest kontrast między licznemi, pięknemi bogato urządzonemi pałacami, rozsianymi po przedmieściach Starej Warszawy a skromnemi domkami, często chałupkami, otaczającymi te wspaniałe rezydencye. Pięknością i ilością pałaców, zdaniem niemieckich podróżników, góruje Warszawa nad Berlinem, który za to ma porządniejsze domy. W związku z ilością pałaców zostawała ilość powozów i okazałych ekwipaży, których zdaniem Schulz a pisze on w r. 1792 więcej można spotkać w Warszawie, w ciągu jednego dnia, jak w Barlinie przez miesiąc. Błoto wielkie zarówno na ulicach brukowanych ale źle utrzymywanych co do bruku i czystości jak tembardziej na niebrukowanych, utrudniało ruch pieszych. Ztąd to powstają tak wcześnie w Warszawie powozypubliczne fiakry i dorożki a nawet Warszawa lektyki już od r. 1771. Stały pobyt tylu rodzin magnackich i zamożnej szlachty, przy upodobaniu do zbytku i marnotrawstwa, wywołał powstanie licznych i bogatych sklepów, zaopatrzonych w przedmioty zbytkowne, zagranicznego wyrobu. Słyną, zwłaszcza sklepy Reslera, Hempla Hampli, Jaziewioza. Wielkie te magazyny mają wszystko, od igieł, szpilek, papieru listowego, piórek do zębów, chustek do nosa i muślinów, do marmurów, obrazów, rzędów na konie, żyrandoli, mebli, karet, naturalnie po bajecznie wysokich cenach, ściągający do W. licznie francuzi i szwajcarzy, zakładali zarówno pensyonaty dla młodzieży jak cukiernie, restauracye, zakłady fryzyerskie, magazyny mód. Niemcy otwierają hotele, handle korzenne, warsztaty rzemieślnicze. Powstają teź wtedy pierwsze domy bankierskie. Głośny bogacz bankier Tepper ma wspaniale urządzony pałac na ulicy Miodowej, jeden z najpiękniejszych co do urządzenia w Warszawie. Kiedy znany uczony Bernouilli zwiedza W. w r. 1778 przybywa tu z Mitawy, dnia 26 września, wjeżdża już po moście łyżwowym, staje w hotelu Pod trzema liliami jednym z pięciu głównych i bawiąc czas dłuższy, ogląda szczegółowo miasto, bywa po domach panów polskich i przedstawicieli świata naukowego. Na dworze królewskim poznaje wybitniejsze figury, Książę Stanisław Poniatowski ma zbiory archeologiczne i etnograficzne tatarskie i chińskie, Zinmmermann, kontroler generalny królewski, piękny zbiór ptaków, kapitan Oarosi zajmuje się mineralogią. Lekarzami króla są Boeokler i Jones, bibliotekarzem ReTerdil. Malarz nadworny Bacciarelli żonaty jest z niemką Fryderyką Rychter. Architektami są Merlini, Zug i Karasetzer wysłany przez króla do Grecyi. Dyrektorem mennicy jest hr. Unrug, Zwiedza bibliotekę Załuskich w której mieszczą się zbiory Sobieskich, Gotscheda, lotaryńskie Leszczyńskich a w wielkiej sali odbywa posiedzenia komisya edukacyjna. Lhuillier wprowadzą go do ka. Czartoryskiego, mieszkającego w tak zw. błękitnym pałacu. Zwiedza księgarnią Grella, człowieka światłego rodem z Norymbergi, który wydawał właśnie pismo niemieckie Dar Landwirth pod redakcyą Hubego z Torunia. Na obiedzie u gener. Coccejiego poznaje kawalera de Boscamp b. posła w Konstantynopolu, ks. Benvenuti uczonego rzymskiego i Reverdila. Radzca tajny Kortum, znający 10 języków, zajmuje się szerzeniem wolnomularstwa. Hr. Michał Mniszech, wychowany w Lozannie, gościł świeżo w swym pałacu markiza de Paulmy ambasadora francuskiego. Z grona profesorów szkoły kadetów, poznał uczony turysta, franSłownik Geograficzny T. XIII Zeszyt 146 cuza Dubois, przyrodnika, który nauczywszy się po polsku przełożył na język francuzki Myszeidę i wydał Essai sur Phistoire 11teraire de Pologne Berlin 1778 r. str. 566. Tenże Dubois zawiązał świeżo w Warszawie Towarzystwo fizyczne. Drugi profesor Zernitz, sekretarz hr. Augusta Moszyńskiego żonaty jest z Leonorą Deeling z Drezna, literatką. Trzeci nauczyciel Pfleiderer jest rodem z Wirtembergii, uczy fizyki. Z rozmów na zebraniach dowiaduje się Bernouilli ze zdziwieniem, iż znaczna liczba kobiet polskich zajmuje się nauką i literaturą. Wymienia on cały szereg polek piszących. Rzecz naturalna iż nie moze on jako cudzoziemiec, ocenić znaczenia współczesnego rozkwitu literatury polskiej, za sprawą całego grona znakomitych pisarzów, kupiących się koło dworu królewskiego lub znajdujących przyjazne poparcie w domu Czartoryskich. Ciekawą mieszaninę plemienną przedstawia ówczesne kupiectwo warszawskie. Liczy ono w r. 1789 aż 181 firm chrześcijańskich, mających stosunki handlowe z zagranicą. Komisya skarbu pozwoliła im paki z towarami sprowadzać wprost do Warszawy, gdzie podlegały dopiero rewizyi celnej. Za Augusta III na rynku Starego Miasta sprzedawano towary tureckie i ostyndyjskie Trudnili się tem ormianie; Paschalis, Muradowioz, Jędrzej ewicz, Minasowicz, Krzysztofo wicz, Łukasiewicz, Makarewicz. Winami handlowali Przybyłowski, Abrahamowicz i baron Desymanowicz. Główny skład sukna miał Gautier przy św. Janie, Tkaniny bławatne sprzedawali Dulfus, Nazon, Denoyer. Clermont miał główny magazyn mód na Saskim placu. Fontana, Bisty i Syrakuzyna dostarczali tabaki na cały kraj a Fontana ojciec miał wielki skład korzeni, wódek i likworów. Za Stanisława Augusta wzmaga się ilość sklepów i nowe przybywają firmy. Wina sprzedają Kurowski, Maruszewski, Fukier, Owoce włoskie Camploni; cukry Lentz i Perosiera; magazyny mód trzymają Richard, Toussaint ginie r. 1794, Carpentier sprzedający fraki, kapelusze, sprzączki i guziki. Damy obsługują Łazarewiczową, Rogalska, Ledoux pucmacherki i korneciarki. Hurtig sprzedaje materye i wstążki. Śród księgarzy, obok drobnych sklepów na ulicy św, Jańskiej których właściciele mają polskie nazwiska, pierwszemi firmami są Groell, Dufour, Gay, Poser niemiecka księgarnia, Lex i Phaff czytelnia francuzką. Wielkie bazary z różnorodnemi przedmiotami, przeważnie zbytkownemi, mieli wspomniani już po części Hampli, Jarzewicz, Roesler, Prot Potocki, Tepper który w r. 1783 ma w sklepach swych, według inwentarza, towarów za 7, 452, 000 zł. Bernouil6 Warszawa li powiada iż w oczach mu się ćmiło gdy oglądał w sklepie Hampli Hempla, w oficynie pałacu radziwiłłowskiego, zbiory marmurów, kryształów, bronzów, sreber. Jarzewicz trzymał wyłącznie angielskie wyroby; najmniejsza rzecz kosztowała szyling. Sklep Prota Potockiego zawierał także angielskie wyroby przeważnie. Dwaj genueńczycy, za pozwoleniem rządu, założyli w r. 1768 loteryą i utrzymywali kantor którym zarządzał Boccardo. Trwało to do zaprowadzenia loteryi krajowej w r. 1776. Liczni bankierzy byli przeważnie pochodzenia niemieckiego. W r. 1790 otrzymują nobilitacyą pierwsi bankierowie Piotr Tepper z Fergusonów i zięciowie jego Karol Szulc, August Arndt, dalej Fryderyk Kabryt i zięć jego Jan Meysner, wreszcie Piotr Blank. Drugiego rzędu byli Klug, Segebarth, trzej Frybesowie, Fenger, Morino, Kapostas słowak i Łaskiewioz. Prgemysł fabryczny, popierany przez rząd i panów, zaczyna się powoli rozwijać. Zaraz po wstąpieniu na tron król zakłada w Warszawie, wzorowo prowadzoną mennicę, która od r. 1766 do 1794 wybiłs 205, 231 dukatów w złocie, 5, 306, 194 talarów i półtalarów i 749365, 378 złotych w groszach srebrnych a drobnej miedzianej monety za 11, 878, 692 zł. Ogółem wybito za 130, 988, 350 złp. Współcześnie założył król ludwisarnią i za jego inicyatywą zawiązano w r. 1766 kompanią manufaktur wełnianych do której jako akoyonaryusze 120 akcyi, weszli obok senatorów i osób z dworu, znakomitsi kupcy i mieszczanie warszawscy. Kompania ta założyła fabrykę kapeluszy i pończoch na Golędzinie Praga pod Warszawą, w mieście zaś fabrykę sukna i kilka na prowincyi. Lecz przedsiębiorstwo to z powodu braku kierunku i nietrafnego wyboru ludzi upadło w r. 1770. Lepiej poprowadził fabrykę powozów Dangel, siodlarz, który kształcił się w Londynie. Przerzuciwszy się od wyrobu siodeł do karet, utworzył zakład zatrudniający do 300 ludzi, samych polaków podobno. Miewał na składzie po 100 powozów w cenie od 100 do 2000 dnkstów. Wyroby jego dorównywały angielskim. Inne gałęzie przemysłu fabrycznego nie miały tak świetnych przedstawicieli. Kilka większych garbarni, fabryka pasów i tkanin Paschalisa, kilka fabryk krochmalu na Solcu, wyrób cyców perkali w Folkowie gdzie cytadela, obić papierowych, bulionu oto i wszystko. Jak widzieliśmy Warszawa w tym czasie przekształcała się z targowiska, połączonego z obozowiskiem pałaców i gospód szlacheckich, na miasto, ognisko życia duchowogo, interesów politycznych i materyałaych. Dzieje tego miasta wchodzą już na karty dziejów kraju. Z potomstwa dawnych kramarzy, szynkarzy i rzemieślników, kłaniających się nizko każdemu kto im dal zarobek, wychodzą teraz światli, poważni, ożywieni szlachetnymi uczuciami obywatele nie tylko miasta lecz i kraju. Różnice plemienne wyrównywały śię dość szybko, pomimo obco brzmiących nazwisk i odrębnych rysów twarzy, w duszach, intelligencyi zwłaszcza, szybko ustalała się harmonia pojęć i uczuć. Na kartach dziejów i w pamiętnikach współczesnych, można znaleźć mnóstwo ciekawych faktów, stwierdzających niezwykłą szybkość tych przekształceń. IV. Ognisko życia duchowego pracy przemysłowej centr polityczny i administracyjny 17951830. Wypadki r. 1794 zakończyły się zdobyciem Pragi przez Suworowa w dniu 4 listopada i zajęciem Warszawy, na mocy kapitulacyi podpisanej 7 listopada. Układ międisy Rossyą a Prusami podpisany 24 paźdz. 1795 oddawał Warszawę wraz z zachodnią połową Rzpltej pod władzę Prus. Dnia 9 stycznia 1796 przy zaprowadzeniu administracyi świeżo zajętych prowincyi, Warszawa została głównem miastem nowoutworzonych Prus połndniowych. Dnia 6 czerwca zniesiono istniejacy departament policyi a urządzono dyrekcyą policyi pod kierunkiem prezydenta Schimmelfening Ton der Oye. Następnie 6 sierpnia i r. zniesiono dawne sądy miejskie i zorganizowano magistrat sprawiedliwości dla miasta i przedmieść, Zaprowadzono taksę artykułów żywności, zniesiono monopol tabaczny, ustanowiono policyą lekarską, 13 sierp. 1796. Ważną reformą było zaprowadzenie nowych urządzeń hypotecznych, rozporządzeniem z 12 kwiet. 1797. W dniu 8 czerwca 1797 otworzono lombard, pod dyrekcyą magistratu, pożyczający na 8, wreszcie zorganizowano Towarzystwo ogniowe ubezpieczeń z opłatą do 10 groszy od 100 zł wartości zabezpieczonych budowli. Kollegiata św. Jana, bullą Plusa VI, wyniesioną została do godności katedry i utworzono 27 lut. 1707 r. osobne biskupstwo warwawskie, którego pierwszym pasterzem został Józef Bończa Miaskowski. W zakupionym przez rząd pałacu Saskim urządzono liceum niższe klasy miały oddziały polskie i niemieckie, wyższe były wspólne otwarte dnia 2 stycz. 1805 r. Król pruski nawiedzał miasto w 1798, 1802 i 1805 r. Od r. 1801 do 25 lipca 1804 przemieszkiwał w W. Ludwik XVIH pod nazwiskiem hr. de Fisie, z dworem i ks. d Angoulöme. Gubernatorem miasta był od 16 kwiet. 1798 r. ganerał lejtnant Koehler. Przewrót w położeniu całego kraju odbił się naturalnie i na pomyślności miasta. Utra Warszawa ta bytu politycznego, wyjazdkróla, dworu, magnatów i dostojników, opustoszyły i zubożyły Warszawę, której ludnośó ze 100, 000 z górą zeszła do 64, 829 w r. 1799. Ilość żydów za to wzrosła do 7688. Miasto posiadało 7 kościołów paraf, katolicklch, 2 protestanckiej 28 kościołów nieparafialnych, 24 klasztorów, 369 duchownych, 107 zakonnic. Ulic było 190 a posesyi 3619, w tej liczbie; 48 rządowych, 117 pałaców prywatnych, 39 kościelnych, 1996 domów miało pokrycie z dachówki a 1623 było pod gontem. Kupców liczono 241, fabrykantów 16, rzemieślników 3523. Wyższa klasa zostaje pod wpływem francuzczyzny rozszerzonej tak w XVIII w. Salon pani de Vauban gromadzi te sfery. W życiu mieszczaństwa szerzy się łatwo wpływ niemczyzny, nie przenikający jednak do głębi dusz. Życie umysłowe, po chwilowem stłumieniu, zaczyna się rozwijać uzyskawszy dla siebie organ w utworzonym r. 1801 Towa; rzystwie Przyjaciół nauk, którego pierwszy prezes Albertrandi pochodził ze sfer mieszczaństwa warszawskiego. Cały szereg prac naukowych doniosłego znaczenia wychodzi wtedy z drukarń Warszawy. Kopczyński, Linde, Bentkowski, Bandtkie, Czacki, Surowiecki, Sniadecki Jędrzej, ogłaszają tu prace świadczące o odrodzeniu cię zapomnianej przez wieki nauki. Podczas gdy towarzystwa teatralne niemieckie nawiedzające Warszawę nie mogą się utrzymać, to trupa Bogusławskiego cieszy się wielkim powodzeniem. Klęski poniesione przez wojska pruskie w wojnie z Napoleonem w październiku r. 1806 spowodowały ustąpienie władz i wojsk pruskich z Warszawy w listopadzie t. r. Generał Koehler opuszczając miasto 26 listopada zdał zarząd na ks. Józefa Poniatów. skiego, prowadzącego dotąd lekkomyślne wielce życie w głośnym pałacyku Pod blachą. Dnia 28 listopada Murat wkroczył do Warszawy na czele wojsk francuzkich. Rozporządzeniem z dnia 5 grudnia dotychczasowa Kamera została przekształcona na Najwyższą Izbę administracyjną a Regencya na Izbę najwyższej Sprawiedliwości. Rząd kraju powierzono Komisyi rządowej złożonej z prezesa i kilku członków. Szefem departamentu i prezydentem Warszawy został Joachim Moszyński. W nocy z 18 na 19 grudnia przybył do Warszawy Napoleon i bawił tu do 30 stycznia 1807 r. Na mocy traktatu zawartego w Tylży dnia 7 lipca 1807 r. Warszawa została stolicą nowo utworzonego, z prowincyi odebranych Prusom, księstwa warszawskiego, którego zarząd powierzony został Fryderykowi Augustowi królowi saskiemu. Nowy władzca bywał w Warszawie tylko jako gość przelotny, zatrzymując się po kilka lub kilkanaście dni raz na rok. Tylko wr. 1811 bawił od 21 września do 28 grudnia. Dnia 1 maja 1808 ogłoszono uroczyście wprowadzenie w całym kraju kodeksu Napoleona. Gdy w związku z akcyą polityczną Napoleona, księstwo warszawskie rozpoczęło wojnę z Austryą, po bitwie pod Raszynem. Warszawa była chwilowo zajętą przez wojska austryackie od 23 kwiet, do 19 maja 1809 r. . Klęski poniesione przez armią francuzką w czasie kampanii r. 1812 sprowadziły odwrót wojsk francuzkich. Dnia 3 lutego 1813 r. wojska ruskie zajmują Warszawę a generał Paleń zostaje chwilowo gubernatorem wojennym warszawskim. Zarząd księstwa oddano Radzie Najwyższej utworzonej dnia 3 kwiet. 1813 r. Ciężary wojen ne, jakie ponosiło księstwo warszawskie, wyniszczały zasoby materyalne kraju i oddziaływały niekorzystnie na rozwój Warszawy której ludnośó podnosi się bardzo wolno. Ogólny brak pieniędzy i niepewnośó położenia powstrzymały rozwój przemysłu i handlu i wznoszenie nowych budowli. Szerząca się nędza była powodem do zawiązania w r. 1814 Towarzystwa Dobroczynności dotąd istniejącego. W tych ciężkich czasach powstają jednakże zawiązki instytucyi jakiej dotąd tak ważny centr życia duchowego był pozbawiony uniwersytetu. Staraniem Najwyższej izby edukacyjnej, otworzono w Warszawie 18 marca 1808 szkołę prawa, a r. 1809 szkołę lekarską, a przy niej ogród botaniczny przy pałacu Kazimiero w skim. Bada dozorcza szkól żeńskich, z kobiet w części złożona, ogłosiła r. 1810 regulamin dla pensyi i szkół żeńskich. Pensyonaty prywatne zakładane dla zysku przez francuzów i francuzki podejrzanej moralności i bez odpowiednich kwalifikacy i, znikną stopniowo ustępując miejsca coraz lepszym zakładom wychowawczym. Smutnym objawem zarówno biedy materyalnej jak i ubóstwa umysłowego jest upadek prasy peryodycznej. Gdy w r, 1791 istniało w Warszawie około 11 pism, to między 1810 a 1815, prócz paru gazet niewychodzi tutaj żadne pismo peryodyczne treści literackiej lub naukowej. Ludność miasta z 68, 411 w r. 1806 wzrosła do 78, 767 w r. 1813. Zydów było około 8, 000 Utworzenie Królestwa Polskiego, uchwałą traktatu wiedeńskiego z dnia 18 maja 1815 r. nadało nowy impuls rozwojowi miasta. Warszawa przestała spełniać rolę koszar napełnianych przez ciągle zmieniające się korpusy, zapewniony pokój pozwolił swobodnie oddawać się pracy, a utworzone liczne instytucye polityczne, administracyjne, sądowe, naukowe, uczynią miasto centrem skupiającym interesy choć nie rozległego lecz szybko roz wijającego się kraju. Wraz z postępami pracy rolniczej i przemysłu krajowego, podnosić się będzie ludnośó i zamożność stolicy, a jej życie umysłowe oddziaływać coraz szerzej i dalej, za pośrednictwem świeżo utworzonego uniwersytetu, licznych szkół rządowych i prywatnych, Towarzystwa przyjaciół nauk, i mnożących się czasopism zarówno literackich jak i specyalnych. Ruch budowlany wzmógł się od razu. Od r. 1817 do 1823, stanęło 200 nowych domów murowanych, a odbudowano 769. Zaprowadzono nowe oświetlenie za pomocą latarni zwanych genewskimi. Ustawiono ich 245. W r. 1817 rozebrano ostatnią z bram dawnej Warszawy, bramę Krakowską i przyległe mury, przez co utworzono piękny plac przed zamkiem. Marywil oczyszczono i rozszerzono. Z przyległego Pociej owa usunięto żydów i porozbierano szpetne budy i sklepiki. Rynek Starego Miasta, po rozebraniu stojącego na środku ratusza, rozszerzono. Pod zamkiem od strony Wisły urządzono piękny taras ogrodowy na murowanych arkadach wsparty. Ogród Saski rozszerzono i uporządkowano, otoczono kratą żelazną. Toż samo dokonano i w ogrodzie przy pałacu Krasińskich. Plac za Żelazną bramą uregulowano. Od r. 1821 zaczęto na głównych ulicach urządzać chodniki z płyt granitowych i marmurowych. Przy porządkowaniu zniknęło kilka starych kościołów i klasztorów zagrożonych ruiną klasztor Dominikanów Obserwantów gdzie stanął potem pałac Staszyca, klasztor św. Jerzego kośoiół przerobiono potem na fabrykę, kościołek drewniany na Ujazdowie; klasztor Bernardynek przy Zamku użyto na pomieszczenie dla konserwatoryum muzycznego. W 1825 r. miasto ma 214 ulic 1, 402 domów murowanych, 1, 730 drewnianych, 112 pałaców, 61 gmachów publicznych, 5618 fabryk i warsztatów rękodzielniczych. Budodowle asekurowane były od ognia na sumę 54, 612, 528 zł Ludność wynosiła 126, 433 w tem 28, 044 żydów. Przemysł warszawski zaczyna produkować na wywóz w dalsze strony. Sukna, obuwie i powozy warszawskie pozyskały ogólne uznanie. Urządzono w Warszawie dwa wielkie jarmarki w maju i listopadzie na towary przywożone z zagranicy. Zorganizowano giełdę kupiecką w 1817 r. Utworzono Towarzystwo Kredytowe ziemskie w 1825 r. Dnia 6 maja 1828 r. rozpoczął swe czynności Bank polski rozszerzający działalność swą na kraj cały i wszystkie gałęzie przemysłu i handlu. Obok władz rządowych centralnych komisyi, skupiających tu różnorodne interesa szybko wzrastającej ludności Królestwa, powstaje cały szereg instytucyi mających na cełu rozwój życia duchowego. W r. 1818 otwarty został uniwersytet o czterech wydziałach. Na mocy ustawy z r. 1816, założono w Marymoncie pod Warszawą Instytut gospodarstwa rolniczego i weterynaryi; współcześnie powstaje szkoła leśników. R. 1825 powstaje szkoła politechniczna. Dawniejszą szkołę dramatyczną przekształcono w konserwatoryum muzyki i deklamacyi dramatycznej. W 1817 r. powstaje Instytut głuchoniemych i ociemniałych, założony staraniem ks. Jakuba Fałkowskiego, przy pomocy ofiar prywatnych i zasiłku od rządu. Obok tych zakładów w 1825 r. WarBzawa ma 3 szkoły wojewódzkie, 2 wydziałowe, 64 elementarnych i niedzielnych dla rzemieślników, 50 szkół cyrkułowych męzkich i tyleż żeńskich, 16 szkół żeńskich. W zakładach tych było 324 nauczycieli, 5, 265 uczniów i 2, 125 uczenie. Po przewiezieniu dawnej biblioteki Załuskich do Petersburga, w 1795 r. powstała biblioteka przy liceum warszawskiem licząca 12, 000 tomów. Dary prywatne i księgozbiory po zamkniętych w r. 1819 klasztorach pomnożyły ją do 120, 000 tomów. Obserwatoryum astronomiczne założone r. 1819 a ukończone r. 1824, kosztowało 800, 000 zł. Przy gmachu obserwatoryum urządzono po r. 1819 ogród botaniczny. W tym czasie powstają przy nowo otworzonym uniwersytecie gabinety i zbiory naukowe zoologiczny, mineralogiczny, fizyczny, laboratoryum chemiczne, gabinet numizmatyczny, zbiorów gipsowych. Budzące się życie umysłowe znajduje swój wyraz w mnożących się czasopismach bądź literacko naukowych jak Pamiętnik Warszawski 1816 1823, Dziennik Warszawski 1825 1880, bądź też specyalnych, pewnej gałęzi wiedzy poświęconych jak Temis, Sylwan, Kolumb, Izys polska, Piast, Ceres, Słowianin, poświęcone technologii, rolnictwu, Pamiętnik lekarski, Tygodnik i wiele innych. Jako wyraz zainteresowania sprawami bieżącymi życia miejskiego powstaje Kuryer Warszawski. Szereg humorystycznych wydawnictw rozpoczyna głośny w całym kraju, , Momus Aloizego Żółkowskiego. Budowa nowego gmachu teatralnego rozpoczęła się w r. 1825. Wzrost ludności wywołał potrzebę utworzenia drugiego teatru, który początkowo urządzono w sali gmachu Towarzystwa dobroczynności. Z tej scenki małej wytworzył się Teatr Rozmaitości. Na scenie warszawskiej pojawiają się od r. 1820 pierwsze komedye Fredry, opery Kurpińskiego i Elsnera. W tym czasie przebywa w Warszawie i tu ogłasza swe Śpiewy i powieści Warszawa Warszawa historyczne Niemcewicz, tu przewodniczy różnym instytucyom Staszyc. Tu rozwijają się młodzieńcze umysły i serca Brodzińskiego, Zaleskiego, Goszczyńskiego, Chopina i Krasińskiego. Tu uczony autor Uwag nad Mateuszem herbu Cholewa spotykał się z twórcą dzieła O literaturze polskiej wieku XIX Obfitość wielka objawów róźnostronnych życia Warszawy, ważność doniosłych wypadków jakich to miasto jest widownią w ciągu ostatnich lat sześćdziesięciu, przy braku danych dokładnych, tyczących się rozwoju mataryalnych stosunków i trudnościach jakieby przedstawiała historya tej epoki, zniewalają do zakończenia tego zarysu dziejowego na pierwszej ćwierci obecnego stulecia. Starałem się przedstawić tu stopniowe kształtowanie się organizmu miejskiego i wyrabianie się węzłów łączących życie Warszawy z życiem materyalnem I du chowem dalszych okolic kraju. Wpływ tego miasta na stosunki ekonomiczne, społeczne, życie towarzyskie, obyczaje, wreszcie rozwój sztuki, literatury i nauki staje się coraz szerszym i donioślejszym. Koncentruje i absorbuje poniekąd Warszawa wszystkie czynniki życia duchowego ze szkodą prowincyi. Cywilizacyjne działanie i owoce pracy duchowej miasta byłyby większe niezawodnie, gdyby śród półmilionowej ludności nie znajdowało się około 50 nieumiejących czytać ni pisać, i gdyby ludność żydowska, stanowiąca tak wielki procent zaludnienia, nie tworzyła z nielicznymi wyjątkami osobnego organizmu żyjącego odrębnem życiem duchowem. Mała wartość wytwórczej pracy robotników i wyrobników warszawskich, nieposiadających elementarnego wykształcenia, i fachowego wyrobienia, nie pozwala Warszawie stać się wielkim ogniskiem handlu i przemysłu, do czego centralne położenie i liczne drogi komunikacyjne powołują ją w przyszłości. Obecnie młoda Łódź, mimo gorszych daleko warunków położenia, wyprzedziła na tem polu Warszawę. Nie mogąc podać należycie obrobionej historyi miasta w ostatnich czasach, odsyłamy czytelników do poprzednich części, w których znajdą obraz postępu jakiego dokonało ono w tych latach, zarówno w cyfrach działu statystycznego, jak w opisach budowli i wyliczeniu instytucyi, których wspólna działalność sprowadziła rezultaty cechujące dzisiejszy stan wielkiego ogniska nadwiślańskiego. F. Źródła i opracowania, a Archiwa. Archiwum główne krajowe w Warszawie, niezależnie od akt m. Warszawy i jego jurydyk, zawiera w księgach obojej Metryki, w aktach sądów, komisyj i t. d. wiele doIkumentów ważnych dla dziejów miasta. Osobliwie obfitują w nie w Metryce Koronnej Statuta ducatus et terrarum MasoYiae sub regimine Joannis Senioris, Joannis Junioris, Vladislai, Boleslai, ducum. Część metryki Konrada ks. mazowieckiego od r. 1475. Ks. Jana Starszego i Bolesława od 1416 do 1446 r. Ks. Bolesława i Jana od 1446 do 1454 r. Ks. Kazimierza i Konrada od 1470 do 1497r. Ks. Ziemowita, Bolesława, Jana, Konrada i in. od 1471 do 1490. Pensiones Joannis, Janusii et Boleslai ducum od 1471 do 1490 r. Boleslai, Conradi, Janusii et Annae ducum od 1471 do 1499. Ks. Stanisława i Jana od 1515 do 1527 r. W aktach sądów asesoryi koronnej od r. 439 akta z ratusza Starej Warszawy od 1757 do 1792 r. Akta sądów marszałkowskich od r. 1611 do 1794; w nich Regestr spraw żydowskich czyli o bezprawne w Warszawie bawienie się Żydów od r. 1781 do 1783. W aktach komisyi edukacyjnej i pojezuickioh Raporta i wizyty szkół warszawskich. W aktach trybunału radomskiego akta komisyi warszawskiej z r. 1677. W lustracyach lustracye województwa Mazowieckiego. W aktach kameralnych akta komory solnej mazowieckiej z r. 1743. W aktach komisyi bankowej księgi sądowe massy Teppera i in. Akta ziemstwa i grodu Warszawskiego od 1421 do 1579 r. Akta ziemstwa Warszawskiego od 1579 do 1796 r. Akta sądów grodzkich warszawskich Q, uerelarum od 1579 do 1792 r. Akta sądów potocznych grodu warszawskiego Judicia solita od 1649 do 1792 r. Akta wieczyste grodu warszawskiego donationum, perpetuitatis, transactionum od 1579 do 1801 r. Akta grodu warszawskiego obligationum et debitorum od 1617 do 1808 r. Inducta oblatarum od r. 1772 do 1837 i pojedyńcze sprawy do obiaty podane od r. 1739 do 1791, pomiędzy któremi Wyrok pomiędzy ks. Radziwiłłami a Bielińskimi 1767 r. , wyrok podziałowy dóbr Czerniakowa i Siekierek 1789 r. , Lustracya ofiary dziesiątego grosza ziemi Warszawskiej z r. 1789, książka dochodu i rozchodu w magazynach warszawskich na Solcu, Grzybowie, Muranowie i t. d. z r. 1767, regestr ludności wyznania augsburskiego w Warszawie 1791 r. , ludność parafii św. Krzyża 1791 r. Plenipotencye od 1651 do 1808 r. Rozkład podatków podymnego i ofiary w ziemi Warszawskiej z r. 1791. W aktach pruskich Akta Prus południowych. W archiwum dyplomatycznem Litterae ducatus MasoYiae, Litterae palatinatus Masoviae, razem sztuk 180. Akta miasta Warszawy i jego jurydyk w archiwum głównem Akta m. Starej Warszawy; Radzieckie Acta officii consularis civitatis Warszawa antiquae Varsaviae Tranzakcye wieczyste, wyroki i in. od 1474 do 1795. Akta doczesne, jako to relacye, kwity, obdukcyej manifesta, obiaty, plenipotencye i t. p. od 1696 do 1796 r. Produkta do tranzakcyj wieczystych, i doczesnych od 1723 do 1793 r. Księgi inwentarzy, eksdywizyj, tradycyj, oblat od i 1758 do1796 r. Księgi zapisów czyli długów, od 1777 do 1795 r. Księgi testamantowe od 1670 do 1793 r. Dekreta radzieckie od 1734 do 1794 r. Dekreta potoczne prezyzydenckie od 1755 do 1794 r. Protokóły kalkulacyj i likwidacyj od 1755 do 1795 r. Sentencyonarze i rezolucye magistratu od 1792 do 1796 r. Inkwizycye radzieckie od. 1669 do 1792 r. Inkwizycye sądów potocznych prezydenckich od 1775 do 1793 r. Księgi radzieckie taxarum od 1592 do 1766 r, Album civium od 1638 do 1755 r. Liber conferentiarum od 1751 do 1779 r. Liber electionum od 1749 do 1774 r. Akta Wójtowskie acta advocatialia et scabinalia Tranzakcye wieczyste, wyroki i in. od 1427 do 1796 r. Księgi testamentowe od 1769 do 1795 r. Tranzakcye doczesne od 1775 do 1796 r. Produkta czyli obiaty od 1777 do 1796 r. Dekreta wójtowskoławnicze od 1775 do 1796 r. Księgi calculationum et liquidationum od 1744 do 1790 r. Dekreta potoczne wójtowskie od 1776 do 1794 r. Dekreta burmistrzowskie i wójtowskie od 1794 do 1796 r. Inkwizycye sądów wójtowskoiawniozych od 1660 do 1782 r. Inkwizycye potoczne wójtowskie od 1778 do 1795 r. Regestra wpisów od 1792 do 1796 r. Urządzenia i rozporządzenia magistratu od 1792 do 1795 r. Memoryały i rezolucye magistratu z r. 1792. Miscellanea od 1689 do 1795 r. Akta kancelaryi głównej tranzakcye, kwity, działy i t. p. od 1794 do 1806 r. Księgi sądu apellacyjnego od 1791 do 1796 r. Akta m. Nowej Warszawy Radzieckie Tranzakcye wieczyste, wyroki i in. od 1480 do 1794 r. Relacyę, protestacye i in. od 1728 do 1795 r. Wyroki, napisy, intromisye i t. d. od 1728 do 1794 r. Zapisy, długi, weksle protestacye wekslowe od 1777 do 1795 r. Testamenta, kalkulacye i likwidacye od 1743 do 1792 n Dekreta potoczne prezydenckie od 1767 do 1794 r. Inkwizycye od 1729 do 1790 r. Memoryały z r. 1792. Tranzakcye acta signaia od 1777 do 1792 r. Akta wójtowsko lawnicze Tranzakcye, dekreta, relacya, obiaty, zapisy i t. d. od 1487 do 1794 r. Dekreta potoczne od 1781 do 1794 r. Manifesta, relacyę, pozwy, obiaty od 1779 do 1794 r. Roboracye, rezygnącye, donacye, cessyę, wwiązania, kwity i t. d. od 1779 do 1794 r. Inkwizycye od 1784 do 1792 r. Obiaty od 1703 do 1794 r. Miacellauea Książka podatków miejskich m. Nowej Warszawy od 1772 do 1788 n, Wpisy spraw, Liber consultationum publiearum in praetorio civitatis N. Varsaviae celebrataram od 1728 do 1754 r. , Spis obywateli na deputatów wotujących r. 1791, Insoriptiones od 1611 do do 1621 r. , regestr precepty z dochodów szpitala kościoła parafialnego N. M. Panny Nowego Miasta, oraz ekspensy z tychże dochodów pochodzącej od 1767 do 1787 r. , Regestrum causarum od 1680 do 1681 t. , Inkwizycye od 1673 do 1677r, Akta burmistrzowakie cyrkułu II czyli Nowej Warszawy od do 1796 t. Akta jurydyk Maryensztadu od 1763 do 1784 r. , Stanisławowa od 1774 do 1784 r. , Dziekanki i Kapitulnej od 1617 do 1794 r. , Kapitulnej i św. Dioha od 1686 do 1794 r. , Tamki i Kałęczyna od 1687 do 1766 r. , Bożydaru i Kałęczyna od 1708 do 1794 t, , Aleksandryi od 1769 do 1794 r. , Ordynackiej od 1761 do 1794 r. , Solca od 1675 do 1794 r. , Krakowskiego Przedmieścia ozyli cyrkułu III od 1792 do 1796 r. , Nowego Świata czyli cyrkułu VI od 1792 do 1796 r. , Grzybowa czyli cyrkułu V od 1736 do 1794 r. , Leszna czyli cyrkułu IT od 1652 do 1794 r. Wielopola od 1738 do 1792 r. , Bielina od 1758 do 1794 r. , Zadzikowskiej od 1781 do 1786 r, Księgi burmistrzowskie cyrkułowe i rozmaite, pomiędzy któremi protokół urządzeń magistratu z r. 1792. Akte miasta Fragi Akta jurydyki biskupów kamienieckich od 1668 do r, , pomiędzy któremi Liber susceptorum civium pragensium ad jus civile pragense et privilegia S. E. M. od 1742 do 1775 r, Czynsz ziemski od obywatelów m. Pragi od 1767 do 1783 r. , tabela podatków m. Pragi 1779 r. Akta jurydyki Skaryszew od 1659 do 1794 r. Akta jurydyki Lubomirskich, Czartoryskich, Kazanowskich, od 1657 do r. Akta jurydyki Kamień od 1781 do 1793 r. Akta jurydyki Golędzinów od 1762 do 1787 r. Akta cyrkułu VII od 1792 do 1796 r. Nadto Lustracya m. Staraj Warszawy z deputacyi Jana fel. Dulfusa prezydenta, t j. ile należy pod jurysdykcyi magistratu kamienic, dworków i domostw, gospodarzów, co za ludzie, ozem się bawią i co za profesyi są, wiele służących u nich i siła dzieci mają. .. lustrowano i spisano inenii Juuii a. 1754 przeze ronie Jerzego Joz. . D amp; widsona G. M. S. W. , oraz; Opisanie m. Pragi z jurydykami z r. 1790. Nadmienić trzeba, że akta m. Warszawy bywają dwojakie indukty, czyli przepisane na czysto, i manuały, czyli bruliony; czego nie dostaje w induktach, wielekroć znajduje się w manuałach. Akta mazowieckie, wzdłuż arkusza przez połowę łamane, nazywają się dudkami. W r. 1893 włączono do archiwum głównego krajowego Warszawa archiwum akt dawnych magistratu, obejmujące księgi i pliki dokumentów niespisane i pozostawione w ratuszu podczas przenoszenia akt do archiwum głównego w r. 1810. Archiwum magistratu Codex privilegiorum civitatis Anticque Varsaviae consoriptus a. 1692. Continuatio conscriptionis jurium, privilegiorum et decretorum ciritatis Antiquae Varsaviae servientium, a. 1747 peracta. Dziewięć woluminów ksiąg uchwał miejskich czyli wielkierzy od r. 1669 do d. 8 listopada 1796 r. brak r. 1717. Księgi obrad publicznych magistratu Nowej Warszawy z r. 1678 i 1774. Akta komisyi Boni Ordinis, mianowicie Dzieło komisyi Boni Ordinis od d. 5 sierpnia 1765 r. do d. 6 marca 1779 r, Protokóły czynności komisyi od r. 1765 do 1777, Oblata aktów komisyi z r. 1769 i Raporta z r. 1782. Akta komisyi brukowej Protokóły dekretów i submisyj od r. 1742 do 1778, Submisye od r, 1769 do 1796, Regestra spraw od r. 1784 do 1791. Protokół dekretów od 1778 do 1794 r. , Protokół spraw od 1795 do 1796 r. , Protokół anneksów do dekretów od r. 1795 do 1796. Księgi egzekucyjne łokciowego miasta Starej Warszawy od r. 1743 do 1796, tomów 44. Księgi różnych urządzeń magistratu p. t. Protokół konferencyjny od r. 1728 do 1746, od r. 1771 do 1779 i do r. 1792. Księgi urzędu ekonomicznego. Regestra składak na wojska szwedzkie, rossyjskie i polskie od r. 1655 do 1712, tomów 11. Lustracye m. Starej i Nowej Warszawy z lat 1564, 1569, 1620, 1655, 1660, 1659, 1669 i 1722. Tabela mieszkańców w Warszawie w r. 1795 przez intendenta Wróblewskiego sporządzona. Taryfy m. Warszawy z r. 1655, 1659, 1722 i 1782. Akta municypalne ogólne i szczegółowe, oraz akta gruntowe od r. 1815. W gmachu magistratu znajduje się też muzeum pamiątek i wykopalisk warszawskich. Inne archiwa w Warszawie Hypotekim. Warszawy. Akta kapituły kościoła św. Jana od r. 1617, akta kościoła, akta sądu dziekanów od r. 1449 do 1492. Akta konsystorza archidyecezyi warszawskiej i Wizyty biskupów. Akta, pojedynczych kościołów. Akta bractw. Archiwum akt dawnych b. komisyi rządowej przychodów i skarbu, posiadające pomiędzy innemi lustracya starostwa Warszawskiego z r. 1564, 1620, 1660, 1765, 1789 i 1824, tudzież Akta m. Warszawy tomów 24. Archiwum okręgu naukowego. Archiwum b. komisyi wojny. Akta zakładów dobroczynnych, szpitali, instytucyj i t. d. Archiwum w Willanowie. Biblioteka ordynacyi Zamoyskich, posiadająca pomiędzy innemi Kodeks czerwiński i rękopis prof. Antoniego Magiera p. t. Estetyka miasta stołecznego Warszawy czyli historyczne opisanie rozmaitej zmiany postaci tego miastaobyczajów mieszkańców różnego stanu, sposobu ich życia, zabaw, wychowania młodzieży, wzrostu literatury, kunsztów, rzemiosł, handlu i odmieniającego się gustu w strojach, sprzetach, pojazdach i t. p. od początku panowania Stanisława Poniatowskiego, tudzież z krótkim zarysem życia jego domowego, aż do teraźniejszych czasów, wraz z opisem niektórych w tydh latach przytrafionych zdarzeń. W zbiorach prywatnych Juramentum proconsulis, advocati, consulis novi, scabini novi etc. Regestr rewiziey gospod m. Stary Warszawy 1669 r. Taryfa miasta 1672 r. Rewisia y pomierzenie na pręty ulic warszawskich do brukowania 1694 r. Historia domus varsaviensis Scholarum Piarum 1729 1788 r. Artykuły bractwa. kupieckiego warszawskiego z dawnych przywilejów zebrane 1729 r. Przełożenie praw m. Warszawy względem ogólnej juryzdykcyi y wyłuszczenie, iakim pretextem jurydyki różne przy tym mieście utrzymuią się. Praerogativa marsalcorum in usum Casimir Ludovici Bieliński. Informacya o funduszach kościoła, szkół y Coliegii Varsaviensis Societatis Jesu 1773. Żywoty i ciekawości tegoczesne przez ks. Alipiego Niedzielskiego, w r. 1815 prowincyała klasztoru warszawskiego O. Augustyanów. Po za Warszawą posiadają ważne do historyi tego miasta dokumenta Biblioteka Cesarska w Petersburgu, Akademii i uniwersytetu w Krakowie, Muzeum Czartoryskich np. Opis grobu i ciała Jana III w kościele Kapucynów warszawskich i t. d. b Źródta drukowane. Ogólne Zbiory praw, przywilejów i dokumentów Volumina legum, Dziennik praw, Swod zakonów, Rzyszczewskiego i Muczkowskiego Codex diplomaticus Poloniae, Raczyńskiego Codex diplomaticus Majoris Poloniae, Kodeks mazowiecki J. T. Lubomirskiego, W. Platera Zbiór pamiętników, Gawareckiego Przywileje i Pamiętnik historyczny płocki, Pawińskiego Źródła dziejowe t. IV, IX, XI, XVI Do prawodawstwa miejskiego; Porządek sądów i spraw miejskich praw majdeburskiego, Speculum Saxonum, Tucholczyka Farrago actionum, Bandtkiego Jus culmense, Czackiego Rozprawa o prawach mazowieckich. Kronikarze, geografowie i historycy Długosz, Sarnicki, Kromer, Gwagnin, Jan Krasiński, Starowolski, Rudawski, Kochowski, Załuskiego Epiatolae, Brauna Theatrum urbium 1593 1613, Laboureura Relation du voyage 1647, Świeckiego Topographia Masoviae, z r. 1634 w przekładzie polskim pomieszczona w Kwartalniku Kłosów t. II z r. 1880, Cellaryusza Descriptio Regni Poloniae, Łubieńskiego Warszawa Świat we wszystkich częściach 1740, Regnard OeuTres 1783, Reise eines Lifländerl 1793, Niemcewicza Pamiętniki o dawnej Polsce Jarzemski, Dziennik poselstwa kardynała Gaetano, Pamiętniki Cillego, Jezierskiego Wyrazy porządkiem abecadła, Portofolio Maryi Ludwiki, Świeckiego Opis starożytnej Polskij Balińskiego i Lipińskiego Starożytna Polska, Kozłowskiego Dzieje Mazowsza, Maciejowskiego Historya rzemiosł i Historya miast i mieszczan, Makowieckiego Przemysł i Rzemiosła, Jaroszewicza Matka świętych, Lipińskiego Czasy Augusta II i Wiadomości historyczno numizmatyozne, L. Jamiołkowskiego O stanie narodu, J. Przyborowskiego Wycieczki archeologiczne, Góra Kalwarya czyli Nowy Jeruzalem, Pawińskiego Ostatnia księżna mazowiecka, Łęskiego Jan Sobieski, Łukaszewicza Historya szkół, Świeżawskiego i Wendy Wojciech Oczko, Pamiętniki Albrychta Radziwiłła, Kitowicza, Lubomirskiego, Ochockiego, Nakwaskiej i in. Roczniki Towarzystwa Przyjaciół Nauk, instytutów religijnych i edukacyjnych i t. d. , Kalendarze Obserwatoryum astronomicznego warszawskiego, Gałęzowskiego, Strąbskiego, Jaworskiego, Ungra i in. , Pamiętnik fizyograficzny i t. d. Czasopisma dawne Merkuryusz Polski, Kuryer polski, Kuryer warszawski, Wiadomości warszawskie, Gazeta warszawska, Courier de Pologne, Gazette de Varsoyie, Warschauer Zeitung, Korespondent krajowy i zagraniczny, Monitor, Gazeta narodowa i obca, Pamiętnik polityczny i historyczny, Polnische Bibliothek, Thornische Nachrichten, z nowych Dziennik powszechny, Dziennik warszawski, Dziennik politechniczny, Przegląd techniczny, Tygodnik illustrowany, Biblioteka warszawska, Kłosy, Wieniec, Wszechświat, Kuryer warszawski i Codzienny. c Taryfy m. Warszawy są z lat 1655, 1659, 1669, 1672, 1685, 1722, 1754 i 1775, wszystkie rękopiśmienne. Pierwszą drukowaną jest Taryfa m. Warszawy do składki na koszary, ułożona w r. 1784, wydana 1786, drugą zaś Opis wszystkich pałaców, domów, kościołów, szpitali 1797 r. Następnie idą taryfy z lat 1807 dwie, 1808, 1812, 1813, 1817, 1821, 1825, 1831, 1839, 1844, 1848, 1849, 1852, 1853 w Kalendarzu Ungra, 1854 Skorowidz mieszkańców m. Warszawy z taryfą domów, ułożony pod kierunkiem zarządu policyi, 1856 w Kalendarzu Ungra. Od r. 1857 mamy co rok taryfy w kalendarzach i wydawane przez biuro Oberpolicmajstra. Z tych późniejszych taryf wymienić trzeba Przewodnik warszawski informacyjnoadresowy na r. 1869, z dołączeniem taryfy domów m. Warszawy i przedmieścia Pragi, zamieniającej hypoteczne numera na nowe policyjne, ułożony przez Wiktora Dzierźanowskiego. Brak taryf z r. 1826 i 1827 zastępuje poniekąd Przewodnik warszawski N. Glucksberga ze skorowidzem ulic. d Plany m. Warszawy. Najdawniejszym, bo może jeszcze z czasów Stefana Batorego, jest plan na arkuszu średniego formatu, wydany w Amsterdamie, p. t. Tarsavia, nobile in Polonia oppidum ad Viatulam positum, accuratissima delineatio, bez wskazania roku i autora; jest on zdjęty z lotu ptaka, na wzór wydawanych przez Brauna w Kolonii od 1593 do 1613 r. Urbs Vareavia sedes regum Poloniae ordinaria eo statu representata quo a 8. R. M. Syeciae d. 30 Augusti 1655 oceupabatur w Dziejach Karola. Gustawa przez Puffendorfa, Norymberga, 1696; wykonał go Eryk hr. Jönsen Dahlberg, generał kwatermistrz i senator szwedzki. Dwa plany z czasów Jana Kazimierza w Atlasie Stanisł, hr. Platera. Delineacia miasta Starej i Nowej Warszawy, oraz cyrcumferencya pryncypalniejszych jurydyk, wykonał inżynier Augustyn Locci stosownie do uchwały sejmu 1686 r. Plan de la Tille de Varsovie. .. Ievé par l ordre de comte Bieliński par M. Ricaud de Tirre Gaille lieutenant colonel et ingenieur. .. 1762 r. , składa się z 12 sekcyj, każda o 4 wielkich arkuszach, dotąd nierytowany w zbiorach magistratu. Taż sama mapa zmniejszona na 4 arkusze, rytowana w Dreznie 1762 r. przez Marstalskiego z widokiem Warszawy, 16 gmachów i kościoła św. Krzyża, z granicami jurydyk w bibliotece uniwersytetu warszawskiego. Delincacya miasta rezydencyalnego Warszawy, przedmieściów i całej okolicy z wyrażeniem rynków, ulic, kościołów, zamku, pałaców, pod rządem laski Stanisława Lubomirskiego marszałka, w r. 1771 zdziałana, rysunek ogólny, planów 11 na wielkich arkuszach, oraz 10 plansz tuszem i kolorami malowanych widoków. Special Chaertgen Ton Warschau oder geographisohe Delineation der Warschauer Sudwestlichen Gegend und Situation der auf der Mittags und AbendSeite umherligendan Orte, oraz Grundriss oder verjungte Delineation der im Grunde proportionirt vorgestellen Situation der wornehmsten Gegenden, Gassen und Gebäude von Warschau, na małym arkuszu, z podpisem O. P. Boëtins fc. Plan de Varsovie. .. dedié a comta Wielhorski par Rizzi Zanoni 1772, gravé par Chalmandier, Arrives fecit aedes et ord. , Chalmandier sculpsit urbem, André scrip. , z widokiem miasta i temiż gmachami co wyżej, z pierwszy raz dołączonym planem Pragi w Atlasie Zanoniego. Plan icnographique de la ville de Varsovie, Planta miasta Warszawy z przedmieściami 1779, a Varsovie chez Michael Groell, z podpisem Major Hennequin del. Varsoviae, M. Keyl soulp. Dresde, z wymienieniem ulic, kościo łów, drukarni i t. d. Mapa okręgu Warszawy w promieniu mil pięciu, przez pułkownika Karola de Perthes geografa, odbita w Paryżu u Tardie go. Plan de la Tille de Varsovie, Grundriss yon Warschau, D. F. Solzman delin. , Jlltting sculpsit w Historisch genealoBche Kalender auf J. 1796, Berlin, bei Johann Unger. Plan Warszawy w r. 1794 w Memoires par M. le General Pistor, Paryż, 1806. Plan miasta Warszawy, Plan Ton der Stadt Warschau, odrysowany w r. 1808, z podpisem Bach sc. Dresde, 1809, wykonany dokładnie podług pomiarów pruskich, z okolicami i wyszczególnieniem gmachów. Rys ogólny Warszawy zdjęty przez oficerów inżynieryi 1819 r. , litografowany przez konduktorów korpusu inżynieryi, wyciśnięty w prassie sztabu kwatermistrzowstwa generalnego w Warszawie na arkuszu. Plan bez tytułu w litografii tegoż sztabu 1820 r. Plan ogólny Warszawy podług zrobionego przez inżynierów wojskowych, w litografii Ludwika Letronne w Warszawie, 1820 r. Pian generale de Varsovie fait d aprés celui des ingenieurs militaires, Varsovie, k la litographie de Louis Letronne, Vivier fecit. Plan de Varsovie avec les principaaux édifices, dessiné et litographié par Leonhard Schmidtner, 1825, z 55 rysuneczkami gmachów. Plan m. Warszawy kopiowany w r. 1826, w instytucie litograficznym szkolnym, z podpisem J. Sławiński. Tamże, zdjęty przez Wilhelma Kolberga, 1827 r. , litografowany przez Wilhelma Ruchacza. Plan miasta stołecznego Warszawy z rozkazu Jego Cesarzowiozowskiej Mości W. Ks. Konstantego Cesarze wiozą, Naczelnego Wodza, przez oficerów korpusu inżynierów wojsk Królestwa Polskiego uskuteczniony 1829 r. ; tryangulował i dyrygował zdjęcie planu podpuł. inżynierów Koriot, wymierzali porucz. Szymanowski i Dunin, podpor. ; Starowolski, Zalewski i Brochocki, litografowali porucz. inż. Dunin, podpor. Żalewski, Zakrzewski i Brochocki, konduktor inż. Waśkiewicz, pismo litografował Al. Zakrzewski podpor, kor. inż. ; składa się z 9 sekcyj na tyluż arkuszach. Plan okolic Warszawy. Plan des enivirons de Varsovie levé et litographié par le Quartier Maitral Géneral de 1 armee Royale Polonaise en 1829, z podpisem Litographie par lieutnantes du Quartier Maitral Géneral Polakiewicz, Markowski, Mysłakowski et Chyliński. Plan i obraz Warszawy. Plan et panorama de Varsovie, N. Glücksberg, 1831; składa się z planu ogólnego i 18 kart oddzielnych z planami ulic; tekstu objaśniającego w dwu językach stronic 30. SituationPlan von Warschau nach der Aufnahme der russischpolnischen GeneralQuartiermaister Stabes gezeichnet von L. Scaupae premier Leitenant in der Königl. Preussisch. sechsten ArtillerieBrigade, 1831; lith. u. gedr. bei W. Steinmetz in Breslau; napisy i wymienienie znakomitych gmachów po polsku i niemiecku. Warsav published under the Superintendance of the Society. .. z podpisem Drawn by W. B. Ciarkę, Engraved by T. E. Nickolson, Londyn, 1831, z napisami polskiemi i angielskiemi, z 15 widokami gmachów. Plan Warszawy z objaśnieniem przy wydanej przez Maire a w Paryżu 1883 r. Carte itineraire et politique de l Europe. Plan de la ville de Varsovie revu, corrigé et litographió al echelle de 1 4200 par ordre de S. A. le Feldmaréchal Prince de Varsovie, Conate Paskiewitsch d Erivan, Namestnik de Boyaume en 1846 par les officiers d Etats Major. Plan Warszawy wydany przez W. Kolberga, w litografii J. Herknera 1848, 1850 i 1868 r. Pian z r. 1850, w języku russkim, wykonany w litografii okręgu naukowego przez Seweryna Oleszczyńskiego. Z nowych planów wymieniamy tylko ważniejsze Plan ogólny m. Warszawy i przedmieścia Pragi z dodaniem 120 cząstkowych planów na oddzielnych kartkach i 9 przedmieścia Pragi, z taryfą domów, wykonany przez inżyniera Świątkowskiego, w litografii F, Schustra. Plan m. Warszawy i okolic 1856 r. , przez pułkownika sztabu generalnego Witkowskiego, z dodaniem planiku miasta w r. 1656, w języku ruskim i polskim. Plan m. Warszawy z oznaczeniem numerów posesyj, cyrkułów i rewirów policyjnych; wykonał w r. 1865 inżynier Stanisław Modliński, w języku russkim i polskim; składa się z 18 arkuszy. Plan wykonany w litografii F. Kasprzykiewicza, z dodaniem mapki okolic w języku russkim i polskim. Obraz układu warstw geologicznych gruntu Warszawy między 7 a 8 stopą niżej poziomu braków, ułożył podług rezultatu wierceń dokonanych przez magistrat w r. 1876 dr. Aleksander M. Weinberg, Plan Warszawy na skalę 1 16, 800, wykonany w r. 1888 pod kierunkiem W. Lindley a przez wydział pomiarów za naczelnika H. Lichtweissa; odbito w litografii W. Główczewskiego. Plan informacyjny m. Warszawy, 1890 r. , nakład litografii Ottona Flecka. W sali ratusza znajduje się plan miasta w wypukłorzeźbie z gipsu, Wydział pomiarów zarządu kanalizacyjnego i wodociągów pracuje nad szczegółowym, na wielką skalę planem miasta i przedmieść. Planów pojedyn Warszawa czych posesyj, ogrodów i t. d. , bardzo licznych, nie wymieniamy, jako znajdujących się przeważnie w rękach prywatnych. e Widoki. Najdawniejszym widokiem Warszawy jest mały drzeworyt podłużny, umieszczony jako winieta przy konstytucyach sejmu walnego warszawskiego roku 1581 na str. 213 dzieła Constitucie, Statuta y Przywileje, na walnych seymiech koronnych od roku Pańskiego 1550 aż do roku 1581 uchwalone Kraków, Mikołaj Szarffenberger, 1581. Tenże drzeworyt powtórzony na str. 3 oddzielnie wydanych konstytucyj sejmu 1589 r. Kraków, Szarffenberger. Widok Warszawy w formacie arkuszowym, z herbami państwa i miasta, z 2 figurami mężczyzn i 4 kobiet, z tekstem objaśniającym łacińskim na odwrotnej stronie, znajduje się w dzieło sześciototomowem Theatrum urbium praecipuarum mundi, wydanem w Kolonii, przez Jerzego Brauna pospołu z Franciszkiem Hogenber giem, od r. 1593 do 1613. Varsovia, miedzioryt z herbami państwa, województwa i miasta. Urbs VarsaTia ex facie exhibita qua conspiciebatur postquam amisso praetio a S. R. Poloniae et a S. M. Sveciae secunda vice ocoupata fuit d. 22 Jun. a. 1656. Perelle sculp. , E. J. Dahlberg delin. , w dziele Pufendorfa De rebus a Carolo Gustavo gestis Norymberga, 1696. Widok Warszawy w dziele Andrzeja Zeiler a Cellarius Regni Poloniae descriptio Amsterdam, 1659. Warschau, G. Bodenehr fec. et exoud. Aug. V. Augsburg, z objaśnieniem wzmiankującym r. 1708. Varsovia, z herbem państwa i grupami osób pieszych i konnych, F, B. Werner del. Joh. Friderich Probst haeres Jer. Wolffy exc. A. V. Augsburg. Warsovia, Elias Boeck fecit tamże, Augsburg. Warsovia, Warschau, Johann Christoph Haffner excud. Augsburg Warsaria, nach dem Natural gezeichnet von C. F. Erndl. Ingen. Capit. , M. Bodenehr sc. Dresd. , w dziele Erndtela Warsavia phisice illustrata Drezno, 1730 Bernard Beiotto de Canaletto z własnych obrazów olejnych rysował widoki Warszawy Prospekt placu przed ks. Bernardynami, biorąc wejrzenie z nad bramy Krakowskiej 1771 r. , Widok Warszawy, zacząwszy od pałacu Sapieżyńskiego aż na koniec Solca i dalej aż do zamku willanowskiego z częścią m. Pragi po drugiej stronie Wieły malowany 1770, sztychowany 1772 r. , Prospekt Warszawy od pałacu Ordynackiego aż do zamku z częścią Pragi za Wisłą malowany 1772, sztychowany 1774. Vue de Varsovie prise depuis le château de Vilanow, â Varsovie 1776, chez Jean Auguste Poser, libraire z popiersiem Stanisława Augusta. Varsovie, vue prise de Praga, W. Ulrich litogr. , de la lithographie F. Schuster, widok ogólny z 16 widokami gmachów. Warszawa od strony Pragi, litograf. B. w litografii Banku Polskiego. Widok Warszawy, J. Herkner. Varsovie dessinée d apres naturo par Schurr 1836 a Varsovie chez fréres Pellizaro, rysował Rychter. Licznych widoków późniejszych nie wymieniamy, jako też wydanych w końcu XVIII i na początku XIX w. bez miejsca, roku i autora. Widoków poszczególnych gmachów, osobno wydanych, niepodobna tutaj wyliczać, gdyż w jednym tylko zbiorze Gwalberta Pawlikowskiego było ich przeszło 300. Najcelniejsze ze sztychów są Leonarda Schmidtnera, F. Bietricha, Kielesińskiego i Pilińskiego, litografie W. Ulricha, W. Gersona, Leroy i Pajansa, fotografie Beyera, Mieczkowskiego, Brandla i Karolego. Od lat 40 pisma illustrowane, jak Przyjaciel ludu, Tygodnik iłlustrowany, Kłosy, Wieniec, Tygodnik powszechny, podały wiele widoków Warszawy. Życie warszawskie illustruje. Album i Kram malowniczy Jana Feliksa Piwarskie, go, oraz Album Franciszka Kostrzewskiego. f Opracowania a Opisy ogólne. Adam Jarzembski Gościniec albo krótkie opisanie Warszawy z okolicznościami jej dla kompanii dworskiej. Wydany r. P. 1643. Chrystyan Henryk Erndtel. Varaavia physice illustrata sive de aere, aquis, locis et incolis Warsaviae, eorundemque moribus et morbis tractatus. Qui annexum est viridarium vel catalogus plantarum circa Warsaviam nascentium. Drezno, 1730. Johann Bernonilli. Reise durch Brandeburg, Pomern, Preiszen, Curland, Ruszland und Pohlen in den Jahren 1777 und 1778 Lipsk, 1780. Gottlieb Merkel. Reise eines Lifländers von Riga nach Warschau Berlin, 1796. J. W. Krasiński Guide de voyageur en Pologne, orné d une carte de poste, d un plan de Varsovie et de 10 gravures Warszawa, 1820. Toż po polsku tamże, 1821 Ł. Gołembiowski Opis historycznostatystyczny miasta stołecznego W. Nowy kalendarz polityczny na r, 1826. Opisanie historycznostatystyczne m. W. z planem miasta i 6 widokami Warszawa, 1826. Opisanie histo ryczno statystyczne m. W. , wydanie drugie poprawione, znacznie pomnożone i rozszerzone Warszawa, 1827. A. Wejnert. Starożytności Warszawy. Tom I Wiadomość historyczna o herbie W. O głównych podziałach W. o pierwszych okopach otaczających Pragę. Opis historycznostatystyczny szpitali św. Ducha i P. Maryi. Opis trzech bram nowomiejskich. O ratuszu Grzybowa pod W. Tom II o przeniesieniu rezydencyi królów z Krakowa do W. O herbie W. z r. 1589. O najdawniejszych widowiskach teatralnych w W. do r. 1776. Opis herbu m. Pragi pod W. Warszawa O dochodach Starej W. z r. 1580. Wiadomość o pałacu pod N. 369. Tom III Opis trzech kęp na Wiśle pod W. Opis zaślubin królewicza Jakóba Sobieskiego z Elżbietą Jadwigą Amalią księżniczką Nejburską. Wiadomość o morowem powietrzu w W. w latach 1624 i 1625. Obchód uroczystości Bożego Ciała w W. w XVII i XVIII w. Rozwiążąnie wątpliwości o istnieniu w W. kościoła N. M. Panny Zwyciężkiej i Kępy na Wiśle przy Bełku. Odkrycie wodociągów dawnych Nowej W. Tom IV O zapisach posagowych dla ubogich panien w W. od r. 1481. Najdawniejsza taryfa W. wydana w r. 1655. Opis hołdów ks, Kurlandyi i Semigalii odbywanych w W. O kaplicy w domu Poprawy Ouchthanzie. O cechu malarskim od r. 1515. O wykrycia dawnych wodociągów i wykopalisku przy kolumnie Zygmunta III w r. 1853. o rozwalisku dawnych wałów W. w r. 1853. o przywileju założenia W. O podarunkach z ryb w Warszawie w XVI i XVII w. O zbytku w ubiorach w XVIII w. Co byli kościelni i opłata workowego. O pierwszych meldunkach osób r. 1672. O najdawniejszym kościele ewangelickim od r. 1581. O bractwie muzycznem p. n. Artystów Maryackioh w XVIII w. Tom V O domie Poprawy i szpitalu sierot moralnie zaniedbanych. Zbiorki o kościele św. Krzyzkim czyli Gwardyackim. Szwedzi w W. O karze aresztu przez odsiedzenia w klatce. Bractwo muzyczne Uzualistów od r. 1717. Tom VL O zgromadzeniu Panien i Wdów Dewotek. Opis szpitali warszawskich w XVIII w. O projekcie wystawy sztuk w r. 1851. Obwieszczenie marszałkowskie. Obwieszczenie względem gazet pisanych. Obwieszczenie względem doktorów, cyrulików i t. p. Obwieszczenie co do osób do teatru należących. Obwieszczenie taksy skórowej. Lustracye Warszawy. Przywilej założenia Pragi. Opis kolumny Zygmunta III Pomnik Kopernika. Dowody kapitulacyi z r. 1794. Pomnik N, M. Panny Paasawskioj, Warszawa, 1848 1855. F. M. Sobieszczański. Eye historycznostatysty czny wzrostu i stanu Warszawy od najdawniejszych czasów aż do 1847 r. Warszawa, 1848. Przewodnik po W. z planem miasta, ozdobionym 10 rycinami na stali. Warsz. , 1857. Toż samb wyszło jednocześnie po francuzku i niemiecku. Warszawa w Encyklopedyi powszechnej, t. XXVI, 1867. F. Fryzę i J. Chodorowicz, Przewodnik po W. i jej okolicach z mapą miasta i drzeworytami. Warsz. , 1873. W. Czajewski, Illustrowany przewodnik po W. Warszawa, 1892. F. K. Martynowski, W. i jej osobliwości Przewodnik kolejowy W. Rakowskiego, półrocze letnie 1892. Eryk Jachowicz A. Messyng, W. Przyborowski, A. Skrzyneckie Wł. K. Zieliński i L. V. Zieliński. Illustrowany przewodnik po Warszawie wraz z treściwym opisem okolic miasta; 132 illustracyj w tekście, oraz plan m. Warszawy i Pragi. Warsząwa, 1893. Prace szczegółowe, Albertrandi. Historya początku W. Pamiętnik warsz. , 1809; tamie krytyka przez Bandtkiego. M. Baliński. Fundacya zakonu i kościoła ks. Kapucynów w W. Warszawa, 1840. T. Bartmański. Przyczynek do archeologii W. 1855. J. Bartoszewicz Kościół św. Andrzeja i Kanoniczki w W. Biblioteka warsz. , 1850; Historycy W. Bibl. warsz. , 1853; Karol de Tomatys Kalend. Ungra na r. 1854; Treść i wyjątki z Estetyki Magiera Dziennik warsz. r. 1855 Nr. 299 313; Kościoły warszawskie rzymskokatol. opisane pod względem historycznym. Wizerunki kościołów i celniejsze w nich nagrobki rysował na drzewie Michał Starkman. Warszawa, 1855; Wyjątki z Historyi Warszaw I w Dzienniku warsz. 1855 r, , II w Kalendarza Ungra 1855 r. , w Księdze świata 1855 r. , IV w Kalend. Ungra 1856 r. p t. Warszawa w r. 1705; Teatyni w Warszawie. Kalendarz Ungra na 1859; Mazowsze, Mazury Kalendarz Ungra na r. 1865; Warszawskie Księstwo Piastów Encykl powszechna tom 26; W. Ks. Warszawskie od r. 1807 do 1815 tamże; Kronika pałacu Krasińskich w Warszawie. Podróż Regnarda po Polsce. Dzieła, t. IX, Kraków, 1880; Warszawa i Kraków Dzieła t. X. J. Bloch. Głos w kwestyi kanalizacyi W. 1859. W. Bogusławaki, Dzieje Teatru Narodowego Warszawa 1820 1823. B. P. Instytut szlachecki w W. Kalend. Ungra na r. 1854. B. Chlebowski Początki W. Ateneum, 1892. Dekret Fryderyka Augusta w ks. warsz, z d, 16 marca 1809 r. o Żydach w W. F. S. Dmochowaki, Obrazki na tle historycznem skreślona z XVIII i XIX w. I Rok 1726. II Rok 1758, Zacni współzawodnicy. III Rok 1788, Pałac i ogród Krasińskich. Rok 1809, Rada wojenna. Kalendarz astronomicznogosp. na r. 1864. Ks. A. K. Diehl. Wiadomości kościelne ze zboru ewang. reform. warsz, za lat 25 od r. 1860 do r. 1884. 1885; Wiadomości historyczne o cmentarzu ewang. raform. w W. , 1893; Dyaryusz zgromadzeń, miejscowego m. Warszawy y wydziałowego miast ks. Mazowieckiego i wojew. Rawskiego, do wydziału warszawskiego należących w dniach 1 i 10 sierpnia r. 1791 w kościele farnym kollegiaty warszawskiej św. Jana odprawionych; B. Flatt Wiadomość historyczna o instytucie agronomicznym w Marymoncie. Warszawa, 1830. Flatt Oskar. Brzegi Wisły od W. do Ciechocinka Warszawa z 7 widokami i 2 mappami. Warsz. , 1854. P, Fliderbaum, Projekt centralnego dworca kolei żelaznych w W. Petersburg, 1879, po russku. Fundacya ks. P. Skargi Kalendarz na r. 1870. A. Gagatnicki. Kościół W. W. Św. w W. na podstawie dokumentów urzędowych. 1893. W. Gawarecki Wiadomość o życiu y czynach X. Piotra Boduina missyonarza, założyciela instytutu p. t. Dzieciątko Jezus. Warsz. 1818. F. Girsztowt. Rys hiBtoryczno statystyozny Warszawskiej Medyko Chirurgicznej Akademii od jej zawiązku w d. 4 ozerwca 1857 r. aż do wcielenia do Szkoły Głównej d. 1 paźdz. 1863 r. Warsz. , 1865. W. Gomulicki Przechadzki po W. Tyg. illustr. , 1892. Stanisław Goślicki Pamiętnik Teatrów Warszawskich. 1871. Gravamina et prejudicia, które miasto Stara Warszawa ponosi summarie zebrane. 1766. J, K. Gregorowicz. Żebractwo uliczne. Obrazek warsz. Kalendarz Ungra na r. 1859. Br. Oregorowicz Warszawa pod względem topograficznym, hygienioznym i geologicznym wraz z planem miasta wystawiającym wartość hygieniczna każdego domu. Warszawa, 1862. Gronau, Ueber den Verfall der Hauptstadt Warschau. Warszawa, 1804. J. Heppen, Pierwsza piwiarnia piwa bawarskiego w W. Kalendarz dla wszystkich na r. 1879. J. Heppen i A. Mieszkowski, Otwarcie Teatru wielkiego Kuryer warsz. 1891 r. , N. 251; Serh Warszawy Dziennik warsz. 1853 r. , N, i. Historya konwiktu warsz. ks. Pijarów. Popisy publiczne 1815 i 1816 r. . Historya zaprowadzenia instytutu ks. Pijarów do Warszawy. Popis publiczny uczniów. Warszawa, 1820. L. Hubert. Projekt ustawy względem żebraków za Stanisława Augusta. Kalendarz Jaworskiego na r. 1858. Informacya o prawach i swobodach m. Starej Warszawy y o ubliżeniu onym przez różne osoby. Za Stanisława Augusta. W. Jastrzębowski, Karta meteorograficzna stolicy Królestwa Polskiego, przedstawiająca 1 obraz głównych wypadków dostrzeżeń meteorografioznyoh w Warszawie od 1803 do końca 1828 r. przez A. Magiera; 2 podział roku na pory naturalne czyli gospodarskie; 3 zmiany długości dnia, z dołączeniem tablicy. Warszawa, litogr. W. Ruchacz; Karta klimatologiczna Warszawy, jako środkowego punktu Europy, przedstawiająca sposobem rysunkowym, liczbowym i opisowym, obraz ogólny klimatu tego miejsca, skreślony wepług wypadków rachunku i dostrzeżeń meteorologicznych, czynionych w W. , blizko przez pół wieku, t. j. od 1779 do 1828 przez Karola Bystrzyckiego i Antoniego Magiera. Warsz. , 1846. J. L. Jastrzębski, Polskie Wizytki czyli historya fundacyi pierwszego klasztoru zakonnic Nawiedzenia N. M. P. w W. Rzym, 1849. KT. Jeziorowski. Historya Warsz. Towarzystwa Dobroczynności od 1814 do 1852 r. Warsz. , 1863. Kalendarz zwyczajowy Kalendarz Ungra na r. 1854. Kochański, Akt uroczystego otwarcia r. 1857 Warszawskiej MedykoChirurgicznej Akademii, oraz wiadomości dotyczące pierwotnego jej urządzenia. Warsz. , 1858. W. Kolber. Notice sur projet d un pont permanent sur la Vistule pres de VarsoYie. Warsz. , 1858; Kilka badań starożytności warsz. I. Ślady dawnych murów otaczających Miasto Stare, odszukane w r. 1868. Warsz. , 1870, z planem; Odpowiedź na artykułu Wyjaśnienie założenia murów obronnych m. Warszawy. Gazeta polska, 1871, Nr. 16. W. Koleżak Posąg króla Zygmunta III w Warszawie. Z 7 rycinami. Warsz. , 1887. J. Korzeniewski. Napisy na tablicach miedzianych wpuszczanych w ściany cerkwi na cmentarzu wolskim pod Warszawą. Warszawa, 1887, po russku. Grzegorz Kostrzewa, Smakosze. Obrazek miejski. Kalendarz Jaworskiego na rok 1858. Kościół św. Karola Boromeusza Alleluja, Warszawa, 1842. Kościoły na Pradze Pamiętnik religijnomoralny, 1854. J. Kowalczyk, O spostrzeżeniach meteorologicznych w Warszawie Pamiętnik fizyografiozny, 1881. A. Kraushar, Siedmiolecie Szkoły Głównej warsz. 1862 1869. Wydział prawa i administracyi. Warsz. , 1883; Drobiazgi historyczne Marek Reverdil, Obrazek podług A. Magiera, Wspomnienia trybunalskie, Przygody Francuza Payen a Petersburg, 1892. J. I. Kraszewski, Podróż p. L. S. M. A. 8. D. P. z r. 1776 do Polski Kalendarz Ungra na r. 1872. Kronika m. Warszawy od 1800 do 1863 r. Kalendarz na r, 1866, nakładem J. Radomińskiego, Bendelikon, 1866. F. Krupiński. Dwanaście kościołów warszawskich z rysunkami Kalendarz Jaworskiego na r. 1876. Tamże widok z nowego mostu. A. Krzyżanowski, Pogląd na powołanie, dzieje i sprawy zakonm Trynitarzy w Polsce Pamiętnik religijnomoralny tom XX, XXI. K Kucz. Pamiętniki na. Warszawy z r. 1853 Warszawa, 1854. Dr. J. Kulesza, Instytut św. Kazimierza w Warszawie. Rzecz czytana na publicznem posiedzeniu Towarzystwa lekarskiego warsz. w d. 25 stycznia 1852. Kupcy m. Starej Warszawy, dla ocalenia Comertii niektóre Materye publicznego Dobra tyczące się, krótko zebrane na Seym teraźniejszy podaią za Stanisława Augusta. Ks. K. Kurowski Wiadomość historyczna o kościele, kollegium i gmacbach należących dawniej do ks. Jezuitów warsz. , ogłoszona po otwarciu na nowo kościoła w d. 19 marca 1836 r. Warszawa, Warszawa Warszawa 1836; Wiadomość historyczna o kościele metropolitalnym warsz. p. w. św. Jana Warszawa, 1841; Wiadomość historyczna o kościele parafialnym P. Maryi w W. Alleluja, rocznik religijny, Warsz. , 1842; Wiadomość historyczna o pałacu rządowym w Warszawie zwanym Krasińskich Kalendarzyk polityczny Fr. Radziszewskiego na r. 1842; Wiadomość historyczna o zamku warszawskim tamże na r. 1845; Grobowiec ostatnich książąt mazowieckich w kościele katedralnym św. Jana tamże na r. 1846; Rynek warszawski tamże na r. 1847; Kościół i klasztor PP. Wizytek Warszawa, 1856; Kościół św. Jerzego Pamiętnik religijny t. I. F. H Lewestam. O wynalazku i rozwoju sztuki drukarskiej i o zakładach S. Orgelbranda w Warszawie Kalendarz. Warsz. Towarzystwa Dobroczynności na r. 1863. T. Lipiński. Kronika Ujazdowa do końca XVIII w. Biblioteka warszawska, 1843 r. ; Wydatki magistratu Starej Warszawy z r. 1579 Biblioteka warszawska, 1849. St. . Lisowski. Wiadomość historyczna o księgarniach i drukarniach warszawskich od najdawniejszych czasów aż do r. 1793, czerpana z akt dawnych. W. A. Maciejowski, Rozbiór krytyczny dzieła p. t. Starożytności Warszawskie Ateneum, 1848. Antoni Magier. Estetyka ob. Archiwa. Karta meteorograficzna stolicy Królestwa Polskiego czyli obraz odmian powietrza wystawiający graficznym sposobem najważniejsze wypadki z dostrzeżeń meteorycznych czynionych w W. od 1803 do 1828 r. , przez Antoniego Mai giera ułożony i zmianami długości dnia obliczonemi na szerokość ieogr. warsz, pomnożony przez Woy. Jastrzębowskiego Warszawa, 1828, z objaśnieniem po polsku i francuzku. Estreicher wymienia też kartę meteorologiczpą Magiera z r. 1829. Dr. St. Markiewicz, O kanalizacyi m. Warszawy, X. Marmier, Leś chateaux de Varsorie Revue da Paris. Most na Wiśle Dziennik politechniczny, Warszawa, 1860. Napisy na sześciu tablicach wstawionych w ściany cerkwi wolskiej Warszawa, 1847, po russku. W. Narkiewicz Jodko, Pierwsze sprawozdanie z Instytutu Oftalmicznego imienia E. ks. Lubomirskiego Warsz. , 1872. Adam Naruszewicz. Biograficzne opisanie do portretów tych osób, które król zwykł był spraszać do siebie na czwartkowe obiady i uczone po nich posiedzenia. Zbiór tych portretów znajdował się w zamku warszawskim, w izbie poprzedzającej pokój królów marmurowy Gazeta Korespondent; Warszawski, 1826. W. Niewiadomski, Przechadzka po ogrodzie Botanicznym Kalendarz Jaworskiego na r. 1875. A, Niewiarowski Gwiazdka Warsz. , 1860. W. Nowicki. Ks. Jakób Falkowski, założyciel instytutu warsz, głuchoniemych Warszawa, 1876. Objaśnienie sprawy m. Starej Warszawy y konfraternii kupieckiej z Grekami y innemi przeciwko prawu handle prowadzącemi w sądach marszałkowskich koronnych mianey Za Stanisława Augusta. Obraz TreTisani ego w kościele WW. Świętych na Grzybowie Kalendarz Ungra na r. 1869. Obwołanie względem żydów przez Stanisława Lubomirskiego d. 3 kwietnia 1778 r. Obzor gor. Warszawy, wydawany bywa w ostatnich czasach co rok przez magistrat. Odpowiedz od stanu szlacheckiego miastom żądającym posiadania dóbr ziemskich za Stanisława Augusta. O Instytucie Głuchoniemych Warszawskim Warsz. , 1819. Opis budowy Zjazdu w W. z Krakowskiego Przedmieścia od Zamku do Wisły Dziennik politechniczny, Warszawa, 1862, z tablicami. Opisanie festynu danego w Łazienkach z okoliczności inauguracyi statui Jana III d. 14 września r. 1788. Opisanie uroczystości danej z okoliczności imienin JP. Stanisława Małachowskiego w pałacu i ogrodzie Krasińskich zwanym d. 14 maja r. 1789. O prawach konfraterniom y cechom po miastach erygowanym służących; o potrzebie i użyteczności onych za Stanisława Augusta. Ks. L. Otto. Przyczynek do historyi zboru ewang. augsburs. warsz. 1650 1781 Warszawa, 1881; Kazania w dniu pamiątki obchodu stuletniej rocznicy poświęcenia kośoion ła Trójcy św. zboru ewang. augsbur. warsz, d. 30 grudnia 1881 r. wypowiedziane Warszawa, 1882. L. P. Położenie geograficzne W. Kalendarz domowy i gospodarski St. Janickiego na r. 1841. Ch. Péreyra, Epitre adressée aux dames de Varsovie Warsz. , 1852. Ks. Jakób Piasecki, Opisanie kla. sztorów i kościołów ks. Franciszkanów prowincyi polskiej Pamiętnik religijnomoralny, tom VIII. S. Pisulewski. Opis roślin w sztuce lekarskiej używanych, w okolicy W. rosnących Kalendarz Ungra na r. 1858. Podanie do króla i rady nieustającej starosty warszawskiego o zniesienie odrębności sądowej jurydyk 1786. B. Podczaszyński, Dawne pismo wójta warszawskiego z 1459 r. Bibl. warsz. , 1849. Dr. J. Polak. O cholerze w r. 1892 w Warszawie w związku z historyą epidemij cholerycznych u nas Warszawa, 1893. Prace warszawskiego stałego komitetu sanitarnego Warsz. 1892 1893, po russku, dwa tomy. Projekt budowy i eksploatacyi kolei konnych w W. Warsz. , 1879, litografowana w jęz. russkim. Projekta dochodów i wydatków m. W. , wydawane co rok przez magistrat. Projekt kanalizacyi m. W. , wydanie magistratu. Ks. Prusinow ski. Jam Klemens Marya Hoffbauer, ustęp z dziejów kościoła XIX w. w Warszawie Wiedniu Grodzisk, 1864. Przechadzka po ochronach warszawskich Wieniec dla St. Jachowicza, tom III. A. Przezdziecki, Zdobycie Warszawy przez Szwedów w r. 1656 Bibl. warsz. , 1851. E Rastawiecki. Niektóre wiadomości o posadzie, różnoczesaych kolejach, pobudowaniach i wewnętrznych przyozdobieniach zamku warsz. Bibl warsz. , 1853. Ratusze w Warszawie Gazeta warszawską, 1866 r. , Nr. 37. F. Reinsztein. Pani majstrowa z Podwala Wisła. Cechy rzemieślnicze w Warszawie Tygod. illustr. , 1892 93. Replika dziedzica dóbr Gawłowa Wielkiego w kategoryi granicznej w, Gawłówkiem. Kwestyą graniczna między temi dziedzicami jest o Zakąd czyli pole naprzeciw Bieli będące y samą Biel za Stanisława Augusta. Ignacy Lojola Rychter. Wiadomość historyczna o kościele i klasztorze warsz. ks. Dominikanów na Nowem Mieście Popis szkoły wydziałowej ks. Dominikanów, Warsz. , 1828. Rys histor. statyst. szpitali i innych zakładów dobroczynnych w Królestwie Polskiem Warsz. , 1872, tomów III, zawiera Szpital św. Jana Bożego przez dra Rothego, Dzieciątka Jezus przez J. Bartoszewicza, św. Ducha przez dra Groera, Instytutu św. Kazimierza przez dra J. Kuleszę, szpitala ewangelickiego przez L. Spiessa, starozakonnych przez J. Rosenthala, św. Rocha przez F. Czajewicza, Dom przytułku i pracy i t. d. . S. M. Rzętkowski. Szynki i bawarye Kalendarz Ungra na r. 1872. Ks. P. S. Stan konwiktu warsz. ks. Pijarów na Żoliborzu Popis publiczny uczniów, Warszawa, 1820. Z. S. Przechadzki po Warszawie I. Od św. Jana do św. Aleksandra Kalendarz domowy Noskowskiego na r, 1876. P. Seifman, Wiadomość statystycznohistoryczna o szkole weterynaryi w W. Warszawa, 1866. J. Słowikowski. Stan wody na Wiśle pod W. od 1869 do 1880 z oznaczeniem stawania i puszczania lodów Pamiętnik fizyogr. , 1881. Charakterystyka Wisły tamże, 1892. F. M, Sobieszczański. Wiadomości historyczne o sztukach pięknych w dawnej Polsce Warsz. , 1847 1850, dwa tomy; Materyały do historyi bibliotek w Polsce. Informacya o fundacyi biblioteki J. I. Załuskiego. Nota biskupa Załuskiego Bibl warsz. , 1848; O najdawniejszej pieczęci m. Warszawy tamże; Ogrody w Warszawie i jej okolicach opisane w r. 1784 przez Szy mona Zug budowniczego kościoła ewangielickiego w W. Przypisami objaśnione Kaleń darz powszechny; O najdawniejszej pieczęci m. Warszawy Bibl, warsz. , 1848; Dopełnię nią i poprawki rozprawy J. Bartoszewicza p. i Kościół św. Andrzeja w Warszawie tamże, 1850; Nieco o historyi Warszawy Kalendarz powsz. na r. 1851; Pogląd na postać m. Warszawy w rozmaitych czasach i zmianach aż do dnia dzisiejszego Taryfa Świtkowskiego na r. 1852; Kościół św. Jana w Warszawie Kalendarz Strąbskiego na r. 1852. Brama Krakowska w Warszawie tamże. Kamienica przy ul. Daniłowiczowskiej pod Nr. 617 w Warszawie, dawniej Biblioteka Załuskich tamże; Pałac i Łazienki Królewskie Kalendarz powsz. na r. 1852; Pochodzenie nazwisk, położenie i rozległość ulic m. Warszawy czyli spis abecadłowy ulic pod względem topograficznym, etymologicznym i historycznym Kalendarz Ungra na r, 1856; Pomniki w kościele katedralnym tamże, r. 1856; Pochodzenie nazwisk pałaców, kamie nic, placów i ogrodów w m. Warszawie czyli spis abecadłowy takich posiadłości, które oddawna ustalone a osobliwe mają nazwiska tamże, 1857. Kalendarz historyczny m. Warszawy ułożony na każdy dzień całego roku z wypadków, zdarzeń lub wspomnień, jakie kiedykolwiek się tu stały tamże, na r. 1858; Wiadomość historyczna o archikonfraternii literackiej w W. tamże, r. 1859; Ulica Miodowa Wienieo dla St. Jachowicza, tom III; Wiadomość historyczna o dawnem zgromadzeniu kupieckiem w W. czyii o t. zw. konfraternii kupieckiej Kalendarz Ungra na r, 1860; Pałac Ordynacki w W. , mieszczący w sobie Instytut Muzyczny Kalendarz astronomiczno gospodarski na r. 1864; Wiadomość histor, bibliogr. o kalendarzach wychodzących w W. od najdawniejszych czasów aż do r. 1863 Kalendarz Ungra na r. 1864; Dawne urządzenia w W. tamże na r, 1865; Dawne zgromadzenia i obrady miejskie w W. istniejące do XVIII w. ; Dawne prawa miejskie w W. do końca XVI w. ; Krótka wiadomość historyczna o Żydach w W. od najdawniejszych czasów Kalendarz Ungra na r. 1866; Wiadomość historyczna o zgromadzeniach rzemieślniczych czyli cechach w W. tamże; Ulica Leszno w W. tamże, 1868; Ulica Nowy Świat tamże; Nowolipie i Nowolipki tamże; Ulica Senatorska tamże, r. 1869; Historya Saskiej Kępy pod Warszawą Kalendarz rodzinny nar. 1870; Ślady warownych murów w Warszawie Kalendarz Jaworskiego na r. 1871; Zkąd powstał w W. zwyczaj udawania się do Bielan na drugi dzień Zielonych Świątek Kalendarz rodzin ny na r. 1871; Historya warszawskiego Towarzystwa Dobroczynności Historya szpitali w Królestwie Polskiem, tom II; Pałac zwany Krasińskich przy ul. Długiej Kalendarz Jaworskiego na r. 1872; Opowiadania o W. , jej przeszłości i pamiątkach miasta Bibliote Warszawa ka warszawska, 1872; Ulica Ogrodowa Kalendarz Ungra na r. 1872; Straż miejska i Towarzystwo Strzeleckie w dawnej W. Kalendarz Jaworskiego na r. 1874; Dzieje dobroczynności w Warszawie do końca zeszłego wieku Kalendarz Ungra na r. 1874; Kronika gmachów warsz, uniwersytetu tamże, r. 1875; O dawnym magistracie m. W. w końcu XVIII w. Kalendarz Jaworskiego na r. 1876; Ogrody publiczne Kurjer warszawski, 1877; Rynek Starego Miasta tamże; Kamienica w rynku etaromiejskim tamże; Stara W. tamże, 1877 i 1878. J. Sporny, Powódź rz. Wisły w r. 1867 pod W. Kalendarz Ungra na r. 1868. Zabawa w Łazienkach tamże; O kanalizacyi miast, a w ezczególnoioi o kanalizacyi m. W. Kalendarz Ungra na r. 1866; O wodociągach, a mianowicie o zaopatrzeniu wodą m. Warszawy tamże. Sprawozdanie z ruchu ludności m. Warszawy, wydawane co rok przez wydział statystyczny magistratu. Steinkeller Piotr Kalendarz Ungra na r. 1858. A. Suligowski, Kwestyą mieszkań Warsir. awa, 1889; O kanalizacyi m. W. ze stanowiska ekonomicznego Warszawa, 1890. Prof. M. Szubert Raport o ogrodzie botanicznym uniwersytetu z roku 1828 29. S. Szyller. Jak mogą wyglądać przyszłe halle targowe w Warszawie Warszawa, 1887, z tablicą rysunków. J. Świeszewski. O studniach artezyjskich w Warszawie Dziennik politechniczny, Warszawa, 1860. W. Szymanowski Żebracy warszawscy Kalendarz Ungra na r. 1857; Handel starzyzny w W. tamże na r. 1865; Gry tamże, r. 1868; Charakterystyka butelki z rysunkami F. Kostrzewskiego tamże, 1866; Charakterystyka szyldów warszawskich tamże, 1858; Nadwiślańskie ulice Warszawy Kalendarz Jaworskiego na r. 1865. Ks. M. Szymanowicz. Kościół św. Krzyża Rozmaitości warsz. , 1825, Nr. 2 3. Ustawa archi konfraternii literackiej Warszawa, 1842. Ustawy konfraternij dobrey smierci za pozwoleniem Nayświętszego Oyca Benedykta XIII w Warszawie, w kościele WW. OO. Karmelitów Bosych erygowaney, J. W. Krótki opis kościoła św. Marcina w W. Warszawa, 1886. J. B. Wagner. Pomniki święte w W. Kalendarz Ungra na r. 1855, 1856 i 1859. A. Weinberg, Warszawska woda do picia pod względem sanitarnym Warsz. , 1877. A. Wejnert. Wiadomość o pierwszej mennicy w W. Biblioteka warszawska, 1848; Ulica. Baryczkowska od 1438 do 1766 r. ; Wyjąśnienie odkopanych fundamentów przy kościele po paulińskim Gazeta warsz. , 1854; Odkopalisko dawnych wałów tamże, 1855; Najdawniejszy cmentarz Biblioteka warsz. , 1858; Wykopalisko baszty ochronnej Gazeta warszawska, 1862; Ulica i wojna Kokosza Bibl. warsz. , 1863; Kolumna Zygmunta III Kalendarz Jaworskiego, 1863; Ulica Krzywokolna Bibl. warsz. , 1864; Wiadomość o ul. Bazyliańskiej tamże, 1869; Zabytki dawnych urządzeń sądowych m. Warszawy Warszawa, 1869 1872, części IV; Wykopalisko baszty przy ul. Podwale Gazeta warsz. , 1870; Wiadomość o Wilanowie z 1338 r. Bibl warsz. , 1870; Wyjaśnienie założenia murów W. , jako odpowiedź na zarzuty pp. W. Kolberga i F. M. Sobieszczańskiego Gazeta polska, 1871, Nr 12; O lasach w obrębie Warszawy od r. 1133 do 1872 Kalandarz Jaworskiego na r. 1874; O obserwacyach Łuskiny 1761 r. Biblioteka warsz. , 1874. Uwolnienie z poddaństwa włościanina w XVII w. dla talentu muzycznego Kalendarz Jaworskiego na r. 1876; Kościoły niegdyś istniejące w Warszawie I. Kościół i klasztor pp. Karmelitanek Bosych przy Krakowskiem Przedmieściu Kalendarz Echa na r. 1879. Wiadomość o założeniu i otworzeniu Akademii Duchownej rzymskokatolickiej w W. Warsz. , 1837. Wisły zamarzanie i puszczanie na niej lodów od r. 1761, oraz trwanie lodów na Wiśle pod W. Kalendarz Jaworskiego na r. 1858 A. Wiślicki, Obrazki z historyi ogłoszeń warszawskich Kalendarz Jaworskiego na r. 1865 Wizerunek Zbawiciela na krzyżu w kaplicy św. Jana w W. Kalendarz Ungra na r. 1875. Wodnicki. Jak to bywało przed laty. List do redakcyi Monitora 1766 r, Kalendarz Ungra na r. 1854. Wodociągi Kalendarz Ungra na r. 1854 K. W, Wojcicki W. od r. 1339 1656 z 2 rycinami Stare gawędy i obrazy, 1840; Dyplom Augusta II na postanowienie kongregacyi muzyków przy kościele katedralnym św. Jana w W. Bibl. star. pisarzy polskich, 18431844; Pomnik Jana III w Łazienkach Niezapominajki noworocznik, 1843; Czerniaków pod W. ; Rynek Starego Miasta Album literackiej 1848; Cmentarz Powązkowski, litografia M. Fajansa, ryciny A. Matuszewskiego Wars. ,, 1855 1858, tomów III; Dwór i zarysy domowego życia Stanisława Augusta, zebrane z rękopismu Antoniego Magiera; List pasterski Młodziejowskiego w r. 1777 wydany z powodu zagęszczonych w Warszawie spraw rozwodowych Archiwum domowe, 1856; Wspomnienia literackie z lat 1813 1830 Kalendarz Ungra, 1864; Flis tamże, 1865; Stanisław i Janusz ks. mazowieccy; Charakterystyka dawnych Mazurów Szkice historyczne, 1869; Dawne warowne mury Kłosy, 1870; Kawa literacka w W. 1829 1830 Warszawa, 1873; Warszawa i jej społeczność w początkach naszego stulecia Warsz. , Warszawa 1875; Społeczność W. w początkach naszego stulecia Warsz. , 1877. Dr. August de Woff. Bys topografii medycznej m. W. Roczniki Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Warsz. , 1830. Józef Woliński, Uwagi o brukowem w mieście stołecznem W. Warsz, 1831. Wyniki zapisów do szkół elementarnych miejskich w W. na r. 1890 91 Wydanie magistratu. Wywod z praw kraiowyoh y szczegulnych m. Warszawie nadanych okazujący, że pretendowana przez ip. Teppera lokocya Żydów w Raszyniu iest prawu maiestatycznemu y mieyskiemu przeciwna, a skarbowi koronnemu szkodliwa 1783. W. Załęski, Rys statystyki porównawczej m. Warszawy. Część I. Statystyka zabudowań i ludności. Warszawa, 1872. Część II. Statystyka przemysłu rzemieślniczego Warsz. , 1873. W. K Zieliński, Kartka z dziejów Warszawy Pałac Kazanowskich w Upominku dla E. Orzeszkowej, 1893. K. Żukowski, Kompania kupiecka warszawska w kraju Polskim zamieszkana czyli przewodnik sprawunkowy populo et polo w W. r. 1790. Życiorys Armińskiego z widokiem obserwatoryum warsz, Kalendarz astronom. gospodarski na r. 1864; Tygodnik illustrowany i Kłosy mieszczące liczne artykuły o Warszawie, wydały spisy rzeczy; nie wymieniamy przeto szeregu rozprawek tam umieszczonych. Warszawska archidyecezya, utwrzona pierwotnie w 1797 r. , obejmuje dawną gub. warszawską i dzieli się na 14 dekanatów z tych grójecki, gostyński, grodziski, kutnowski, łowicki, nowomiński, radzymiński, skierniewicki, sochaczewski, warszawski, mieszczą się w obrębie gub. warszawskiej, z wyjątkiem nowomińskiego i radzymińskiego, których część mianowicie 4 parafie pierwszego i 2 drugiego leżą w gub. siedleckiej, zaś dekanaty brzeziński, łódzki, rawski w gub. piotrkowskiej, łęczycki w kaliskiej. Archidyecezya posiadała w 1885 r. 288 kościołów paraf. , 44 filialnych i kaplic, 5 klasztorów etatowych, 564 księży, sióstr miłosierdzia 203, wkonnic 64, wiernych 830, 212 z Warszawą. Mapę archidyecezyi warszawskiej wydał 1887 r. ks. Berdard Gratoweki, kapucyn. Podług takowej archidyecezya obejmowała 12 parafii w Warszawie i 270 po za Warszawą. Oprócz tego było 9 kość. filialnych, 12 kość. nieparafialnych w Warszawie i 8 po za Warszawą, 18 kaplic w Warszawie i 61 po za Warszawą, 7 resp. 6, oprócz kanoniczek i szarytek, klasztorów, 12 koso. poklasztornych w Warszawie i tyleż po za Warszawą. Warszawska gubernia utworzoną została w r. 1867, z części dawniejszej gubernii t. n. którą rozdzielono na trzy gubernie warszawską, kaliską, piotrkowską. . Obszar obecny wynosi 264, 46 mil kwadr, czyli 14, 562, 2 klm. al 12796, 1 wiorst kw. Obszar ten ciągnie się pasem wzdłuż lewego brzegu Wisły od ujścia Pilicy aż po granicę od Prus W. ks. Poznańskie. Niewielka stosunkowo częśó obszaru leży na praw. brzegu Wisły część powiatu warszawskiego i dwa całe powiaty radzymiński i nowomiński. Granice gubernii są od północy i półn. wschodu Wisła aż do ujścia Bugu, dalej Bug prawie po ujście Liwca, rzeki te oddzielają obszar gubernii od gub. płockiej i łomżyńskiej, od wschodu graniczy z gub. siedlecką, od połd. z siedlecką, radomską i piotrkowską, od połd. zach. z gub. kaliską od zach. z W. ks. Poznańskiem pow. inowrocławski. Obszar gubernii leży w pasie środkowych dolin, w dorzeczu Wisły przeważnie. Przedstawia równinę obniżającą się stopniowo z biegiem Wisły, pokrytą w czasach przedhistorycznych licznemi jeziorami, błotami i puszczami, których ślady dotąd przechowały się w puszczy kampinoskiej pow. sochaczewski, w jeziorach i błotach pow. gostyńskiego i włocławskiego koło Kowala zwłaszcza. Działanie wód, które jeszcze w czasach historycznych były ważnym czynnikiem kształtującym ten obszar, zostawiło swoje rezultaty w niezwykle licznych i grubych pokładach alluwialnych i dyluwialnych, złożonych z piasków, glin, iłów, żwirów i obfitujących w licznie rozsiano głazy narzutowe, dostarczające od wieków materyału na bruki miejskie, fundamenta budowli i na drogi bite. obecnie obszar jeziór wynosi tylko 0, 75 mili kwadr. ; ciągną się pasem równoległym do Wisły, w okolicach Gąbina, Gostynina i Kowala, tudzież w połudn, częściach pow. włocławskiego i nieszawskiego. Jeziora z okolic Kowala należą do systematu jezior zalegających obszar między Wartą a Wisłą, z bardzo niewyraźną linią działu wodnego. Prócz wielkich rzek jak Wisła, Bug z Narwią, w części Pilica, płynących przeważnie granicami gubernii, przerzynają jej obszar mniejsze dopływy Wisły, z lew. brzegu Jeziorna, Bzura z licznemi dopływami, Skrwą i Zgłowiączka, z praw. brzegu Swider Mimo wielkiego wyniszczenia lasów w obecnem wieku zwłaszcza, jest na obszarze gubernii w r. 1880 408, 808 morg. w tem 233, 827 prywatnych, reszta rządowe, miejskie, instytutowe. Gleba składa się przeważnie z lekkiej glinki przeplatanej warstwami lotnego piasku. Czysta glina pokrywa większe przestrzenie w powiatach błońskim, sochaczewskim i gostyńskim; czarnoziem pojawia się w okolicy Radziejowa nad granicą W. ks. Poznańskiego, zaś wzdłuż brzegów Wisły, w jej dolinie czę Warszawa ste wylewy osadzają grube warstwy żyznego błota t. zw. mady. Obszar zajęty przez lasy wynosił w 1880 r. 408, 808 morg. Nieurządzonych było 234, 803 m. , urządzonych 174, 005. Lasy prywatne zajmowały 233, 827 morg. 73, 859 urządzonych, koron. 14, 048 m. , instytutowe i miejskie 13, 457 m. , rządowe 60, 987 m. , poduchowne 2, 946 m. , donacyjne 9, 712 m. , zajęte przez rząd 420 m. Świeżo wyrąbanych było 79, 795 m. , z tych zasiano i zadrzewiono 25, 475; instytutowych i koron. zadrzewiono 5, 342 m. Włościanie mieli 1, 944 m. , za serwituty dostali 12, 550. Do osad miejskich należało 2, 057 m. Łąk było w gubernii około 170, 000 morg, , dawały ona około 5, 000, 000 pudów siana. Uprawa roli stanowi główne zajęcie ludności, a produkcya rolna najmuje pierwsze miejsce w ogólnej wytwórczości obszaru. W r. 1891 według urzędowych wykazów wysiano na obszarze gubernii 345, 335 czetw oziminy zebrano 1, 300, 018, 309, 612 jarzyny zebr. 1, 082, 380, 762, 306 kartofli 2, 009, 597, podczas gdy w r. 1889 wysiano 291, 645 czetw. oziminy 1, 129, 151, 280, 664 jarzyny 776, 340 i wysadzono kartofli 849, 593 czetw. 4, 604, 152 zebr. . Buraków cukrowych zebrano w 1889 r. 1, 071, 000 czetw. Sady owocowe zajmowały w dobrach prywatnych i koloniach 8, 177 m. , u włościan 2, 556 m. , w osadach miejskich 123 m. , w dobrach koronnych 229, rządowych i instytutowych 145 m. ; ogółem 11, 002 morg. Hodowla bydła jest dość rozwinięta. Wr. 1891 liczono 24, 348 wołów i buhajów; 242, 660 krów, 35, 478 jałówek, 37, 506 cieląt. Cyfry owiec znacznej z powodu rozpowszechnionej ich hodowli dla produkcyi wełny, wykazy urzędowe nie podają. Około r. 1879 było w gubernii 655, 145 sztuk owiec, w tej liczbie 295, 732 merynosów, 315, 992 zwyczajnych i 43, 421 chodowanych na mięso. Oo do rozmiarów większych posiadłości, to według danych zebranych przez Towarz. Kredyt, ziemskie, majątki z pożyczką od 3, 000 do 25, 000 rs. stanowiły 78, z mniejszą od 8, 000 rs. 10 1 2 większą nad 25, 000 rs. 11 1 2 ogólu dóbr. Przeważa więc średnia własność. Wielkich posiadłości, prócz dóbr cesarskich Księstwo łowickie niema woale. Przemysł fabryczny dzięki licznym i łatwym komunikaoyom rozwija się pomyślnie, W r. 1892 istniało w gubernii prócz Warszawy 1892 fabryk zatrudniają26, 076 robotników; wyprodukowały one za 31, 033, 939 rs. W r. 1889 było 1, 667 zakładów, 26, 163 robotn, a produkcya wynosiła 32, 215, 413 rs. W ciągu r. 1891 przybyło 15 nowych fabryk, 12 zamknięto, 5 przeniesiono do Warszawy. W produkcyi fabrycznej pierwsze miejsce zajmuje powiat warszawski Słownik geograficzny T. XIII. Zeszyt 146. 7, 627, 865 rs. , drugie błoński 7, 015, 101, ostatnie zaś radzymiński 230, 632 rs. . Produkcyą rzemieślniczą oceniają wykazy urzędowo na 4, 671, 915 rs. Liczono 59 ceohów, 9, 965 rzemieślników. Na wiejskich domowych warsztatach wyrobiono płótna 806, 021 arszynów. Najgłówniejsze gałęzie przemysłu fabrycznego są oparte na przerabianiu produktów rolniczych. Cukrownie, w liczbie 19 z tych 13 z rafinerjamŁ zajmowały 7, 701 robotników, przerobiły w 1889 r. 1, 868, 107 berkowców buraków i wyprodukowały 2, 156, 624 pudów cukru wartości 9 664, 053 rs. Gorzelnie w liczbie 46, wyprodukowały około 37 milionów stopni spirytusu wartości 3, 705, 880 rs. W 1876 r. było 71 gorzelni, które wyrobiły 25, 769, 519 stopni spirytusu, przeważnie z kartofli 1, 611, 385 pudów. Pomimo znacznego zmniejszenia ilości zakładów z 71 na 46 produkcya ogólna wzrosła. Browarów było 31 i te przerobiły 153, 000 pudów słodu i wydały piwa około 700, 000 wiader wartości 542, 525 rs. Najznaczniejszym zakładem przemysłowym w gubernii jest fabryka wyrobów płóciennych i konopnych w Żyrardowie w powiecie Błońskim, zatrudniająca 8, 454 robotników z produkcyą na 5, 566, 210 rs. Fabryka wyrobów wełnianych w Markach, pow. warszawski, zatrudniała 917 robotników i wyprodukowała za 1, 800, 000 rs. Papiernia w Soczewce 560 robotn. wyprodukowała 585, 712 rs. Papiernia w Jeziornie 665 robotn. wyrobiła za 300, 000 rs. Do większych zakładów fabrycznych zaliczyć także należy 7 fabryk mydła i świec w pow. warszawskim, zatrudniających 152 robotn. , z produkcyą 481, 427 rs. , jako też 6 fabryk żelaza w tymże powiecie z 378 robotn. , z produkcyą na 600, 000 rs. Fabryka gazu dla Warszawy we Woli zatrudniała 420 robotn, i produkowała na 757, 000 rs. , 19 cegielni w pow. warszawskim o 768 robotn. , wyprodukowały za 330, 650 rs. , 180 wiatraków i młynów w powiecie warszawskim o 150 robotnikach wyprodukowały za 1, 021, 310 rs. a prócz tego 3 młyny parowe w tymże powiecie, zatrudniające 95 robotników, wyrobiły za 619, 450 rs. , ogółem zaś w gubernii 1, 216 zakładów młynarskich w połowie wiatraki o 1, 373 robotnikach, dostarczyło za 3, 508, 994 rs. Dwie fabryki szkła w pow. warszawskim, przy 204 robotnikach wyprodukowały za 169, 684 rs. Dwie fabryki fajansu w Włocławku o 336 robotnikach wytworzyły za 165, 000 rs. Garbarni było 38 o 138 robotn. . z produkcya 227. 881 rs. Drobny przemysł nie posiada ważniejszych ognisk, produkcya jego w połączeniu z rzemieślniczą obliczoną została na 4, 653, 436 rs. O roznaiarach handlu w gubernii po za obrębem Warszawy dać Warszawa Warszawa moze pewne pojęcie liczba świadectw handlowych wr. 1889 wydanych Świadectw 1ej gildyi było 15, 2ej gildyi 396, na drobny handel 3, 8105 na handel rozwozowy 4l, dla kramarzy wędrownych 467. Z jarmarków w gubernii jeden tylko nasgo Mateusza w Łowiczu, gdzie handel końmi jest bardzo rozwinięty, na zaznaczenie tu zasługuje. Oo do zakładów naukowych prócz Warszawy w r. 1891 posiadała gubernia szkół 637, 73 w miastach, 464 we wsiaohj 2 wyższych. Dwie szkoły realne w Włocławku i Łowiczu. Progimnazyum żeńskie. Seminaryum nauczycielskie ze szkołą wzorową. Seminarym duchowne rzymskokatolickie. 12 szkół elementarnych 2u klas. , 12 szkół niedzielnorze mieślniczych, 78 kantoratów ewang. i 128 szkół początkowych prywatnych. W zakładach tych z d. 1 stycznia 1891 r. było 18, 675 chłopców i 10, 473 dziewcząt. Do chederów uczęszczało 8, 762 dzieci. Wedle wyznań uczączących się było w r. 1890 prawosł. 461, katol. 24, 365, protest. 4, 782, żydów 1, 609. Główna droga naturalna, Wisła, przez 7 do 9 miesięcy w roku spławną jest na całym przepływie, we wnętrzu i na granicy gubernii. Drogi żelazne na obszarze gubernii są warszawskowiedeńska z odnogą aleksandrowską dawniej warszawskobydgoska, przebiegająca całą gubernię od Warszawy aż do granicy pruskiej wiorst 211; odgałęzienie tejże z Aleksandrowa do Ciechocinka 7 wiorst, częśó od Skierniewic do granicy gubernii w. 10. Na prawym brzegu Wisły do obszaru gubernii należy drogi warsz. peterb. do Łochowa wiorst 50, nadwiślańskiej od Celestynowa do Nowegodworu w, 72 i terespolskiej do Mrozów w. 52. Razem 402 wiorsty dróg żelaznych przecina gub. warszawską. We wszystkie strony gubernii rozchodzą się z Warszawy także trakty bite szosy. Ludność gubernii prócz Warszawy wynosiła d. 1 stycz. 1892 r. 1, 158, 462 mk. 569. 923 męż. 588, 639 kob. ; śród ludności tej było 132, 666 zapisanych do ksiąg niestałego zaludnienia. W ciągu r. 1891 wodziło się 44, 324 23, 510 ehłopc, 22, 814 dziew. , zmarło 25, 669 13, 080 męż. , 12, 689 kob. , zawarto małżeństw 8, 304. W r. 1890 z 1, 113, 592 mk. przypadało na miasta 117, 887, a na gminy wiejskie i osady miejskie 995, 706. Z pomiędzy niestałych mieszkańcow, w liczbie 113, 803, było 10, 131 cudzoziemców, 1, 782 pochodziło z gubernii Cesarstwa, pozostali byli przybyszami z bliższych gubernii. Najsilniej zaludnionym był powiat warszawski 148, 436 mk. , a więc 5420 na 1 mile kw. Obszar gubernii pod względem kościelnym stanowi częśó archidyecezyi warszawskiej ob. . Pod względem sądowym gubernia posiada jeden sąd okręgowy w Warszawie, dwa okręgi zjazdu sędziów pokoju w Warszawie jeden dla miastapodzielonego na 25 okręgów sądów pokoju, drugi dla połowy gubernii i jeden sąd zjazdowy w Włocławku. Sądy pokoju dla miast i sądy gminne wymienione są w opisach powiatów. Pod względem administracyjnym rozpada się gubernia na 12 powiatów i oddzielny zarząd miasta Warszawy. Powiaty są warszawski, radzymiński, nowomiński, grójeckie błoński grodziski, sochaczewski, gostyński, kutnowski, skierniewicki, łowicki, włocławski, nieszawski. Warszawski powiaty utworzony w r. 1867 z części dawnego powiatu t. n. , zajmuje obszar okolic Warszawy, po obu brzegach Wisły. Ciągnie się pasem w kierunku od płd. ku zach. płn. i płn. Koryto Wisły dzieli obszar powiatu na dwie prawie równe połowy. Północną granicę stanowi Naraw złączona z Bugiem, oddzielająca obszar powiatu od pow. płońskiego i pułtuskiego, od wschodu dotyka pow. radzymińskiego i nowomińskiego, od płd. graniczy z grójeckim, a od zach. z błońskim i sochaczewskim. Powierzchnia obejmuje 2723 mil kwadr, al 14991 klm. Płd. zaoh. polowa pochyla się nieznacznie ku Wiśle, lecz półn. wschod. na praw, brzgu Wisły należy, z wyjątkiem wąkiego pasu wybrzeża, do dorzecza Narwi Bugu, do których uchodzą wody tej części. Cały ten obszar jest równiną, nizko położoną średnio 300 st. n. , p. m. .. Obszar prawego brzegu do niedawnych czasów pokrywały rozległe lasy. Po przeprowadzeniu dróg bitych i żelaznych lasy uległy wycięciu, zarówno dla zaspokojenia potrzeb Warszawy jak i w skutek wzrostu produkcyi rolnej. W r. 1880 było 27, 423 morg. lasów prywatnych nieurządzonych, 27, 241 mr. urządzonych, 6, 368 ror. wyrąbanych i zasianych 9, 326 mr. , niezadrzewionych po wycięciu, 831 mr. oddanych za serwituty, 323 mr. włościanskich, 36 mr. do osad miejskich należących. Produkcya rolnicza, w skutek blizkości wielkiego miasta, skierowaną jest głównie, zwłaszcza w gminach podmiejskich, do wytwarzania mleka i jego przetworów i produkowania warzyw i owoców. Produkcya ogrodników i kolonistów z pod Warszawy rozwija się coraz pomyślniej, mając korzystny zbyt na rynkach nietylko Warszawy lecz i Petersburga. Brak danych nie pozwala oznaczyć rozwoju i rozmiarów tych gałęzi przemysłu rolnego. Przemysł fabryczny przedstawia dośó pokaźną cyfrę produkcyi rocznej w sumie 7, 627, 865 rs. 1891 r. , choó właściwie większa częśó tej sumy wchodzić winna do sumy produkcyi miasta, ponieważ zaliczono do powiatu fabryki istniejące na przedmieściach Warszawy fabryka gazu, mydlarnie, cegielnie, wiatraki Warszawa Warszawa podmiejskie itp. . Ludnośó powiatu prócz Warszawy wynosi obecnie 148, 436 mk. , i j. 5, 451 na milę kwadr. , a 99 na 1 klm. Prawie połowa tej ludności mieści się w gminach otaczających Warszawę i stanowiących jej przedmieścia poniekąd, jak Brudno 21J60 mk. , Wilanów 8, 154, Młociny 10, 898, Mokotów 8708, Czyste 16, 280, Zaborów 3, 677. W gminach tych mieszka znaczna liczba robotników, wyrobników, rzemieślników, zarobkujących w Warszawie. Jedynem miastem w powiecie obok Warszawy jest Nowydwór 5, 641 mk. . Pod względem kościelnym powiat stanowi warszawski dekanat archidyecezyi t. n. i składa się z 23 parafii Babice, Borzęcin, Kazuń, Kiełpiuj Łomna, Nieporęt, Nowydwór, Okuniew Pęcice, Piaseczno, Powsin, Grodzisk, Raszyn, Słomczyn, Służew, Tarchomin, Wawrzyszew, Wieliszew, Wilanów z filią Czerniaków, Wola, Zaborów, Żbików i Zerzno, położonych w pow. warszawskim, i 12 parafii miasta Warszawy. Pod względem administracyjnym powiat z wyłączeniem Warszawy, mającej oddzielny zarząd dzieli się na jedno miasto Nowydwór i 20 gmin wiejskich Blizne, Brudno, Cząstków, Czyste, Falenty, Góra, Jabłonna, Jeziorna, Młociny, Mokotów, NowoIwiczna, Nieporęt, Okuniew, Ożarów, Piaseczno, Pruszków, Wawer, Wilanów, Zaborów, Zagoźdż. W skład tych gmin wchodzą dwa dawniejsze miasteczka Okuniew i Piaseczno tworzy samo gminęj. Pod względem sądowym pow. warszawski dzieli się na 6 okręgów, sądów gminnych I. Łomianki, dla gmin Cząstków, Młociny i Powązki; II. Babice, dla gmin Zaborów, Ożarów, Blizne, Czyste; III. Raszyn, dla gmin Pruszków, Falęty, NowoIwiozna, Piaseczno; IV. Wilanów, dla gmin Mokotów, Wilanów, Jeziorna; V. Jabłonna, dla gmin Góra, Jabłonna, Nieporęt; VI. Wawer, dla gmin Brudno, Wawer, Zągóźdź. Warszawskie starostwo. Otaczające Warszawę wsi książęce musiały mieć zdawna już oddzielny zarząd. Z aktu ks. Janusza r. 1408 dowiadujemy się, że juryzdykcyą wójta warszawskiego rozciągała się na Jazdowo, Młociny, Wawrzyszew i Powązki. Obszar starostwa był zapewne znacznie większy. Z chwilą gdy Warszawa stała się centrem powiatu, a następnie rezydencyi księcia i stolicą oddzielnego księstwa, musiało być utworzone starostwo. W aktach spotykamy starostę dopiero r. 1474. Jest nim Wszebor ze Smólska. Nie wydobyto dotąd z dokumentów i ksiąg archiwalnych nazwisk wcześniejszych i późniejszych starostów. W r. 1581 starostą jest małopolanin Jerzy Niemsta z Chrzcięcic h. Jastrzębiec, zapalony protes. iant. Pod bokiem dworu i w obec władzy marszałków nadwornych starostowie nie mogą wywierać wielkiego wpływu na sprawy miejskie, ni dopuszczać sie aktów samowoli. Podług lustracyi z r. 1665 starostwo składało się z miast Starej i Nowej Warszawy, Grzybowa i z wsi Wielka Wola, Mokotow, Powązki, Polków, Buraków, Wola Burakowska, Brudno, Marki, Żerań, Słupno, Wola Ząbkowa, Grodzisko, oraz z oddzielnych dzierżaw Jeziora, Okrzeszyno, Lesznawola, Ożarów, Piaseczno, Sekocin, Chylice, Wichradz, Stromiec, Niemojowice, Batków, Kozina i Długawola. W r. 1771 posiadał je Fryderyk Bruehlj generał artyleryi koronnej, opłacając kwarty złp, 3, 367 gr. 21, a hyberny złp. 3, 887 gr. 21. Na sejmie z r. 1773 75 Stany Rzpltej przyznały te dobra w posiadanie emfiteutyczne Bruehlowi. Podług spisu urzędowego z r. 1796 grunta starościńskie w obrębie dzisiejszej Warszawy mieściły się przy ulicach Mazowieckiej, Królewskiej, Twardej, Elektoralnej, Grzybowskiej, Ciepłej, Ceglanej, Żelaznej, Prostej, Chmielnej, Wolskiej i Karolkowej. Po r. 1815 z dóbr rządowych w okolicy Warszawy utworzoną została ekonomia Warszawa, z której wydzielono w r. 1835 na majorat dla pułkownika Rubiec wś Załubice. Pozostała część dóbr ekonomii przy skarbie składała się z folw. Ząbki, Buraków, Kamionek, Królikarnią, Jelonek; kolonii Sielce, Mokotów al. Wierzbno, Grochów, Władysławów, Lewicpol, Lewinów, Wierzbnia i lasów rządowych; wójtowstwa Marki, Brudno, Młyn, Gocławek; jeziora Sieleckie, Kamionkowskie i Gocławskie. Posiadłość Powązki obozowe, utrata, Izabelin, cegielnia do przedmieścia Pragi należąca; wsi Ząbki, Buraków, Szopy Polskie i Nie mieckie, Odolany, Gocław, Gooławek, Kępa Gocławska, Wygoda, Kawęczyn, Marki, Grodzisk, Sikory, Sokołówek, Cisie przeszły przeważnie w ręce prywatne. Statystykę miasta opracował prof. A. Załęski, opisy budowli, pomników, ogrodów i bibliografią obrobił Wład. Korotyńaki, danych do statystyki gubernii dostarczył Dr. J. Banze mer, częśó fizyczną i historyą miasta, tudzież opisy powiatu i gubernii skreślił Br, Chle, bowski. Warszawazaśc. nad rz. Bołoozą; naprze ciw ujścia do niej Ihumenki, pow, ihumeński, w 4 okr. poL i gm. Puchowicze, par. katol. Błoń, o 4 mile od Ihumenia. A. Jel, Warszawa, parow pod Kaniowem, za Suchym Dunajcem. Warszawa 1. grupa domów w Krasowie, pow. lwowski. 2. W. , os. karcz. , w gm. 0serdów, pow. sokalski. Warszawa, urzęd. Warschau, NeuWar Warsze Warszenicy Warszawice Warszewic schaui osada, w pow. szamotulskim, o 2 klm. na płd. zach. od Wronek, 3 dm. , 18 mk. Warsiawice, dawniej Warszawice, wś i fol. nad Wisłą, w nizinie nadrzecznej, pow. garwoliński, gm. i par. Warszawice, odl. 13 w. od Garwolina, posiada kościół par. drewniany, szkołę początkową, 41 dm. , 312 mk, 969 mr. fol. 251 mr. roii, 126 łąk, 190 past. , 115 nieuż. , 279 mr. w dzierżawach i osadach. Fol. W. należał do dóbr Całowanie i razem z niemi wchodził w obecnem stuleciu w skład dóbr Osieck. W r. 1827 miały W. 32 dm. , 224 mk. Bogufał, bisk. poznański, zakładając kościół w Górze pod Czerskiem r. 1252, uposażył go, między innemi, dziesięciną ze wsi Warszowice długi czas mylnie objaśniano tę nazwę przez Warszawę. Według aktu Konrada, ks. mazow. , z r. 1476 dziedzicem W. jest niejaki Paweł, właściciel poblizkiej wsi Brzozy i założyciel Woli Brzeskiej w r. 1468. Prawdopodobnie jego synem był Jakub, podczaszy czerski, którego w sprawie o granice posiadłości, jaką prowadził z Konradem, ks. warszawskim i czerskim, popierał Stanisław Tęczyński, wojew, ruski. Synem Jakuba, żonatego z Łosiówną, był Jan, kasztelan warszawski od r. 1557, żonaty dwukrotnie z Chinowską Anną h. Nałęcz i z Elżbietą Pa rysówną. Głośny w życiu politycznem i literaturze Krzysztof Warszewicki był synem z drugiej żony ur. 1543, brat jego starszy Stanisław, jezuita, pochodził z pierwszej żony Jana ur. 1527. Ponieważ z trzech synów Jana dwóch było księżmi, trzeci Andrzej zmarł 1571 zostawiając dwie córki i syna Stanisława małoletnich, przeto, o ile się zdaje, majątek uległ rozdrobnieniu i wyszedł następnie z rąk tej rodziny ob. T. Wierzbowski, Krzysztof Warszewicki, Warszawa, 1887, str. 46 do 56. Zdaje się, że w pierwotnem nadaniu prawa własności tej wsi, przyznane było, jak to ozęsto czyniono, posiadanie obu przeciwległych brzegów Wisły, do czego dołączono obszar leśny na praw. brzegu. Może nawet pierwotna wieś leżała na lew. brzegu, jakby to można wnioskować z dokumentów ustalających granicę w r. 1556 między W. a terytoryum Czerska. W. należały poprzednio do par. Radwanków utworzonej w r. 1411, którą w r. 1776 przeniesiono do Warszowic, gdzie Franc. Bieliński wystawił kościół p. w. św. Jana Chrz. Odnowiony w r. 1844. Par. W. , dek. garwoliński, ma 2149 dusz wr. 1861 było 1745 katol. . W. gmina graniczy z gm. SobienieJeziory i Osiek, ma 12, 718 mr. obszaru i 3403 mk. w tem 112 prot, 29 żydów. Sąd gm. okr. II we wsi SobienieJeziory o 41 2 w. , st. pocz. w Garwolinie. W skład gm. wchodzą Brzezinki, Całowanie, Dziecinów, Kossomce, Ostrówki, Potok, Podbiała, Radwanków, RadwankowskaKępa, Regut, SobienieBiskupio, Tabor, Warszawice, Warszówka i ZapoL Br. CŁ Warszawka, os. włośc, pow. nieszawski, gm. Boguszyce, par. Sadlno, ma 37 mk. , 79 mr. W 1827 r. było 3 dm. , 26 mk. Warszawka 1. dwor, pow. poniewieski, w 1 okr. poL, gm. Poniewież o 14 w. , wła sność Sztejnów, ma 118 dzies. 35 łasu, 5 nieuż. . 2. W. , fol. , pow. ihumeński, w 4 okr. pol. puchowickim, gm. Citwa, par. katol. Kalwaryja, o 3 w. od st. dr. żel. lipawskoromeńskiej Rudzieńsk, o 47 w. od Ihumenia, ma przeszło 5 włók. Przed laty kilkunastu przy podziale rodziny Janiszewskich dobrami Citwa ob. , dostał się ten kawał ziemi, wraz z fol. Lipsk, jednemu z braci Onufremu, oże nionemu z Abramowska, który założył tu folwark rezydencjonalny i nazwał Warszaw ką. Miejscowość dość równa, grunta szczer kowe, urodzajne. 3. W. , folw. nad rzką Woł ka, pow. słucki, w 1 okr. pol. starobińskim, gm. Wyzna, o 26 w. od Słucka, Do 1874 r. należał do ordynacyi kleckiej ks. Radziwił łów, odtojd do nieświeskiej. Wraz z fol. Orlin ma 401 4 włók. Grunta lekko faliste, urodzaj ne, łąk obfitość. 4. W. , fol. , pow. słucki, w 3 okr. kopylskim, gm. Bystrzyca, o 32 w. od Słucka. 5. W. , wś i dobra, pow. witebski, w 3 okr. pol, gm. Wielaszkowicze. Dobra, w 1780 r. własność Mateusza ks. Ogińskiego, miały 13460 dzies. Następnie własność Glinki, w 1880 r. nabyte przez Schlippenbaoha. Okrąg wiejski W. w 1863 r. miał 125 dusz rewiz. J. Krz. A. Jel, Warsze, wś i Warze an der Gilge, wś nad rz. Gilią, pow. nizinny, st. p. Seckenburg. Warszele, wś, pow, wiłkomierski, w 2 okr. poL, gm. Traszkuny, o 25 w. od Wiłkomierza. Warszenicy, przys. Jazowa Starego, w pow. jaworowskim. Warszew, wś, pow. kaliski, gm. Marchwacz, par. Rajsko, odl. 19 w. od Kalisza, ma 18 dm. , 131 mk. W 1827 r. było 13 dm. , 112 mk. Wieś ta należąca do klucza opatowieckiego dóbr stołowych arcybiskupich, dawała dziesięcinę arcybiskupom, plebanowi zaś w Rajsku tylko meszne po dwie miary żyta i tyleż owsa z łanu Łaski, L. B. , II, 9. Według reg. pob, pow. kaliskiego z r. 1579 we wsi Warszewo, par. Rajsko, Miłaczewski, podstarości opatowski, płacił od 2 łan. , 3 łan. sołtysich, 1 zagr. Pawiński, Wielkp. , I, 126. Warszewice 1. w XVI w. Vawrzysche vice, wś i fol, , pow. brzeziński, gm. Niesułków, par. Skoszewy, odl. 22 w. od Brzezin. Wś ma 26 dm. , 329 mk. ; fol 2 dm. , 12 mk. W 1827 r. było 15 dm. , 174 mk. W r. 1867 fol. W, rozl. mr. 82 gr. or, i ogr. mr. 72, Warszew Warsiawice Warszawka Warszele Warszowskie Warszówka Warszewice Warszica Warszewskie Warszowice łak mr. 15j nieuż. mr. 5. Wś W. os. 31, mr. 742; wś Załęże os. 5, mr. 60. Na początku XVI w. częśó leżąca po za rzeczką od strony Skoszew dawała z łanów kmiecych i folw. dziesięcinę pleban, w Skoszewach, łany zaś kmiece z drugiej strony rzeki od Brzezin ko ściołowi w Brzezinach Łaski, L. B. , II, 398. Według reg. pob. pow. brzezińskiego z r. 1576 wś W. , dzierżawiona przez Rusieckiego, miała 10 łan. , 10 osad. i karczmę pustą Pa wiński, Wielkp. , II, 91. 2. W. , ob. War szawice. Br. Ch. Warszewice, w dok. z r. 1222 Wars, Warsewitz Schlegelsdorf, niem. Warschewitz, dobra ryc, pow. toruński, st. tel. i kol i paraf. kat. Chełmża, 5 5 klm. odl; 717 ha 681 roii orn. , 6 łąk, 26 lasu; 1885 r. 16 dm. , 43 dym. , 267 mk. kat. , z tych przypada na Zawiszówkę 11 mk. Młyn parowy, hodowla bydła rasy BernStimmenthaler. W. są starą osadą, zachodzą. oą w przywileju Łowickim z r. 1222. Jej za łożyciel Warz czyli Warsz jeszcze żył wtedy, wstawiono więo jego imię w miejsce nieusta lonej nazwy. R. 1430 napotykamy ławnika Jakuba z W. Jocob von Siegelsdorf; ob. Kętrz, O ludn. poL, str. 57, 59, 60, 158. Za czasów krzyżackich należały W. do komturstwa papowskiego ob. tamże, str. 77. Wi zyta Strzesza z r. 1667 72 opiewa, że W. należały wówczas pod względem parafialnym do Biskupic i pisze, , W. villa nobilitaris Generosi Andreaę Warzyński haereditaria, cu jus relicta consors Domina advitalis et reformatoria est in possessione, nupait Generoso Stanislao Bistrom. Curia tenetur duos ooretos siliginis et totidem avenae pag. 56 b. W drugiej połowie zeszłego stulecia posiadał W, Antoni Bagniewski, sędzia ziemski cheł miński, który we dworze utrzymywał kaplicę domową ob. Utracone koso. przez ks. Fan kidejskiego, str. 54. Według topografii Gold becka z r. 1789 liczyły tutejszy folw. szl i wś 20 dymów; dziedzicem był jaszcze Ba gniewski str. 248. W połowi bieżącego stukcia 1858 posiadał te dobra Zawisza Czarny, r. 1885 jego spadkobiercy. R. zaś 1880 nabyli W. Józefostwo Bielińscy z Galicya i Michałowstwo Hulewiczowie z To runia drogą działów rodzinnych. W stro nie połud. Warszewic, na pół drogi do folw. Franciszkowa, natrafiono pługiem na kilka grobów skrzynkowych. Znalezione w nich około 20 popielnic zdobiły trawniki dwor skiego ogrodu, dopóki nie zniszczały. Jedyna z nich znajduje się w zbiorku miejscowym ś. p. Alfr. Zawiszy ob. Objaśn, do mapy Os sowskiego, str. 67. Oprócz tego znaleziono tu trzy toporki kamienne i takiż młot ob. str. 98. Kś, Fr. Warszewka, wś i folw. , pow. płocki, gm. Góra, par. Rogotworsk, odl 31 w. od Płocka, ma 9 dm. , 69 mk. Do włościan należy 8 osad i 49 mr. Ogólny obszar folwarku poducho wnego około 900 mr. W r. 1827 było 5 dm. , 53 mk. ; wś była własnością kościelną. Kazi mierz król, potwierdza r. 1335 w Poznaniu zamianę wsi Zavidovicz i Warsowa, należą cych do kościoła poznań. , na wś Sułkowice Crob Sulconis. Według reg. pob. pow. raciązkiego z r. 1578 wś W. , w par. Drobin, miała łan. 4 Pawiński, Źródła dziej. , XVI, 87. Br. Ch. Warszewskie, jezioro, ob. Warme, Warszica, ob. Wierszyca. Warszinsee, dok. Varsime, jezioro, na Ka szubach, między Kiszewą a Piechowicami. Zachodzi w dok. Mestwina z r. 1290 ob. Perlbach, P. U. B. , str. 422. Kś. Fr, Warszlauken, wś, pow. nizinny, st. pocz. Seckenburg. Warszówek, w XVI w. Warszow ws i fol, pow. iłżecki, gm. Rzepin, par. Pawłów, odl od Iłży 21 w. , ma 21 dm. , 171 mk. W 1827 r. było 20 dm. , 120 mk. W r. 1885 folw. W. rozl mr. 379 gr. or. i ogr, mr. 316, łąk mr. 10, past. mr, 43, nieuż. mr. 10; bud. mur. 2, drewn. 11; płodozm. 8pol. Wś W, 08. 15, mr. 145. Według reg. pob. pow. sandomierskiego z r. 1578 wś Warszowek, w par. Pawłow, składa się z kilku części Jan Kochanowski płacił od 1 osad. , 1 4i łan 1 zagr. ; Gromacki i Swierczowska od 3 osad. , 3 4 łan. , 5 zagr. z rolą, 5 kom. ; S. Gołembiowski od 1 4 łana, 1 zagr. Pawiński, Małop. , 190. Warszowice, wś i fol, pow. garwoliński, ob. Warszawice. Warszówka, w XVI w. Varschewo, wś i fol. nad rz. Prosną, pow. kaliski, gm, Tynieo, par. Pamięcin, odl od Kalisza w. 4; wś ma 6 dm. , 68 mk. ; fol 3 dm. , 52 mk. W r. 1827 było 11 dm. , 110 mk. Wr. 1887 folw. W. rozl mr. 371 gr. or. i ogr. mr. 278, łąk mr. 31, past. mr. 34, łasu mr. 5, nieuż. mr. 23; bud. mur. 15, z drzewa 1; płodozm. 7 i 9poL Wś W. os. 16, mr. 10. Na początku XVI w. folwark dawał dziesięcinę pleban, w Pamięci nie, rybacy zaś płacili po pół grosza Łaski, L. B. , IL 81. Według reg. pob. pow. kali skiego z r. 1559, wś Warsewka, własność Skarszewskiego, miała 2 1 2 łłan 10 zagr. , 2 kom. , 3 rybaków Pawiński, Wielkp. , I, 125. 2. W. , wś, pow. garwoliński, gm. Osieck, par. Warszawice. Pierwsza częśó ma 24 dm. , 189 mk. , 429 mr. ; druga 16 dm. , 99 mk. , 206 mr. Bh. Ch. Warszowskie, jezioro, ob. Warzm. Warszta, os. , w pow. krotoszyńskim, o 8 klm. na płn. wschód od Sulmierzyc, przy trakcie z Krotoszyna do Ostrowa; par. Janków Zaleśny, poczta i st. dr. żeL w Krotoszynie o Warszewka Warszewice Warszówek Warszlauken Warszinsee Warszta 10 klm. , okrąg wiejski Daniszyn; 9 dm. , 80 mk. Warszyca, wś nad rzką Żerdź, pow. ber dyczowskij na pograniczu pow. Winnickiego, w 3 okr. pol. , gm. Czerniatyn Mały, o 63 w. I od Berdyczowa, ma 528 mk. Podług Pochilewicza w 1863 r. było tu 417 mk. prawosŁ, 36 katol; 1103 dzies, ziemi. Posiada cerkiew Pokrowską, z drzewa wzniesioną w 1756 r. uposażoną 46 dzies, ziemi. Własność Sobieszczańskioh. Ob. Przyluka, Warszyce, w XVI w. Varczice, wś, pow. brzeziński, gm. Biała, par. Gieczno, ma 11 dm. , 109 mk. , 162 mr. W 1827 r. było 7 dm. , 69 mk. Na początku XVI w. dwor z fol. należą do par. Modlna, zaś wieś do par. Gie czno. Folw. daje dziesięcinę pleb. w Modlny, zaś kmiecie kanonii łęczyckiej, plebanowi zaś w Giecznie tylko kolędę Łaski, L. B. , II, 412 i 413. Według reg. pob. pow. łęczyc kiego z r. 1576 we wsi Warsicze, w paraf. Gieczno, Warszycki miał Iłan, 2 zagr. , młyn, 4 osad. ; Jakub Warszycki 1 łan, 1 zagr. , 3 osad. We wsi Warszycką Wola Andrzej Ty miński płacił od 3 łan. , 2 zagr. , karczmy, młyna o 2 kołach, 11 osad. Pawiń. , Wielkp. , II, 60. Br. Ch. Warszyn, ob. Wardzyn, Wart Stary, fol. , pow. wyłkowyski, gm. Kibarty, par. Olwita, odl. 16 w. od Wyłkowyszek, ma 1 dm. , 12 mk. Fol. ten, oddzielony od dóbr Szykszniewo, miał w r. 1878 obszaru mr. 219 gr. or. i ogr. mr. 149, łąk mr. 53, past. mr. 11, wody mr. 1, nieuż. mr. 6; bud. z drzewa 7; płodozm. 8pol. , pokłady torfu. Warta, niem. Warthe, rzeka, prawy i najważniejszy dopływ Odry. Źródła jej leżą pod Kromołowem, w pow. olkuskim, na wyżynie olkuskiej, będącej ważnym węzłom hydro graficznym, dającej bowiem początek licznym dopływom Wisły i Odry Małapiana, Brynica, obie Przemeze, Pilica, Szreniawa, Prądnik. Czarna Przemsza znajduje się w tak wielkiem zbliżeniu do W. , że dzieląca je przestrzeń pod młynem Raczek nie wynosi nawet wiorsty. Nieznaczny zrazu strumiień W. , minąwszy Kromołów, zakreśla łuk ku południowi wygięty i zwraca się ku płn. zach. , który to kierunek stale aż do Częstochowy zatrzymuje. Pod Zawierciem przyjmuje od prawego boku strugę z pod Łośnic i rozlewa się w stawy, które służą za zbiorniki wody dla fabryk miejscowych; tu także nakrywa rzekę pierwszy most i poraz pierwszy przecina tor dr. żel. warszaw. wiedeńskiej. Od Zawiercia na Marciszów, Nieradę, Mrzygłód, Papiernią, Olszówkę i Mijaozów do Michałowa, W. przepływa szereg stawów, poruszając liczne młyny i mijaczowskie fabryki żelazne br, Bauerertzów. Między Ciszówką a Mijaczowem wpada z prawej strony strumień od Myszkowa jestto zbiór kilkunastu potoków z wyżyny Włodowickiej spływających, które po długotrwałych albo też nagłych a obfitych deszczach wzbierają gwałtownie, łączą się pod Myszkowem w jedno koryto i przepełniają je do tego stopnia, że masa wód, wstrzymana plantem drogi żelaznej, nie znajdując dla siebie należytego odpływu, znosiła nieraz mosty i niszczyła nasypy kolejowe na znacznej przestrzeni. W ostatnich latach roboty inżynierskie zapobiegły możliwości klęski przez wzmocnienie plantu i zbudowanie trwałych mostów o większym otworze w świetle. Następnie W, śród lesistej i pustej okolicy płynie na Kuźnicę Starą i Masłońskie do wsi 0siny, przyjmując z lewej strony strugę bez nazwy z pod Myałowa, Koziegłówkę al. Bożystok pod Kuźnicą Starą i Czarkę powyżej Osin, z prawej zaś potok od Żarek pod Smardzewizną i potok od Pohulanki pod Masłońskiem. Poniżej Osin łączy się z W. od lewego boku Kamieniczka, przychodząca ze Szląska i będąca dotąd najważniejszym dopływem rzeki głównej. Od Osin płynie W. na Poczesne, Nową Wieś, młyn Cichockie drugi most dr. żel. warsz. wied. , Słowik, Raków i Dąbie do Częstochowy, przyjmując z obu stron nieznaczne dopływy bez nazwy; wyróżnia się tylko z lewej strony Stradomka al. Żarnów, wpadająca powyżej Częstochowy i zbierająca wody z płd. zach, części pow. częstochowskiego. Minąwszy Częstochowę, którą pozostawia na lewym brzegu, W. rzuca się gwałtownie ku wschodowi i dla okrążenia wyżyny Kłobuckiej zakreśla następnie potężną liniją spiralną na Pławno i Działoszyn do wsi Ogroble. Podmokłe bagniste brzegi towarzyszą W. na znacznej przestrzeni; płynie ona od Częstochowy na Mirów, Siedlec, mstko Mstów, Kłobukowice i Luszczyn. Pod Skrzydlowem rzeka dzieli się na dwa ramiona, które między sobą łączą się poprzecznemi korytami i wytwarzają liczne wyspy, dopóki W. nie wróci do jednolitego łoża między Pławnem a Bobrami. Nad lewem ramieniem leżą osady Rzeki Wielkie, Karczewice, Zawada, Goworków, nad prawem zaś Chmielarze, Raków, Garnek, Kuźnica, Sliwaków, Ruda, Gidle, Pławno. Dopływy między Częstochową i Pławnem są nieliczne i nieznaczne, zasługuje na uwagę tylko Wiercica, wpadająca z prawej strony między Rakowem i Garnkiem. Od wsi Bobry, gdzie rzekę przecina droga żel. wiedeńska poraz trzeci, Warta mija wsi Szczepocice, Łęg, Kijów, Jankowice, Stoczki, Łążek, Zabranów, Strzelce, Patrzyków, Niwiska, Raciszyn i dochodzi do Działoszyna płynąc stale w kierunku zachodnim, z lekkiem Warszyce Warszyn Warta Warszyca Warszyca Wart Stary odchyleniem ku północy; na tej przestrzeni przyjmuje z lewej strony strumień bez nazwy pod Szczepocicami, takiż strumień między Kijowem i Jankowicami, oraz Liswartę, znaczny i zasobny dopływ poniżej Zabranowa. Liswartą sprawia głównie, że rzeka staje się już możliwą, jeśli nie do żeglugi, to przynajmniej do spławu. Z prawej strony wpadają Radomką powyżej Szczepocic, przychodząca z pod Radomska, Pisia powyżej Stoczków, przychodząca z pod Brzeźnicy, wreszcie strumień z pod Radziechowie, odwadniający obszerne błoto Brzezinki. W okolicach Działoszyna rzeka przebija się przez kraj pagórkowaty, stanowiący częśó wyniosłości Wieluńskiej, brzegi Warty są twardsze i miejscami strome, stąd też osady przysuwają się do samego nieraz koryta i są wogóle dość Hozne. Pod Działoszynem rozpoczyna się ostatni zakręt wspomnianej już linii spiralnej; jestto tak zwane kolano Warty, w którem rzeka przyjmuje kolejno kierunek południowozachodni, północny i północnowschodni, płynąc na Lisowice, Bobrowniki, Załęoze aż do wsi Ograbię; lewy brzeg spada miejscami stromo, dopływy zaś płyną w dosyć głębokich jarach, jak np. strumienie w okolicy Załęoza, potoki z pod Grabowa, z pod Dzietrzników i z pod Pątnowa wszystkie z lewej strony. Od Ograbli aż do Koła bieg Warty zachowuje stale kierunek północny, z pewnemi modyfikacyami północnowschodniego lub północnozachodniego dążenia. Wyniosłe zbocza trzymają się zrazu dość blisko brzegu, zwłaszcza prawego, lecz powoli dolina się rozszerza, pagórki oddalają się coraz bardziej, aż wreszcie W. wstępuje na rozległą nizinę, o bardzo nieznacznem pochyleniu. Płynie ona leniwo na Kamień, Krzeczów, Drobnice, Raduczyce, Ossyjaków, Bębnów, Strobin, Konopnicę, Rychłocice, Jarooice, miasteczko Burzenin i Tyczyn do wsi Pstrykonie, gdzie z prawej strony zasila Wartę Widawka, płynąca obszerną podmokłą równiną, Tu rozpoczyna się po obu stronach szeroka nizina nadbrzeżna, zalewana podczas każdego większego przyboru wody, skutkiem czego wsi i miasteczka wznoszą się w pewnem oddaleniu od głównego koryta, jak np. Bobrowniki, Chojno, Strońsko, Podłęźyce i t, p. Od Sieradza, położonego na lewym brzegu, Warta dzieli się na liczne ramiona, obejmujące żyzne ale niebezpieczeństwem powodzi zagrożone wyspy, na których leżą, wsi Sucha, Mnichów, Osowa i t. d. Śtan takiego dzielenia się koryta trwa, z pewnemi przerwami aż do samego uścia, i wpływa niepomiernie na mitręgę w żegludze, która przez sprowadzenie Warty do jednego koryta mogłaby stać się prawidłową i większe przynosić usługi. Zostawiwszy I miasteczko Wartę na lewym brzegu, rzeka płynie na Mikołajewice, Tądow, Bródnie, Zaspy, Łyskowice do Skęczniewa, gdzie rozdział ramion staje się jeszcze wybitniejszym niż pod Sieradzem. Prawe wschodnie ramię zabiera większą ilość wód i pod nazwą Nowej Warty płynie na Uniejów, Ostrowsko, Kuczki, Lekaszyn, lewe zaś, zachodnie, pod nazwą Starej Warty, idzie na Piekaryj Człopy, Trzemsze, Sarbice, Koźmin i Kwiatków. Wprost wsi Niwice wpada Ner, przychodzący od zachodu w szerokiej bagnistej nizinie, stanowiącej przedłużenie niziny Bzury, bez widocznego od niej wododziału. Odtąd W. na Dobrowo i Zawadki płynie do Koła. Na tej przestrzeni rzeka przyjmuje z lewej strony Oleśnicę albo Niechmierowkę pod MałąWsią, strumień od Brzeźnicy pod Jarocicami, strumień od Chojna pod Sieradzem, Dźwigorzówkę pod Wartą i Teleszynę pod Trzemszami; z prawej zaś strumień od Kuźnicy Strobińskiej wprost Bębnowa, Widawkę pod Pstrykoniami. kilka drobnych potoków w okolicy Sieradza, Sadłówkę al. StrugęKwasiec pod Łyskowicami, Ner wprost Niwie, który wprzód pod Chełmnem złączył się ze starem korytem Warty, wreszcie Rgilówkę powyżej Koła. Od Koła aż po Szrem rzeka płynie stale ku zachodowi i wchodzi w obszar jezior na tak zwanem Pojezierzu Baltyckiem. Z początku tylko prawe jej dopływy zasilają się wodą jeziorną, później jednak, gdy W. wejdzie w granice w. ks, poznańskiego, siatka jezior rozpościera się po obu jej stronach. Od Koła też komunikacya wodna staje się bardziej prawidłową, gdyż rzeka, wzmocniona Nerem i mając koryto więcej jednolite, posiada stosunkowo dość znaczny i bardziej stały zapas wody. Płynie W. na Ochle, Wakowy, Piersk, Drążno, Patrzyków, Kurów, aż pod leżący na lewym brzegu Konin, skąd na Chorzeń, Rumin dąży do Sławska. Poniżej Sławska rzeka zrasza liczne kolonie osadników niemieckich, posiadające nazwy niemieckie Friedrichsfeld, Sophienthal, Ludwigsluet; dolina jej jest szeroką, a stała brzegi dość odległe, stąd osady i miasteczka Golina, Radolina i Lądek na prawym, Kopojno, Zagórów i Wrąbczyn na lewym brzegu, trzymają się zdała od łożyska. Zostawiwszy Pyzdry na prawym wyniosłym brzegu, W. wchodzi pod Tarnowem w granice w. ks. poznańskiego i jednocześnie przyjmuje z lewej strony pograniczną Frosnę. Rzeka w dość równym biegu mija Pogorzelice, Czeszewo, Orzechowo, Dębowo, Nowemiasto, Solec, Swiątczyn, Gogolewo, Zaborowo, Kępę, i dochodzi do Szremu. Na przestrzeni między Kołem a Szremem W. przyjmuje z lewej strony Kiełbaskę pod Wakowami zwaną także Ozapelną al. Pokrzy Warta Warta wnicą; wody jej i sąsiednich bagien uprowadza kanał Kiełbaski, dalej Topiec poniżej Brąźna, Powę poniżej Konina, strumień z pod Zarzewka, Prosnę wprost Tarnowag Lutynię wprost Orzechowa i kilka drobnych strumieni bez nazwy. Prawe dopływy wchodzą częstokroć w łączność z Notecią, a przez nią i z Wisłą, za pośrednictwem jezior, których wody odlewają się w jedne lub drugą stronę. Tu należą Wiercica, niegdyś dawne koryto Warty, wprost Drążna, Krąpin, zbierający wody z bagien okolicznych, Morzysławski kanał, uprowadzający część wód z systematu jezior Gosławskiego, Pątnowskiego, Licheńskiego i Slesińskiego, Grabielna al. Meszna, poniżej Lądka, z jeziora Powidzkiego, Września pod Pietrzykowem i Maskawa pod Kępą. Droga żelazna przecina Wartę w dwóch miejscach poniżej Orzechowa linia JaroczynWrześnia i pod Solcem linia Jaroczyn Poznań. Ód Szremu na Poznań do Obornik bieg Warty ma kierunek północny obu jej brzegom towarzyszą z początku dość liczne kałuże i jeziorka, będące pozostałościami dawnego łożyska; twarde brzegi leżą stosunkowo bliżej niż w poprzednim oddziale, dolina jest przeto nieco węższą, a obszar podczas wylewu zatapiany, tem samem, mniejszy. W. płynie na Jaszkowo, Orkowo, Krajkowo, Rogalin, Rogalinek, Łęczycę, gdzie koryto ustala się, aż do Poznania, skąd na Czerwonak, Owińska i Gołaszyn dąży do Obornik. Poniżej Mosiny wpada z lewej strony strumień zostający w łąjczności z Obrą przez kanał Obrzańskie z prawej zaś Kopia pod Czapurami, Cybina i Główna pod Poznaniem Od Obornik aż do uścia W. płynie ku zachodo wi, z nieznacznem południowem odchyleniem i tylko w okolicy Landsberga, a mianowicie od Skwierzyny do Kiełczyna Koeltsohen rzeka na niewielkiej przestrzeni robi trzy gwałtówne zakręty ku północy do Santoka, ku zachodowi do Wieprzyc i ku południowi do Kołczyna, poozem dawny swój odzyskuje kierunek. Jestto najzawilsza część biegu, splątanego mnóstwem ramion, otoczonego jeziorami, o spadku nieznacznym i w nizinie szerokiej. Stan taki rozpoczyna się poniżej Wroneków i Obrzycka Obersitzko od wsi Chojny. Prawy brzeg zajmują rozległe lasy, ciągnące się nieprzerwanie na długości kilkudziesięciu kilometrów, od Chojnów do Skwierzyny. Warta płynie na Sieraków Zirke, Międzychód Birnbaum i Skwierzynę, poniżej której, niedaleko wsi Borken weder opuszcza Poznańskie i wchodzi do Brandenburgii na Santok i Landsberg. Tu się zaczynają błota Wartskie WartheBruoh, których częśó skanalizowana oddaną została kulturze liczne rowy i kanały uprowadzają zbyteczną wodę do głównego koryta, ujętego, gdzie wypada, groblami; powstałe stąd obszary osuszono odznaczają się wyjątkową żyznością, możnaby je nazwać żuławami warokiemi. Stąd też powstały w ostatnich czasach kwitnące po obu brzegach osady w miejscowościach, które przedtem niedostępne były dla swego bagnistego położenia. Uście Warty leży pod Kostrzyniem. Z dopływów ważniejsze są z lewej strony Samica Wschodnia pod Kiszewom, Samica Zachodnia pod Obrzyckiem, Ostroroga pod Nowym Mostem Neubrueck, Kwilcz, odpływ kilku jezior, pod Sierakowem, Kamionna pod Międzychodom, Obra będąca także w bezpośrednim związku Odrą poniżej Skwierzyny, oraz kilka strumieni w Brandenburgii jak Ledling, Postum, Lenze. Z prawej Wełna pod Obornikami i Noteó Netze pod Santokiem. Brak dopływów z prawej strony między uściem Wełny i Noteci objaśnia się równoległym biegiem i wielkiem zbliżeniem tej ostatniej rzeki do Warty, skutkiem czego dla rozwoju większych strumieni nie ma miejsca. Poczynając od Szremu drogi żelazne przecinają Wartę w następujących punktach w Poznaniu dwukrotnie, pod Obornikami, pod Wronkami i pod Kostrzyniem dwukrotnie. Zbierając wszystko co wyżej powiedziano, bieg Warty, uwarunkowany jej zakrętami, da się podzielić na sześć części a mianowicie od źródeł do Częstochowy przy kierunku północnozachodnim, od Częstochowy do wsi Ograbię, wielką liniją spiralną na Mstów, Pławno i Działoszyn, od Ograbli do Koła z kierunkiem północnym, od Koła do Szremu z kierunkiem zachodnim, od Szremu do Obornik z kierunkiem północnym, wreszcie od Obornik do ujścia z kierunkiem zachodnim, przy lekkiem południowem nachyleniu. Punktem najbardziej południowym są okolice źródeł, północnym Santok, zachodnim ujście, wschodnim Pławno. Doliny, w których W. płynie ku północy, są wogóle węższe, z brzegami wyniosłejeszemi i twardszemi, można je przeto uważać za doliny wyłomowe, poprzeczne, gdy tymczasem te, w których W. dąży ku zachodowi, są zazwyczaj szerokie i poczytywać je można za doliny podłużne. Przy ogólnym ruchu handlowym wschodniozachodnim te ostatnie mają co do swego znaczenia przewagę nad pierwszemi, na co wpływa także zasadniczy kierunek wschodniozachodni dwóch dopływów Neru, zbliżającego Wartę do Bzury i Noteci, zbliżającej ją do Brdy, czyli, oo na jedno wychodzi środkowa Wisła przedłuża swoją drogę wodną właśnie w kierunku zachodnim przez Bzurę Ner i Brdę Noteć do Warty; a jakkolwiek żadna z tych linii nie łączyła dawniej bezpo średnio Warty z Wisłą, to jednak leżące wzdłuż tych dolin miasta odznaczały się zawsze większem nad okoliczna znaczeniem i ożywieniem handlowem Włocławek Toruń Bydgoszcz Nakło na linii Brda Noteć i Łowicz Łęczyca Koło Konin na linii Bzura Ner. Ogólna długość całego biegu wynosi w granicach królestwa 405 klm. w w. ks. poznańskiem 248 klm. w Brandenburgii 81 klm. czyli razem 734 klm. i jest o 30 klm. dłuższa niż Odra od źródeł do uścia Warty. Obszar dorzecza dochodzi do 46, 000 klm. kw. średnia szerokość w normalnym stanie rzeki wynosi w jej biegu środkowym 75 mt. w dolnym 100 do 125 mt. Podczas powodzi niziny zalewane są na znacznej przestrzeni, sięgającej 1, 000 mt. i więcej szerokości; najważniejszym jest przybór wiosenny podczas tajania śniegów, co średnio następuje w połowie marca; rzeka podnosi się wówczas do 12 stóp ponad stan normalny; letnie i jesienne przybory są wogóle mniejsze i powstają skutkiem długotrwałych albo gwałtownych deszczów. Spadek wogóle dość jednostajny i powolny, prądowin niema, dlatego też W. nie posiadając dość siły do wyżłobienia jednolitego koryta, zmienia często swe łożysko i dzieli się na ramiona; z tej teź przyczyny stałe części, zawieszone w wodzie, przy spokojnym jej biegu opadają powoli na dno i tworzą liczne mielizny oraz wyspy piaszczyste, które dopiero większy przybór znosi lecz po jego ustaniu powtarza się to znowu w innem miejscu. Następujące liczby oznaczają wielkość spadku źródła Warty 264 mt. , Sieradz 131 mt. . Koło 92 mt. , Szrem 62 m. , Poznań 52 mt. , ujście pod Kostrzyniem 13 mt. , co razem uczyni 264 13 251 mt. na 734 klm. t. j. 0, 34 mt. na 1 klm. stopa na wiorstę. Pod względem geologicznym kotlina Warty nie odznacza się rozmaitością; sama dolina składa się po większej części z osadów aluwialnych, do których po obu stronach przylegają utwory kenozoiozne; formacye mezozoiczne są wogóle rzadkie, a paleozoiczne należą do wyjątków. Dewon spotyka się wyspowo tylko w okolicy Mijaocłach a górna na prawym brzegu pod Działoszynem, na lewym pod Ograblami, pod Burzeninem oraz od ujścia Liswarty do Załucza, na obu zaś brzegach od Częstochowy do Mstowa. Utwory eooeniczne i oligooeniozne ciągną się od Koła do Konina, następnie, poniżej Szremu do Orkowa, wreszcie od Łęczycy przez Poznań do Obornik; lignit mioceniozny ukazuje się w trzech punktach nad dolną W. , pod Kiszewom, pod Nowym Mostem i pod Międzychodem. Dolna glina lodowcowa zajmuje znaczne obszary, równie jak piaski dyluwialne, obie te formacye stanowią głównie płaszcz aluwialnej doliny; dolna glina występuje w górnym biegu aż do Częstochowy, dalej od Mstowa do ujścia Liswarty, od Załęcza do Ossyjakowa, na lewym brzegu pod Sieradzem, na prawym od Konina do Lądka i pod Poznaniem, wreszcie w dolnym biegu aż do ujścia Noteci. Górna glina lodowcowa nigdzie bezpośrednio nie przylega do doliny drobna wysepka powyżej miasta Warty stanowi wyjątek; pozostałe obszary zajmują utwory piasków dyluwialnych, występujące szczególnie w wiel kich i zwartych masach w okolicach Prosny oraz między Uniejowem a Kołem. Górna kreda pojawia się tylko w widłach rzecznych między Nerem a Wartą. Godną jest uwagi analogia zachodząca między Wartą a Bugiem. Jak Bug tak i Warta są najważniejszemi dopływami swoich rzek głównych, obie też z prawej strony przyjmują najważniejsze swe dopływy Narew i Noteć, obie dopływami swemi zbliżają się dwukrotnie do sąsiednich systematów rzecznych Warta przez Ner i Noteć do Wisły, a Bug przez Narew i Muchawiec do Niemna i Dniepru, w obu wododziałowa linia jest bardzo niewyraźna, tak, że Ner zlewa się niemal z Bzurą, a Muchawiec z Prypecią, obie przez kanałowe połączenie wchodzą w styczność z sąsiedniemi rzekami Warta przez Noteć i kanał Bydgoski z Wisłą, a Bug przez Narew i kanał Augustowski z Niemnem, oraz przez Muchawiec i kanał Królewski z Dnieprem ten ostatni kanał nie ma wprawdzie swego odpowiednika w Warcie, ale połączenie Neru z Bzurą było niejednokrotnie projektowanem i ma w przyrodzonych warunkach miejscowych wielkie po temu ułatwienie; obie łączą żyzne okolice południowowschodnie ze środkowym biegiem rzek głównych; obie mają bieg wielce charakterystyczny tem, że naśladuje bieg rzek głównych, gdyż Bug płynie w zadziwiającej równoległości do Wisły, powtarzając jej zakręty, a Warta tworzy takież same kolana i tak samo zmienia często kierurunek jak Odra; obie wreszcie mają ważne strategiczne znaczenie i dlatego środkowy bieg i ujście bronione są twierdzami Poznań i Kostrzyn na Warcie, a Brześć i Modlin na Bugu. Warta sięgając głęboko w serce wyżyny polskiej mogłaby wielce ułatwić rozszerzenie się żywiołu polskiego na linii Odry, gdyby nie odpór germański, idący w przeciwnym kierunku z potężniejszą i wy trwalszą siłą. Korytem Warty i Noteci posuwały się placówki niemieckie w licznych koloniach i z biegiem czasu coraz silniej germanizowały okolicę, która na zachodzie obu tych rzek jest już prawie zupełnie elementu polskiego pozbawiona. Rozważana pod względem swego poło Warta żenią geograficznego W. łączy wyżynę krakowsko wieluńską z wyżyną baltyckiego pojezierza i przeważną częścią swego biegu należy do pasa tak zwanych wielkich dolin, mających kierunek i nachylenie ze wschodu na zachód. Północną dolinę oznacza dolna Brda, Noteć, dolna W. , część Odry od Kostrzynia do ujścia kanału Finnow, następnie kotlina kanału Finnow, błota Rhin aż do ujścia Haweli do Elby; cała ta dolina bieży wzdłuż południowego stoku wyżyny bałtyckiej i jest prastarem korytem Wisły, do której niegdyś wpadała Warta i Odra, i która dalej płynęła ku północy dzisiejszem łożyskiem Elby, zanim nie utorowała sobie obecnego koryta. Południowa dolina opiera się o północne stoki przedgórza KarpackoSudeckiego i biegnie korytem Pilicy, Widawki, przecina Wartę na południe od Sieradza, a Prosnę w okolicy Wieruszowa, wchodzi następnie w koryto Barycza, idzie Odrą od ujścia Barycza aż do Neusalz, potem doliną rz. Czarnej die Schwarze, przecina Bober i Nissę Łużycką, biegnie kotliną Sprowy przez błota lasu Sprewskiego Spreewald, aż do Luebbenau, a stąd zwraca się ku północozachodowi i po. d Brandenburgiem wstępuje w koryto dolnej Haweli. Dolina środkowa, najwybitniej rozwinięta i przedstawiająca największe obniżenie sąsiednich obszarów, poczyna się w kotlinie Narwi, w okolioach jej zbliżenia do Niemna, przechodzi następnie w kotlinę Wisły od ujścia BugoNarwi do ujścia Bzury, poczem biegnie kotliną Bzury, Neru, Warty od Koła do Szremu, bagnami Obrzańskiemi aż do ujścia Zgniłej Obry, kotliną, Odry aż do Fuerstenberga, kotliną kanału Sprewskiego i Sprewą aż do jej uścia do Haweli, Wszystkie te doliny są wygięte ku południowi, mają wspólne ujście w okolicy ujścia Haweli do Elby i charakteryzują się błotami, bagniskami i wielką wogóle obfitością wody, co świadczy o dawnem, jednolitem korycie płynącej przez każdą dolinę rzeki. Świadectwo podobne dają także bardzo niewyraźne wododziały między rzekami dzisiejszemi, należącemi już do różnych systematów wodnych. Warta odgrywa podwójną rolę raz bowiem występuje jako część składowa wielkich dolin, tam mianowicie, gdzie kierunek jej biegu jest wschodniozachodni, drugi raz zaś, t. j. tam, gdzie ma bieg południowopółnocny, nosi na sobie charakter ogniw, spajających ze sobą wielkie doliny poprzecznemi wyłomami są to głównie części rzeki od Burzenina do Koła i od Szremu do ujścia Noteci. Dzieje W. Bogusławski w Dziejach Słowiańszczyzny oznacza siedziby ukazujących się w II w. po Chr. Wartan Arii między Prosną i Wartą, Polan Bulanes między Wartą i Wisłą, a Bukowian Buguntes między Wartą i Notecią. W okresie do r. 900 nikną Wartanie i Bukowianie, Polanie zaś rozpościerają się między Odrą i Wisłą, po obu brzegach W. , z wyjątkiem ujścia jej i dolnego biegu. Ujście zajmują Lubuszanie, a porzecza górnego biegu i części średniego Łęczycanie. Do tych czasów odnoszą się wykopaliska, świadczące o wczesnem zaludnieniu brzegów rzeki. J. N. Sadowski wymienił w r. 1877 zabytki przedhistoryczne znalezione na brzegach wód porzecza W. Później odkryto groby z popielnicami na obszarze Działoszyna, pod Spicymierzem i w innych miejscach. W źródłach piśmiennych znachodzimy pierwszą o W. wzmiankę pod r. 972 w Kromce Dytmara, który wspomina, źe Mieczysław I opłacał haracz cesarzowi niemieckiemu z kraju sięgającego od zachodu usque in Vurta fluTium. ob. E. Calliera Szkice geogr. hist. , II, 62 71. Druga wzmianka, jakoby Kazimierz Mnich w r. 1047 pokonał Masława nad Wartą, a w miejscu zwycięztwa założył miasto Poznań, wymaga sprostowania. Zamiast Warta należałoby czytać Wkra tamże, I, 54 57. Poznań już w kilka lat po r. 963 był stolicą biskupstwa. Okres czasu od r. 963 do chwili, gdy nazwy osad nad W. powstałych pojawiać się zaczęły w dokumentach, wypełniają podania i pobieżne wzmianki kronikarskie. I tak n. p. powstać miało na zwaliskach świątyni pogańskiej zamczysko w Działoszynie. Założenie Burzenina przypisuje podanie Porajowi około r. 1000, bratu św. Wojciecha. Z Burzenina pisze Długosz Dzieła, I, 26 Mścisława, któremu Bolesław śmiały 1058 1078 porwał żonę Krystynę. Kościół w Gidlach ma jakoby datę r. 1059, a kośoiół w Brzeźnicy r. 1117. Radoszewice, poniżej Działoszyna, miał w r. 1103 otrzymać w darze od Bolesława Krzywoustego Jan Werszowiec, zabójca Świętopełka czeskiego Paprocki, Herby, 563. Kamion, wprost Toporowa, na drodze z Działoszyna do Wielunia, zdaje się być ową miejsoowością, którą kronikarz Gallus Pomn. Dziej. PoL, I, 452 nazwał lapis, opowiadając o wypadkach r. 1107. Część kasztelan nii sieradzkiej dostała się według kroniki Boguchwała Pomn. Dziej. Pol, II, 493 Zbigniewowi, synowi Władysława Hermana, około r. 1097. Spicymirz, protoplasta rodu Leliwitów, miał założyć osadę, którą nazwał od imienia swego. Żyjący w pierwszej połowie XII w. Piotr Dunin Włostowicz miał zakładać kościoły w Mstowie, Pajęcznie i Koninie, gdzie stojący dotąd słup kamienny wiąże się z imieniem jego i t. d. Jednym z skutków zetknięcia się z Niemcami była Warta Warta utrata ujścia Warty, potem spływu Noteci; z Wartą i w końcu utrata dolnego biegu Noteoi od ujścia Drawy. Przebieg połączonej z Notecią Warty zwano też niekiedy Notecią Kod. Wielk. , n. 2055 p. r. 1249 i n. 372 p. r. 1259; tak nazywał go też Długosz Dzieła, t. X, 11 mówiąc, że W. przy spływie z Notecią traci nazwisko. W. ma swe ujście do Odry w Kościerzynie Kistrzyn, Kostrzyn, który w tym miejscu rozwijał się prawdopodobnie po obu brzegach Odry, a w XIII w. tak znaczną już był osadą, że nazwę swoją przelał na ziemię przyległą, rozciągającą się po obu brzegach W. i sięgającą na półn. do dzierżaw ks. pomorskich. Na połd. ziemia kościerzyńska graniczyła z lubuską, która, z wyjątkiem swej stolicy, dostała się wskutek działów około r. 1163 Piastowiczom szląskim. Ziemię kościerzyńską darował Władysław Odonicz templaryuszom około r. 1230. To nadanie zatwierdził 11 lutego 1259 r. w Poznaniu ks. Bolesław, syn Odonicza Kod. Wielk. , n. 372, Templaryusze zaś postarali się już w r. 1235 o dokument, mocą którego ks. pomorski Barnim zrzekł się swych praw do Kościerzyna na ich korzyść. Dalsze losy tego miasta wiążą się z dziejami ziemi i dyecezyi lubuskiej. Władysław Odonicz zastrzegł sobie wprawdzie myto od szkut, płynących Wartą w ziemi kościerzyńskiej, ale po nim nie znalazł się nikt, coby się był upominął o swe prawa. Dopiero Władysław Jagiełło podjął w r. 1424 układy z Krzyżakami o myto powyższe Kod. Dypl. PoL, II, 826. Sprawa żeglugi na W. , roztrząsana na sejmach, kończyła się zwykle wyznaczeniem komisyi. Z uchwał, jakie zapadły w r. 1447, 1496 i 1557 Vol. Leg. , I, 151, 257, II, 607 wnioskujemy, że W, w znacznej części była spławną, liczne atoli jazy, tamy, groble, młyny i t. p. , utrudniały żeglugę. Do tych przeszkód przyłączyły się zatargi z margrafami brandenburskimi i ks. pomorskimi. Na sejmie w r. 1663 zapadła uchwała Co się tycze rzeki Warty, y Noteszy, te iż wedle statutów mają być wolne i spustne, ale iż w tej nawigacyi przeszkadzają panowie Margrabiowie, deputowaliśmy pewne kommiasarze, którzy z Ich Miłościami Pany Margrabiami i Xiążęty Pomorskiemi traktować będą de libero transitu navigantium Wartą i obiecujemy już, że in hoc negotio te kommiasarze wyślemy, A to, gdy na sejm będzie nam przez te kommissarze odniesiono, tedy in meliorem conditionem Regni, około rumowania Warty, nieodwłocznie postanowiemy, y około budowania slosow abo wrot. Vol. Leg. , II, 640. W liście pisanym w r. 1570 do ks. pomorskich uskarża się Zygmunt August na nałożone przez nich na żeglujących Wartą i Odrą myto Kod. Wielk. , wyd. Racz. , 244 6. W r. 1589 uchwalił sejm Iż do tych czasów Warta nie jest narigabilis według pierwszych statutów, przeto o tym z Margrabią Brandeburskim y Xiążęty Pomorskiemi, z strony wolności prześcia y ceł, nie jest postanowiono iednak iż exnunc deputuiemy W. Andrzeia za Bnina Opaleńskiego, Marsz, Kor. y Gener. Wielgopol. , Starostę etc, iakoby ta sprawa z Xiążęty Pomorskiemi skończoną bydź mogła, et in de fectu tam tey zgody abo postanowienia, skład zboża wszelakiego, y inszych towarów wszelakich w Miasteczku naszym Skwirzynie. .. ,. A gdy iuż ta sprawa in jnamcunque partem się odprawi, tedy przerzeczony Andrzej Opaliński z Podkomorzym Poznańskim, maią y będą powinni rzemieslniki za te pieniądze, które są na to złożone, y na Ratuszu Poznańskim leżą, sposobiwszy rzemieslniki Rzekę Wartę urumować, y wedle potrzeby navigabilem uczynić, począwszy od Poznania aż tam dokąd będzie potrzeba. A ieśliby te pieniądze na to dostarczyć nie mogły, maią na Jurydyce Poznańskiey expozytę Rycerstwu pokazać. A wieleby ieszcze do tego potrzeba, tam namówić a Rycerstwo oboyga Woiewodztw, Poznańskiego, y Kaliskiego dołożyć maią, obrachowawszy po czemuby ze składu przyszło. A ieśliby którzy in solvendo negligentes byli, Urzędy Grodzki maią przeciwko nim postąpić sine appollatione, iako o Pobor postępuią Vol. Leg. , II, 1278. W r. 1598 uchwalono Nawigacyą rzeki Warty chcąc iuż finaliter do skutku przywieść, za częstemi proźbami Woiewodztw, Poznańskiego y Kaliskiego, Posły do Xiążąt pogranicznych naznaczamy z Rad naszych, .. .. którym za listy naszemi mocą tey Konstytucyi daiemy omnimodam potestatem do tey nawigacyi stanowić wszystko to, co do uprzątnienia tez rzeki należeć będzie, odprawować y finaliter zamknąć także zaraz potrzebne przerzeczone traktaty z Xiążęty skończywszy, ciż Posłowie wyprawować powinni Wartę będą, przez rzemieslniki do tego sposobne, począwszy od Poznania, aż dokądby się potrzeba ukazała na oo iż są pieniądze w Ratuszu Poznańskim. .. .. Vol. Leg. , II, 1458. Przywodząc do skutku prawa przeszłe i konstytucye o żegludze na W. wyznacza znów Sejm w r. 1611 różnych komisarzy, którzy z Kommissarzami Kurfierszta Jego Mości Brandeburskiego, na granicy Koronney, między Skwierzyną a Landzberkiem, dnia 15 maia 1612 r. ziachaó się, y tam gruntowną namowę, y finalne postanowienie około tey nawigacyi uczynić mają to na baczeniu maiąc, y sposobami należnemi waruiąc, podług tranzakcyi Kurfierszta Jego Mci, na tym Seymie uczynioney; ut haec navigatio tuto, liberę, et sine indecora Nobilita Warta tis Majoris Poloniae, per telonea aggravatione, suscipi possit. A tymże zaraz zlecamy, aby z Xiążęty Ich Mciami Pomorskiemi, abo ich Kommisearzami, ziachali się, y to namowili a postanowili, coby do wolnego przez ich dicye przechodzenia do ochrony Celnego obciążenia, do bezpiecznego pod Szczecin spuszczania statków, i do warownego tam rzeczy spuszczonych przedawania, y towarow ztamtąd wzaiemnego zasięgania, zdało się służyć, y potrzebnego bydź A po skończeniu tych oboiga traktatow, z strony wyrumowania tey Rzeki, Wielmożny Woiewoda Łęczycki, jako Generał Wielkopolski, y urodzony Podkomorzy Poznański, staranie stateczne uczynić maią; a to sprzątanie począć się ma od Koła Vol. Leg, , III, 31 2. Konstytucya z strony nawigacyi rzeki Warty, opiewa uchwała sejmowa z r. 1613, ponieważ effektu nie wzięła znowu też Komissarze co y na przeszłym Seymie, do Kommissyi odprawowania, y czas tenże, naznaczony. Y osobnym listem Książęcia Brandeburskiego, aby powinności swoiey dosyó uczynił, napomniemy Vol. Leg. , III, 170. Iż conditiones Feudi Xiążęcia Brandeburskiego, z strony nawigacyi Warty, podług obietnice w tym Rzpltej daney, y na Seymiku Srzedzkim przez listy utwierdzoney, skutku swego nie wzięły, y X. Jegomość na Kommissyą, Konstytucyą Anni 1611 naznaczoną nie stawił się Vol. Leg. , III, 278 przeto sejm w r. 1616 znów wyznaczył komissarzy i t. d. Po utracie Kościerzyna i ujścia Warty, przyszła kolej na Santok i ujście Noteci do Warty. O posiadanie tej warowni toczyły się od r. 1097 krwawe boje z Pomorzanami, i jakkolwiek później ustanowiono kasztelanię santocką, ziemia ta nie wróciła do Polski. Brzegi średniego biegu W. bywały też polem bojów. W r. 1142 Mieczysław III, obsaczony w Poznaniu, na praw. brzegu W. , przez ks. krakowskiego Władysława, zadał mu ciężką klęskę i zniewolił do odwrotu. Krwią rannych, opowiada kronika, i poległych zarumieniły się Główna i Cybina, unoszące stosy trupów do Warty. W zawiązkach państwa polskiego nie stanowiła W. żadnych granic politycznych Z utratą dolnego biegu rozpoczynają się jej. sprawy graniczne. W r. 1234 za pośrednictwem arcyb. Pełki i bisk. poznań. Pawła stanęła między Władysławem Odoniczem a ks. szląskim Henrykiem Brodatym ugoda, na mocy której W. odgraniczać miała dzierżawy książęce. Odoniczowi przypadł prawy brzeg z wyjątkiem Szremu i okolicy, a z grodów nadnoteckich wyłączała ugoda Santok i wszystką ziemię poniżej grodu tego. Synowie Odonicza odzyskawszy w r. 1241 2 utraconą ziemię, dzielą się nią w r. 1247; Bolesławowi dostał się Kalisz i lewe porzecze Warty. W r. 1296 Władyslaw Łokietek dzieląc się z Henrykiem, ks. na Głogowie, odstąpił mu południową połać Wielkopolski od źródeł Obry do ujścia jej do Warty i ztąd do Noteci, gdzie kończyły się granice państwa polskiego. Z rozmowy, jaką w r. 1392 miał Władysław Opolczyk z Konradem Walenrodem, w. m. krz. Kod. Wielk. , n. 1940, dowiadujemy się o zamierzonym podziale Polski Krzyżacy mieli otrzymać Mazowsze i ziemię ciągnącą się od Kalisza ku północy; król węgierski miał zabrać ziemię od Kalisza ku południowi, Łęczycę, Sandomierz, Kraków i Ruś; margrafom brandenburskim i królowi rzymskiemu dostać się miała zachodnia połać państwa z odnośną częścią Warty. Od r. 1414 do 1429 toczą się różne umowy z Krzyżakami o linią dolnej Warty Mon. M. Aevi, VI. Przy rozdawaniu osad nadbrzeżnych zastrzegano zwykle wolne rybołówstwo, połów bobrów, wolność stawiania młynów, jazów, tam i mostów, w granicy nadanych osad. Połów bobrów na W. był niegdyś znaczny; prócz dwóch osad, Bobrownikami zwanych jedna pod Działoszynem, a druga poniżej Burzenina, znachodzimy wzmiankę o bobrownikach książęcych, mieszkających w r. 1252 w Łęgu. pod Szremem. Świątników kościoła św. Piotra w Poznaniu, do których należały oba brzegi Warty, wspomina Rocznik wielkopolski w Pomn. Dziej. PoL, III, 27. Osiedlanie stopniowe brzegów W. zależało od ich własności. Najstarsze osady pojawiają się zwykle na goliznach nadbrzeżnych i w nizinach. Znaczno obszary po obu brzegach, pokryte lasami, wyczekiwały karczowników. Nieznane nam przeszkody nie dozwalały w niektórych miejscach zbliżać się do brzegów rzeki; sadowiono się więc w pewnem oddaleniu. Przechowane dokumenty nie dostarczają danych, pozwalających zestawić chronologicznie daty zaludniania brzegów W. Kromołów, u źródeł Warty, już był w r. 1193 znaczną dość osadą, której karczmy należały do augustynianów wrocławskich. Mrzygłód i postronne wsi pojawiają się znacznie później. Zdawałoby się, że brzegi od Kromołowa do Mrzygłodu nie były zrazu przystępne; w r. 1373 ciągnęły się jeszcze zarośla odległej nieco Poręby Czarnej Mrzygłodzkiej aż do Warty. Częstochowa daje dziesięcinę w r. 1220 wspomnionym augustynianom, a Władysław Opolski zakłada tam klastor paulinów r. 1382. Mstów ukazuje się w r. 1193, równocześnie z Kromołowem, jako własność augustynianów, którzy wkrótce potem założyli tam klasztor i w r. 1278 wynieśli tę osadę do rzędu miast. Tu schodziły się niegdyś granice ziem krakowskiej, sieradzkiej i wieluńskiej. Klasztorowi mstowskiemu da ją dziesięcinę w r. 1220 wsi Mirów, Zawada, Łuszczyn, Jastrzów, Siedlec, Kłobukowice i inne ob. Mon. M. Aevi, IX, 27. Znacznie później ukazują się między Mstowem i Pławnem Konary, które były dawniej targowiskiem, tudzież czołem starostwa i kasztelanii konarskosieradzkiej, poszukiwanej niekiedy daremnie pod Spicymirzem, odległym o kilkanaście mil od Konar. Podobnę omyłkę popełniano co do Pławna, leżącego poniżej Mstowa. Plawno bowiem zabrane i zwrócone w r. 1261 przez ks. kujawskiego Kazimierza Ludmile, wdowie po wojew. , łęczyckim Boguszu Ulan. Dokum. Kuj. , 197, leżało na Kujawach i jest może Pławinem z pod Barcina. Z większem nieco prawdopodobieństwem mogłoby być Plavano z r. 1262 i 1264, nadano klasztorowi zawichostskiemu Mon. M. Acvi, III, 67, 83 i Kod. Wielkop. , n; 394, 410 Pławnem z nad Warty; o 3 mile bowiem ztąd ku zachodowi posiadały później klaryski krakowskie Rybno, Kakawę, Mykanów i Cykarzów, graniczące z sobą włości. Graniczące z Pławnem Gidle wspomnieliśmy już powyżej; w początkach XVII w. osadzono tu dominikanów, a nieco później kartuzów. Obszar Starej Brzeźnicy przypierał do praw. brzegu rzeki; w r. 265 Leszko Czarny przeznaczył 42 łany lasu do wykarczowania i założenia miasta; postronne w r. 1287 wsi Dupice, Kruplin i Dworzowice były włościami kaiążęcemi, weszły w skład stwa brzeźnickiego, sięgającego do Wąsosza na lewym brzegu W. Działoszyn pojawia się później postronne Szczyty, Trębaczów i Niwiska znachodzimy pod r. 1393, Bobrowniki r. 1238, a nieco dalsze Załęcze, posiadłość arcybiskupią, r. 1357. Dzietrzniki ukazują się r. 1210, Mierzyce r. 1386, Kamion wprost Toporowa r. 1107 i Radoszewicze r. 1103 wspomnieliśmy powyżej. Raduczyce należały w r. 1357 do arcybiskupów; Ossyaków, miasteczko niegdyś, zachodzi pod r. 1362. Wałków nabrany w r. 1294 najeźdzcom dóbr kościelnych i nadany kościołowi gnieźn. , wrócił znów do szlachty okolicznej. Jarocice należały do arcypiskupów już w r. 1136. Burzenin, z początkiem legendowym Poraj, wynieBiony był do rzędu miast podobno w r. 1378. Tyczyn, włośó skarbową, osadzono na prawie niemieckiem w r. 1349. Monice pod Sieradzem należały w r. 1136 do arcybiskupów, Polków w r. 1349 do augustynianów wrocławskich. Sieradz z zamkiem, wspomniony w kronice Boguchwała pod r. 1097, składał r. 1136 różne daniny arcyb. gnieźn. i był stolicą księztwa, ziemi, powiatu, województwa i starostwa, tudzież siedzibą dominikanów. Woźniki, wprost Sieradza, wchodzące w skład starostwa sieradzkiego, plączą się z siedzibą szlachecką r. 1336 t. n. poniżej Sieradza, nieopodal ujścia Widawki Mon. M. Aevi, I, 204. Męka, znana już w r. 1255, była około r. 1358 własnością augustynianów wrocławskich, potem królewszczyzną. Na Grądach siedzieli przy schyłku XIV w. Grądzcy h. Łada. Do szlachty okolicznej należały teź wsi Kamionacz i Małków w r. 1374, Bartochów r. 1354. Duszniki arcybiskupie, tuż pod miastem Wartą, pojawiają się r. 1357. Warta rządzi się prawom niemieckiem już r. 1255; wyniesiona potem do rzędu miast królewskich, tworzy z wsiami pobliskiemi starostwo. W r. 1331 najazd Krzyżaków zaznaczył ogniem i mieczem swój pochód wzdłuż rzeki; zburzyli oni Wartę, Popów, Uniejów, Orzeszków, Ciechmanę, Chruścin, Skobielice, Konin, Ciążyń i Pyzdry; Kępa Niezamyska, gdzie doznali klęski, powstrzymała ich zapędy. Graniczące z miastem Wartą Proboszczowice należały do arcyb. r. 1335, a dalszy nieco Tądów w r. 1136. Glinno było siedzibą szlachecką r. 1265 Brodnia zaś, mieszana z osadą t. n. pod Łaskiem Ulan. , Dok. Kuj. , 367, wsią skarbową w r. 1298. Na Jeziorska w r. 1324 i Miłkowicach w r. 1374 siedziała szlachta. Popów, nawiedzony przez Krzyżaków w r. 1331, i pojawiające się w r. 1357 Lubiszewice, były włościami arcybiskupiemi. Borzewisko Borynichsko w Kod. Dypl. Pol. , III, 165 miało w r. 1298 należeć do cystersów sulejowskich. Balin w r. 1364 i Ubysław w r. 1265 dziedziczyła szlachta. Spicymirz zachodzi w dokum. z sporną datą r. 1065, zawierającym pierwotne uposażeni klasztoru mogilnickiego; w bulli Innocentego II z r. 1163 wymieniony jest między grodami, które arcybiskupom gnieźn, składały daniny; potem był czołem kasztelanii i własnością arcybiskupią. Boleszczyn należał do szlachty w r. 1362, potem przeszedł w ręce arcybiskupów, którzy posiadali postronne Smolsko i pobliski Uniejów już od r. 1136, Wieszczyce Wieście od r. 1347, Ostrowsko od r. 1241 i Orzeszków przed r. 1331. Na Skotnikach siedzi szlachta w r. 1348. Pobliski Wilamów miał być nadany cystersom lędzkim w r. 1145. Zamiana części Balocicz na dział Stoigniewa in Radnycicz, uskuteczniona w r. 1299 Kod. Wielkop. , n. 806, nie odnosi się do Radyczyn; Ciechmana i Chruścin, leżące w pobliżu Dąbia, należały już do arcybiskupów przed r. 1331. Lancossyno, wieś kościelna, o której patronat toczyły się spory w r. 1374 Kod. Wielkop. , n. 1699, nie jest Lekaszynem na ostrowiu między Dąbiem i Brudzewem, lecz Łąkoszynem pod Kutnem. Koźmin i Kwiatków, w pobliżu Brudzewa, nadane były cystersom około r. Warta Warta 1170, tudzież Bobrowo, kolebka i grób błg. Bogumiła, arcyb. gnieźn. Ci zakonnicy posiadać mieli w r. 1178 pobliski Straszków. Chełmno, przy ujściu Neru, było posiadłością arcyb. r. 1136. Koto, wyniesione do rzędu miast w r. 1362, miało swój zamek r. 1383; było czołem starostwa, później osiedli tu bernardyni. Pobliskie Skobielice posiadali arcybiskupi już przed r. 1331 Powiercie w r. 1364, Kościelec w r. 1288, Białków w r. 1268 i Ochle w r. 1330 były własnością szlachty, Gozdów w r. 1362 królewszczyzną, a Trześniewo w r. 1357 posiadłością arcybiskupią. Tury w r. 1261 należeć miały do cystersów lędzkich. Dziedzic na Grójcu, pod Koninem, oddaje w r, 1364 pobliską Wolę Podłężną do osadzania na prawie niem. Morzysław, wątpliwa w r. 1145 posiadłość cysterów lędzkich, przeszedł w pewnej części w ręce bisk. lubuskich, a potem stał się królewszczyzną. Konin ukazuje się około r. 1209; potem był czołem starostwa i dotąd jest miastem powiatowem; starożytny zamek rozebrano w nowszych czasach. Czarków, wprost Konina, należał do bisk. lubuskich w r. 1328, do arcyb. gnieź. w r. 1357, potem do skarbu, Chorzeń w r. 1145 nadany był cystersom lędzkim; Woglowo, wymienione w r. 1147 między posiadłościami klasztoru trzemeszeńskiego, nie jest Węglowem leżącem w pobliżu Goliny Konińskiej. Sławsko, na lew. brzegu rzeki, nadane r. 1145 z pobliskiemi Rybakami cystersom lędzkim, było czołem opola r. 1291. Sąsiednia Osiecza ukazuje się r. 1285. Cystersi lędzcy pobierali dziesięcinę z Radoliny i Sługocina r. 1213, z Kopojna i Skokomia w r. 1239. Ratyń pod Lądkiem był już w r. 1261 własnością bisk. pozn. Ląd, wymieniony w r. 1136 między grodami opłacającemi się arcyb. gnieźn. , stał się czołem kasztelanii; obok zamku, który znikł, stanął klasztor dla sprowadzonych r. 1145 z Niemiec cystersów; w postronnej osadzie, Kościołem zwanej, założyli zakonnicy miasto Lądek na prawie niem. Sąsiednie Dolany należały do nich od chwili założenia klasztoru, a poblika Oleśnica od r. 1261. Zagórów, późniejsze miasteczko, i Wrąbczyn dawały dziesięcinę cystersom lędzkim r. 1239. Policko, znane już około r. 1186. Szamarzewo ukazujące się r. 1303, i Ciążyn, kasztelania w r. 1251, osada na prawie niem. w r. 1260, należały do bisk. poznańskich. Pietrzyków i Rataje, nadane Pyzdrom, rządziły się prawem niem. od r. 1306. Dłuska były wsią książęcą r. 1250. Pyzdry, stolica ziemi, powiatu i ststwa, pojawiają się r. 1186, szlachecka Tarnowa r. 1257. Poniżej Tarnowy, przy ujściu Prosny, wchodzi W. w granice ustanowionego r. 1815 w. księztwa poznańskiego. Pobrzeżne Spławie w r. 1391, Komorze w r. 1360 i Szczodrzejewo były posiadłościami szlacheckiemi. Pogorzelica r. 1238 należała do osadzonych w Poznaniu kawalerów św. Jana Jerozolimskiego. Sąsiedniem Szczonowem nie jest Vczonovo, które w r. 1305 cystersi lędzcy zamienili na trzecią część Wrąbczyna Kod. Wielk. , lecz Łuszczanowem pod Żerkowem. Czeszewo i Lgów w r. 1257, tudzież Orzechowo w r. 1392, Ostrów pod Dębnem w r. 1391 i Dębno w r. 1296 były posiadłościami szlacheckiemi. Witów, po prawym brzegu rzeki, należał w r. 1286 do bisk. poznańskich. Nowe Miasto, założone przed r. 1283, było siedzibą rodziny wielkopolskiej Nowomiejskich. Postronna Lubrza należała w r. 1357 do kapituły gnieźn. , dalsze nieco Krzykosy w r. 1393 i Solec w r. 1244 do bisk. poznań. Sulęcin, szlachecki, istniał już przed r. 1392. Świączyn, którym objaśniono t. n. osady z r. 1234, 1265, 1318 i 1369, pojawia się dopiero w XVI w. Rogusko w r. 1244 było własnością bisk. pozn. Gogolewo w r. 1390 i Kępa w r. 1257 należały do szlachty, Sroczewo w r. 1320 do cystersów paradyskich, Mechlin w r. 1211 do kościoła św. Maryi w Wrocławiu, Łęg w r. 1252 do cystersek trzebnickich. Szrem ukazuje się r. 1136; miał zamek obronny, był czołem opola, kasztelanii i starostwa. Pobliski Grzymisław należał r. 1282 do dominikanek pozn. , Zbrudzewo w r. 1388 do szlachty, znana już w r. 1279 Góra do bisk. r. 1310, którzy posiadali postronne Psarskie i Jaszkowo w r. 1278, tudzież Orkowo w r. 1287 i Niesłabin w r. 1395. Na Manieczkach siedziała szlachta w r. 1352. Szymanowo było własnością bożogrobców miechowskich w r. 1253. Nieopodal wspomnionego Jaszkowa istniała między r. 1307 i 1685 wieś kościelna, Przewozem zwana, która całkiem znikła. Cmoń dawał dziesięcinę w r. 1310 bisk. pozn. Krajków w r. 1392, Radzewo w r, 1394 i Baranów pod Mosiną w r. 1387 należały do szlachty, Rogalin w r. 1247 do bisk. poznańskich. Sowiniec, nadany Przedpełce, synowi Hugona, był przed r. 1241 wsią książęcą. Ukazująca się w r. 1298 Mosina stała się później czołem starostwa. Wiry, siedziba szlachecka, zastawione były w r. 1357 bisk. pozn. , którzy posiadali pobliski Wiorek r. 1296 i Babki w r. 1364 Luboń w r. 1316 i Czapury w r. 1386 należały do szlachty, Starołękę, Minikowo, Żegrze i Rataje nadał ks. Przemysław I w r, 1253 miastu Poznaniowi, zaprowadzając tu prawo niemieckie. Świerczewo posiadali w r. 1235 biskupi pozn. , w których ręku znajdowała się także w r. 1285 część pobliskiego Górczyna. Poznań, najznaczniejsza nad Wartą osada, zdaje się też być najstarszą. Istniejący między r. Warta 1253 i 1416 Spytków, tudzież późniejszy Bonin znikły bez śladu. Z nazwą Szeląg pojawia się w XVI w. na lew. brzegu Warty, tuż pod Poznaniem, osada, której wykopaliska świadczą o wczesnem zaludnieniu jej obszaru. Główno w r. 1260, Koziegłowy znane już w r 1296, i Kicin w r. 1316 były posiadłościami bisk. pozn, Naramowice w r. 1366 i Nowa Wieś w r. 1380 należały do szlachty, Umułtowo w r. 1253 do miasta Poznania. Około r. 1242 zakłada ks. Przemysław I w Owińskach klasztor cystersek i uposaża w r. 1252 włościami nadbrzeżnemi Miękowo, Radojewo i Bolechowo; potem przybyły Trzuskotowo w r. 1282, Mościszewo i Biezdrowsko dziś Biedrusko około r. 1388. Chojnica, siedziba szlachecka w r. 1337, była czołem opola w r. 1388, rozciągającego się po obu brzegach Warty. Obszar Gośliny, szlacheckiej w r. 1387 sięgał do praw. brzegu rzeki. Radzim, na lewym, brzegu był czołem kasztelanii w r. 1256. Leżący wprost Radzimia Starczanów był własnością kapituły pozn. r. 1364. Kowanowo w r. 1257, Szymankowo r. 1388, Gołaszyn i Łukowo w r. 1387 należały do szlachty, a Bogdanów w r. 1356 do skarbu państwowego. Oborniki, znane już w r. 1298, miały zamek obronny, były czołem starostwa i miastem, Uścikowo, królewszczyzna, pojawia się w r. 1356. Bąblin w r. 1387, Kiszewo r. 1391, Niemieczkowo r. 1361, Sycyn r. 1278 i Stobnica w r. 1388, która przez pewien czas była miastem, należały do szlachty. Od Obornik aż poza Skwirzynę ciągną się wzdłuż prawego brzegu rzeki odwieczne lasy, rzadko gdzie karczowane i osadzane. Miasto Obrzycko było czołem kasztelanii w r. 1238. Pobliskie Piotrowo nie sięgną pewno dalekiej przeszłości; r. 1613, dziedzic Mikołaj Łącki założył tu kościół protestancki dla sprowadzonych z Niemiec osadników. Odnośne objaśnienia wydawcy Kodeksu Wielkopolskiego n. 493 i 546 są niedokładno. Pothrovo, własność dominikanów wronieckich w r, 1280, zdaje się być Popowem pod Wronkami, a Petrowo, w r. 1284 własność Tomisława z Szamotuł, Piotrkówkiem pod Szamotułami. Koźmin pod Obrzyckiem był siedzibą szlachecką w r. 1388, Samołęż pod Wronkami posiadłością cystersek owińskich w r. 1252. Wronki pojawiające się w podrobionym dokum. z r. 1251, były miastem już w r. 1298 i miały swój zamek; Przemysław II osadził tu w r. 1279 dominikanów, do których należało snać pobliskie Popowo w r. 1280. Nowa Wieś wroniecka była królewszczyzną w r. 1370, a Biezdrowo r. 1284 własnością szlachecką, na której obszarze powstało w nowszych czasach miasteczko Wartosław, z niemiecka Neubrueck Nowy Most zwane. Pożarowo w r. 1382, Chojno r. 1284, Tuchole r. 1389, Sieraków r. 1251 późniejsze miasto, Kłosowice r. 1388, Debrzno r. 1393, Zatom r. 1388 i Kolno pod Międzychodem w r. 1392 były posiadłościami szlacheckiemi. Bielsko w r. 1288 należało do bisk. pozn. , Radgoszcz w r. 1378 i Miechocin Muchocin do cystersów, osadzonych w Zemsku i przeniesionych następnie do Bledzewa. Międzychód, posiadłość niegdyś szlachecka, dziś miasto powiatowe, ukazuje się w r. 1378. Do szlachty należały także pobliskie Krobielewo i Dłusko w r. 1388, tudzież Świniary w r. 1394, Chełmsko Chemsko zaś do cystersów bledzewskich w r. 1390. Skwierzyna przy ujściu Obry, ostatnie nad Wartą miasto od r. 1312, wchodziła w skład starostwa międzyrzeckiego, powiatu i wojew. pozn. , wymieniona jest z pobliskiemi Trzebiszewem i Murzynowem Morrn w podrobionym dokumencie z datą r. 1251. Tu opuszcza Warta ziemie wielkopolskie i wchodzi do tworzącej się w XIII w. Nowej Marchii brandenburskiej. Murzynów był posiadłością bisk. wrocławskich, którym w r. 1231 Władysław Laskonogi pozwolił zaprowadzać prawo niemieckie; potem przeszedł do skarbu państwowego i stanowił część ststwa międzyrzeckiego. W r. 1770 przywłaszczyli sobie dwaj Niemcy, Brandt i Schwoenig, połowę Murzynowa, poddając ją pod zwierzchnictwo margrafów brandenburskich. Spory, jakie ztąd wynikły, rozstrzygł sejm w r. 1782 Kontyt. 20 w myśl ustanowionej przez odnośnych komisarzy komplanacyi, iż za przyłączenie spornej połowy Murzynowa do Nowej Marchii król pruski wypłaci skarbowi koronnemu 18, 000 złp. ; panowie zaś Brandt i Schwoenig płacić mają rocznie 3, 000 złp. starostom międzyrzeckim. Dokument podrobiony z datą r. 1251 Kod, Wielk. , n. 296, ustanawiający granice Nowej Marchii, wymienia także wsi Borek Borków poniżej Skwirzyny i Polikno pod Santokiem. Santok wspomnieliśmy już powyżej. W ziemi santockiej założyli Niemcy około r. 1251 1257 miasto Landsberg nad Wartą, do którego w r, 1316 należała pobliska wieś nadrzeczna Ulim Eulam. Karnin Kernein był w r. 1252 własnością Cystersów paradyskich. Kolczyn Koeltschen, Kiełczyn zachodzi w podrobionym dokumencie i w późniejszych, a Łupów Loppow pod r. 1359. Miasto Sonnenburg powstało około r. 1319 na obszarze przyległego Przyborowa Priebrow, nieopodal ujścia Warty do Odry. Część geograf. opracował Andrzej Świętochowski, historyczną Edmund Callier. Warta, miasto, w pow. sieradzkim, leży na wzgórzach towarzyszących dolinie Warty, od której miasto oddalone jest o 2 w. z lew. Warta Warta brzegu. Pod miastem łączy się z Wartą rzeka 1 zwana często Dzwigorzówką, a stanowiąca właściwie ramię Warty, gdy właściwa Dźwigorzówka Dźigorzówka uchodzi znacznie dalej w górę rzeki do tegoż ramienia. Najbliższa stacya dr. żel. w Łodzi drogą boczną na Szadek, Lutomiersk odl. mil 8 1 2 szosą zaś przez Sieradz mil 12. Urząd poczt. telegr. j w miejscu, komunikacya wózkiem pocztowym z Sieradzem codzienna, z Dobrą 4 razy tygodniowo. Z m. Warty rozchodzą się szosy 2go rzędu do Turka przez Dobrą 5 mil, do Sieradza 2 mile, oraz fabryczna do cukrowni Cielce o 5 w. Z Kaliszem 5 1 2 m. Błaszka; mi 2 m. , Szadkiem 3 m. łączy się W. bocznemi drogami. Miasto pobudowane na wzgórzach, ponad nizinami, składa się z rynku, dwóch nie brukowanych placów targowych; na konie i bydło, oraz ulic; Sieradzka, Wodna, św. Krzyzka, Mansyonarska, Kaliska, św. Jańska, Piekarska, Garbarska, Bóżniczna. Grodzka, Toruńska, Dobrska, Szpitalna, Zatyłki, Ogrodowa, Mostowa, Targowa, Garncarska, Prefekturalna, Klasztorna i przedmieść Kociszówek i Wania al. Górki. Przed pożarem w r. 1882 było tu 234 dm. , obecnie około 85 murow, i 105 drew. Z budowli wyróżniają się ratusz, kośoiół parafialny, klasztory bernardynów i bernardynek, oraz bóżnica murowana. Zabudowania miasta, ubezpieczone od ognia na rs. 274, 390, zajmują obszar 125 morgów. Prócz tego do mieszczan należy 1, 507 morg. roli, łąk 112 mr. , pastw. 106 mr. Ludność zajmuje się przeważnie rolnictwem, handel spoczywa w ręku żydów. Dwa targi w tygodniu, oraz 6 jarmarków do roku, głośnych niegdyś z targów na konie, ożywiają ciche miasto. Z zakładów fabrycznych, drobnych rozmiarów, istnieją 2 olejarnie, 2 garbarnie, mydlarnia, fabryka sody i za miastem na gruntach wsi Duszniki fabryka zapałek, wszystkie, oprócz 10 wiatraków, w ręku żydów. Ludnośó miasta w r. 1826 wynosiła 2, 625 dusz; r. 1843 wynosiła 3, 178 żydów 1, 527, 1858 r. 3, 341 żyd. 1, 681, 1864 r, 8, 000 żyd. 2, 177, gdy dziś na ogólną liczbę 4, 847mk. , przypada chrześcian 2, 338 w tem prawosŁ 13 i ew. 13 a żydów 2, 509 męż. 1, 131, kob. 1, 378. W mieście znajduje się urząd miejski, oddział poczt. tel. , urząd akcyzny, biuro notaryusza. Dochód kasy miejskiej wynosi 4, 000 rs. , kapitału żelaznego ma kasa rs. 3, 567 kop. 65, a zapasowego rs. 1, 932 kop. 59, lokowanych w Banku Państwa. Z zakładów naukowych są szkoła elementarna męzka i takaż żeńska, oraz 6 chederów. Dawniej istniała szkoła podwydziałowa prowadzona przez bernardynów 1796 1832, pensya żeńska założona w r. 1858. Służbo zdrowia stanowią lekarz, felczer i akuszerka, oraz drugi felczer i dwie babki wolnopraktykujące. Apteka. Szpital z kościołem i osobnym prebendarzem istniał tu w w. XV Korytkow. Arcyb. Gn. , II, str. 37, dziś niema po nim śladu, tylko w kantorze Banku Państwa znajduje się na ten cel złożonych rozmaitych legatów i oszczędności 9, 067 rs. 32 k. , oraz 5 od summy 3, 000 rs. zapisanych w r. 1854 na wsi Mikołajewicach przez Antoniego Dąbrowskiego. Dom starców i kalek na 12 osób powstał około r. 1840 z zapisu kś. Kuczkowskiego, proboszcza miejscowego, który na ten cel przeznaczył dom drewniany i 600 rs. s jako też z ofiar mieszczan, oraz funduszów po upadłych cechach sukienników, prasołów i w. in. , co wynosi w ziemi ornej i ogrodach 54 morgi i 3 mr. 224 pręty łąk, w gotowiżnie 11, 729 rs. 22 kop, , lokowanych w Banku Państwa. Straż ogniowa ochotnicza, utworzona w r. 1881, liczy członków 134. Remanent w jej kasie wynosi rs. 400. Zawiązkiem osady był zapewne starożytny gród książęcy, broniący jednej z najważniejszych przepraw brodów na Warcie. Gród ten stracił swe znaczenie przez posuwanie się kolonizacyi wielkopolskiej i linii strategicznej ku wschodowi. Wieś Kobylniki około 10 w. na zach. odl. jest zapewne pamiątką naroku grodowego. Pierwotna osada, wedle tradycyi, miała być z jeńców niemieckich utworzona. Prawdopodobniej osadzono tu, może przy końcu XII w. , niemieckich kolonistów i nadano osadzie prawo niemieckie. Otrzymała ona nazwę niemiecką Liebewarde. Tęż samą nazwę otrzymuje założone przez niemieckich osadników w r. 1277 miasto na obszarze dzisiejszych Kęt. Jednakże pierwotna nazwa polska przeważyła nad niemiecką, którą raz tylko spotykamy w dokum. z r. 1255. Czy nazwa polska zostaje w istotnym związku nazwą rzeki, od której dzisiejsze miasto oddalone jest o 2 w. , trudno stanowczo rozstrzygnąć. Nazwy osad Ner, Nida, Wisła, jednobrzmiące z rzekami nad któremi leżą, ale późniejszego zapewne pochodzenia niż miana rzek, pozwalają przypuszczać, iż Warta też wzięła nazwę od rzeki. W r. 1255 Kazimierz, ks. łęczycki, nadaje we wsi Męka, mieszczanom sieradzkim Marcinowi i Wilkinowi przywilej na lokacyą miasta Warty, która dotąd była jeszcze wsią villa. Książę odbiera dotychczasowemu sołtysowi Wolframowi Volvramo dla jego przewinienia ob culpam suam nadane mu prawa i przelewa takowe na wymienionych już mieszczan sieradzkich. Osadnicy mają z dworów curiis, prócz trzech sołtysich, płacić po 6 denar. a rzemieślnicy tudzież rzeźnicy, szynkarze wina, miodu i piwa po 6 denar. , prócz kowali, tkaczy i farbiarzy. Trzeci denar z kar sądo Warta wych pobierać będą sołtysi. Osada rządzić się będzie prawem nowotarskiem. Wyłączają się jedynie sprawy o zabójstwo między Polakami a Niemcami. Zabójca płacić będzie trzy grzywny wagi polskiej. Zabójstwa między Niemcami będą sądzone według prawa niemieckiego. Z należnych księciu 10 grzyw. ustępuje on pięć. W sprawach spornych między Polakami ma być pobierane Tresczne przez sołtysów od rozbieranej sprawy a według natury sprawy wyrok i pobór kary należy do sądu, któremu podlegają strony. Sołtysi mają prawo zakładać młyny. Osada otrzymuje 20 włók lasu na pastwisko dla trzody. Każdy z osadników ma obowiązek wykarczować tyle lasu, ile ma pola. Łany mansos flaminginnos de Luszicz wolne będą od czynszu na 4 lata a następnie płacić będą po fertonie srebra i dawać arcyb. gniezn. po dwie miary pszenicy, cztery żyta i sześć owsa, każdy piąty łan będzie wolny od tych opłat i danin. Opłaty będą dawane na św. Wojciech. Dziedziczyć łany będą nietylko synowie lecz i córki. Sołtysi otrzymują 3 łany ziemi uprawnej i 20 łan. lasu wolne od opłat Kod. dypl. poL, II, 53, 55. W r. 1276 Leszko, ks, sieradzki, potwierdzając ten przywilej, usuwa tylko karę Trescna, jako zniesioną w całem księstwie, i podwyższa opłatę za zabójstwo w sprawach między Niemcami a Polakami z 3 na 10 grzyw. , zgodnie z prawem niemieckim. Jeżeli Polak zabije Polaka to odpowiada przed sądem książęcym i płaci tylko trzy grzyw. ibid. , II, 91. W r. 1299 bawi tu 24 lutego Władysław Łokietek Kod. Wielk. , n. 806. Napad krzyżacki w r. 1331 przynosi znaczne szkody miastu. W r. 1355 przy akcie sprzedaży części lasu w Proboszczewicach, spisanym w W. , są obecni mieszczanie Wawrzyniec Kopiec, Grzegorz Gorzyca, Opacz tkacz i Thilo piekarz Kod. Wielk, , n. 1333. Henryk, były wójt, W. otrzymuje r. 1362 od króla przywilej na założenie miasta we wsi Koło. Kościół parafialny w W. , istniejący już zapewne w XIII w. , wspomniany jest dopiero w akcie z r. 1387 Kod. Wielk, , n. 1862. Jagiełło często tu przebywał, polując w kniejach na Brodni, Glinnie i Dzierzążnie. W r. 1423 dnia 28 października, pod nieobecność króla, odbywa się tu zgromadzenie panów świeckich i duchownych, któremu przewodniczy arcyb. Jastrzębiec. Uchwalone tu ustawy noszą miano statutu warckiego. Zaledwie zjazd ten ukończył obrady, morowe powietrze nawiedzidziło W. Paprocki wspominając o zjeździe z r. 1430, zaznacza, że wybrano na nim mężów nauki, którym powierzono wychowanie królewiczów. Podobneż zjazdy powtarzają się w latach 1434, 1438 i 1447. Kazimierz Słownik Geograficzny T. XIII Zeszyt 146 Jagiellończyk przybywa tu dnia 5 czerwca 1459 r. W r. 1465 pożar niszczy miasto. Zatracone wówczas przywileje odnawia Zygmunt I w r. 1507, nadając prawo magdeburskie, wójta, targi, jarmarki, mostowe, oraz pastwiska na rozległych łęgach, polecając pobierać tylko połowę cła królewskiego Akta miejskie. Przywilej z r. 1509 wyjaśnia, źe Warta wraz ze wsią Glinna na wiele lat przedtem była daną w zastaw rodzinie Jarandów z Brudzewa h. Pomian za summę 3, 000 dukatów węg. i 800 grzyw, polskich. Wspomniany dokument zabezpiecza Janowi, woj. łęczyckiemu, dożywocie, z tem zastrzeżeniem, że go nawet sam król spłacić nie będzie mógł. W r. 1545 odstępuje swego prawa na to dożywocie wdowa po Jarandzie, Katarzyna, siostrzeńcowi Hieronimowi z Brudzewa. Sejm złożony tu w r. 1512 pozostawił ślady pieczołowitości królewskiej o dobro miasta, gdyż Zygmunt I nadał mu dochody z łazien w mieście i pobliskim Witowie. Z powodu pożaru w r. 1524 król uwolnił mieszkańców od wszelkich podatków na lat 12, od podwód na 2 lata, a od czopowego na 2 kwartały Akta miejskie. O pierwotnej zależności W. od grodu w Sieradzu świadczy rozporządzenie z r. 1539, którym Zygmunt I poleca mieszczanom pomagać przy naprawie zamku sieradzkiego. W r. 1554 przybyli z Czech żydzi pierwszą tu urządzili synagogę. Lustracya w lat dziesięć dokonana zastała ich właścicielami sześciu domów, z których opłacali podatki królowi, oraz swym starszym w Gnieźnie. Zygmunt August bawi w W. d. 28 lipca 1558 r. , a już w roku następnym handlarze soli, oraz bractwo ubogich ludzi zyskują od króla potwierdzenie swych ustaw, r. 1563 krawcy, 1566 r. rzeźnicy otrzymują takież przywileje. Batory udzielił w r. 1578 przywilej na rzeź, z wyłączeniem propinacyi i palenia wódek. Odtąd, prócz zwykłych potwierdzeń nadań poprzedników swoich, przez wstępujących na tron monarchów, miasto Warta nie otrzymuje nowych przywilejów. Za panowania Jana Kazimierza nawiedziły miasto Hozne klęski. Bytność tego nieszczęśliwego monarchy zanotowały wdzięczne serca mieszkańców, gdy wielu z nich ponadawał zaszczytne prerogatywy, świadczące chlubnie o ich przywiązaniu do ojczyzny. A nie długo nadeszła chwila, gdy miłość tę mogli udowodnić czynem. Najście Szwedów w 1656 r. spowodowało liczne w takich razach spustoszenia i rabunki. Według miejscowej tradycyi szczególniej ucierpieli żydzi, których domy ze szczętem zrujnowano; padł wówczas i starożytny zamek, tak, iż śladów po nim nie pozostało. Król Michał Korybut, urządzając S Słownik Geograficzny sprawy żydowskie w r. 1673, postanowił, iż odtąd mają należeć do jurysdykcyi podwojewodzego sieradzkiego, z apelacją do sądów zadwornych. Dzieje ucisków szwedzkich po wtórzyły się za Leszczyńskiego, gdy długo tu przebywała załoga szwedzka pod wodzą samego generała Mardefelda. W r. 1734 zaszła tu w samem mieście pomiędzy klasztorami bernardynów i bernardynek zacięta walka wojsk polskich z saskiemi. Pomoc mieszczan zdawała się przechylać zwycięztwo na stronę Polaków, gdy zdrada wsparła ustępujących Sasów. Za rządów pruskich starostwo warckie należało do domeny sieradzkiej dóbr królewskich. Żydzi stanowili już wtedy połowę ludności. W r. 1807 utworzono tu podprefekturę departamentu kaliskiego, zniesioną r. 1816. Pożary nawiedzały miasto w 1757, 1794, 1800, wreszcie wielki pożar r. 1882 zniszczył całą niemal osadę. W. ubogą jest w zabytki przeszłości. Wskazują wprawdzie ku stronie Dusznik jakoby okopy ziemne, lecz mogą to być naturalne usypiska, figura zaś kamienna, na drodze ku Wani, kryć ma zwłoki Szweda czy Francuza, a prawdopodobniej jest to pamiątka po dawnym cmentarzu. Z sześciu kościołów trzy tylko pozostały. Kościół parafialny p. w. św. Mikołaja, kiedy i przez kogo fundowany, dla braku dowodów trudno orzec. Wzmianka w Długoszu o spaleniu kościoła par. w W. przez Krzyżaków 1331 r. każe wnosić, że była to budowla drewniana; odbudowę z cegły, w stanie obecnym, tradycya przypisuje Kazimierzowi W. O dacie konsekracyi nic nie wiemy, choć krzyże na ścianach zamalowane 1839 r. , oraz obchód uroczystości poświęcenia kościoła w pierwszą niedzielę października świadczą, iż odbyła się kiedyś. Według podania kościół ten miał zostawać jakiś czas w posiadaniu aryanów może protestantów, czego jednak nie popierają żadne świadectwa; pożary zniszczyły dokumenty piśmienne, jedynym aktem jest wizyta arcyb. Łaskiego z r. 1521. O zamożności świątyni tej możemy wnosić z tego, że na wojnę pruską w r. 1455 złożyła 17 grzyw, i 3 skojce srebra Arch. kapit. gn. III, 198. Niesieoki wspomina, że Jakub z Sienna, arcyb. gnieźn. , osadził tu mansyonarzy. Musiało to nastąpić między 1474 a 1476 r. , ostatnią bowiem datę zapisały akta kościelne, jako uposażenie 4 mansyonarzów przy farze przez Świętosława z Lipic Kobierzyckiego, który na ten cel przeznaczył 240 grzyw. ; z tej to sumy każden z nich otrzymał 4 grzyw. Fundacyę tą powiększył w r. 1626 Wacław Kobierzycki, prałat warmiński, o 500 florenów. Później nieco na utrzymanie piątego mansyonarza Piotr Biskupski zapisał 250 flor. na wsi Stoki; na tenże cel Sebastyan Jaśkowicz, mansyonarz, legował 3, 000 flor. Posiadali oni też role, ogrody i domy w mieście. Uposażenie proboszcza, prócz znacznych obszarów ziemi i dziesięcin, według przywileju Zygm. Augusta Wilno r. 1567, obejmowało prawo łowienia ryb w rz. Warcie, wolnego wrębu w lasach, oraz prawo propinacyi i warzenia piwa. W r. 1800 dach kościelny ze znaczną częścią sklepienia, w skutek wynikłego w mieście pożaru, uległ zniszczeniu, tak, że nabożeństwo odprawianem być musiało w kościele bernardynów. Za rządu pruskiego w opustoszałym kościele urządzono magazyn wojskowy. Dopiero w r. 1815 odrestaurowany został staraniem duchowieństwa i parafian. E. 1872 doprowadzono go do stanu w jakim się znajduje. Świątynia ta, długa łokci 60 miary reńskiej, szeroka w presbiteryum 16 łok. , w nawach łok. 27 o beczkowatem sklepieniu, przypomina styl romański. Z 10 istniejących dawniej ołtarzy, których utrzymaniem zajmowały się bractwa i cechy wizyta z r. 1783, pięć tylko pozostało. Z tych wielki ołtarz posiada obraz malowany na drzewie i wyzłacany, szkoły staroniemieckiej. Jest to tryptyk starożytny. Środek jego stanowi obraz Wniebowzięcia N. M. Panny, poboczne zaś skrzydła zdobią obrazki tegoż samego pędzla, przedstawiające; Zwiastowanie, Narodzenie Chr. Pana i t. p. Jest wzmianka w aktach kościoła, jakoby obrazy te miały być zrobione w r. 1636, lecz dowodu na to pewniejszego, jako też i nazwiska artysty, niema. Grobowców niema, prócz trzech płyt kamiennych w podłodze, wytartych nogami przechodniów. Jedna w presbiteryum przedstawia postać całkowitą rycerza, wykutą w ciosie; z prawej strony herb Gozdawa, z lewej Poraj, poniżej napis. .. osus Generosus Dominus Mathias. .. Ska ę czniewki odczytane przed r. 1860. Podczas pożaru w r. 1800 spalone zostały dwie wieże, a w nich 4 dzwony. Metryki paraf. sięgają r. 1727. Była tu niegdyś biblioteka, składająca się w r. 1683 z 330 tomów, zaś w r. 1860 było dzieł 112 w 158 tom. , dziś niema ich wcale. 2. Kościół i klasztor bernardynów, p. n. Wniebowzięcia N. M. Panny, stoi na gruncie ofiarowanym w. r. 1467 przez wdowę Dorotę Zarembinę z Kalinowy, Świętosława Darmopych, obywatela wartskiego, i niejaką Kurską, wdowę. Nadanie to potwierdził lan Olbracht r. 1496. Bernardyni, sprowadzeni przez Jana Gruszczyńskiego, arcyb. , objęli w posiadanie nadane place, i zaraz dzięki ofiarności kś. Jaranda z Brudzewa, kan. krak. , dzierżawcy ststwa wartskiego, na tychże gruntach stanął drewniany kościół i klasztor. Zaledwie dziesięć lat upłynęło, gdy pożar 1479 t. Warta Warta Warta zniszczył te budowle. Wzniesieniem nowych, również z drzewa, zajął się kś. Paweł Dobrzyń, zakonnik. Gdy i ten spłonął, zbierał tenże zakonnik powtórnie składki, i przy pomocy mieszczanki wartskiej, Złotą Babą zwanej, stawia dotąd istniejące murowane budowle. Gruntownie odrestaurowany 1696 r. , staraniem gwardyana Sochowicza, w 1721 zostaje rozszerzony, wreszcie 1764 r. exprowincyał Mikołaj Czarżasty wnosi dwie okazałe wieże i powiększa zabudowania klasztorn. Kaplicę św. Anny przy kościele domurowano w latach 1610 1612, kaplicę zaś św. Barbary na cmentarzu przykościelnym fundował r. 1708 Jan Wolski, skarbnik wieluński, syndyk konwentu. W tutejszym klasztorze umarł 1534 r. błog. Rafał z Proszowic, prowincyał zakonu. Zwłoki jego w d. 11 listopada 1640 r. z rozkazu prymasa Jana Lipskiego podniesione z niezwykłą uroczystością z grobów zakonnych i złożone we wspaniałym, kosztem tegoż arcybiskupa wzniesionym, sarkofagu. Tu również spoczęli świętobliwi zakonnicy Melchizedech f 1480, Jan z Sieradza 1500 r. i malarz zakonny Franciszek z Sieradza 1516 r. . Wnętrze kościoła malowane al fresco, jakoby przez zakonnika Żebrowskiego. Obraz Wniebowzięcia N. M. Panny, szkoły staroniemieckiej, stylem bizantyńskim, wielce przypomina takiż obraz u fary. Wielki karton Wskrzeszenie Piotrowina, ciekawy ze względu na dawne ubiory. Z grobowców, prócz sarkofagu błog. Rafała, godne uwagi są statua Melchizedecha w presbiteryum, oraz kamień wmurowany w ścianę a będący pierwotnym nagrobkiem błog. Rafała. Szkoła podwydziałowa, założona przez zakonników w r. 1796, przetrwała do r. 1832. Była przy niej biblioteka złożona z 2, 453 dzieł. Klasztor istnieje dotąd jako etatowy, mieści trzech zakonników i braciszka. 3. Kościół i klasztor bernardynek. Taż sama, zdaje się, Dorota Kurska, wdowa, której ofiarności wiele zawdzięcza konwent bernardynów, w r. 1538 przyjąwszy habit zakonny, zamieszkiwać poczęła wraz z towarzyszkami dwa domy w t. zwanym szpitalu panieńskim, które od wszelkich ciężarów i powinności uwolnił Zygmunt III w 1693 r. Dotąd jednak nie miało zgromadzenie swojego kościoła, dopiero na placu ofiarowanym w r. 1663 przez Kołdowskiego, dziedzica Kobierzycka, stanął między r. 1667 a 1680 kościół drewniany i klasztor zabiegami Klary Szczycińskiej, która z rąk arcyb. Macieja Łubieńskiego przyjęła habit. Spalony w r. 1683, staraniem innej przełożonej Suchorskiej na nowo wzniesiony został klasztor drewniany w r. 1687, kościół zaś, również drewniany, dopiero w r. 1696 na placu zakupionym przez Andrzeja Suchorskiego. Poświęcony był p. n. Narodzenia N. M. Panny. Wypadki wojenne z r. 1734 doprowadziły klasztor do ruiny. Staraniem ówczesnej przełożonej Róży Kozubskiej i z ofiar publicznych stanęły do dziś dnia istniejące gmachy murowane klasztoru i kościoła, który w dniu 8 września 1770 r. poświęconym został. Odrestaurowany w r. 1841, prócz cudownego obrazu Bogarodzicy, przeniesionego tu w r. 1804 ze zniesionego klasztoru bernardynek w Kaliszu niczem więcej się nie odznacza. Klasztor ten, również etatowy, zamieszkuje dotąd 11 zakonnic. Prócz wspomnianych, były tu jeszcze następujące kościoły prebendalne Kościołek p. w. św. Krzyża, przy szpitalu św. Łazarza, drewniany. W domu przy tym kościele prebendarz był obowiązany opiekować się sześciu ubogimi starcami, z funduszów na ten cel przeznaczonych. Kościół ten był w r. 1787 tak zrujnowany, iż nawet ołtarza nie było, dom zaś schronienia starców w czasie pożaru miasta zgorzał. Kościół św. Ducha, na przedmieściu Górki, drewniany, spalonym został w r. 1683. Odbudowany powtórnie, zarządzanym był przez oddzielnego prebendarza, którego mianował magistrat. Z uposażenia swego obowiązany był wspierać pewną liczbę ubogich. Kościołek św. Jana Chrzciciela drewniany, na wzgórzu zwanym według Długosza Rzerzuchowa góra, sięga odległej starożytności, jeszcze papież Leon X udzielił mu breve dozwalające odbywania procesyi. Odrestaurowany w r. 1787 przez kś. Fran. Reorowicza, prebendarza. Plac zaś naokoło kościoła w r. 1810 zamieniono na cmentarz, obszar którego rozszerzono, gdy chylący się do upadku kościołek rozebrano r. 1869. Obecnie cmentarz ten zajmuje 4 morgi i opasany w r. 1889 murem, mieści kaplicę murowaną, wzniesioną w r. 1856 przez Józefę z Korytowskich Biernacką nad grobem jej, męża i syna. Na cmentarzu spoczywa Józef Paszkowski, profesor b. szkoły aplikacyjnej, pułkow. , zasłużony w literaturze 7 paźdz. 1858 r. . Cmentarze innych wyznań niczem się nie odznaczają. Warta jest miejscem urodzenia Stefana Damalewicza, historyka kościelnego f 1664 r. . Opis W. skreślił Adam Chodyński w Bibl Warsz. z r. 1860, t. III, 637 i Encykl. Orgelbr. Opisy z rycinami podały Tygod. illustr. z r. 1862 str. 133, i z r. 1863 str. 163, Biesiada literacka t. XIII, Nr 331 z rysunk. sarkofagu, Kłosy z r. 1876 t. XIII, str. 333 i Kaliszanin z r. 1884 z 5 grudn. . M. R. Witanowski. Warta al. Warda, wś i fol. nad rz. Kiewlicą, pow. kalwaryjski, gm. Balkuny, par. Mirosław, odl. od Kalwaryi 43 w. , ma 8 dm. , 32 mk. Warta, niem. Wartha, miasto nad rz. Nissa Wartalów Wartage Wartąjen z lew. brzegu, u stóp góry wzn. , 1841 st. npm. w pow. ząbkowickim, odl. 1 1 2 miili od Ząbkowic Frankenstein a 10 1 2 m. na płd, płd. zach. od Wrocławia. Posiada kościół par. katol. , z cu downym obrazem N. P. Maryi, szkołę, urząd stanu cywil, urząd poczt. i tel. , 126 dm. , 308 gospodarstw, 1, 189 mk. 1, 146 katol. , 46 ew. , 4 żyd. ; r. 1840 było 947 mk. 907 kat. , 40 ew. . Do miasta należy przedmieście da wniej wieś Haag. Posiadłość miejska obej muje 64 ha 32 roli, 3 łąk, 2 lasu. Na Nissie stoi murowany wielki most. Według Kosmasa stał tu gród Bardun, zburzony r. 1096 przez ks. czeskiego Brzetysława, a odbudowany z drzewa w r. 1515 a z kamienia r. 1565. Rozwój osady wiąże się w części z przeprawą bród na Nissie, a głównie z roz głosem jaki pozyskał tu cudowny obraz M. Boskiej. Obraz ten, według legendy, otrzy mał jakiś młodzieniec czeski, około r. 1200 od samej królowej Niebios. Już w XIII w. sta nęła tu kaplica, w której umieszczony był ten obraz. Cystersi z Kamieńca, posiadacze przyległej wsi Haag, otrzymali r. 1301 od ks. Bolka przywilej na osadzenie tego miejsca. W r. 1421 opat Jan zbudował kośoiół, zbu rzony 1425 przez husytów. W 1682 95 stanął obecny, piękny kościół, staraniem opa ta Augustyna. Wzniesiony jest 369 stóp n. p. m. a 68 st. n. p. Nissy. Na górze zaś wznies. 1, 841 stóp, na praw. brzegu Nissy, stoi od r. 1619 kaplica z kamienia, p. w. Na wiedzenia N. M. Panny. Kaplica ta, podobnie jak i kościół, zapełniona jest wotami i darami pielgrzymów, których bywa rocznie od 80 do 100 tysięcy. Ztąd rozwinął się tu rozległy handel świętościami. Przy osadzie, na lew. brzegu Nissy, znajduje się główna droga przez góry do hrabstwa kładzkiego. Przej ście to było widownią krwawych utarczek w r. 1779 i 1807. Po kasacyi klasztorów W. i przedmieście Haag przeszły r. 1810 na wła sność królewską. Br. Ch. Wartacze, folw. na praw. brzegu Wilii, pow. wileński, w 4 okr. pol. , poniżej Michaliszek, o 55 w. od Wilna, na wysokiej górze położony, ma 1 dm. , 12 mk. katol. Wartage 1. rzeczka, w pow. hazenpockim Kurlandya, dopływ rz. Durby. 2. W. , rzka, ob. Bartow. Wartąjen, łotew. Wartaje, dobra koronne, w okr. hazenpockim, pow. grobiński, par. durbska Kurlandya. Wartakiszki, wś, pow. nowoaleksandrowski, gm. Bachmaty, w spisie urzęd. niepodana. Wartalów, ob. Warchałów Warteberg, jeden ze szczytów 600 mt. wzn. w pasmie zwanem Kocie góry, na Szląsku. Wartete 1. wś, pow. wyłkowyski, gm. Wojtkobole, par. Grażyski, odl. od Wyłko wyszek 27 w. , ma 27 dm. , 205 mk. W 1827 r. było 13 dm. , 106 mk. ; wchodziła w skład dóbr rząd. Kalwarya. 2. W. , wś i fol. , pow. wyłkowyski, gm. i par. Wisztyniec, odl. od Wyłkowyszek 37 w. ; fol. ma 11 dm. , 54 mk. ; wś 37 dm. , 249 mk. W r. 1827 r. wś rząd. , ma 30 dm. , 175 mk. Wartelskie starostwo niegrodowe, w wojew. i pow. trockim, podług spisów podskarbińskich z r. 1776, zostawa ło w posiadaniu Tadeusza Dzierżbickiego, podkom. królewskiego; opłacał on kwarty złp. 150, a hyberny złp. 50. Na sejmie z r. 1773 1775 Stany Rzpltej nadały te dobra w posiadanie emfiteutyczne temuż podkomo rzemu, łącznie z ststwem postawelskiem. By ło drugie ststwo tejże samej nazwy, w wdztwie witebskiem, i takąż samą kwartę opłacało, ale dla rozróżnienia dodawano temu ostatniemu nazwę Orleja. 3. W. , ob. Widgi rele, wś nieistniejąca obecnie pod tą nazwą. Należała do par. Jeleniewo pow. suwalski. Wchodziła w r. 1838 w skład majoratu Ka daryszki. W r. 1827 wś rząd. , ma 7 dm. 55 mk. Br. Ch. Wartembork 1. niem. Wartenburg, miasto nad rz. Wadąg, w pow. olsztyńskim, regencyi królewieckiej dyecezyi Warmińskiej, odl. 17 klm. od Olsztyna, liczy 3, 674 mk. 1, 667 męż. i 2, 007 kob. . R. 1861 było 3, 143 mk. 1, 946 Polaków, 1, 197 Niemców; 2, 566 katol, 500 ewang. i 77 żyd. W mieście znajduje się wydział sądowy, poczta, kościół katolicki paraf. , klasztor pobernar dyński, kościół ewangielicki, st. dr. żeL na linii z Torunia do Wystrucia odl. 122 klm. . W 1325 założonym został zamek Wartberge w pobliżu dzisiejszej wioski Stary Wartembork, o milę od miasta. Po zburzeniu zamku r. 1354 przez Olgierda i Kiejstuta, przeniesiono osadę na miejsca gdzie dziś stoi, miejsce jednak dawnego zamku dziś jeszcze lud StaremMiastem nazywa. Przywilej lokacyjny wydał w r. 1364 Henryk de Leyza, założyciel Olsztyna. W r. 1598 istniejący w Wartemborku klasztor rozszerzył Andrzej Batory, od r. 1589 biskup warmiński, później kardynał. W kaplicy, którą przy klasztorze tym zbudował, znajduj się jego pomnik, przedstawiający go w postawi klęczącej, po nad leżącym bratem, księciem siedmiogrodzkim. Napis na pomniku opiewa D. O. M. Andreas Batori de Somlio, S. R. E. Cardinalis, Episcopus Varmiensis, Stephani Regis Poloniae Moschorum Domitoris, Christoph. Transilvaniae Principis ex fratre fillus honoribus a Stephano et Sigismundo III Poloniae fortissimis gratissimisque regibus ornatus, post varia utriusque fortunae ludibria, mortis memor, sibi fratrique suo charissimo viventi posuit Wartembork Wartete Warteberg Wartacze Wartacze Wartakiszki Warthewald Calendis. Septemb. MDXCVIII. Por. Olsztyn. Parafia wartemborska obejmuje Wartembork miasto, Łęgajny, Kaplityny, Maruny dwór, Biedowo czyli Małe Maruny, Tęguty, Szynowo Schoenau, Ruszaj ny Reuschhagen, Kierzliny Kirschleinen, Jedzbark Hirschberg, Odryty, Nerwik, Kucbory Kutzborn, Klucznik, Grabowo, Podlasy, Raks, Krupoliny dwór, Zupuny, Mokiny, Dąbrówka Klein Damerau, Tumiany Daumen. Dekanat wartemborski, dyec. warmińskiej, ma 14 parafii W. , Pasym, Stary W. , Bartołty, Klewki, Klebark, Lamkowo, W. Leszczyny, Wielbark, Libenberg, Duża Purda, Dźwierzuty i Szczytno, Ramsowo, Sętal. 2. W. Stary, niem. AltWartenburg, wś z kościołem par. katolickim, pow olsztyński, ma 650 mk. Polaków. Do parafi należą Gady Jadden, Tuławki Tollack, Orzechowo i Szypry. Wartenau, dawny gród na Szląsku, ob. Pochnia 1. Wartenberg 1. posiadłość, w pow. ino wrocławskim; 1 dm. i 7 mk. ; par. i okrąg dworski Lisewo, poczta i st. dr. żel. Złotniki. W. jest szczątkiem holendrów t. n. , które po wstały około r. 1840 i znikły. 2. W. , dwór, w pow. źnińskim, o 7 1 2 klm. na zachód od Barcina i tyleż na wschdpółn. od Żnina; par. katol. Góra Arcybiskupia, par. prot. Barcin, poczta w Buszkowie Busohkau, st. dr. żel. na Jadownikach o 1, 500 kroków; ma 106 mk. 77 katol. , 29 prot. i 254 ha 229 roli, 12 łak, 10, 94 pastwisk, 2, 06 nieuż. ; czysty dochód z ziemi 2, 070 mrk; chów bydła, niero gacizny i owiec. W. powstał w miejscu osa dy o 4 dym. Bielawki, zwanej i wchodzącej około r. 1840 w skład Jadownik, od których oderwaną została. E. Cal Wartenberg, leśn. , pow. kwidzyński st. p. Mała Karczma, par. kat. Pieniążkowo, Kś, Fr. Wartenber g 1. Deutsch, miasto nad rz. Ochlą lew. dopł. Odry, pow. zielonogórski Gruenberg na Szląsku, odl 2 1 2, mil od Zielonogóry, 12 mil na płn. płn. zach. od Wrocławia, przy drodze z Wrocławia do Berlina. Posiada kościół pan katol. , kościół paraf. ewang. , szkoły, urząd etanu cywil, urząd poczt i tel. , 116 dm. , 264 gospodarstw, 897 mk. 561 katol, 329 ew. , 7 żyd. . Do miasta należy 381 ha 226 roli, 111 łąk, 11 lasu. W r. 1840 było 124 dm. , 875 mk. 645 kat. , 230 ew. . W r. 1349 miasto Wartembergh należało do księstwa żegańskiego. W r. 1690 dziedzic y. Sprinzenstein nadał miasto i dobra jezuitom, którzy je posiadali do r. 1776. W r. 1778 drogą kupna przeszło w posiadanie księżnej na Żeganiu Sagan. Kościół par. katol sięga początków miasta. Kościół ew. powstał w r. 1790 z dawnego refektarza jezuitów, w rezydencyi dziedziców. 2. W. , ob. Syców. Wartenburg, wś, pow. labiewski, st. p. Mehlawischken. Wartha, serbskie Stróża, wś i dobra nad rzeką Schwarzbach, pow. wojerecki, par. ew. Koenigswartha w Saksonii. Do r. 1816 należała do Łużyc saskich. W r. 1886 wś miała 260 ha 162 roli, 54 dm. , 275 mk. 2 kat. ; dobra 622 ha 352 ha lasu, 2 dm. , 19 mk. 1 kat. . Warthau Alt, 1374 Warte, dobra i wś, pow. bolesławski, par. kat. i ew. w miejscu. W r. 1885 dobra miały 383 ha, 9 dm. , 78 mk. 7 kat. ; wś 670 ha, 137 dm. , 820 mk. 98 kat. . Wedle tradycyi stał tu stary gród, przy którym osiedli templaryusze. Następnie dobra były własnością szlachecką. Kościół par. katol w czasie reformacyi przeszedł w ręce protestantów; od r. 1654 zwrócony katolikom. Kościół par. ewang. wznies. 1742 r. We wsi łomy piaskowca i wapienia. Piece wapienne. Warthe, ob. Warta, Warthe Klein, wś, pow. nissański, par. ew, Nissa, kat. Nieder Hermsdorf. W r. 1855 miała 112 ha, 13 dm. , 63 mk. kat. Warthen, dwie wsi, pow. królewiecki, st. pocz. Królewiec. Jedna wś należała do dóbr Walburg a druga do Wundlacken. Warthewald, leśniczówka rząd. , pow. obornicki, na lew. brzegu Warty, o 10 klm. na wsch. płd. od obornik, tuż pod Radzimiem; poczta w Chludowie wchodzi w skład nadleśnictwa Eckstelle II Kąty; 1 dm. i 11 mk. Tak zowią też niektórzy probostwo radzimskie. Wartkowice, wś i dwa fol nad rz. Ner, pow. łęczycki, gm. Gostków, par. Wartkowice, odl 16 w. od Łęczycy, posiadają kościół par. drewn. , młyn wodny, tartak, gorzelnią w r. 1871, 31 dm. , 179 mk W 1827 r. było 15 dm. , 138 mk. W r. 1871 fol W. rozl mr. 1339 gr. or. i ogr. mr. 423, łąk mr. 176, past. mr. 76, lasu mr. 557, zarośli mr. 51, wody mr. 16, w os. mr. li, nieuż. mr. 29; bud. mur. 19, drew. 10; płodozm. 8 i 10pol; las nieurządzony. Wś W. os. 21, mr. 150; wś Gostków os. 31, mr. 47. W r. 1521 Zygmunt I pozwala Piotrowi Bielawskiemu pobierać grobelne między jego wioskami W. i Gostkowem, po 3 denary od wozu Lustr. , IV, 273. Kościół paraf. , p. w. Narodzenia N. P. Maryi, istniał już w XV w. Patronami a zapewne i fundatorami byli dziedzice W. Uposażenie kościoła stanowiły place, ogrody, 2 łany roli, łąka z jeziorem i lasy. Dziesięcinę z W. z łanów km. dawano na stół arcybiskupi, z fol plebanowi. Gdy w XVII w. dawny kościół uległ ruinie, wtedy wzniosła Wartenau Wartenau Wartenberg Warten Wartenburg Wartha Warthau Warthe Warthen Wartkowice Warusa Warusche Waruża Warwa nowy Wiktorya z Szołdrskich Załuska, wdowa po Janie Załuskim, kuchmistrzu litewskim, dziedzicu W. Dzisiejszy, p. w. św. Wawrzyńca i Anny, pochodzi z XVIII w. Łaski, L. B. , II, 367. W. par. , dek. turecki, 2760 dusz. Wartnicken, dobra ryc, pow. fyszhuzki, st. p. Pobethen. Wartnickswalde, folw. , pow. fyszhuzki, st. p. Drugehneu. Wartosław al. Nowymost, niem. Neubrueck, wś, niegdyś miasteczko, w pow. szamotulskim, na lew. brzegu Warty, przy ujściu Ostrorożki, o 6 1 2 klm. ną zach. od Wronek; par. kat. Biezdrowo, par. prot. , szkoła i poczta w miejscu, st. dr. żel. w Wronkach i na Mokrzcu o 3 klm. W. powstał w drugiej połowie XVIII w. na obszarze Biezdrowa, którego dziedzic Łukasz Bniński, sędzia pozn. , założył miasteczko i osadził rzemieślnikami, sprowadzonymi z różnych stron. W r. 1785 wzniósł istniejącą dotąd kaplicę z drzewa, p. w. św. Krzyża, filią par. biezdrowskiej. Protestanci mieli tu pierwotnie dom modlitwy a przy nim pastora; z pomocą zasiłku od towarzystwa GustawaAdolfa i króla pruskiego wystawili r, 1854 kościół z cegły w stylu gotyckim. Rycinę z opisem zamieścił Evang. Jahrb. fuer die Provinz Posen z r, 1861, str. 26 34. W tym czasie liczyła parafia prot. w 13 osad. 1239 dusz, obok 2438 katolików. Około r. 1806 istniał przy W. most na Warcie; teraz jest tylko przewóz. Z rąk Bnińskich wyszedł W. przy separacyi; potem zaliczony został do rzędu wsi. Nazwa pierwotna, wyparta przez niemieckie Neubrueck, poszła w zapomnienie. Już za czasów ks. warszawskiego pisano Nowymost. Za dziedzictwa Bnińskiego Łukasza, przy schyłku zeszłego wieku, tworzył W. z Łukaszewem. Winną Górą i Złodziejkiem odrębny odłam majętności biezdrowskiej. Około tego czasu było w W. 81 dym, , 3 młyny i 597 mk. 134 żydów, 20 sukienników, 7 rzeźników, 5 szewców, po 3 młynarzy, stolarzy i płócienników, po 2 szklarzy, cieśli, gwoździarzy, ślusarzy, rymarzy, garbarzy, krawców, kołodziejów, kapeluszników, jeden kupiec, winiarz i oberżysta; jarmarków odbywało się sześć. W r. 1811 było 81 dm. , 410 mk; 1837 r. 90 dm. , 646 mk. ; 1843 r. 77 dm. , 668 mk. 197 kai, 372 prot. , 99 żyd. ; 1871 r. 74 dm. , 646 mk. 248 kat. , 362 prot. , 36 żyd. ; 1885 r. 68 dm. , 692 mk. 317 kat. , 358 prot. , 17 żyd. , ob, Nowy Most t. VII, 303. E. Cal Wartowłoki, w spisie z 1866 r. Wortywłoki, wś włośc, nad jez. Łapszukas, pow. trocki, w 4 okr. pol, gm. i okr. wiejski Niedzingi o 3 w. , o 78 w. od Trok, ma 8 dm. , 133 mk katol. w 1865 r. 35 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Orany. Wartucze, pow. labiewski, ob. Florlauken. Wartulany, wś, pow. rossieński, w 4 okr. pol. , gm. Pojurze, par. Żwingie, o 84 w. od Rossień. Wartulischken, wś, pow. tylżycki, st. p. Willkischken. Warty 1. moze Wardy, wś nad rzką Kiewli ca lew. dopł. Dawiny, pow. kalwaryjski, gm. i par. Krasna, odl. od Kalwaryi 19 w. , ma 49 dm. , 109 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Ludwinów. W 1827 r. było 30 dm. , 225 mk. 2. W. , wś nad bagnami Pale, pow. maryampolski, gm. Michaliszki, par. Preny, odl. od Maryampola 35 w. , ma 33 dm. , 257 mk. W 1827 r. było 20 dm. , 205 mk. 3. W. , wś, pow. wyłkowyski, gm. i par. Bar tniki, odl od Wyłkowyszek 19 w. , ma 32 dm. , 377 mk. W 1827 r. było 32 dm. , 283 mk Br. Ch. Wartyszki, ob. Warciszki. Wartywłoki, ob. Wartowłoki. Warucie, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol, o 72 w. od Nowoaleksandrowska. Warumbardszen al Lukoschen, wś, pow. stołupiański, st. p. Stołupiany Stallupoenon. Warunie, wś, pow. wiłkomierski, w 5 okr. pol, gm. Androniszki Dobrowolski ma 23 1 2 dzies. 1 1 2 lasu, 5 nieużyt. , Skorulski 15 dzies. 2 1 2 nieuż. . Warupatschen, al Klein Paszuiszen, wś, pow. piłkoławski, st. p. Schirwindt, Warupoehnen 1. al Kunigischken, wś i dobra, i 2. W, Klein, wś, pow. piłkałowski, st. p. Schirwindt. Warusa, rzeczka, właściwie odnoga Rusy, prawego ramienia Niemna. Uchodzi do Bałtyku zatoka Kurońska przy osadzie rybackiej t. n. ob. Rusa i Skirwith, Warusa, , os. rybacka przy ujściu rzki t. n. Zamieszkała przez Kuronów. Warusche, pow. wrocławski, ob. Karlau 2. Waruża, rzeczka, w gub. witebskiej, prawy dopływ Oboli. Wypływa z niewielkiego jeziora Waruży, leżącego na wyniosłym, lesistym dziale wodnym między rzekami zatoki Fińskiej i Rygskiej, pod wsią Czuchilino wpada do jez. Świno. Spławna na pewnej części. Długa 18 w. ; dno ma piaszczystoila ste, twarde; brzegi początkowo niskie, następnie wyniosłe, pokryte przeważnie lasem sosnowym. Warwa, mko przy ujściu rzki Warwicy do Udaju, pow. łochwicki gub. połtawskiej, odl o 42 w, na zach. od Łochwicy, ma 460 dm. , 2553 mk. , 2 cerkwie, 3 jarmarki. Należała do włości przyłuckiej ks. Jeremiego Wiśniowieckiego ob. t. XII, 777. Podług in Wartnicken Wartnickswalde Wartosław Wartowłoki Wartucze Wartulany Wartnicken Wartulischken Warty Wartyszki Wartywłoki Warucie Warumbardszen Warunie Warupatschen Warupoehnen Warweralis Warwiszki Warwole Warwolińce Warycz Warwarówka Warwarowka Warwaruszkino Warwaryńce Warwaryno Warwas Waryanpol Warwarówka Waryatka wentarza jego dóbr zadnieprskich Stecki, Wołyń, II, 231 dobra W. liczyły 2037 gospodarzy i 210 kół młyńskich. Jako mko wspominane w 1658 r. Warwarówka Barbarówka 1. wś, pow. nowogradwołyński, gm. Derewicze, paraf. praw. Kupczyńce o 5 w. , posiada szkółkę ludową od 1870 r. 2. W. , częśó mka Lince al. Ilińce, w pow. lipowieckim. Warwarowka 1. sioło nad rz. Bokową, lew. dopł. Ingulca, pow. aleksandryjski gub. chersońskiej, o 47 w. na płd. zach. od mta powiat. , ma 2164 mk. 2. W. , mko na praw. brzegu Bohu, pow. odesski gub. chersońskiej, o 127 w. na płn. wsch. od Odessy a 60 w. na płn. zach. od Chersonu, na wprost Nikołajewa, ma 750 mk. , 3 jarmarki. 3. W. , słoboda, pow. starobielski gub. charkowskiej, o 45 w. na płd. zach. od Starobielska, ma 320 dm. , 1865 mk. , 2 jarmarki. 4. W. , wś nad Orczykiem, pow. konstantynogradzki gub. połtawskiej, o 28 w. na płn. zach. od Konstantynogradu, ma 375 dm. , 1888 mk. , cerkiew. Warwaruszkino, wś, pow. wyłkowyski, gm. i par. Wisztyniec, odl. od Wyłkowyszek 37 w. , ma 7 dm. , 58 mk. Spisy z 1827 i 1867 r. nie podają tej osady, widocznie utworzonej w ostatnich czasach. Warwaryńce al. Warwarzyńce, w dok. z r. 1530 Warwarczyńcze, 1569 Wurwuczyncze, wś, pow. trembowelski, 8 klm. na płn. zach. od Trembowli, tuż na płn. od urz. poczt. w Strusowie. Na zach leży Zazdrość, na płd. i wsch. Strusów, na płn. Nałuże i Ładyczyn pow. tarnopolski. Wach. część obszaru przepływa Seret, dopływ Dniestru, od płn. na płd. i przyjmuje w obrębie wsi od praw, brz. Świńiuchę. Zabudowania leżą. w dolinie Seretu i Świniuchy. Własn. więk. hr. Włodzimierza Baworowskiego ma roli or. 49, lasu 22; wł. mn. ma roli or. 1540, łąk i ogr, 116, past. 89 mr. W r. 1880 było 286 dm. , 1644 mk w gm. , 1 dm. , 10 mk. na obsz. dwor. 847 rz. kat. , 721 gr. kat, 76 izr. ; 923 PoL, 721 Bus. , 10 Niemców. Par. rz. kat. w Strusowie, gr. kat. w Nałużu. We wsi cerkiew p. w. św, Barbary i kasa poz, gm. z kapit. 3500 złr. Podług reg pobor. pow. czerwonogródzkiego z 1530 r. własność p, starosty Jazłowieckie go, niepłaci nic z powodu zniszczenia. W 1565 r. płaci Jan Ogoszelowski z W. , będą cych własnością Mateusza Wężyka, od 4 płu gów, 2 kół dorzecz. W 1569 r. Wężyk płaci od 2 pługów, 2 kół mł; w 1578 r. Mikołaj Wężyk od 4 pługów, 1 koła mlyń. 24 gr. , 1 koła stępn. 15 gr. , od sinkowania 12 gr. , a w 1583 od 4 pługów, 1 koła dorocz. i 1 stępnego Jabłonowski, Wołyń i Podole, 165, 184, 227, 300. Lu. Dz. Warwaryno, ob. Przymiarki 1. Warwas, rzeczka, w pow. będzińskim, lewy dopływ Białej Przemszy dopł. Czarnej Przemszy. Nazwa jej pochodzi od drobnej osady t. n. , nie podawanej przez spisy miejscowości dawniejsze i świeższe. Warwata al. Werwata, Varvata, potok, dopł. Sołońca z praw. brzegu. Wypływa w bukowińskim pogórzu karpackiem, u stóp wzgórz Baranca, Ursoia, kilku źródłami, w po ziomie ok. 500 mt. Cały bieg W. jest skiero wany ku północy, strumień płynie doliną sze roką, o stokach lekko nachylonych, wije się w serpentyny i wpada w obrębie gm Pretestie do Sołońca, w poziomie około 360 mt. Wzdłuż całego 8 klm. długiego biegu brak w dolinie W. jakiejkolwiek osady; obszary te są pokryte zupełnie zwartym jeszcze la sem. W. otrzymuje z lew. brzegu dwa stru mienie, z praw. brzegu uchodzą do jej doliny wody z trzech parowów. E. R. Warweiden, dobra ryc, pow. ostródzki, st. p. Bergfriede. Warwen 1. łotew. Wahrwe, dobra prywat. , w okr. hazenpockim, pow. grobiński, par. durbska Kurlandya. Do dóbr należy folw. Dannenhof. 2. W. , dobra prywatne, w okr. goldyngskim, pow. i par. windawska Kurlandya. Do dóbr należy folw. Langsehden. Warweralis, zaśc, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 84 w. od Nowoaleksandrowska. Warwiak, os. leśna, w pobliżu Kolna ob. t. IV, 266. Warwiszki, wś i fol. nad rz. Niemnem, na płn. od ujścia Czarnej Hańczy, pow. augustowski, gm. Wołowiczowce, par. Kopciowo, odl. od Augustowa 60 w. , ma 23 dm. , 301 mk. W 1827 r. było 21 dm. , 129 mk W r. 1886 fol. W. lit. A. rozl. mr. 753 gr. or. i ogr. mr. 355, łąk mr. 19, past. mr. 53, lasu mr. 219, nieuż. mr. 106; bud. drew, 7; las nieurządzony. Wś W. os. 18, mr. 497. Folw. W. lit. B. , oddzielony od dóbr Warwiszki, rozl. w r. 1877 mr. 642 gr. or. i ogr. mr. 119, łąk mr. 38, past. mr. 19, lasu mr. 446, zarośli mr. 4, nieuż. mr. 16; bud. drew. 9; las nieurządzony, pokłady torfu i rudy żelaznej. Warwole al. Warwale, wś, pow. rossieński, w 1 okr. pol. , gm. i par. Kielmy, o 33 w. od Rossień. Warwolińce mylnie, ob. Worwolińce, Waryanpol, wś, pow. newelski, w 1 okr. poL, gm. Moszenino, w 1863 r. 35 dusz rewiz. Waryatka, os. karcz. , pow. wileński, w 3 okr. poL, o 48 w. od Wilna, 1 dm. , 6 mk. żydów. Warycz, las, pow. bracławski, należy do wsi Żabokrzycza. Warwata Warweiden Warwen Warwiak Warylańce Warylańce, wś, pow. wiłkomierski, w 3 okr. poL, gm. Towiany, o 25 w. od Wiłkomierza. Warynia, dwór, pow. szawelski, w 1 okr. pol, gm. Szawkiany, o 38 w. od Szawel. Warynka, kol. , pow. turecki, gm. Pęcherzew, par. Turek odl. 6 w. ma 26 dm. , 138 mk. Warynka, wś, pow. latyczowski, okr. pol. Derażnia, gm. Wójtowce, par. praw. Kozaczki, katol. Latyczów, ma 20 osad, 147 mk. , między którymi kilka rodzin bezpopowców, 140 dzies, ziemi włośc, 1341 dworskiej, 2 młyny. Wchodziła w skład sstwa latyczowskiego, obecnie własność Stogowych. Dr. M. Warynka, potok, jeden ze znaczniejszych prawych dopł. Wagu, W. powstaje z dwu źródliskowych potoków, z których jeden, be zimienny, wypływa kilku źródłami u stóp Okruhlicy 1075 i Pupoweczka 879 mt. , pły nie w kierunku płd. zach. i ubiegłszy 8 klm. łączy się pod Tjerhową z pot. Białym. . Ten wypływa w poziomie 760 mt. , w wąwozie między wierchem Pupowym 1095 i Małym Rosudcem 1226 mt. , na dziale pod Kopcem Płynie wąwozem otwartym i malowniczym w kierunku zach. , łącząc się z potokiem po przednim w poziomie 510 mt. Potok Biały, płynący wąwozem zbudowanym z numulitowego wapienia, ma spad stosunkowo niezna czny, porusza dwa młyny a co ważniejsza stanowi ważną linię komunikacyjną, bo go ściniec prowadzący z kotliny Ssolnej na Orawę skorzystał z głębokiego wcięcia się te go potoku między bezdrożne góry. Pod Tjerhową przyjmuje W. z lew. brz. strumień tatrzański, zwany pot. Wratnym. Od Tjerhowy zachowuje Warynka kierunek biegu pier wszego potoku południowozachodni, płynie do 3 klm. szeroką doliną aluwialną, którą zbudowały rącze a bogate w aluwia dopływy tatrzańskie. Lewym brzegiem rzeki ciągną się połogie, słabo pochylone odgałęzienia be skidzkiej Wielkiej Hory, strome i dzikie po przeczne żebra grzbietu Fatry. Liczne do pływy fatrzańskie wyparły koryto Warynki ku zachodowi tak, iż się ona przeważnie pra wego brzegu doliny trzyma. Z lew. brzegu przyjmuje W. ; pot. Branice, pot. Bielski, wpadający pod Belą, i pot. Kur. Z praw. brz. przyjmuje W. jedynie pot. Kociński ja rek, odwadniający Wielką Horę. W poziomie 352 mt. wpada pod Warną do Wagu. Długośó biegu od Tjerhowy po Warnę wynosi 16 klm. Spadek 158 mt. t. j. prawie 10 mt. na 1 klm. Porusza 15 młynów. E. R. Warysówka, wś wymieniona w XVIII w. jako należąca do dóbr borszczajowskich ks, Wiszniowieckich, t. j. w dzisiejszym pow. skwirskim. Obecnie pod tą nazwą nieistnieje. Waryszki 1. wś, pow. trocki, w 1 okr. pol. , gm. Olkieniki, okr, wiejski Waryszki, 51 dusz rewiz. W skład okr. wiejskiego wchodzą wsi Jurkańce Jurkiańce, Waryszki i Wersoka al. Popiszki, w ogóle 196 dusz rewiz. 2. W. dwór, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. poL, o 88 w. od Nowoaleksandrowska. 3. W. dwór, pow. poniewieski, w 4 okr. poL, o 51 w. od Poniewieża. Warytyna, wzgórze lesiste na wschód od Sambora. Stanowi ono wraz z lesistym pa górkiem Liski, z Mohiłką 341 mt. i Rzeźnikiem 312 mt. półwysep głęboko wcinający się między rozległe Wielkie błota, w Samborskiem nad Dniestrem i Bystrzycą się roz ciągające. Półwysep ten nie wznosi się zna czniej ponad niegościnne błota samborskie, w każdym razie dochodzą wzgórza tego półwy spu do 40 60 mt. względ. wysokości. Osada Wołoszcza, na wschodnim cyplu półwyspu położona, już tylko na 10 mt. ponad poziom błot się wznosi. Półwysep ten jednak, pokry ty gliną mamutową, uprawną i urodzajną, jest zarazem oazą zamieszkałą śród bezludnych bagien. Wzgórze, Warytyna, którego wyso kość na ok. 320 mt. podać można, jest w zupeł ności pokryte lasem. Wschodnie sioki Warytyny, rozryte doliną potoku Roztoki, która przedstawia znowu odnogę błot Samborskich, wdzierającą się w półwysep. Pochyłość połu dniowa przecięta 3 jarkami, których jeden złączywszy się u stóp W, z potoczkiem cią gnącym się od zachodu od gminy Kulczyce, nosi nazwę pot. Warytyny. E. R. Warytyna, potok, poczyna się w lesie u stóp wzgórza Warytyna jarem, który złączywszy się z pot. Kulczyckim, po 4 1 2 klm. biegu, łączy się z pot. Prutem w Samborskiem. Warywódki, w dokum. Wariwodince, Warzywodinicze, wś nad Horyniem, pow. ostrogski, gm. Uniew, par. praw. Suszewce o 1 1 2 w. , o 47 w. na płd. od Ostroga. Ma 57 dm. , 469 mk, , cerkiew filialną, p. w. Podwyższenia krzyża św. , z drzewa wzniesioną w 1798 r. i uposażoną z nadania ks. Mikołaja Augusta Jabłonowskiego około 85 dzies. ziemu dołożenie wsi od zachodu jest wyniosłe, ku wschodowi gęsty las dębowy i piękne łąki nad Horyniem. Glebę stanowi czarnoziem II kl. Włościanie w ogóle są zamożni, trudnią się wyłącznie rolnictwem i transportowaniem zboża do Brodów. Inwentarz mają dobry, a szczególniej konie. Wś ta należała pierwotnie do Sieniutów. Podług reg. pobor. pow. krzemienieckiego z 1583 r. Fiedor Sieniuta Lachowiecki, wojski krzemieniecki, płaci ztąd z 4 dym. Jabłonowski, Wołyń, 133. Następnie własnosc ks. Jabłonowskich, od których przeszła do ks. Sapiehów, później należała do Sanockiego, obecnie Witowskiego. Z. Róż. Warywódki Warytyna Waryszki Warysówka Warynka Warynia Warylańce Warzgieliszki Warziany Warzenko Warzeński Warzewo Warzęcha Warzęchówka Warzkowo Warze Warząchewka Warzareszty Warżagole Warz Warz Warzeńska Warz, nazwa błota w puszczy Kampinoskiej ob. t. III, 800. Warżagole al Warżagoła, wś, pow. wiłkomierski, w 3 okr. poL, gm. Towiany, o 7 w. od Wiłkomierza. Wiercińscy mają tu 72 dzies. 11 lasu, 10 nieuż. . Warzareszty, sioło mołdawskie nad rzką Siniegit dopł. rz. Nyrnowy, pow. kiszyniewski gub. bessarabskiej, o 68 w. na zach. od Kiszyniewa, ma 346 dm. , 2511 mk. , cerkiew, dom modlitwy żydowski. Warząchewka Polska, Niemiecka i Królewska, fol. i trzy wsi, pow. włocławski, gm. Smiłowice, par. Włocławek. W. Polska ma 172 mk. ; W. Niem. 79 mk. W 1827 r. było 18 dm. , 134 mk. W r. 1866 fol W. rozl. mr. 169. Wś W. Polska os. 28, mr. 203; wś W. Niemiecka 08. 14, mr. 241; wś Płaszczyzna os. 4, mr. 67. W. Królewska al. Warząchówka, rumunek, wchodziła w skład dóbr Grabkowo. Fol. W. stanowił wójtowstwo, włączone w skład ststwa kowalskiego ob. Kowal, IV, 503. Warze, ob. Staroleśniański Wierch, Warże, wś, pow, poniewieski, w 3 okr. poL, gm. Girsudy, o 40 w. od Poniewieża. Włośc. Kriukasy mają tu 52 dzies. Warzeln, niem. , ob. Wrocławek. Warzechowice, pagórek, w pow. myślenickim ob. Lubień V, 404. Warzel, ostrówek pod Łowiczem, wymieniony w dok. z r. 1446 Łaski, L. B. II, 544. Warzele, ob. Lisnowo V, 318, pow. grudziądzki. Warzenko, niem. Warschenko, dobra ryc. na Kaszubach, nad jez. Tuchomskiem, w pow. kartuskim, 2 1 4 mili na półnc. wsch. od Kartuz, st. p. , paraf. kat. i szk. Kielno, 3 5 klm. odl. , st. kol. Oliwa 14, 5 klm. odl, cegielnia, sprzedaż masła i drobiu, hodowla bydła holend. rasy; 243 ha 125 roli orn. , 20 łąk, 6 lasu; 1885r. 8 dm. , 14 dym. , 82 mk. , 62 kat. 20 ew. ; Dziedzic Max Hewelke. O starożytności osady świadczą mogiły kamienne ob. Objaśn. do mapy Ossowskiego, str. 26. Za czasów krzyżackich należało W. od r. 1311 do komturstwa gdańskiego, wójtowstwa sulmińskiego, miało prawo polskie i było zobowiązane do służby zbrojnej; czynszu płaciło 1 grz. i 16 skojców włącznie z czynszem od kóz za 4 radła ob. Zeitsch d. Westpr. Gesch. Ver, VI, 56. Według taryfy z r. 1648, gdzie uchwalono pobór podwójny a akcyzę potrójną, płacił w Warznie Małem p. Węzler summatim 8 fl. 8 gr. ob. Roczn. Tow. P. N. w Pozn. 1871, str. 185. W. należało wówczas do pow. gdańskotczewskiego. Według taryfy na symplę z r. 1717 płaciło W. 4 gr. ob. Cod. Belnensis w Pelplinie, str. 83. Wizyta Rybińskiego z r. 1781 opiewa, że dobra Warzenko, własność Nobilis Lerchenfeltowej, liczyło 22 katol. i 11 akat. str. 249; mesznego pobierał prob. ztąd 2 korce żyta i tyleż owsa str. 253. Według topogr. Goldbecka z r. 1789 należał folw. szL W. wówczas do pow. tczewskiego i liczył 8 dymów; dziedzicem był Robakowski str, 248. Kś. Fr. Warzeńska Huta, niem. Warznauerhuette, wyb. do Warzna, pow. kartuski; 1885 r. 7 dm. , 64 mk. ; szkoła kat. Warzeński Młyn, niem. Warsnauer Muehle, według Kętrz. os. w pow. kartuskim, w najnowszych spisach niepodana. Warzewo, niem. Warsau, Warsew, 1789 Warszewo, dok. 1281 Warsowe, folw. na Ka szubach, pow. wejherowski, st. p. Krokowo; 328 ha 221 roli orn. , 26 łąk, 41 lasu; 1885 r. 8 dm. , 13 dym. , 89 mk. , 16 kat. , 73 ew. W dok. zachodzi W. r. 1281. w przywileju Mestwina, przy ograniczeniu Świecina, który tenże darował klasztorowi w Żarnówcu ob. P. U. B. T. Perlbach, str. 283. R. 1400 za chodzi p. n. Warsnicow, r. 1502, Wsrschow. R. 1400 miał ten folw. jeszcze stare prawo polskie. R. 1502 potwierdza Zygmunt Au gust Janowi Puczkien młyn warzewski; toż samo czyni r. 1663 Władysław IV w Krako wie ob. Prutz Gesch, d, Kr. Neustadt, str. 209. R. 1620 częścią darował, częścią za 800 zł. sprzedał te dobra Abraham Warzew ski pannom benedyktynkom w Żarnowcu. Według taryfy z r. 1648, gdzie uchwalono pobór podwój ny a akcyzę potrójną, płaciła tu ksieni żarnowiecka 119 fi. 8 gr. ob. Roczn. T. P. N. w Pozn. , 1871, str. 194. W. należało wówczas do pow. puckiego. Z początku zarządzały panny same tym folw. , lecz r. 1705 puściły go w dzierżawę. Oprócz folw. było tu 3 zagrodników. R. 1748 Jan Gayk płaci dzierżawy zł. 600; r, 1770 Paweł Do minik zł, 1, 000; od chowania żołnierza i po datków wojennych byli wolni; po mąkę jeź dzili do młyna Robaczka; na szarwark mieli dwóch gburów z Sobieńczyc ob. Fankidejski, Klasztory żeńskie, str. 198. Według topogr. Goldbecka z r. 1789 liczył 4 dymy str. 248. Dziś należy W. do klucza krokow skiego. Kś. Fr. Warzęcha, staw w Tatrach, w dolinie wielickiej; ob. Staroleśniańskie stawki. Warzęchówka, ob. Warząchówka, Warzgieliszki, ob. Wajzgieliszki, Warziany, wś, pow. święciański, w 1 okr. poL, gm. Kiemieliszki o 8 w. , okr. wiejski i dobra, Mikoszów, Polany, 38 dusz rewiz. Warzkowo, niem. Warschhau, dok. około 1220 r. Warsow, 1662 Warskow, 1678 Warskowo, wś na Kaszubach, pow. wejherowski, st. p. Rybińska Karczma, par. kat. Góra, filia do Wejherowa; 1162 ha 341 roli orn. , 84 łąk, 318 lasu; 1885 r. 23 dm. , 37 dym. , 237 mk. , Warzele Warzel Warzechowice Warzeln Warże Warzkowski Warzno Warzkowski Młyn 121 kat. , 116 ew. , z ktorych na Warzkowski Młyn nad Piaśnicą; przypada 23 mk. i 3 dm. ; wś zawiera 5 gburskich posiadeł i wolne sołectwo. odl. od Wejherowa 1 3 4 mili W. jest starą osadą, którą około r. 1220 ks. Świętopełk potwierdza cystersom w Oliwie jako nadaną przedtem przez Unisława ob. Perlbach P. U. B. , str. 17. Według inwentarza z r. 1658 było tu 4 gburów i 2 miejsca puste, oprócz tego młyn ob. Prutz Gesch. d. Kr. Neustadt, str. 140. Lustracya starostwa puckiego zr. 1671 opiewa wieś Warskowo Gburów tam bywało 6, a sołtys siódmy, teraz tylko dwu i sołtys. Szymon Elwart, sołtys, z żoną, dzieci ma pięcioro dorosłych, siedzi na włókach 2, podwody odprawuje jako inni. Michał Runka, poddany, gbur i karczmarz, z żoną, dzieci ma sześcioro, na włókach 2, szarwarkuje jak i drudzy i czynszu daje fl. 1 gr. 20; kur 4, jaj 30; piwo pańskie powinien szynkować. Tenże trzyma pusty ogród, daje od niego fl. 6. Ludwik Piper, gbur poddany, z żoną, czynsz daje jak i drudzy. Aegidius Top, poddany, z żoną, dzieci ma pięcioro, na wł. 2, daje z nich fl. 30. A czynsz nadto drugi, kury i jaja jak i gbury. Piotr Poper, poddany, z żoną, ma dzieci sześcioro, na włókach 2, daje od roli czynszu fl. 30. Nadto drugi czynsz, kury i jaja jak i drudzy gburzy. Tenże Piper skarzył się na pana Brandysa, przedtem komisarza w starostwie puckiem p. p. Gdańczan, że on z administracyi swojej osad gburskich, bydło i konie jemu odebrał. Na co ponieważ był przytomny pan Brandys odpowiada, iżeśmy mu kazali. Sprawując się tedy powiedział, że kiedy ten gbur szarwarkować nie chciał i zawsze z nim kłopot był, on z wiadomością pryncypałów swoich p. p. Gdańszczan, osadę mu tą wziął, i inszemu gburowi, który sposobniejszy był, oddał i na dowód wyświadczał się sołtysem tej wsi i inszemi chłopy, którzy to przyznali że ta osada, wzięta od Pipra, dana jest inszemu gburowi szarwarkowemu. My zrozumiawszy, iż przez to bydła tego przeniesienie od jednego niepożytecznego do drugiego pożytecznego gbura żadnej ststwo szkody nie ma, wolnymeśmy pana Brandysa uczynili. Jan Bergański, z żoną, na włókach 2, arendarz, daje czynszu fl. 30. Piotr Hinika, kowal, poddany, z żoną, nie ma, jeno ogród, daje fl. 7. Jędrzej Benkie, młodzieniec, na wł. dwu, arendarz, daje czynszu fl. 30 ob. str. 19; manuskrypt w Pelplinie. Dalej czytamy Warzkowski Młyn Młynarz Gabryel Hochsielt, produkował konfirmacyą teraźniejszego K. J. M. Jana III, przez niego kontraktu de dato w Pucku, d, 9 list 1609, według którego powinien młyn budować i trzymać go swoim kosztem, a potem dawać łaszt żyta co rok i według lustracyi czynszu fl. 50. Na co powiada, że tę płacił od rzeki, które ponieważ wypowiada i płacić nie chce, dojrzeć ma i sposobu szukać pan administrator, jakoby ten czynsz nie gi nął. Staw tam jest, którego nie ma zużywać młynarz, ale go na zamek spuszczać ob. str. 19. Według wizyty Rybińskiego z r. 1780, liczyło W. 48 kat. i 44 ew. , mesznego zaś da wało 7 kor. żyta i tyleż owsa str. 91 i 96. R. 1789 było tu 16 dymów ob. Topogr. Goldbecka, str. 248. Kś. Fr. Warzkowski Młyn, niem. Warschkauer Muehle, ob. Warzkowo; et. p. Piaśnica. Warznica, rzeczka, wspominana w doku mentach. Płynie w powiecie kartuskim, przez jez. Garcze do jez. Reskowa, gdzie się łączy z Osusznica. Do norbertanek w Żukowie należała od początku założenia klasztoru na mocy nadania Mestwina I, Słynęła z wiel kiej ilości bobrów, tak dalece, że Krzyżacy, jeszcze nim zajęli Pomorze, bardzo się o nią ubiegali. Dla tego Mestwin II r. 1282 ustą pił im tej rzeki wraz z Osusznica zakonnice gdzieindziej wynagradzając ob. Klasztory żeńskie p. ks. Fankidejskiego; str. 61. Ki, Fr, Warzno al. Warszowskie, też Jańsborskie, niem. Warschau See i Rosche, w dok. Warsen, jezioro na Mazurach pruskich, pod Jańsborkiem, należy do zlewu Narwi, do której jego wody uprowadza rzeka Pissa. Łączy się z jez. Dybowakiem i jez. Kocioł za pośredni ctwem strug Święcek i Wilkus. Uchodzi też do jeziora rzka Konopczanka, płynąca od Biały. Po jeziorze odbywa się żegluga paro wa, statkami kursujacymi między Jańsborkiem a Lecem, Rynem, Węgoborkiem, po łączących się z sobą jeziorach. Za pośredni ctwem Pissy spławiano z Jańsborka na Ma zowsze do r. 1821 różne produkty żyto, spirytus, drzewo, a później ryby. Kanał jańsborski, wykopany wr. 1845 49, połączył jezioro W. z jez. Śniardwy, przerznąwszy wał pojezierza baltyckiego. Br. Ch. Warzno, niem. Warschnau al. Warsznau, wś i dobra ryc. na Kaszubach, pow. kartuski, st. p. i paraf. kat. Kielno o 2 klm. . Do obwodu gminnego należy 6 miejsoowości Warzno, Koszary 4 dm. , 27 mk. , Mittelberg 1 dm. , 9 mk. . Orzechowo 2 dm. , 20 mk. , Rębiska 15 dm. , 103 mk. , Warzeńska Huta 7 dm. , 64 mk. . Obszar wynosi 707 ha 478 roli orn. , 75 łąk, 16 lasu. Po raz pierwszy zachodzi W. w przywileju Mestwina z r. 1277, gdzie tenże poświadcza, iż ojciec jego ustąpił biskupowi kujawskiemu różne włości, między niemi i Warsno cum lacu, t. j. Warzno wraz z jez. Tuchomskiem, quod tenuit Raduanus ob. Perlbach P. U. B. str. 245 Nr 288, i Majątki biskupie p. kś. Kujota, str. 29 i 50. W XVII w. należało W. do Warznica Warzochy Warzochy Warzowe Warzowice Warzunbardszen Warzyce Warzyliszki Warzymówek Warzymowo dóbr stołowych kapituły włocławskiej, która je w r. 1627 sprzedała Wawrzyńcowi Janzen. Według taryfy z r. 1648, gdzie uchwalono pobór podwójny, a akcyzę potrójną, płacił w Warznie Wielkiem Karol Jonca od 3 wł. folw. 3 fl. ob. Roczn. Tow. P. N. w Pozn. , 1871, str. 175. Sympla wynosiła 1717 r. 1 zł. 5 gr. 9 den. ob. Cod. Belnensis w Pel plinie, str. 83. Wizyta Rybińskiego z r. 1780 opiewa, że Warzno cum attinent. , wła sność Illr. M. D. Jacobi Łebiński, liczyło 114 kat. i 4 akat. , i dawało mesznego 4 k. żyta i tyleż owsa ob. str. 249 i 253. Według topogr. Goldbecka z r. 1789 liczyła wś szL W. , w pow, tczewskim, 52 dym. ; dziedzicem był Łebiński ob. str. 248; r. zaś 1858 Krahmer. Ks. Fr. Warzochy, wólka, w pow. kolbuszowskim, na obszarze Raniżowa. Warzowe, ob. Garc. Warzowice, Warschowitz, dobra i wś, pow. pszczyński, par. kat. w miejscu, ew. Pszczyna. W r. 1858 dobra miały 79 ha; wś 1, 390 ha, 120 dm. , 1, 073 mk. 450 ew. . Kościół par. katol, i szkoła kat. Parafia W. dekan, żarski miała w 1869 r. 776 katol. , 390 ew. i 6 izrael. Warzunbardszen, , ob. Lukoschen, wś, w pow. stołupiańskim. Warzyce, w dok. Warschice, Warsice, Warszice, Warzyce, wś, pow. jasielski, nad potokiem b. n. dopł. Jasiołki, przy gościńcu z Jasła 6, 1 klm. do Krosna, wzn. 240 mt. npm. Zajmuje urodzajną równinę, zasłoniętą od płn. lesistemi wzgórzami szczyty Babia góra 388 mt. i Pogorzały 381 mt. . We wsi oddziela się od gościńca droga na płn, , która u stóp góry Pogorzały rozdziela się na ramiona prowadzące do Kołaczyc i do Frysztaka. Wś ma parafią rzym. kat. , z kościołem murowanym z r. 1680, szkołę ludową; 206 dm. i 1, 088 mk 502 męż. , 586 kob. , 1, 057 rzym. kat. i 31 izraelitów. Własność tabularna funduszu religijnego wynosi 244 mr. roli, 33 mr. łąk, 1 mr. 1, 241 sąż. ogr. , 4 mr. pastw. , 134 mr. lasu, 3 mr. nieuż. i 1 mr. 1, 266 sąż. parcel bud. ; pos. mn. ma 668 mr. roli, 272 mr. łąk i ogr. , 72 mr. past. i 84mr. lasu. Wś, niegdyś własność opactwa tynieckiego, pierwszy raz jest wymieniona w dok, z r. 1228 Cod. tyn. , I, 56, W r. 1386 ibid. , str. 136 nadał opat mieszkańcom prawo niemieckie. Parafią założyli opaci tynieccy, ale dokumentów erekcyjnych niema. Za Długosza L. B. , II, 142 stał tu kościół paraf. , drewniany i był uposażony gruntami. Klasztor niemiał predium i pobierał tylko czynsze i dziesięciny od 30 łan. kmiecych, sołtysa na 2 łan. i karczmy mającej rolę. Kościół murowany zbudował Maciej Walantynowicz, proboszcz. Parafia należy do dek. jasielskiego i obejmuje wsi Bierówkę i Nieplę. W r. 1508 był sołtysem Bartłomiej Kaczkowski Pawiński, Małop. , 465. W r. 1536 ibid. , 532 tak opisują wś lustratorowie Warzicze, wieś, tegoż klasztoru, należąca do zamku Goliesch. Jest w niej 38 kmieci. Suma czynszu od kmieci wynosi 9 grzyw. 8 gr. , 16 korcy owsa, kury, sery i t. d. J. Królewska Mość pobiera zaś 39 kor. owsa, pszenicy 20 1 2 kor. , a pieniędzy 35 gr. Pańszczyznę odrabiają do zamku Goliesch. Tam ma sołtys predium, karczmę płacącą 2 grosze, sadzawkę i młyn, a inne sadzawki należą do opata. W r. 1581 było 38 km. , 9 1 2 łana, 5 zagr. z rolą, 3 zagr, bez roli, 15 komor, z bydłem, 8 kom. bez bydła i 3 rzem. ; karczma miała 1 8 łana, a pan Wojciech Warzycki, sołtys, 3 1 4 łana. Po supresyi opactwa wś została wcieloną do funduszu religijnego. Graniczy na płd. z Zimnąwodę i Brzyszczkami, na zob. z Gorajowicami i Kowalowym, na wsch. z Bierówką, a na płn. z Lubią i Sie kłówką. Mac. Warzyliszki, zaśc, pow. święciański, w 1 okr. poL, gm, Kiemieliszki o 13 w. , okr. wiejski i dobra skarbowe Korkorzyszki, 4 dusze rewiz, Warzymówek, kol. , pow. nieszawski, gm. Ruszkowo, par. rz. kat. Skulsk, ewan. Sompolno, 28 mk. , 371 morg. Warzymowo, wś, fol. i dobra nad jez. Gopłem, pow. nieszawski, nad granicą pruską, gm. Ruszkowo, par. rz. kat. , Skulsk odl. 4 w. , ewang. Sompolno, odl. 58 w. od Nieszawy, 56 w. od Włocławka, mają cegielnia, torfiarnią, młyn wodny, około 200 mk. W 1827 r. było 16 dm. , 136 mk Podług pomiarów z r. 1873 1 fol. W. ma gr. orn. 510 mr. , ogr. 22 mr. 125 pr. , łąk 52 mr. , pastw. 10 mr. , zarośli 11 mr. , wody 66 pr, nieuż. 262 pr. , granic, dróg, rowów i t. p. 12 mr. , pod budynkami 4 mr. 157 pr. , razem 623 mr. ; 2 fol. Warzymówek gr. orn, 490 mr. , ogr. 2 mr. 290 pr. , łak 3 mr. , granic, wygonów, dróg i t. p. 7 mr. i pod budyn. 2 mr. 270 pr. ; 3 fol. Koszewo gr. orn. 208 mr. , ogr, 5 mr. U pr. , łąk 262 mr, , pastw. 112 pr. , zarośli 41 mr. , wody 3 mr. 248 pr. , nieuż. 227 pr. , granic, dróg, wygonów i rowów U mr. 240 pr. i pod bud. i mr. 69 pr. , ogółem 634 mr. Do dóbr należy część jeziora Gopła 315 mr. . Jednakże około r. 1880 wykopano w Prusach kanał odprowadzający wodę z Gopła i z tego powodu przez opadnięcie poziomu wyłoniły się na części należącej do W. suche przestrzenie łąk 15 mr. 231 pr. , pastw, 3 mr. 23 pr. , zarośli 2 mr. 2 pr. i wody 298 mr. 230 pr. Ogółem dobra W. mają 1, 984 mr. 202 pr. Na obszarze dóbr jest młyn wodny o 2ch gankach, dwie torfiarnie i cegielnia, z piecem Hofmanna, wypalająca Warzymowskie Warzyn Warzyno Warzyny cegłę i dachówkę. Produkcya torfiarń sięgała w r. 1882 do 2, 000 sążni torfu podczas jednej kampanii. Przez całą długość folw. Koszewo przepływa Noteć u ludu Noc, na której stoi młyn wodny. Pod samym już prawie Warzymowem wpada ona do jez. Gopła, które w tem miejscu przedstawia się jako trzesawisko pokryte trzciną i sitowiem, dajacemi przytułek tysiącom ptactwa wodnego, jak mewy, cyranki, gęsi, kaczki, bąki, bekasy, czaple i in. Gopło dopiero nieco dalej, ale jeszcze w terytoryum dóbr, staje się spławnem; przychodzą tu statki parowe i berlinki z Prus głównie, po kamienie, zboże i drzewo. Granice dóbr są następujące wś Mielnica. os. Skulsk, dobra Lisewo i wś Gawrony, w pow. słupeckim gub. kaliskiej, zaś w pow. włocławskim leżą folw. Noć z jez. Mielno, należące do dóbr Ruszkowo, i wsi Kalina, Broniszewo i Przewóz Duży. Już samo położenie nadgoplańskie dowodzi dawności osady Przed kilku jeszcze laty szczątkami zwierząt zwierząt kopalnych, przeważnie jeleni cervus elephus fossidus, wydobywanemi z torfowisk, włościanie palili na kominkach. Denary, szelągi, szóstaki i inne srebrne monety z czasów bardzo odległych, często dobywa pług lub szpadel. Łzawnice, wyroby bronzowe i i p. trafiają się dość często. W r. 1883 rozkopano na Koszewie grobowisko, w którem, oprócz 10ciu kościotrupów, znaleziono jeszcze trzy toporki krzemienne i popielnicę z resztkami popiołów. Do zabytków przeszłości należą też zwaliska zamku i wieży obronnej. Pozostałości świadczą o wymiarach budowy, składającej się z kamienia i cegły, jakiej w obecnych czasach spotkać nie można. Ciekawym także zabytkiem jest starożytny kościołek, pięknej struktury, w stylu gotyckim, obrócony teraz na spichrz. U ludu przechowuje się podanie, że w małym domku obok starego zamczyska urodzić się miała Rzepicha, inaczej zwana Rzepką, żona Piasta. Pomimo niewątpliwej starożytności osady brak świadectw historycznych objaśniających jej przeszłość. W dokum. z r. 1441 występuje Mikołaj z Warzymowa, kasztelan brzeskokujawski. Ulanowski, Dokum. kujaw, , 279, Nr 98. Regestra pobor. , pow. kruszwickiego z r. 1557 świadczą, iż istniała tu wówczas parafia, z kościołem zapewne. Do par. należały Mielnica, Prosiska i Oldrzenica, a w r. 1532 i Sompolno. Stanisław Sokołowski płacił z W. od 8 łan. , 2 zagr. , 5 rybak. Pawiń. , Wielkop. , II, 36. Po utworzeniu parafii w Sompolnie przyłączono następnie ubogą parafią do kościoła w Skulsku, a opustoszały kościołek stał się spichrzem. Al, Kr. Warzymowskie Mostki. ob. Mostki 5. Warzyn, wś i fol. , pow. jędrzejowski, gm. Prząsław, par. Cierno, odl. 7 w. od Jędrzejewa, przy dawnym trakcie do Szczekocin, ma młyn wodny i tartak. W r. 1827 było 44 dm. , 244 mk. W r. 1889 fol W. i Zagórze rozl 918 mr. gr. orn. i ogr. 822 mr. , łąk 55 mr. , lasu 15 mr. , nieuż, 26 mr. ; bud. mur. 9, drew. 9, pokłady torfu. Wś W. os. 51, 885 mr. Wymieniony w akcie uposażenia klasztoru jędrzejowskiego 1174 1176 r. Kod. Małop. , II, 9, 12, 21. W r. 1241 Konrad, ks. mazow. , nadaje dwa działy in Waslin klasztorowi w Jędrzejowie Kod. Małop. , I, 31. Według reg. pob. pow. krakowskiego z r. 1490, wś Ważlin miała 3 łany. W r. 1851 wś Ważyn, w par. Czierno, w części Ambrożego Psarskiego miała 3 łan. km. , 2 zag. bez roli, 2 kom. bez byd. , 1 2 karczm. ; Albert Ważliński 1 4 łanu, 3 zag. bez roli Pawiński, Małop. , 86, 438. Br. Ch. Warzyn, urzęd. Warin Neuwarin, folw. do Brauna, pow. inowrocławski, o 7 klm. na wschód od Gniewkowa; par. Branno, poczta w Murzynnie GrossMorin, st. dr. żel. w Gniewkowie Argenau; 5 dm, , 76 mk. Warzyn 1. al. Warcin, niem. Varzin, wś w Pomeranii, pow. miastkowski, st. p, w miej scu; 291 ha obszaru 150 roli orn, , 25 łąk, 79 lasu; 1885 r. 24 dm. , 84 dym. , 418 mk. , tylko ew. 2 W. , dobra ryc, tamże, razem z przyległościami 2, 406 ha obszaru 543 roli orn. , 44 łąk, 1, 637 lasu; 1885 r. 45 dm. , 127 dym. , 703 mk. ; 685 ew. , 4 kat. , 14 żyd. Dobra te leżą na lewym brzegu Wieprza Wipper, niedaleko kolei poznańskoszczecinkowsko ruegenwałdzkiej; najbliższa st. kolei w Hammermuehle jest tylko o 3 klm. odl. Okolica pagórkowata, gleba średniej wartości; składa się głównie z gliny i wapna. W pobliżu jest znaczne jez. Lantowskie i rozległe lasy. Nieda leko wsi wznosi się góra Nakelberg z pięknym widokiem. Mieszkańcy trudnią się roln i ho dowlą bydła, albo pracują w lasach, w tutej szych tartakach i papierniach. Miejscowość ta nabyła szerszego rozgłosu dopiero od r. 1867, gdy ją drogą kupna po pierwszej swej dotacyi nabył pierwszy kanclerz rzeszy niem. ks. Bismarck; przedtem posiadali ją Blumenthalowie ob. Das Reichspostgiebiet, Berlin, 1878, sir. 177. Ks. . Fr. Warzyno 1. ob. Ważyno. 2. W. , ob. Cietrziwki W. Warzyny, niem. Wassienen, w dok. Waschin, Weschin, Beyschin, wś, pow. niborski, st. p. Nibork. Założycielem wsi był zapewne Janko z Postolina, o którym wspomina przywilej wsi Szymany z r. 1356. W r. 1411 poniósł szkodę od wojsk polskich Tolle z W. 2 konie i Nycz 5 koni. Poświadczają to Hanusz Polak z Bartoszek, Jan z Wielony, Wawrzyniec z W. , Jakub z Zabłocia, Tomasz z W. Warzyn R. 1477 otrzymał Jerzy z W. 9 włók w Bartoszkach. R. 1498 odnowił w. komtur Wilhełm V. Eisenburg przywilej dla W. na 30 włók. R. 1600 mieszkają tu sami Polacy Kętrzyński, O ludn. pol. , 335. Br. Ch. Warzywodincze, ob. Warywódki, VasPatak, oc. Żeleźnik. Wasancikowo, osada leśnika, pow. nowogródzki, w 2 okr. poL horodyszczańskim, gm. Rajcy, o 22 w. od Nowogródka. A. Jel. Vasar, węgier. , znaczy targ. Vasar Szaz, ob. Hodermark, Wasaraby, w spisach z r. 1867 W. Dziekońskie i W. Wołowicze, wś i fol, pow. augustowski, gm. Balia Wielka, par. Teolin, odl. od Augustowa 55 w. ; wś ma 7 dm. , 81 mk. ; fol. 1 dm. , 5 mk. W 1827 r. były trzy części jedna miała 5 dm. , 31 mk. ; druga 9 dm. , 58 mk. ; trzecia 3 dm. , 16 mk. Wasarheliszki, wś, w gub. witebskiej, o 1 w. od Dźwiny. Vasarhély ob. Tarchowiszcze. Wasatyka, szczyt górski wzn. 750 mt. , nad pot. Demienówką, na obszarze gm. Mołodiatyn, w pow. kołomyjskim. Wasau u, ob. Wazawa. Waschke, w pow. krobskim Rawicz, ob. Waszków. Wascheten ob. Waszeta. Waschken al. Iwaschken, wś, pow. łecki, st. p. Kallinowen. Waschulken, ob. Waszulki. Wasia, wś, pow. sieński, garbarnia. Wasiel Mały, szczyt górski na obsarze gm. Liszna, w pow. Lisko. Wzn. 1, 097 mt. Wasiela, os. , pow. włocławski, gm. Piaski, par. Kruszyn; ma 12 mk. , 30 mr. dwors. Wasielewka, pow. mogilnicki, ob. Wasilewka. Wasiewce, ob. Wasiowce. Wąsiewicze 1. wś włośc, pow. słonim ski, w 4 okr. poL, gm. Dworzec, o 36 w. od Słonima, ma 300 dzies, ziemi włośc. 2. W. , wś włośc. nad rz. Dzisną, pow. świeciański, w 3 okr. poL, gm. Twerecz, okr. wiejski i dobra skarbowe Dzisna, o 14 w. od gminy a 48 w. od Święcian, ma 14 dm. , 158 mk. katol. i 11 żydów w 1865 r. 62 dusz rewiz, . 3. W. ,, wś, pow. wilejski, w 3 okr. poL, gm. , okr. wiejski i dobra, Mostowskich, Łuczaj o 2 w. , o 76 w. od Wilejki, ma 24 dm. , 30 mk prawosł, 260 katol. w 1865 r. 124 dusz rewiz. . J. Krz. Wasil, ob. Wasyl Wasil al. Wasilsursk, mto powiat. gub. niżegorodzkiej, na prawym wyniosłym brzegu rz. Wołgi, przy ujściu do niej rz. Sury, pod 56 8 płn. szer. a 63 40 wsch. dług. , o 162 w. na wsch. od Niżnego Nowogrodu, ma 450 dm. 6 murow. , 2665 mk. , 2 cerkwie, szkołe powiat. , szpital na 12 łóżek, 19 sklepów, st. pocz. i przystań statków parowych. Do miasta należy 3876 dzies. ; dochody w 1860 r. wynosiły 5000 rs. Przemysł fabryczny nieistnieje, rzemiosłami w 1860 r. zajmowało sie 75 ludzi. Handel nieznaczny. Mieszkańcy zajmują się ogrodnictwem, sadownictwem i rybołówstwem. Mto założone zostało w 1523 r. przez w. ks. Wasila Joanowicza IV, od 1779 r. mto powiat. namiestnictwa niżegorodzkiego. Wasilski powiat leży we wschodniej części gubernii i zajmuje 64, 5 mil al. 3120 w. kw. Powierzchnią powiatu od zachodu na wschód przerzyna Wołga. Prawe wybrzeże jest wyniosłe, przechodzi następnie w równinę, lewe natomiast, t. j. płn. część powiatu, nizinne, obfitujące w lasy, bagna i łąki. Gleba w dolinie Wołgi piaszczysta i gliniasta, dalej zaś od niej czarnoziemna. Oprócz Wołgi najważniejszą rzeka powiatu jest Sura, dalej Wetługa i Ugra. Jeziora i błota nieznaczne. W 1860 r. było w powiecie bez miasta 87886 mk. 1015 jednowierców, . 316 rozkolników i 7302 mahomet. , zamieszkujących 164 miejscowości, mających 12448 dym. Było 54 cerkwi prawosł. 22 murow. i 1 jednowierców. Pod względem etnograficznym, oprócz Wielkorusów, przebywają w powiecie Czuwasze, Czeremisi i Tatarzy. Główne zajęcie mieszkańców stanowi rolnictwo, rozwinięte zwłaszcza na praw. brz. Wołgi, dalej uprawa lnu i konopi, sadownictwo i pszczelnictwo. W 1860 r. było w powiecie 23400 sztuk koni, 19727 bydła rogatego, 49497 owiec zwyczajnych i 11892 trzody chlewnej. Lasy zajmują 125440 dzies. , przeważnie na lewym brzegu Wołgi Przemysł fabryczny dość rozwinięty, reprezentowany był w 1860 r. przez 196 zakładów przemysłowych, poświęconych głównie garbarstwu i przeróbce skór oraz powrożnictwu, i produkujących za 123000 rs. rocznie. Wasilany, wś, pow. rossieński, w 1 okr. pol, gm. Kołtyniany, o 57 w. od Rossień. Wasilborki al. Seweryny ob, , okolica szla checka, pow. słucki, w paraf. katol. Starczyoa. A. Jel. Wasilczyce, wś i fol. nad bezim. dopł. Wuswy, pow. słucki, w 3 okr. pol. kopylskim, gm. i par. katol. Cimkowicze, o 32 w. od Słucka. Wś ma 53 osad; folw. , dawniej ks. Radziwiłłów, od dość dawna Oraczewskich, około 28 włók. Grunta wyborne pszenne, łąki dobre. Jest tu kaplica katolicka. A. Jel. Wasilczyki, wś, pow. suwalski, gm. Hutta, par. Wigry, odl. od Suwałk 14 w. , ma 12 dm. , 82 mk. ; os. leś. 1 dm. , 3 mk. W 1827 r. było 10 dm. , 56 mk Warzywodincze Warzywodincze Wasilew Wasilenkowo Wasilew Wasilewicze Wasilenki, wś, pow. orszański, cerkiew paraf. drewniana. Wasilenkowo, wś nad Burwukiem Wielkim, lew. dopł. Dońca Północnego, pow. wołczauski gub. charkowskiej, o 73 w. na płd. wsch. od Wołczańska, ma 382 dm. , 2226 mk. Wasilew al. Wasilów, w spisie z r. 1827 Wasylów, wś, pow. tomaszowski, gm. Potu rzyn, par. r. 1. Rzeplin, r. g. Nowosiołki. Po siada cerkiew drewnianą, filialną do par. No wosiołki, wzniesioną podobno 1680 r. , 73 dm. , 602 mk. , w tem 73 r. l. , 10 izr, ; 536 mr. roli, 74 mr. łąk, 70 mr. lasu. Ludność rolnicza; 1 bednarz, 3 tkaczy, 2 szewców, 1 stolarz. Fol, własność Epsteina, ma 500 mr. roli, 78 mr. łąk, 203 mr. lasu, 2 wiatraki. W r. 1827 by ło 64 dm. , 428 mk. 2. W. Szlachecki, wś, i W. Skrzeszewskie wś, pow. sokołowski, gm. Repki, par. Skrzeszew. W. Szlach. ma 17 dm. , 103 mk. , 139 mr. ; W. Skrzeszew. 9 dm. , 78 mk. , 22 mr. W 1827 r. W. Szlach. miał 16 dm. , 115 mk. ; W. Skrzeszew. 12 dm. , 73 mk. Br. Ch. Wasilew, Wasiliew, ob. Wasylków, Wasilewicze, wś i fol. nad rz. Czarną Hańczą, pow. augustowski, gm. Balia Wielka i Wołowiczowce, par. Teolin, odl. od Augu stowa 59 w. Fol. ma 5 dm. , 46 mk. ; wś gm. Balia Wielka ma 35 dm. , 268 mk. W 1827 r. było 13 dm. , 77 mk. W r. 1887 fol. W. rozl. 629 gr. or. i ogr. mr. 419, łąk mr. 36, pastw. mr. 53, lasu mr. 111, nieuż. mr. 10; bud. mur. 6, drew. 5; las nieurządzony. W skład dóbr wchodziły poprzednio wsi W. os. 29, mr. 438; wś Bugzda ob. Bugieda os. 18, mr. 463; wś Sieniewicze al. Siniewicze os. 11, mr. 432; wś Dzienisiewicze Denisewicze os. 29, mr, 568; wś Babiszki os. 2, mr. 93; wś Goryaczki ob. Horaczki os. 19, mr. 504; wś Niemnowo os. 3, mr. 3; wś Świętojańskie os. 7, mr. 91; wś Simoniszki os. 3, mr. 95. Dobra te około r. 1874 należały do hr. Wi tolda Wołłowicza. Na fol. Ostasza al. Osta szewo, należącym do tych dóbr, znajduje się bogaty pokład wapna, na przestrzeni 20 mr. odl. 3 w. od Niemna. Br. Ch. Wasilewicie 1. wś nad Niemnem, pow. lidzki, w 1 okr. poL, gm. , okr, wiejski i dobra dawniej ks. Wittgensteina, następnie ks. Hohenlohe, Dokudowo, o 26 w. od Lidy, ma 17 dm. , 146 mk. podług spisu z 1865 r. 40 dusz rewiz. . 2. W. , wś włośc, pow. oszmiański, w 2 okr. pol, gm. i dobra skarbowe Smorgonie o 3 w. , okr. wiejski Świrydowicze, o 20 w. od Oszmiany, ma 13 dm. , 91 mk. prawosł. i 18 katol. w 1865 r. 49 dusz rewiz. . 3. W. wś, pow. oszmiański, w 3 okr. poL, gm. Subotniki o 4 w. , okr. wiejski Wodol, 37 dusz rewiz. ; należy do dóbr Jakuń, Dmochowskich, 4. W. , wś, pow. słonimski, w 3 okr. poL, gm. Kostrowicze, o 5 w. od Słonima, wraz ze wsią Żylewicze ma 369 dzies. 82 łak i pastw. , 4 nieuż. , 5. W. , wś, tamże, gm, Czemery, o 7 w. od Słonima, 6. W. , wś skarbowa w pobliżu źródeł rz. Wiedrec Wiedrycz, pow. rzeczycki, w 3 okr. poL i gm. Wasilewicze, przy linii dr. żeL poleskich BrześćBriańsk, o 39 w. od Rzeczycy, W 1857 r. było tu 92 dm. 956 mk. , obecnie zaś przeszło 100 osad i do 2000 mk. Posiada cerkiew paraf. p. w. św. Mikołaja, wzniesioną w 1825 r. i uposażoną około 30 dzies. ziemi i łąk przeszło 2000 parafian, zarząd okręgu policyjnego, gminny, szkółkę wiejską, fermę gospodarczą dla włościan, st, dr. żeL, poczt. i telegr. W 1884 r. urządzono w W. kosztem skarbu stacyą meteorologiczną, z oddziałem badania wód okolicznych. St. dr, żeL pole skich W. , pomiędzy st. Mozyrz o 37 w. a Rzeczyca o 39 w. , odległą jest o 415 w. od Brześcia a 341 od Briańska. Gmina W. składa sie z U okręgów starostw wiejskich, ma 907 dm. włośc, 1084 włościan płci męz, , uuwłaszczonych na 15464 dzies. ziemi. W. , dawniej na zapadłem Polesiu, po zaprowadzeniu dr. żelaznej zabudowują się jak porządne miasteczko i stały się bardzo ważnym punktem ruchu handlowego i przewozowego. Jednocześnie z przeprowadzeniem kolei cała okolica została skanalizowaaą przez gien. Żylińskiego, do Dniepru i do Prypeci, w kierunku rz. Wiedrzec. Dobra, otoczone Prypecią, Dnieprem i Berezyną, obejmują 2400 dzies. , wchodziły za czasów Rzpltej w skład sstwa rzeczyckiego. Przed osuszeniem miejscowości skarb pobierał zaledwie 155 rs. rocznie dzierżawy za łąki, po skanalizowaniu zaś łąki tutejsze przynoszą skarbowi do 7000 rs. dochodu rocznie. W okolicach znajduje sie najgłębsze na Polesiu torfowisko, dochodzące do 20 st. W pobliżu W, są wielkie doły al. studnie, zwane Jowżyny ob, , wedle podania ludowego wykopane z rozkazu ks, Olgi podczas jej pochodu na Drewlan. 7. W. , folw. , pow. rzeczycki, w 3 okr. wasilewickim, gm, Karpowicze, o 80 w. od Rzeczycy. 8. W. Wołożewiczef, wś nad odnogami Berezyny, pow. rzeczycki, w 4 okr. polic. rzeczyckim, gm. Jakimowską Słoboda, o 62 w. od Rzeczycy, ma 28 osad. Grunta lekkie, rozległe łąki. W. wchodziły za czasów Rzpltej w skład sstwa jakimowskiego ob. Jakimowicze, Zdaje się, że te W. al, Wołożewicze nadane były przez cesarzowa Katarzynę wraz z Jakimowską Słobodą urzędnikowi Allopeusowi ob, Mater. dla ist. podol. gub. , str. 222. 9. W. folw, , pow. czauski, od 1872 r. Wojejkowych, 435 dzies. 23 roli, 12 łąk, 385 lasu, 10. W. Wasilenki Wasilenki Wasilewicie Wasilewszczyzna Wasilewka Wasilewka Wasilewka Wasilewo Wasilewskie Wasilewszczyzna Wasilewszczyzna Wasilewka dobra, pow. lepelski, około 1588 r. nabyte przez Wasila Szyszko od Wasila Czyża. Wasilewka i. wś włośc. , pow. sokólski, w 2 okr. pol. gm. Nowowola, o 18 w. od So kółki, 305 dzies, ziemi włośc. 206 roli, 90 łąk i pastw. , 9 nieuż. . 2. W. , folw. , pow. czerykowski, od 1880 r. Czerniawskich, 100 dzies. 20 roli, 30 łąk, 43 lasu. 3. W. , wś, pow. homelski, gm. Krasna Buda o 8 w. , ma 259 dm. 1611 mk. , cerkiew paraf. drewnia ną, zapasowy magazyn zbożowy gminny, krupiarnia. J. Krz. Wasilewka 1. rzeczka, w pow. porzeckim gub. smoleńskiej, odpływ jez. Stojaczego, dopływ jez. Soszno. 2. W. , rzeczka, lewy dopływ Sowszy, lewego dopł, Meży, lew. dopł. Dźwiny. 3. W. , słoboda, pow. lebiedziński gub. charkowskiej, o 87 w. na płn. zach. od Lebiedzina, ma 245 dm. , 2906 mk. 4. W. sioło nad Omelnikiem, praw. dopł. Dniepru, pow. aleksandryjski gub. chersońskiej, o 20 w. na płn. wsch. od Aleksandryi, ma 1673 mk, 5. W. al. Baraboj, mko nad ruczajem Baraboj, pow. odeski gub. chersońskiej, o 39 w. na płn. zach. od Odessy, ma 240 mk. Założone w 1849 r. Wasilewka al Wasilewka, Wasielewko, wś, pow. mogilnicki, o 4 klm. na płd. wsch. od Wielatowa par. i poczta, st. dr. żel. w Mogilnie o 9 klm. Graniczy na płn. z Wielatowem i Gozdaninem, na wsch. z Gozdaninem, Łosośnikami i Kamienicą, na płd. z Szy dłowem, na zach. z Płaczkówkiem i Targownicą; 5 dm. , 114 mk. 91 katol, 23 prot. i 305 ha. Karl Mueller posiada tu 265 ha, z czystym dochodem 2806 mrk. W, powstała w nowszych czasach na obszarze Łosośnik, własności augustynianów trzemeszeńskich, zabranej przez rząd pruski i wcielonej do do meny szydłowskiej, przeniesionej do Mo gilna. E. Cal Wasilewo al Dzbów, fol, pow. częstochowski, gm. Dzbów, ma 4 dm. , 20 mk. , 210 mr. Należał do sukcesorów generała Zabłockiego. 2. W. ,, fol, pow. suwalskie gm. Koniecbór, par. Raczki. W 1827 r. 2 dm. , 15 mk. 3. W. , wś, pow. wyłkowyski, gm. Kibarty, odl od Wyłkowyszek 17 w. , ma 10 dm, , 34 mk. Wasilewo 1. wś, pow. dzisieński, w 1 okr. pol, gm. , okr. wiejski i dobra hr. Czapskich, Łuźki o 3 w. , o 38 w. od Dzisny, 4 dm. i 54 mk. prawosŁ w 1865 r. 22 dusz rewiz. . 2. W. , fol, pow. dzisieński, w 2 okr. pol, gm. Pohost Nowy, okr. wiejski Helenów, własność Konoplańskich. 3. W. , zaśc. nad rzką Jelnianką, pow. dzisieński, w 3 okr. pol, o 21 w. od Dzisny, 1 dm. , 4 mk. prawosł 4. W. , folw. , pow. lucyński, 103 dzies. ziemi dworskiej, własność Mamerta Rodziewiozą. 5. W. , wś, pow. newelski, w 3 okr. poL, dawna gm. włośc. PlisoPoznajewo. Okr. wiejski w 1863 r. miał 183 dusz rewiz. 6. W. , wś, tamże, dawna gm. SieniutinoWasi lewo. Okr. wiejski w 1863 r. miał 183 dusz rewiz. 7. W. , wś, pow. siebieski, w 3 okr. pol, gm. Czernieja. Okr. wiejski w 1863 r. miał 69 dusz rowiz. 8. W. , wś, pow. wieli ski, w 3 okr. pol. , gm. Budnica, w 1863 r. 6 dusz rewiz. J. Krz. Wasilewskie, wś, pow. bielski gub. smoleńskiej, między Iwaszkowem a Białym, o 20 w. od Iwaszkowa. Wasilewszczyzna 1. wś, pow. maryampolski, gm. Michaliszki, par. Płutyszki, odl od Maryampola 25 w. , ma 13 dm. , 122 mk. 2. W. , os. , pow. maryampolski, gm. Gudele, par. Skrawdzie, odl od Maryampola 30 w. , ma 4 dm. , 38 mk. Wasilewszczyzna 1 wś, pow. dzisień ski, w 2 okr. pol, gm. Postawy o 32 w. , okr. wiejski Woropajewszczyzna, o 92 w. od Dzisny, 12 dm. , 84 mk. prawosł. w 1865 r. 56 dusz rewiz. . 2. W. , osada, tamże, o 60 w. od Dzisny, 1 dm. ,. 6 mk. katol 3. W. , folw. , pow. święciański, w 4 okr. pol, gm. Dubotówka, okr. wiejski Tupalszczyzna, o 62 w. od Święcian, ma 1 dm. , 4 mk. katol; w 1865 r. własność Bokszańskich. 4. W. , wś, pow. wilejski, w 2 okr. pol, gm. Budsław o 7 w. , okr. wiejski i dobra, Oskierków, Worobie, o 51 w. od Wilejki, ma 6 dm. , 74 mk. w 1865 r. 40 dusz rewiz. . 5. W. , zaśc. , pow, wileński, w 2 okr. pol, o 34 w. od Wilna, 2 dm. , 13 mk. katol 6. W. , zaśc, pow. bory sowski, w 2 okr. pol. łohojskim, gm. Pleszczenice, par. katol Okołowo, o 43 w. od Bo rysowa, ma 5 osad; miejscowość wzgórzysta i leśna, 7. W. , wś, pow. miński, w 1 okr. pol, gm. Śamochwałowicze, ma 6 osad; za poddaństwa należała do domin. Rusinowicze Uniechowskich; gleba urodzajna, szczerkowegliniasta. 8. W. , fol, pow. miński, w 1 okr. pol, gm. Samochwałowicze, w okolicy wsi Czerkasy, o 2 w. od linii dr. żel moskiewskobrzeskiej. 9. W. białorus, Wasilouszczyna, folw. , pow. miński, w 2 okr. poL, gm. i par. katol Raków 8 w. , o 43 w. od Mińska; od r. 1854 własność Rymszów, ma 4 włóki; miej scowość wzgórzysta, grunta szczerkowe. 10. W. , fol, pow. słucki, w 3 okr. poL kopyl skim, gm. Hrozów, należy do domin. Ussowo hr. Platerów. 11. W. , wś, pow. dryssieński, par. Oświej. J. Krz, A. Jel. Wasilewszczyzna 1 wś, w dawnym pow. włodzimierskim. Podług reg. pobor. pow. włodzimierskiego z 1577 r. Wasili Pawłowicz z imienia władyki łuckiego Wasilewszozyzny wnosi od 10 dym. po gr. 20 Jatbłonowski, Wołyń, 68, 2. W. , ziemia, w da Wasilinki Wasiliszki Wasilica Wasilica Wasiliszki wnym pow. żytomierskim, w pobliżu Motolewicz. Wasilica, wś nad Dnieprem, pow. czerkaski, w 2 okr. pol. , gm. Biełozierie, par. praw. Dachnówka, o 5 w. od Czerkas, ma 612 mk. Stanowi właściwie części wsi Dachnówki, leżącą nad samym Dnieprem i posiadającą wygodną przystań. Wasilinki 1. zaśc, pow. wilejski, w 2 okr. poL, gm. , okr. wiejski i dobra, Kamieńskich, Dołhinowo o 6 w. , 7 dusz rewiz. 2. W, , dawniej Wasilińce, ws poradziwiłłowska, pow. słucki, w 1 okr. pol. starobińskim, gm. Słuck, o 3 w. od Słucka, ma 64 osad; miejscowość równa, bezleśna, grunta wyborne, pszenne. W 1744 r. w dobrach słuckich ks. Radziwił łów ob. t. X, 846. A. Jel. Wasilinowo, zaśc, , pow. wilejski, w 1 okr. pol. , gm. Wiazyń o 3 w. , okr. wiejski Jałowo, 9 dusz rewiz. ; należy do dóbr Wiazyń, Giecewiczów. Wasiliny, wś nad Dzisienką, pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , gm. Postawy o 2 w. , okr. wiejski Antonów, o 94 w. od Dzisny, ma 23 dm. , 314 mk. w 1865 r. 146 dusz rewiz. . Wasiliszki, wś, pow. kalwaryjski, gm. Urdomin odl. od Kalwaryi 19 w. , ma 18 dm. , 50 mk. Wasiliszki 1. mko rząd. nad rzką Tęczą czy Dumą, pow. lidzki, w 4 okr. poL, gm. i okr. wiejski Wasiliszki, o 35 w. na płd. zchd. od Lidy a 157 w. od Wilna, ma 2, 728 mk. W 1866 r. było 244 dm. , 1, 841 mk. 5 prawosŁ, 453 katol, , 1, 383 żydów. Posiada cerkiew prawosŁ, dekanatu błagoczynia szczuczyńskiego 633 wiernych, kościół katol. paraf. , synagogę, zarząd okr. policyjnego i gminy, szkołę ludową w 1885 r. 86 uczniów, st. pocztową. Targi odbywają się co tydzień w niedzielę. Kościół para. , p. w. św. Piotra Apostoła, z drzewa wzniesiony w 1489 r. przez króla Kazimierza, odrestaurowany w 1747 r. Parafia katol. , dekanatu raduńskiego, 8, 086 wiernych. Miała kaplicę w Wołczynkach. W skład okręgu wiejskiego wchodzi mko W. i wsi Aleksandrówka, Bakszty, Chodzicie, Dylewo, Dziegciary Dziechciary, Kaszyce, Kleszniaki, Konstantynowo, Kronki, Krupowszczyzna, Kurpie, Lachówka, Miękiszki Miakiszki, Psiarce, Roźniatycze, Starodworce, Szkordzie i Zybały; zaśc. Sosna; okolice szlach. Dziegciary, Grabniki, Kaszczyce, Krupowszczyzna, Starodworce, Szlachtowszczyzna, Werejkiszki i Zybały, w ogóle w r. 1865 r. 784 dusz rewiz. b. włośc, skarb. , 44 jednodworców i 214 włościan uwłaszczonych. Gmina należy do 1 okr. pokoju do spraw włośc, 1 okr. poborowego oraz 1 rewiru sadu pok. okr. lidzkiego, składa się z 3 okręgów wiejskich Wasiliszki, Gnilicze i Szejbakpol, obejmuje 87 miejscowości, mających 543 dm. , 7, 514 mk. włośc Podług spisu z 1861 r. było w gminie 1, 181 dusz rewiz. b. włośc, skarbowych, 55 jednodworców, 3 żydów rolników i 1, 163 włościan uwłaszczonych. Powierzchnia płaska, gleba piaszczysta i żwirowata; lasy, łąki, bagna. Zraszają rzeczki Szkordziówka, Lebiodka, Kościeniewka, Wierch Lebiodka, Niewiczka. Jest tu dawna osada, stanowiaca, wraz z obszernemi przyległościami, ststwo niegrodowe, które jakiś czas należało do ekonomii stołu królewskiego. Najdawniejszymi ststami wasiliskimi byli Jan Stockowicz 1499 r. , Jan Radziwiłł 15001, Wasil Lwowicz Hliński 1501 4, Stanisław Piotrowicz Kiszka 1505 6, Jan Szczytowicz 1507 15, Jakub Kuncewicz 1518 23, Jan Radziwiłł 1523 41, Kacper Kuncewicz 1546, ks. Mikołaj Radziwiłł 1546 54, Jan Wołczkowicz 1569. W 1658 r, Marcin Dominik Limon, sędzia ziemski lidzki, następnie kasztelan witebski 1670, funduje kościół z klasztorem dominikanów, którym nadał dobra Szkordzie, a Katarzyna z Abrahamowiczów Frąckiewiczowa, pisarzowa polna lit. , uposażyła ich w 1662 r. zapisem sumy 10, 000 złp. W r. 1706, podczas drugiej wojny szwedzkiej, stał tu czas niejakiś w lutym z wojskiem swojem Stanisław Leszczyński podczas gdy Karol XII obozował w Żołudku i tu przyjmował oświadczenie poddającej się mu szlachty litewskiej. W 1766 r. ststwo wasiliskie posiadał Michał Ogiński, wwoda wileński, a następnie Aleksandrowicz, podkomorzy, opłacając 4, 566 złp. 15 gr. kwarty, a 3, 500 złp. hyberny. 2. W. Stare, wś włośc nad Lebiodką, pow. lidzki, w 4 okr. poL, gm. i dobra skarbowe Wasiliszki o 2 w. , okr. wiejski Glinicze, o 37 w. od Lidy, ma 10 dm. , 136 mk. katol. w 1865 r. 47 dusz rewiz. , kościół katol. drewniany. 3. W. , wś włośc, pow. święciański, w 2 okr. poL, gmina i dobra skarbowa Daugieliszki o 13 w. , okr. wiejski Izabelin, o 32 1 2 w. od Święcian, ma 4 dm. , 33 mk. katol. w 1865 r. i2 dusz rewiz. . 4. W, fol. szl. nad rzką Kiewną, pow. święciański, w 2 okr. pol. , o 26 w. od Święcian, 1 dm. , 16 mk. katol 5. W. , fol, pow. trocki, w 2 okr. poL, o 21 w. od Trok, 1 dm. , 5 mk. katol. 6. W, , wś włośc, pow. wilejski, w 2 okr. poL, o 51 w. od m. Wilejki, 2 dm. , 16 mk. katol. 7. W. ,, mko, pow. kowieński, w 2 okr. poL, o 90 w. od Kowna, w 1859 r. , 9 dm. , 28 mk. Posiada kościół katol. , p. w. św. Piotra i Pawła, w 1712 r. z drzewa wzniesiony przez dziedzica Białłozora, filialny parafii Gryńkiszki Hrynkiszki. 8. W. , fol. , pow. kowieński, w 4 okr. poL, gm. Rumszyszki, o 21 w. od Kowna, własność Downarowiczów, mz. Wasiliny Wasilinowo Wasilków Wasilki Wasilki Wasiliucy Wasilki 160 dzies. 60 lasu, 28 nieuż. . 9. W. , zaśc. , pow. kowieński, w 4 okr. pol. , gm. Żejmy, o 48 w. od Kowna. Włośc. Brzyziecki ma 20 dzies. 3 lasu, 2 nieuż. . 10. W. , wś, pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. poL, gm. Opsa, należy do dóbr Wejzbuny al. Wejdzbuny, dawniej Biegańskich, dziś Maczyńskich, 11. W. 5 6 wsi, tamże, w 3 okr. poL, o 65 67 w. od Nowoaleksandrowska. 12. W, zaść. , pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. o 3 w. od Nowoaleksandrowska. 13. W. , zaść. , tamże, o 18 w. od Nowoaleksandrowska. 14. W. , dwór, pow. szawelski, w 3 okr. poL, gm. Gruzdzie, o 25 w. od Szawel. 15. W. , wś, pow. wiłko mierski, w 1 okr. pol. , gm. Wieprze, o 17 w. od Wiłkomierza. 16. W. , wś, pow. wiłko mierski, w 4 okr. pol. , gm. Dobejki, o 50 w. od Wiłkomierza. J. Krz. Wasiliucy, al. Rozpopino, sioło nad Dniestrem, pow. chocimski gub. bessarabskiej, o 92 w. na wschód od Chocima, ma 214 dm. , 1, 290 mk. , cerkiew, gorzelnią. Wasilki, jezioro, pow. wileński, pod folw. Norejkiszki. Wasilki 1. wś, pow. mohylewski, gm. Kruhłe o 5 w. , zapasowy magazyn zbożowy gminny. Włośc. Jerkowicz od 1881 r. ma 103 dzies. 35 roli, 16 łąk, 29 lasu. 2. W. , wś i fol. , pow. mohylewski, gm. Nieżkowo. Wś ma 53 dm. , 361 mk. ; fol. , od 1874 r. wła sność Moskalewych, 669 dzies. 100 roli, 46 łak, 294 lasu; młyn wodny daje 100 rs. 3. W, , zaśc, pow, dryssieński, gm. Sarya, par. Rosica, 83 dzies. ; należy do dóbr Sarya. 4. W. , ob. Wasiulki 1. . J. Krz. Wasilki, nieistniejąca obecnie ws, w dawnym pow. łuckim, we włości holatyńskiej, t. j. w dzisiejszym pow, łuckim lub kowelskim. , w pobliżu granic pow. pińskiego. Podług reg. pob. pow. łuckiego z 1583 r. należy do Holatyna, kn. Fiodora Romanowicza Sanguszki, który wnosi ztąd od 2 ogr. Jabłonowski, Wołyń, 81. . Wasilków 1. mto nadetat nad rz. Supraślą, pow. sokólski, w 3 okr. poL, gm Czarnawieś, o 29 1 2 w. na płd. zachd. od Sokółki a 8 w. od Białegostoku, przy linii dr. żel. warszawskopetersburskiej, pod 53 8 płn. szer. a 41 21 wschd. dług. W 1891 r. było 508 dm. 2 murow. , 51 sklepów i składów towarów, 3, 335 mk. 1, 710 męż. , 1, 625 kob. , w tej liczbie 675 prawosŁ, 1457 katol. , 49 ewang. , 1, 154 żydów. W 1807 r. było tu 212 dm. i 677 mk. , przeważnie żydów; w 1860 r. , 201 dm. i 1, 381 mk. 65 prawosł. , 817 katol. , 19 ewaug. i 480 żydów. Posiada cerkiew paraf. murowaną, świeżo wzniesiona 1, 531 parafian, uposażoną 96 dzies. 56 roli i pod zabud. , 32 łąk i pastw. , 8 nieuż. , kośoiół katol. dawniej parafialny, 2 domy modlitwy żydowSłownik Geograficzny T. XIII. Zeszyt 146 skie, zarząd okręgu policyjnego dla 4 gmin powiatu i oddzielnego dla miasta, przędzalnią i apreturę firmy J. Kaminke o 3 tamburach i 1, 860 wrzecionach, 386 rzemieślników 267 majstrów, 89 robotników, 30 uczniów, w tej liczbie 253 tkaczy 173 majstrów, 50 robotników, 30 uczniów. W 1860 r, była tu fabryka sukna, produkująca za 21, 200 rs. i dwie nieznaczne garbarnie. Dochody miejskie w t. r. wynosiły 1, 134 rs. ; do miasta należało 2, 360 dzies. l, 894 1 2 pod zabud, i roli, 351 1 2 łąk i pastw. , 93 lasu, 21 nieuż. . Przedmieścia zowią się Suchonie, Woroszyły i Wólka. Mieszkańcy zajmują się drobnym handlem i przemysłem. O 8 wiorst od Wasilkowa na północ znajduje się prześliczna puszcza buksztelska, słynna z wyborowego gatunku drzewa, przeważnie dębu i sosny i obfitości zwierzyny. W niej dawnemi czasy polowali często królowie polscy i w. ks. litewscy; dotychczas przechowuje się tradycya między osadnikami tej puszczy o owych polowaniach. A była to puszcza obszerna, albowiem do dziś dnia, łącznie z przyległemi kryńskiemi lasami, zawiera około 60, 000 dziesięcin towarowego lasu. Uroczysko, na którem założone zostało miasto, oddawna nosiło nazwę Wasilkowa i leżało w ziemi Jadźwingów. Podług ogólnego mniemania w okolicach W. zaszła d. 13 października 1282 r. bitwa pomiedzy Leszkiem Czarnym, a w ks. litew. Trojdenem, w której Polacy odnieśli zwycięztwo nad Litwinami i połączonymi z nimi Jadźwingami. W bitwie tej Jadźwingowie po raz ostatni występują na widowni dziejowej. Tuż pod W. , na prawo od szosy do Grodna wiodącej, znajduje się cmentarzysko na wzgórkach piaszczystych, w którem ciągle wykopują w znacznej ilości kości ludzkie i końskie, tudzież szczątki broni starożytnej. Założenie miasta przypada na drugą połowę XVI w. ; Zygmunt August bowiem dokumentem z d. 1 grud. 1567 r. polecił Grzegorzowi Wołłowiczowi, stście mścibowskiemu, horodniczemu grodzieńskiemu, dziedzicowi Ejszyszek, Oran, Dubnia i Zelwy, osadzić miasto na ziemi królewskiej, nad rz. Supraślą, na uroczysku Wasilkowie, w pobliżu puszczy Kryńskiej, oraz wzniósł kościół. Tymże przywilejom na utrzymanie kościoła i księdza przeznaczył 5 włók, pod miasto zaś 10 włók. Osadników i księdza oswabadza od wszelkich powinności publicznych i podatków. Regestra z 1578 r. podają W. jako mto w województwie podlaskiem, bez wykazania poboru. W tym już czasie W. wraz z folw. Studzianka i Dąbrówka stanowił ststwo niegrodowe, nadane d. 21 lipca 1576 r. w nagrodę zasług Łukaszowi Górnickiemu, stście tykocińskiemu. Pierwszym plebanem był ks. Mikołaj 9 XIII Wasilki Wasilówka Wasilkówka Wasilkowa Wolica Wasilkowo Wasilów Wasilówka Wasilowo Wasilsursk Wasiluki Wasiluńce Wasiłówka Koroarowski, któremu wydzielono na utrzymanie 15 włók gruntu. Po nim objął tę plebanię ks. Gabryel Grzymała, który, nieprzestając na tych włóknach, w czasie bytności Zygmunta III w Grodnie podał prośbę o powiększenie funduszu, kładąc między innemi i tę przyczyne, że staw królewski zalewa cześć pola do plebanii należącego. Król zaraz wysłał list do starosty Łukasza Górnickiego, zalecając żeby wejrzał w położenie i jeżeli pleban niedostatek cierpi, bądź dziesieciną z folwarku, bądź czemby rozumiał opatrzył Ale, że parafianie nie bardzo byli łaskawi na plebana za to, że kiedy oni własnym kosztem przenieśli kościół na inne miejsce, blisko rynku, gdzie na kupionym placu i plebanię przestawili, ks. Grzymała przywłaszczył to miejsce gdzie dawniej stał kościół, nie pozwalając go na wygon obracać, grabił i spędzał ich bydło; ztąd kłótnie były częste. Kiedy starosta od króla przysłany zjechał i wypytywał mieszczan o fundusz księdza, ci jednozgodnie dowodzili, że pleban dosyć ma chleba, że staw królewski niewiele mu szkodzi skończyło się na tem, starosta kazał dawać księdzu na wosk i wino po 4 złote co rok ze skrzynki miejskiej, a piąty złoty z folwarku wasilkowskiego. W ostatnich czasach kościół ten został zamknięty i rozebrany, lecz za staraniem parafian na nowo odbudowany w r, 1880. Dziś, w miejscu dawnego drewnianego kościoła wznosi się piękna świątynia murowana, w stylu romańskim, kosztem parafian zbudowana. Kościół był konsekrowany p. w. Przemienienia Pańskiego w r. 1883. W pobliżu W. , we wsi Lipnikach przemieszkiwał Łukasz Górnicki i w niej zapewne dnia 22 lipca 1603 r. żywot swój zakończył. Na sejmie z r. 1773 5 Stany Rzpltej przez oddzielne, prawo zapewniały dożywotnie posiadanie ststwa wasilkowskiego Janowi Kruszewskiemu, chorążemu ziemi bielskiej, z opłatą kwarty 982 złp. 23 gr. Leśnictwo rząd. wasilkowskosupraskie obejmuje 6, 568 1 2 dzies. 2. W. , ferma, pow. sokólski, w 3 okr. pol. , gm. Czarnawieś, o 33 w. od Sokółki, 242 dzies. ziemi orn. i pod zabud. ; własność monasteru w Supraślu. 3. W. , wś, pow. rzeczycki, w 4 okr. pol. rzeczyckim, gm. Horwal, o 30 w. od Rzeczycy. S. G. J. Krz. Wasilkówka, białoruskie Wasilkouka, pow. borysowski, w 2 okr. pol. , gm. Osowo, o 72 w, od Borysowa, ma 12 osad; lasy i góry, grunta lekkie. Wasilkowa Wolica, wś, pow. starokonstantynowski, na mocy tranzakcyi kolbuszowskiej 1753 r. darowana przez ostatniego ordynata ostrogskiego ks. Sapieże. Wasilkowo l. wś, pow. dzisieński, w 4 okr. poL. gm. Stefanpol o 20 w. , okr. wiejski i dobra Białydwór, Szyrynów, poprzednio w gm. Nowe Hermanowicze, o 36 1 2 w. od Dzisny, ma 6 dm. , 55 mk. katol. , w 1865 r. 45 dusz rewiz. , 2. W. , wś, pow. bielski, gub. grodzieńskiej, w 1 okr. pol. , gm. Łosinka, o 28 w. od Bielska, ma 168 dzies, ziemi włośc. 3. W. , fol. , pow. czerykowski, dziedzictwo Pieczkowskich, 110 dzies. 30 roli, 13 łąk, 40 lasu. 4. W. , wś, pow. newelski, w 2 okr. poL, gm. Kubek, w 1863 r. 19 dusz rewiz. 5. W. , wś, tamże, w 3 okr. pol. , dawna gm. włośc. SieniutinoWasilewo, w 1863 r. 19 dusz rewiz. J. Krz. Wasilów, słow. Vaszilov, węg. Vasziló, wś na Węgrzech, w kom. orawskim, pow. namie stowskim, nad pot. Chruszczynką Hrustinka, dopł. Białej Orawy. W r. 1890 było 90 dm. i 1, 587 mr. obszaru; 406 mk. 402 Sło waków i 4 Niemców; 402 rz. katol, i 4 izrael. Par. rz. katol. i poczta w Łokczy o 3 klm. , sąd pow. w Namiestowie, urz. podatk. w Dol nym Kubinie AlsóKubin. W. H. Wasilówka 1. wś, pow. sokólski, w 2 2 okr. poL, gm. Nowawola, o 18 w. od Sokół ki, 2. W. , białorus. Wasilouka, wś nad Bere zyną, pow. bobrujski, w 2 okr. poL i gm. Pa rycze, o 35 w. od Bobrujska, ma 24 osad. ; ka plica par. prawosł. Olnica. Miejscowość leśna, obfita w łąki, grunta lekkie, lud rolni czy i flisaczy. 3. W. , uroczysko osiadłe, pow. miński, w 2 okr. poL rakowskim, gm. StareSioło, o 24 w. od Mińska. 4. W. , wś, pow. klimowicki, gm. Chocimsk, ma 45 dm. , 380 mk. , A. Jel Wasilówka 1. wś, u źródeł rz. Połkwy, pow. starokonstantynowski, na płd. wschód od Czołhanu, gm. Bazalia, ma 45 dm. 2. W. , Wasylówka, wś, pow. winnicki, okr. pol. Żme rynka, gm. i par. katol. Tywrów, sąd Brahi łów, o 96 w. od Winnicy, ma 140 osad, 880 mk. , 991 dzies. ziemi włośc. , 30 cerkiewnej, 1, 302 dworskiej 1, 250 lasu, należącej do Zaboklickich i 489 218 lasu do sukcesorów Bogdaszewskich. Posiada cerkiew p. w św. Michała, wzniesioną w 1758 r. , z 1, 070 para fianami. Należała niegdyś do dobr Kaczmarów al. Karczmarzów, biskupów kamieniec kich, następnie dobra Rzpltej. Dr. M. Wasilowo 1. dwór, pow. dryssieński, par. Rosica. 2. W. , wś, pow. połocki, w 8 okr. poL, w dawnej gm. Mieżewo. Okręg wiejski W. w 1863 r. miał 51 dusz rewiz. Wasilsursk, ob. Wasil. Wasiluki, wś włośc. nad poi Malińce, pow. trocki, w 1 okr. poL, o 13 w. od Trok, 5 dm. , 67 mk. katol. ; młyn wodny. Wasiluńce, ob. Wasimońce. Wasiłówka al. Wasilówka wś, pow. augustowski, gm. Koniecbór, par. Raczki, odl. 20 w. od Augustowa, ma 20 dm. , 222 mk. W r. Wasilkówka Wasiły Wasiły Wasiowce Wasioły Wasino Wasino Wasimońce Wasimienów 1827 było 15 dm. , 91 mk. Wś ta wchodziła dawniej w skład dóbr Raczki. Wasiły 1. Tańsk al. Tańskie, wś nad rz. Orzyc, pow. przasnyski gm. i par. Dzierzgowo, odl 28 w. od Prasnysza, mają 28 dm. , 160 mk. , 537 morg. W 1827 r. było 20 dm. , 118 mk. 2. W. Zygny, wś nad rz. Orzyc, pow. przasnyski; gm. BugzyPłoskie, par. KrzynowłogaWielka, odl 33 w. od Przasnysza, ma 31 dm. , 150 mk. , 509 morg. W r. 1827 było 24 dm. , 166 mk. Według reg. pob. z r. 1567 wś W. , w par. Duczymin, składała się z cząstek mających 1 2 włóki, 1 1 4, 1 2, 1 4, 3 1 2, ogrod. 3 Pawiński, Źródła dziej. , 336. Wasimienów, zaśc. włośc, pow. wilejski, w 1 okr. pol, o 19 w. od m. Wilejki, 1 dm. 9 mk. prawosł. Wasimońce, w spisie 1865 r. Wasiluńce 1. wś włośc. nad rz. Wierzchnia, pow. trocki, w 3 okr. pol, gm. Jezno o 5 w. , okr. wiejski Nibry. o 67 w. od Trok, ma 3 dm. , 33 mk. katol w 1865 r. 14 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Żydejkany. 2. W. , ws włośc, tamże, o 55 w, od Trok, 4 dm. , 40 mk. katol Wasino, wś, w gub. smoleńskiej, ze st. pocztową przy starej drodze ze Smoleńska do Moskwy, o 22 w. za Dorohobużem. Wasino, ob. Wadzyno. Wasioły, niem. Wasioli al. Wassiol, dobra ryc, pow. lubawski, st. p. Kiełpiny o 2, 3 klm. odl, st. kol i tel. Montowo o 11 klm. odl, paraf. katol Mroczno; 145 ha 116 roli orn. ; 1885 r. 5 dm. , 4 dym. , 12 mk. , 11 katol, 1 ew. ; dziedzic Fischer. Leżą. nad jez. Tar czynami, niedaleko granicy Prus Wschod. Według topogr. Goldbecka z r. 1789 liczyły dobra szl i folw. W. 3 dymy i należały do Sławogórskich str, 248. Kś. Fr. Wasiowce, w spisie z 1861 r. Wasiewice, wś i folw. nad Oszmianką, pow. oszmiański, w 1 okr. pol, gm. Polany o 11 w. , okr. wiejski i dobra Korejwów w 1865 r. Oszmianką Murowana, o 10 w. od Oszmiany. Folw. ma 1 dm. , 17 mk. katol, wś zaś 8 dm. , 66 mk. t. wyzn. w 1865 r. 37 dusz rewiz. . Wasiszki 1. wś, pow. trocki, w 3 okr. pol, gm. Jazno o 11 w, , okr. wiejski Koszany, 57 dusz rewiz. ; własność mta Kowna. 2. W. , wś nad rz, Wołmą, pow. miński, inaczej zwana Kisłucha ob. . Wasiuczyn, wś, pow. rohatyński, 14 klm. na płd. zachd od Rohatyna sąd pow. , na płd. od urz. poczt. w Knihyniczach. Na zachd leżą Oskrzesińce, na płd. Podmichałowce, Żurów i Kołokolin, na wschd Czahrów i Koniuszki, na płn, wsch. Jawcze, na płn. Zagórze Knihynickie i Knihynicze. Zach, częśd wsi przepływa lewy dopływ Dniestru Świrz. W jego dolinie leżą zabudowania. Na płd. wsch. fol Żady i wzgórze i n. 323 mt. wzn. ,. Wzn. obszaru sięga 347 mt. wzgórze Malowica. Własn. więk. ma roli orn. 810, łąk i ogr. 307, pastw, 64, lasu 766; własn, mn. roli orn, 1, 000, łąk i ogr, 311, pastw. 37, lasu 3 morg, W r, 1880 było 135 dm. , 890 mk. w gminie, 18 dm. , 130 mk. na obsz. dwor. 939 gr. kat. , 57 rzym. kat, 24 izr. ; 942 Rus. , 54 Pol, 24 Niemców. Par. rzym, kat. w Żurowie, gr. kat. w miejscu, dek. Cho dorowski. Do parafii należą Oskrzesińce, We wsi Jest cerkiew. W r. 1447 poświadczają Ihnat z Kutyszcz, sedzia, i Ścibor z Wasiczyna, podsędek, ziemscy haliccy, układ o staw między Knihyniczami a Wasiczynem ob. A. G. Z. , t. IV, str. 155 i. Towarzysz duchow, katol. , Tarnopol, 1869, str. 493. Rkp. Os, Nr. 2836 podaje spis następujących doku mentów str. 47. Privilegium Sigismundi z r. 1519, donationis juri feudi utriusque sexus nobilis Stiborii Wasiuczyński, oppidi Wasiu czyn in terra halicensi hac tamen clausula reservata, quod deficientibus liberis utriusque praedicti Stiborii Tel eorum legitimis successoribus ex linea et radice praedicti Stiborii legitime descendentibus oppidum praedictum cum omni jure et proprietate ad nos et suocesores nostros revertatur. Str. 74. Privile gium super forum annale et saptimanale in oppido Wasiuczyn in terra halicensi z r. 1536. Str. 229. Auctio thelonei pontalis in oppido Wasiuczyn haereditario Generosi Christophori Wasiuczyński, z r. 1558. W r. 1556 potwierdza Zygmunt August gra nice Wasiuczyna określone dokumentem z r. 1401 Towarzysz duch. kat. , Rok I, 1869, str. 490. Lu. Dz. Wasiuki 1. ws nad rz. Dzisienką, pow, dzisieński, w 1 okr. pol, gm. Łuck o 18 w. , okr. wiejski i dobra, ks. Lubeckich, Borejki, o 69 w. od Dzisny, ma 10 dm. , 120 mk. 2. W. , wś i fol, pow. oszmiański, w 1 okr. pol, gm. i okr. wiejski Soły o 3 w. , o 17 w. od Oszmiany. Folw. w 1865 r. Zabrożyckich miał 1 dm. , 7 mk. katol. , wś zaś 21 dm. , 198 mk. t. wyzn. w 1865 r, w części ZabroŻyckich 7, w części należących do dóbr Soły Antropowych 106, w części zaś skarbowej 1 duszę rewiz. 3. W. , zaść. nad bezim. dopł. Ussy, pow. miński, w gm. Kojdanów, w miej scowości falistej, o 12 w. od Kajdamowa, 28 w. od Mińska, Mają tu własności szlachta Pietraszkiewiczowie i Szalkowscy. J. Krz. Wasiukówka, wś, pow, orszański, gm. Wysokie o 11 w. , zapasowy magazyn zbożowy gminny. Wasiukowszczyzna, okolica pryw w. , pow. lidzki, w 1 okr pol, o 10 w, od Lidy ku Wilnu, 2 dm. , 41 mk. katol Wasiule, wś włośc. nad potok, Powerk Wasiule Wasiukowszczyzna Wasiukówka Wasiuki Wasiuczyn Wasiszki Wasiulki Wasiuliszki sznis, pow. święciański, w 2 okr. pol. , gm, okr. wiejski i dobra skarbowe Daugieliszki o 1 w. , o 26 w. od Święcian, ma 15 dm. , 100 mk. katol. w 1865 r. 44 dusze rewiz. . Wasiuliszki 1. wś włośc, pow. święciań ski, w 1 okr. pol. , gm. Święciany, okr. wiej ski i dobra skarbowe Mile o 15 w. , 4 dusze rewiz. włośc. i 8 jednodworców. 2. W. , zaśc, pow. święciański, w 2 okr. poL, gm. i okr. wiejski Łabonary o 7 w. , 6 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Łyngmiany. 3. W. wś, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , gm. Antuzów, Mieszcz. Kajrewicz ma 40 dzies. 6 łasu, 7 nieuż. . J. Krz. Wasiulki 1. al. Wasilki, wś, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra Koziełłów Kniahynin, o 40 w. od Wilejki, ma 9 dm. , 99 mk. w 1865 r. 47 dusz rewiz. ; zarząd gminny. 2. W. , wś skarb. , tamże, o 1 2 w. od poprzedzającej, 3 dusze rewiz. Wasiuny 1. wś włośc. nad rzeką Świłką dopł. Miadziołki, pow. święciański, w 3 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe Hoduciszki, o 26 w. od Święcian, ma 20 dm. , 153 mk. katol. w 1865 r. 63 dusz rewiz. . 2. W. , wś, pow. rossieński, w 2 okr. pol. , gm. Szydłów, o 20 w. od Rossień. Wasiuty, zaśc, pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Głębokie o 3 w. , 6 dusz rewiz. Wasiutyńce, wś przy linii dr. żel. płd. zach. , na przestrzeni ZmierzynkaWołoczyska, pow. lityński, okr. pol. Meżyrów o 12 w. , gm. Owsianki, par. katol. Bar o 10 w. , o 35 w. od Lityna, ma 102 dm. , 316 mk. podług innych danych około 700 mk. , 305 dzies. ziemi włośc, 36 cerkiewnej; dworska w 12 częściach. Posiada cerkiew p. w. św. Jerzego, wzniesioną w 1765 r. , z 504 parafianami. Na gruntach wsi przystanek dr. żeL, pomiędzy Barem a Serbinowcami. Okolica lesista. Jest to dawna osada. Przy kolonizacyi Podola dla obrony zamków kresowych, między któremi niepoślednie miejsce zajmował Bar, Zygmunt August przywilejem z r. 1565 nadał prawem lennem za zasługi wojenne szlachetnym nobili Wasiutyńskim uroczysko dla osiedlenia wsi, zwane Łukowa arch. domowe, w późniejszych dokumentach mylnie nazwane Lichowa. Wasiutyńscy h. Korczak osadzając uroczysko, nazwali je od swego nazwiska Wasiutyńcami, i pod tem imieniem dalej wieś mianowano z dokumentów. Zdaje się, że ród ten przybył z Rusi halickiej i osiadł na Podolu. W późniejszych czasach ród ten dostał się do Małopolski, Tomasz W. , ststa sokołowski, ożeniony ze Szlubowską Józefą Anną, po 1794 r. osiadł w Lubelskiem z dokumentów domowych, a syn jego Józef mieszkał na Ukrainie Słown, Geogr. ,, t. IX, str. 763. Przywilej Zygmunta Augusta potwierdził Stefan Batory w r. 1576. Podług reg. pob. wwdztwa podolskiego z 1578 r. wś Wasziuthenki, należąca do ststwa barskiego, w posiadaniu vassallorum Wasziuthenki, płaci od 3 pługów, 6 ogr. po 4 gr. Jabłonowski, Wołyń i Podole, 303. W lustracyi Humieckiego z 1616 czytamy Wś Lichowa właściwie Łukowa al. Wasiutyńce. Tej wsi posesorami szlachetni Antoni, Lechno, Łuczka, Jaśko, Lesko, olim Stephani, i Wasyl Andruszko olim Jaczko filii Wasiutyńscy, za prawem lennem od ś. p. króla Augusta przodków ich na osadzenie tej wsi danem, które potem ś. p. król Stefan konfirmował de data Varsoviae 3 Aug. 1576 Jabłonowski, Lustracye, 26. Z czasem ród ten, rozrodziwszy się, przybierał rozmaite przydomki, jak Szach Szachno, Lech Lechno, Marczenko, Mironenko i inne, a że byli liczni, a służąc Rzpltej, wojaczką się zwykle zabawiali, Przeto w dalekich nawet stronach zostawili ślady swojej bytności. I tak z czasów wojen za Zygmunta III jeden z nich, pozostawszy w Rossyi, założył czy nabył osadę, którą nazwał Wasiutynskoje gub. moskiewska pow. podolski, z relacyi; inny, zapewne z czasów Wiszniowieckich, widzimy bowiem na testamencie Anny z Chodkiewiczów ks. Koreckiej z d. 30 mar. 1626, na którym podpisani jako świadkowie Samuel Wiszniowiecki i Aleksander Wasiutyński Słow. Geogr. , t. V, str. 163, założył w gub. połtawskiej wś Wasiutyńce ob. i tam pozostał. W zeszłym wieku jeden z Wasiutyńskich dostał czy nabył kawał ziemi na stepach chersońskich, na której założył osadę Wasiutinskoje w pow. elizawetgradzkim. Ww drugiej połowie XVII i XVIII w. dzieliły losy ziemi barskiej. Po uspokojeniu zamieszek krajowych Lubomirscy, porządkując ststwo barskie, nabyte jeszcze w 1698 r. od Eust. Wyhoskiego, zagarnąć chcieli i W. , jak dowodzi manifest przeciw Lubomirskiemu, staroście olsztyńskiemu, zaniesiony przez Wasiutyńskich do grodu latyczowskiego, w poniedziałek przed św. Egidiuszem 1761 r. , lecz sprawa upadła następnie z dokum, domow. . Z lustracyi naznaczonej przez sejm generalny z d. 7 maja 1764 widać, że prawa lenne tej wsi zostały przeniesione na dziedziczne. W r. 1773, d. 11 lut. , Sobolewscy wyrobili sobie przywilej Stanisława Augusta na posiadanie dożywotnie W. , ztąd wszczął się proces, zakończony w r. 1774 d. 18 maja dekretem komisyi wyznaczonej przez konstytucyą sejmową, usunięciem Sobolewskich z dokum. dom. . Na gruntach W. znajdują się niewielkie stare okopy i w nich krynica, zwana Kulikową. Podług podania w miejscu tem przebywał niegdyś Wasiutyńce Wasiuliszki Wasiuty Wasiuny Wasiutyńską Waśki Waśkiewicz Waśkiewicze Waskoliszki Waśków Waśków Waśkowce Waśkowce Waśkowce Waśkowczyki Waśkowicze Waśkowicze jakiś watażka Kulik. W. od dawna dzielone są na części, lecz wyłącznie do Wasiutyńskich należące, dużo jest zubożałych; jedną tylko częśó nabył w zeszłym jeszcze wieku przybyły na Podole z Litwy Walenty Chudkowski, ożeniony z Małgorzatą Kościuszkówną, część tę dał synowi Gasprowi Chudkowskiemu, który pojął Wasiutyńską i dotąd sukcesorowie ją posiadają z dokumentów. Największa część należy dziś do Jana syna Hieronima Lechno Wasiutyńskiego, wraz z sąsiednią wioską Antonówka, odziedziczoną po stryju Adamie, zmarłym bezpotomnie. M. Was. Wasiutyńce, sioło nad rzeką Kowrojecą, lew. dopł. Dniepru, pow. zołotonoski gub. połtawskiej, o 37 w. na pld. wschód od Zołotonoszy, w pobliżu Jeremiejówki założonej na cześć Jeremiasza Wiszniowieckiego, ma 547 dm. , 3, 574 mk. Założone przez Aleksandra Wasiutyńskiego, podpisanego jako świadek wraz z Samuelem Wiszniowieckim na testamencie Anny z Chodkiewiczów ks. Koreckiej z d. 30 marca 1626 r. ob. t. V, 163. Wasiutyńską Słoboda al. Połkownicza, wś, pow. taraszczański, u ludu nazwa nadawana wsi Staniszówka ob. . Waśki, ob. Waszki. Waśki 1. wś, pow. dzisieński, w 1 okr. poL, gm. i okr. wiejski Wierzchnie o 2 w. , o 60 w. od Dzisny, 6 dm. , 70 mk. , w 1865 r. 28 dusz rewiz. . 2. W. , wś włośc, pow. oszmiański, w 2 okr. pol. , o 29 w. od Oszmiany, 4 dm. , 67 mk. 4 prawosŁ, 11 katol. , 4 mahom. . 3. W. , wś i dobra, pow. białostocki, w 3 okr. poL, gm. Przytulanka, o 30 i 32 w. od Białegostoku. Wś ma 62 dzies. ziemi włośc. i 53 należących do różnych właścicieli; dobra, własność Wiktora Rutkowskiego, 119 dzies. 88 roli i pod zabud. , 14 łąk i pastw. , 14 lasn i 3 nieuż. . 4. W, . wś, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 1 okr. poL, gm. Łosinka, o 29 w. od Bielska, ma 406 dzies. ziemi włośc. 5. W. , wś, pow. prużański, w 3 okr. pol. , gm. , parafia praw. i katol. Szereszewo o 3 w. , o 12 w, od Prużany, ma 30 dm. , 180 mk. Wś ta, położona śród niedostępnych błot, w pewnych miesiącach niekomunikuje się z resztą okolicy. Prowadzą do niej przez 2 wiorsty kładki wąskie, ułożone na palach w błocie ubijanych. Końmi dostać się do niej można korytem rzeczki, niezbyt głębokiej. 6. W. , wś, pow. miński, w 2 okr. poL rakowskim, gm. StareSioło, przy drożynie ze wsi Tarasowa do folw. Lachówki, ma 7 osad; miejscowość dość leśna, grunta szczerkowogliniaste. 7. W. , zaśc. , nad rz. Ptycz, pow. miński, w 2 okr. poL, gm. StareSioło, o 14 w. od Mińska, ma 4 osady; grunta faliste, szczerkowogliniaste. Do niedawna okolica była leśna. Waśkiewicz, folw. , pow. nowogródzki, w 1 okr. pol, gm. Wsielub, o 2 w, od Nowo gródka. A. Jel. Waśkiewicze ob. Waśkowicze. Waskoliszki, dwór, pow. poniewieski, w 4 okr. poL, o 89 w. od Poniewieźa. Waśków 1. al. Waśkowo, wś, pow. mo zyrski, w 1 okr. poL skryhałowskim, gm. i par. praw. Mieleszkowicze, o 15 w. od Mo zyrza, ma cerkiewkę filialną. 2. W. , ob. Waśkowo, A. Jel. Waśków, podług Rubrycelli dyec. łuckożytomierskiej wś w par. Motowidłówka t. j. w pow. wasylkowskim, posiada kaplicę katolicką. W spisach urzędowych ani u Pochilewicza niewykazana. Waśków Kąt, osada młyń. , pow. białostocki, w 1 okr. pol. , gm. Gródek, o 22 w. od Białegostoku. Waśkowce 1. wś, pow. wilejski, w 1 okr. poL, gm. Horodek o 6 w. , okr. wiejski Berezowce, o 34 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. z Mołodeczna do gran. pow. mińskiego, ma 10 dm. , 55 mk. w 1865 r. 50 dusz rewiz. ; należała do dóbr Duszczyce, Chełhowskich. 2. W. , zaśc, tamże, 1 dm. , 7 mk. żydów. Waśkowce 1. w dokum. Waśkowcze, wś nad lew. dopł. Wilii, pow. krzemieniecki, na płn. od Rachmanowa. Podług reg. pobor. pow. krzemienieckiego 1583 r. p. Stefanowa Szumska wnosi z Waśkowiecz z 5 dym. , 5 ogr. , 7 ogr. , 1 rzem. Jabłonowski, Wołyń, 141. 2. W. , wś, w dawnym pow. łuckim. Podług reg. pob. pow. łuckiego z r. 1583 Wasili Kmita z imienia Waszkowiecz wnosi z 19 dym. , 10 ogr. Jabłonowski, Wołyń, 105. 3. W. wś i folw. nad Horyniem, pow. za sławski, na płd. zchd od Zasławia. Folw. na leży do zasławskiego klucza dóbr sławuckich, wś ma 76 dm. , 527 mk. , cerkiew. O 1 w. od wsi ze skalistej góry wytryska strumień, mający własności lecznicze. W pobliżu niego pod górą stoi wysoka wieża, wzniesiona przez jednego z ks. Sanguszków. J. Krz. Waśkowce, wś nad Trościańcem, pow. przyłucki gub. połtawskiej, o 34 w. na płn. wsch. od Przyłuk, ma 2037 mk. Waśkowczyki, wś i fol. u źródeł rz. Chomory, pow. zasławski, na płd. od Zasławia. Folw. należy do białogródeckiego klucza dóbr sławuckich. Waśkowicze 1. wś pryw. , pow. dzisieński, w 1 okr. pol, o 43 w. od Dzisny, 8 dm. , 79 mk. 2. W. , wś, pow. bychowski, gm. Propojsk o 8 w. , ma 93 dm. , 409 mk. , zapasowy magazyn zbożowy gminny. Waśkowicze, w dokum. Waskiewicze, Waskowce, Waskowszczyzna, wś przy ujściu pot. Grozdawiec do Szesteni, pow. owrucki, gm. Fośnia Wielka, o 99 w. od Żytomierza, 25 w. na płd. zach. od Owrucza, 15 w. od Wasiutyńce Wasiutyńce Waśki Waśkowólka Waśkówka Waśkówka Waśkowo Waśkowszczyzna Waśkowszczyzna Waskul Wasłowiec Waslowce Wasna Waśniew Waśniewo Waśniów Iskorości st. poczt. , przy tr. . poczt. z Żyto mierza do Owrucza. Posiada cerkiew paraf. , p. w. Narodzenia J. Chr. , z drzewa wzniesio ną w 1785 r. kosztem parafian, i uposażoną 33 dzies. ziemi. Do par. należą wsi Rudnia Staropotapowska o 5 w. , ze smolarnią i Ru dnia Ihuatpolska również o 5 w. , wraz z któremi ma 257 dm. i 2021 mk. praw. , 50 katol i 65 żydów. Cerkwie filialne znajdują się w Meżyryczce o 3 w. i Ihnatpolu o 5 w. . Składową częśó gruntów stanowi czer wony granit, labradoryt, syenit i wołynit. Ws należy do Stefana Przesłańskiego. Jest to dawna osada, wspomniana już w doku mencie w. ks. lit. Aleksandra z 24 kwiet. 1494 r. , mocą którego zatwierdza ziemianom kijowskim Sidorowi Juchnowiczowi Waśkowiczowi i Iwanowi Haponowiczowi Uszczapowi podział ziem zarówno wysłużonych przez ich przodków u w. ks. Witolda, jako też i ich ojcowizn, uczyniony przez wwdę kijowskiego Marcina Gasztoldowicza A. J. Z. R. , oz. IV, t. I, 11. W 1518 r. 6 lipca Zygmunt I potwierdza niektórym ziemianom kijowskim między innemi Uszczapowi i Waśkowiczowi prawo dziedzicznego władania posiadanych ziem, z obowiązkiem służby kon nej i oswobadza ich od wszelkich innych powinności tamże, str. 17. W opisie zamku owruckiego z 1545 r. wyliczeni są słudzy ordyńscy zamkowi z sioła Waśkowiec i Me lon Mickowicz, Kuźma i Jakub, Justyn i Boh dan Mickowicze, dymów pięć, służba, Jakub i Maksym Chiniewicze, dymy dwa, służba, Wasili Uszczep, dym jeden, służba tamże, str. 44. J Krz. Waśkówka 1. wś, pow. czerykowski, gm. Łobanówka, ma 9 dm. , 63 mk. Folw. , od 1863 r. Hatalskich, 318 dzies. 60 roli, 20 łąk, 200 lasu. 2. W. , wś, pow. klimowicki, gm. Rodnia, ma 8 dm. , 65 mk. Waśkowo 1. osada szlach. , pow. dzisieński, ob. Drozdy 4. 2. W. fol. , pow. orszański, od 1877 r. własność włośc. Filimonowa, ma 144 dzies. 40 roli, 15 łąk, 60 lasu, 3. W. , ob. Wasków, Waśkowólka, wś i os. , pow. konstantynowski, gm. Swory, par. Huszlew, ma 14 dm. , 92 mk. , 240 mr. Wchodzi w skład dóbr Huszlew. W 1827 r. było 14 dm. , 75 mk Waśkowszczyzna 1. folw. , pow. dzisieński, w 4 okr. pol. , gm. Mikołajów, okr. wiejski Hołomyśl, o 11 w. od Dzisny, ma 1 dm. , 15 mk. ; w 1866 r. własność Orańskich. 2. W. , wś skarb. , pow. nowoaleksandrowski, w 1 okr. pol, par. i dobra skarbowe Dusiaty. 3. W. , wś i fol. pow. orszański, gm. Moszkowo o 4 w, . Wś ma zapasowy magazyn zbożowy gminny; folw. , od 1881 r. Sacharowych, 203 dzies. 101 roli, 45 łąk, 85 lasu. J. Krz. Waśkowszczyzna, ob. Waśkowicze. Waskul, szczyt wzn. 1737 mt. , w karpackim grzbiecie Czarnej Hory. Od Cz. Hory wysokiem siodłem wyżej 1700 mt. oddzielony, wygląda W. nie na samodzielny szczyt, raczej na terasę Czarnej Hory. Na płd. łączy się W. za pomocą głębiej wciętego siodła 1342 mt. z Wiehinem 1474 mt. . Bezleśnym wierchem grzbietu Czarnej Hory przechodzi ścieżka łącząca Dżembronią z Jasieniowem i Szybenym. Stoki całe zalesione. U pld. i wschodnich stoków W. wypływa na południe płynący pot. Reguski, dopł. Cz. Czeremoszu; u płn. i zachodnich na zachód płynący pot. Balzatul, dopł. Białej Cisy. E. R. Wasłowiec, 1531 Warschlowitze, 1534 Warsowitye, Waschelwitz, wś, pow. prądnicki, par. kat. Biała Zuelz, ew. Prądnik. W r. 1885 wś miała 374 ha, 51 dm. , 300 mk. kat. Waslowce, Wasloutz, wś nad pot. Kuczur lewy dopł. Prutu, pow. czerniowiecki, okr. sąd. Sadogora, posiadają par. gr. nieun. , greko katol, Rusini 1885 r. było 985 należą do par. w Sadagórze; st. poczt. w os. Kuczurmik. Gmina ma 1927 mk. ; obszar większ. własn. 205 mk. Właściciel r. 1877 Jakubowicz. Wasna, rzka, w pow. słuckim, wypływa z moczarów w okolicy wsi Kiele. Waśniew, ob. Waśniów. Waśniewo 1 pow. nieszawski, gm. i par. Bądkowo. Osada nie podana w nowszych spisach urzędowych. 2. W. Grabowo i 3. W. Gwoździe, dwie wsi, pow. mławski, gm. Szczepkowo, par. Grzebsk, odl. 21 w. od Mławy. W. Grabowo ma 14 dm. , 93 mk. , 290 mr. ; W. Gwoździe 4 dm. , 44 mk. , 240 mr. 48 nieuż. . Mieszka tu drobna szlachta. W 1827 r. W. Grabowo ma 13 dm. , 88 mk. ; W. Gwoździe 4 dm. , 18 mk. Według reg. pob. pow. mławskiego z r. 1578 wś Waszniewo Grabowo, w par. Grzebsk, miała 1 2 łanu, 1 zagr. bez roli. W. Głuchy płaciło od 3 1 2 łan. ; W. Gwoździe od 6 posiadaczy na 2 1 2 łan, 2 mr. ; W. Opiechy od 4 posiadaczy na 2 łan. Pawiński, Źródła dziej, , XVI, 81. Br Ch. Waśniewo, fol, pow. sieński, od 1881 r. własność Boguszewskiej i Gajewskiej, 141 dzies. 19 roli, 7 łąk, 110 lasu. Waśniów, os. miejska, poprzednio miasteczko, pow. opatowski, gm. i par. Waśniów, leży w górzystej okolicy, rozciągającej się u płn. stoków pasma łysogórskiego, odległego o 5 do 6 w, na płdzach. od Kunowa odl 7 w. , posiada kościół par. murowany, szkołę początkową, urz. gm. , 36 dm. , 386 mk. , 301 mr. ziemi. W. Poduchowny, dawne probostwo, ma 2 dm. , 16 mk. , 56 mr. włośc. W r. 1827 było 42 dm. , 295 mk Najbliższa st. Wasylicha Wassienen Wassileu Wastakiszki Wasteryszki Wasupka Wasyl Wasylczyk Wasyil poczt. i st. dr. żel. w Ostrowcu około 10 w, na płn. wsch. . W pobliżu W. leżał fol. Gaj, miejsce urodzenia i pobytu Wespazyana Kochowskiego, poety XVII w. Fol. ten, należący do dóbr Chocimów, dziś nieistnieje podobno. W. wchodził przed r. 1865 w skład klucza pękosławickiego dóbr rząd. Kunów. W dok. ks. Mieszka z 1145 r. , potwierdzającym nadania dla klasztoru w Trzemesznie, powiedziano, Comes Micora contulit Jesovo prope Wasnow, R. 1146 nadaje temuż klasztorowi targowisko W. forum Wasnove księżna Salomea. Akt zr. 1147 wymienia w liczbie posiadłości klasztoru Wasnow forum cum villa. W r. 1348 klasztor wkłada na wójta w Lubieniu obowiązek odbycia jednej podróży rocznie do W. w sprawie klasztoru Kod. Wielk. , n. 11, 12, 15 i 1279. Wydawca Kodeksu Małop. II, 42, 45 mylnie odnosi do W. possesiones de Vicesinou cum lacubus et jus castorum et pasagii in fluvio Visla w dokum. Grzegorza IX z r. 1229 dla klasztoru sulejowskiego wydanym, gdyż W. nie leży nad Wisłą i nie należał do klasztoru sulejowskiego, zaś ustęp powyższy odnosi się do Wysocka w pow. radomskim, nadanego klasztorowi przez Konrada ks. mazow. w r. 1224. Kazimierz W. nadał osadzi w r. 1351 prawo miejskie średzkie i wójtowstwo. Kościół paraf. w W. wspomniany w dok. z r. 1362. Jakub, prokurator waśniowski, jest pełnomocnikiem klasztoru trzemeszeń skiego Kod. Małop. , III, 154, 314; 319. Zapewne przy końcu XIV w. drogą zamiany przeszedł W. na własność klasztoru wąchockiego. Według Długosza miasteczko W. posiada kościół paraf. drewniany, p. w. św. Piotra. Dziesięcinę z łanów miejskich, wartości do 10 grzyw. , pobiera opat wąchocki. Pleban ma role i łąki. Rozległa parafia obejmowała, prócz miasta, 25 wsi. Kazimierz Jagiellończyk nadał miastu jarmarki jak świadczy potwierdzenie Augusta III wr. 1761. W r. 1578 daje W. szosu fl 4 gr. 24. Od 3 przekupni soli, 2 palących gorzałkę, 3 rzeźników, 4 rzemieśl. , 3 komorn, i 2 łanów miejskich. Jest więc drobną i biedną miaściną. W r. 1656 proboszcz Benedykt Delegowicz wzniósł dotąd istniejący kośoiół murowany. Pożar zniszczył osadę około r. 1840. W. par. , dek. opatowski, 3201 dusz. W. gmina ma rozległości 8604 mr. , w tem 4353 ziemi dwor. i 3734 mk. 233 żyd. . Sąd gm. okr. IV w os. Kunów, st. p. Ostrowiec. W skład gminy wchodzą Boleszyn, Boleszyński Gaj, Broniowice, Bukowie, Chocimów, Czajęczyce, Czachów, Jamy, Kotarzyn, Małe Jodło, Nosów, Pękosławice, Piotrów, Prusinowice, Szeligi, Waśniów, Wióry, Wojciechowice, Zagaje Grzegorzewskie i Boleskie, Zajączkowice. Br Ch. Wasniny, wś, pow. poniewieski, w 4 okr. pol, o 27 w. od Poniewieźa. Wassaken al. Eymenischken, wś, pow. piłkałowski, st. p. Pilkallen. Wassantkehmen, wś, pow. piłkałowski, st. p. Kussen. Wasserblotte, leśniczówka, pow. międzychodzki, 8 1 2 klm. od Sierakowa, wchodzi w skład nadleśnictwa sierakowskiego Zirke. Wassergrund, fol. do Brocza, st. p. Brocz, paraf. kat. Sypniewo; 3 dm. , 73 mk. Wasserhof, fol. , pow. bystrzycki, ob. Grafenort Wasserjentsch, dobra i wś, pow. wrocławski, par. ew. Domslau, kat. Ołtaszyn. W r. 1885 dobra miały 230 ha, 5 dm. , 118 mk. 42 kai; wś 20 ha, 18 dm. , 69 mk. 19 kat. . Wasserlaucken al. Wasserutschen, wś, pow. wystrucki, st. p. Aulowoehnen. Wassermuehle niem. , os. młyńska, pow. kwidzyński, obwód dominialny Bogusze. Wassermuehle, ob. Wodny Młyn. Wasseroels, ob. Krummoelse. Wassienen, pow. niborski, ob. Warzyny, Wassileu, ob. Wasylów. Wastakiszki, wś włośc, pow. święciański, w 2 okr. pol. , gm. i dobra skarbowe Dan gieliszki o 7 w. , okr. wiejski Izabelin, o 30 w. od Święcian, 3 dm. , 23 mk. kat. w 1865 r. 18 dusz rewiz. . Wasteryszki, zaśc, pow. kowieński, w 4 okr. pol. , o 7 w. od Kowna. Wasupka, rzeczka, w pow. lidzkim, prze pływająca pod folw. Jągiełłowiczee okolicą Jocze, wsią Kaszety młyn, wsią Pakuliszki, folw. Romany i wsią Staniuńce, będzie to prawdopodobnie Osupka ob. , dopł. Mere czanki. Wasyl. .. ., ob. Wasil. .. . Wasylczyk, futor i las, pow. uszycki, gm. Łysiec, par. Żwańczyk, o 2 w. od Żwańczy ka. Futor należy do kościoła, las do Ign. Chełmińskiego. X M. O. Wasyil, potok, prawy dopływ Mołdawicy bukowińskiej. Wypływa u stóp Soenu 842 mt. , płynie otwartą doliną ku północy i po 4 1 2 klm. dł. biegu wpada w poziomie około 610 mt. do Mołdawicy w obrębie wsi Watra Mołdawica. E. R. Wasylicha, wś nad bezim. dopł. Torczy, cy, pow. taraszczański, w 2 okr. poL, gro, Krzywiec, o 34 w. od Taraszczy, ma 1053 mk. Podług Pochilewicza w 1863 r. było 734 mk. , 1717 dzies, ziemi Posiada cerkiew p. w. św. Stefana, z drzewa wzniesioną w 1749 r. i uposażoną 56 dzies. W zeszłym wieku wła sność ks. Wiśniowieckich, w początku bieżą cego Wojciecha Walewskiego, córka którego Józefa wzniosła W. i Suchy Jar Janowi Gi życkiemu. J. Krz. Waśniów Wasniny Wassaken Wassantkehmen Wasserblotte Wassergrund Wasserhof Wasserjentsch Wasserlaucken Wassermuehle Wassermuehle Wasseroels Wasylińska Wasyli ska Wasylińska, góra, wzn. 407 mt. ; jest to erozyjne wzgórze wznoszące się nad Zbara żem, rozłożonym nad rz. Gniezna. Najniżne w okolicy poziomy tej rzeki przenosi góra ledwo 100 mt. ; nad sąsiednią wyżynę nie wznosi się więcej jak 20 50 mt. Góra jest zbu dowana z wapienia litawskiego al. mioceń skiego. Czub jej i stoki nagie, tylko połu dniowe są nieco lasem podszyte. E. R. Wasylków, Wasilków, w kronikach Wasilew, Wasiliew, Vasilcovia, mto główne pow. wasylkowskiego, na lewym brz. rz. Stuhny, w kotlinie otoczonej wzgórzami, pod 50 11 płn. szer. i 47 59 wsch. dług. , o 36 1 2 w na płd. zach. od Kijowa, o 7 1 2 w. od stacyi Wasylków dr. żel. kijowskobrzeskiej, przy trakcie z Kijowa do Odessy. Ma w 1887 r. 18039 mk. 9180 męż. , 8859 kob. , w tej liczbie 11064 prawosŁ, 42 rozkoln. , 20 katol, 1 mahom. , 6912 żydów. W 1858 r. było tu 1571 dm. 4 murow. , 11401 mk. 134 katol. , 3746 żydów, 3 cerkwie soborna p. w. św. Teodozego, na górze, śród wałów dawnego zamczyska, zbudowana na miejsce dawnej z muru w 1758 r. przez archimandrytę pieczerskiego Łukę i uposażoną 50 dzies. ziemi; Nikołajewska, wzniesiona z muru w 1792 r. i uposażona 33 dzies. i drewniana Pokrowska, wzniesiona na miejsce dawniejszej w 1838 r. i uposażona 10 dzies. , synagogę, dwa domy modlitwy żydowskie, szkoły ludowe, cerkiewna i żydowska, apteka, 86 sklepów, st. pocz. i telegr. Do miasta należało 10087 dzies. 881 dzies. w obrębie miasta. W 1880 r. rozchody wynosiły 15061 rs. , zaś w 1860 r. dochody 6680 rs. ; kapitał zapasowy 53256 rs. W tymże roku było w mieście 10 fabryk, produkujących za 13423 rs. 5 fabryk tytuniu, 1 mydła, 1 świec łojowych, 1 browar, 2 cegielnie. W 1880 r. istniało 6 fabryk, zatrudniających 26 robotników i produkujących za 29768 rs. Targi odbywają się co tydzień, jarmarki zaś 4 razy do roku. Przedmieścia noszą nazwy Wojejszczyzna, Zapadyńce i Zastuhnie. Gmina wasylkowska składa się z 2 okr. wiejskich, obejmuje 3 miejscowości mto pow. W. , ma 661 dm. , 3677 mk. , 11310 dzies. ziemi 10837 włośc, 1 dworska, 222 cerkiewnej, 250 skarbowej. St. W. dr. źel. płd. zach. , odl. o 7 1 2 w. od miasta, pomiędzy st. Bojarka o 13 w. a Motowidłówka o 10 w. , odległą jest o 34 w. od Kijowa a 574 w. od Brześcia. W mieście widać szczątki sypanego grodu na górze. Z kształtów nasypu zaokrąglonego z wklęsłością odnieść go należy do czasów przedhistorycznych. W niektórych miej scach wystające kąty okopu łączą się z sobą za pomocą wałów. W jednym z takowych narożników widać ślady wewnętrznej komory. Rzeka Stuhna rozgranicza dwa różne co do natury gleby obszary. Na prawym wybrzeżu jej ciągną się okolice czarnoziemne, stepowe, równe; na lewym zaś obszar piaszczysty i lesisty. Różnice warunkow fizycznych sprowadziły teź odrębne bytowe stosunki. Na lewym brzegu rozwinęło się osadnictwo, na prawym życie koczownicze. Dubois de Montpéreux na podstawie tych faktów osnuł swą hipotezę o horodyszczach i mogiłach wydrążonych w Rossyi południowej. W dzielnicy leśnej, mówi on, napotykają się horodyszcza i wały, jako zabytki po ludach osiadłych; w dzielnicy stepowej zaś, oprócz kurhanów, tak zwane mogiły wydrążone, wklęsłe majdanowe, kutyłówki, dupnate po francuzku mardelles jako już typowa pozostałość po ludach koczujących. Mogiły te prawdopodobnie służyły ludom tym za przytułki zimowe wśród stepów; jakoż Dubois de Montpéreux naliczył tychże najwięcej nad rz. Rosią, Rosawą, Sułą, Trubieżą i Stuhną i na tak zwanych dzikich polach. Kraj za Stuhną położony osła niał się horodyszczami i wałami od nomadów stepowych; majdanowe zaś mogiły, właściwe koczownikom, dosięgały w tej stronie aż pod Wasylków, gdzie już roztworzysty i stepowy kraj się kończył a zaczynała zamieszkana i leśna ziemia. Od stepów zatem Kijów z okolicą po Stuhnę wcześnie bardzo musiał się zabezpieczać, już horodyszczami, które służyły za warowne schronienie ludności w czasie napadu, już obronnemi na granicach wałami. Już w. ks. Włodzimierz przed tym południowym nieprzyjacielem jął zapierać granice swoje grodami i wałami. Grody te powznosił na Deśnie, Ostrze, Sule, Trubieży i Stubnie. W rzędzie takowych był i Wasylew, który tenże w. ks. dźwignąwszy również, tak go nazwał od imienia swojego, otrzymanego na chrzcie św. W 996 r. podstąpili pod W. Pieczyngowie. Włodzimierz z małą drużyną wyszedł na ich spotkanie, lecz nie mogąc im sprostać, umknął z pola bitwy, pod mostem się ukrywszy. Wtedy to książe ten ślubował postawić w Wasylewie cerkiew p. w. Przemienienia Pańskiego, albowiem bitwa ta zaszła w to święto. Ocalawszy Włodzimierz, postawił cerkiew w W. , i jak mówi Nestor wyprawił wielką ucztę; trzysta warek miodu usyciwszy i wezwał bojarów swoich i posadników, starszyznę ze wszystkich grodów i ludzi mnóstwo i rozdał ubogim trzysta grzywien. Ucztował książe trzy dni i wrócił do Kijowa Bielowski, Monum. , t. I, str. 67. Władzca ten zbudował tu swój dwór terem myśliwski, którego miejsce mieszkańcy wskazują dziś jeszcze około sobornej cerkwi dzisiejszej na górze. W W. miał się urodzić błog. Teodozy Pieczarski 1074 i jest Wasylków tradycya, że zanim został on pierwszym ihumenem ławry pieczarskiej, przebywał tu w jaskim podziemnej. Krynica zaś, którą sam jakoby wykopał, do dziś istnieje. Pod r. 1136 czytamy w kronice, że Olgowicze przeszedłszy Dniepr d. 24 grudnia z Połowcami zaczęli niszczyć bliższe otoczenie Kijowa, koło Trypola, Krasnego, Biłhorodu, Wyszogrodu i Wasylewa wojując Ipat. letop. , str. 215. Innocenty Giziel, piszący r. 1674, podaje, że w. ks. Andrzej Juriewicz Boholubski, zwany Kitajem, wskutek ostatniej woli ojca swego w. ks. Jurja Włodzimirowicza Dołhorukiego, nadał jakoby pieczarskiej ławrze około 1157 r. gród Wasylew z przyległościami, oraz Myczesk późniejszy Radomyśl. Hramota nadawcza miała się w ławrze przechowywać. Ale gdy w 1590 r. archimandryta pieczarski Malecyusz Bohuryński Chreptowicz, jadąc na sejm do Warszawy, zabrał ją z sobą, ażeby król Zygmunt III takową zatwierdził, w drodze, zanocowawszy w zamku wasylkowskim d. 11 maja, utracił ją wskutek pożaru wynikłego tej nocy. Udał się więc do patryarchy carogrodzkiego Jeremiego, który mu kopią onej hramoty dostarczył Zakrewski, Kiew, str. 607. Jednakże uczony metrop. kijow. Eugeni Bołhowitynow uważa przywilej ten za wątpliwy, a to z powodu rażących w nim anachronizmów i fałszów ob. Opisanie ławry pieczara. . Nadto, gdyby W. był już wtedy własnością ławry pieczarskiej, to oczywiście nie mógłby zostać stolicą udzielnych książąt, jak o tem świadczą kroniki, wymieniające pod r. 1165 Romana Wiaczesławicza, jako panującego udzielnie na Wasylewie i Krasnem Ipat. letopis, str. 359. W. za Rusi wielkoksiążęcej miał strażnicze znaczenie. W 1187 r. Światosław, w. ks. kijowski, i Ruryk stali na Wasylewie, strzegąc ziemi swej od Połowców, którzy wojowali na Ubrzeżu Ipat. letop. , str. 456. Za czasów najścia Batego z Mongołami na Ruś 1240 r. klęska zadana całej okolicy dotknęła i W. Dopiero po zajęciu przez Litwę opustoszonych ruskich krajów, okolice te zaczęły się powoli i na nowo odradzać. Podniósł się tedy z rudery Kijów, a i W. mógł się naonczas choć w maluczką odrodzić osadę. Ale zaledwie kraj ten ocknął się po spustoszeniu mongolskiem, gdy w 1482 r. najście Mendligireja znowu go powtórnie zniszczyło. Dopiero za panowania Batorego kraj na prawym brzegu Dniepru zaczyna się na nowo kolonizować. Na dawnych opustoszonych sieliszczach nowe powstają osady. Wtedy i W. występuje jako osiadły. Należy on do ławry pieczarskiej, której ówczesny archimandryta Melecyusz Bohuryński Chreptowicz, pochodzący ze szlachty Wołynia, ściąga tu ludzi i osadza. Wkrótce okazała się potrzeba zamku, jako w miejacu, przez które szlak tatarski od dzikich pól przeciągał. Archimandryta prosi też Batorego, aby miasto na prawie magdeburskiem założyć mu dozwolił, tudzież i zamek na dawnem horodyszczu odbudować ku większemu ubezpieczeniu od nieprzyjaciela pogaństwa Tatar, jako też o jarmarki i targi, oraz o karczmy wolne. Stefan Batory, przychylając się do prośby archimandryty, d. 28 marca 1586 r. wystawia przywilej, mocą którego dozwala archimandrycie miasto sadzić i zamek odbudować, nadaje miastu prawo magdeburskie, z wyzwoleniem mieszczan od wszystkich innych praw ziemskich, i chcąc mieć aby przez wójta, burmistrzów, rajców i innych urzędników to prawo magdeburskie we wszelkim porządku sprawowane i dzierżone było. Okrom tego ustanawia dwa doroczne jarmarki, jeden na Wniebowstąpienie Pańskie, drugi w dzień Pokrowy Presw. Bohorodicy; targi zaś w niedzielę każdego tygodnia. Karczmy wolne mieszczanie mogą trzymać i w nich miód, piwo, gorzałkę i wszelkie inne napoje szynkować. Przywilej ten zatwierdził następnie Zygmunt III w 1589 r. d. 7 lutego Akty J. Z. R. , t. III, str. 309. Archimandryta Chreptowicz przez założenie zamku w W. znakomicie zaopatrzył bezpieczeństwo okolicy. Dotąd były tylko zamki w Kijowie, Białocerkwi i Korsuniu. Za Zygmunta III, gdy po całej Kijowszczyźnie rozpoczęło się stałe osadnictwo, to jeszcze więcej w okolicy nadstuheńskiej i nadirpieńskiej obronnych, wspierających się wzajemnie, przybyło zameczków, jak w 1593 r. wzniesiony w Chwastowie, w Didowie r, 1595, w Hulanikach czyli Motowidłówce między 1595 a 1608 r. Po Mel. Bohuryńskim Chreptowiczu został archimandryta pieczarskim Nikifor Tur. Jego to z rozkazu Zygmunta III komornik Sośnicki wprowadził w posiadanie W. , który po r. 1593 był zabrany i trzymany chwilowo przez metrop. Rahozę Arch. J. Z. R. , cz. I, t. 1, str. 386. W 1594 r. Erich Lassota von Steblau, poseł Rudolfa II jadący na Zaporoże, przejeżdżał przez W. ; widział on tu zamek i miasteczko, mocną dokoła opatrzone palisadą Pat. zap. , str. 16. Po Nikiforze został archimandryta pieczar. Elizyusz Pletelnicki. W 1618 r. wyniknął spór pomiędzy Pletelnickim a mieszczanami kijowskimi, którzy skarżyli się na archimandrytę, że on wraz z kapitułą urządza samowolnie w swojem mczku Peczersku jarmarki, a nadto z dóbr swoich monasterskich W. , Didowa i Puchowa podwozi miody i gorzałkę i na polu pod samem Kijowem, jakby w obozie się rozłożywszy, szynkuje takowe z wielką szkodą m. Kijowa Arch. J. Z. R. , III, t. 3, str. 464. Taryfa podatku podymnego wdztwa kijow Wasylków Wasylków skiego z r. 1631 głosi, , z mczka W. z 8 dymrynkowych po 1 złp. 6 z 14 po 24 po 24 gr. , z 35 dym. u bezogrodników po 24 gr. , z 3 nędznych chałup po 20 gr. , pop 6 złp. , kowal 6 złp. , szwiec 6 złp. Arch. , J. Z. R. , cz. VII, t. I, str. 391. W 1640 r. w m. lutym wpadli Tatarzy i rozłożywszy się pod W. i Kopaczowem, całą okolicę spustoszyli Jerlicz, t. I, str. 44. Za czasów wojen Chmielnickiego W. zajęli Kozacy i już r. 1648 stała tu sotnia z pułku kijowskiego. Sotnikiem jej był Mikita But. Tegoż roku d. 11 lutego przejeżdżali przez mczko komisarze polscy Adam Kisiel, wwda bracławski, i Miaskowski, podkomorzy lwowski, powracający z komisyi pereasławskiej Spom. ojcz. , II, str. 12. Gdy w 1651 r. , po zwycięztwie beresteckim, hetman w. kor. Mikołaj Potocki z wojskiem kor. udał się na Ukrainę i 17 września stanął obozem pod W. , gościnnie podejmowany był przez archimandrytę pieczarskiego. Po ozem przybyli tu posłowie kozaccy, prosząc o łaskę. Potocki przyjął ich w namiocie, a następnie do Chmielnickiego wyprawił Machowskiego Dyaryusz obozowy w Staroż. Grabowskiego, t. I, str. 295. Miasteczko to zastały wojska koronne pustem zupełnie Kochowski; albowiem powietrze wyludniło je ze szczętem. Roku 1653 zatrzymał się w W. orszak patryarchy antiochejskiego Makarego, udającego się przez Ukrainę do Moskwy. W dzienniku jego podróżnym czytamy Pod zasłoną konwojującego nas oddziału kozackiego, przybyliśmy do miasta, nazywającego się Wasylewem. Niedaremnie to miasto nosi to nazwisko; obszerne jest i okazałe, gdyż w niem niejeden gród, ale trzy z warownemi zamkami, jeden wewnątrz drugiego rozmieszczone są na cyplu spadzistego wzgórza. Ale podczas naszego w tem mieście pobytu było ono całkiem z mieszkańców ogołocone, bo dwa lata temu jak wygładziła tychże morowa zaraza. Spotkało tu nas tylko duchowieństwo, z nader szczupłą garstką parafian, za miastem, z rozwiniętemi chorągwiami, i poprowadziło nas pod górę, do wspaniałej cerkwi, znajdującej się wewnątrz trzeciej cytadeli. Cerkiew ta jest p. wez. św. Antoniego i Teodozego, patronów kozackiego kraju. Cerkiew ta wielce ozdobna; ikonastas w niej o szerokich jest rozmiarach, na podobieństwo greckich. Nad nim obraz Bogarodzicy, godzien podziwu, tak żeśmy podobnego nigdzie nie widzieli. Dalej autor zachwycając się nad malowaniem tego obrazu, dodaje, że kozaccy malarze widocznie u frankskich artystów Europejczyków zapożyczyli sztuki swojej malowania. Ówczesny archimandryta pieczarski Józef Tryzna na powitanie patryarchy zjechał do W. Travels of. Macary. Na mocy traktatu andruszowskiego r. 1667 Kijów z obrębem jednomilowym odszedł do Rossyi, W. zaś pozostał w granicach Rzpltej. Ponieważ granica od strony Kijowa była od nikogo niebroniona, dla tego też otwarło się szerokie pole dla wałęsających się band kozackich, któremi tak W. jak i bliższe jego okolice były natłoczone. Wówczas na tę zaniedbaną granicę przysłany był od Rzpltej pułkownik Jan z Opolska Piwo. Gdy mu Kozacy z W. pochwycili towarzysza i pomimo upomnienia się wydać go niechcieli, Piwo wziął imprezą W. , z którego zamiast zaludnionej osady dymiące się tylko pozostały zgliszcza. Po dokonanym odwrocie Piwo wkrótce powołanym został na Litwę, dozór i czuwanie nad granicą poruczono komendantowi fortecy dymirskiej Eliaszowi Nowickiemu. I za niego swawolne kupy kozackie wrywać się w kraj polski i niepokoić go niepoprzestawały. Nowicki skarżył się o to przed wwda kijowskim kn. Grzegorzem Kozłowskim i domagał się, aby wwda skrócił wybryki i wziął Kozaków w karby ładu. W 1686 r. nastąpił w Moskwie drugi traktat t. zw. Grzymułtowskiego, między punktami którego był i ten, że pełnomocnicy carscy zadowolnili się Kijowem, z przydaniem tylko Wasylkowa, o który usilnie proszono, jako o dobra monasteru pieczarskiego Jabłonowski, Źródła dziejowe, t. I, str. CIX. Ale i potem długo jeszcze W. niemógł się podnieść po spaleniu. Podług opisu raka z 1686 r. W. obecnie pusty, mieszkańców niemasz nikogo, a przedtem znajdowały się tu trzy grody; wał z ziemi sypany był zaopatrzony w dębową palisadę, ale ta została spalona, a wał w wielu miejscach się rozwalił. A mczko W. leży na brzegu kijowskim rz. Stuhny; przy niem na rz. Stubnie grobla młynowa; na tej grobli most, na którym pobiera się mostowe myto od przejezdnych na rzecz Maksyma Bondara, poddanego monasteru pieczarskiego. Tenże Maksym Bondar zaprowadził pod W. saletrzane majdany i ludzi roboczych aa tych majdanach 40. Na rzece Wasylkówce pod miastem grobla młynowa, ale obecnie na tej grobli młyna niemasz. A z kijowskiej strony pod W. w górę i w dół rz. Stuhny pokosy i siana mnogie koszono to siano dla Maksyma Bondara Arch. J. Z. R. , t. I, str. 539. Semen Palej gdy był w Chwastowie nieustannie przez Polaków napastowany, począł się za nowem oglądać siedliskiem i w tym celu w 1694 r. wysłał swych posłów do hetmana Mazepy, z propozycyą, aby wolno mu było, gdy Chwastów opuści, przejść na osiadłość z wszystką swą wolnicą do W. lub Trypola; w razie zaś odmowy groził, że z Turcyą zawiąże układy i stanie po jej stro nie Wieliczko, t. III, str. 208. Nie przyszło atoli do tego. Traktat Grzymułtowskiego, odstępujący Rossyi Kijów z W. , Stajkami i innnemi, został dopiero w 1710 r. uznany i zatwierdzony przez Stany Rzpltej. W traktacie tym czytamy co do W. następujący ustęp, ,a koło Kijowa grunta, które są między rze czkami Stuhną albo Stulmą tak aż do W. i temuż miasteczkowi Wasilkowi, i od niego w wierzch od brzegu rz. Stulmy w pole, jak W. stoi, o pół mili wyżej, i stamtąd w pole na prość tak do brzegu Irpienia ma bydź dukt prowadzony. ,. , który przez komisarzów JKr. Mci i Ich Carsk. Weliczestw osobliwymi znakami i kopcami, te miejsca wyżej wyrażone ograniczone być mają Vol. leg. , t. VI, str. 75. Jednakże do tego ograniczenia nie prędko jeszcze przyjść miało. Uregulowanie granicy z roku na rok odkładano. Tymczasem na stronie ruskiej urządzono forpocztę graniczną a i W. , dotąd pusty, zaczął się powoli zaludniać. Pomyślano też i o odnowieniu dawnych tutejszych fortyfikacyi, a mczko wałem i inną obroną wzmocniono Kuryer polaki z 1737. Atoli wzrost mczka nagle został wstrzymany z powodu, że granicę od strony polskiej, z przyczyny jakoby grasującego podówczas morowego powietrza w Turcyi, zaczęto zamykać, tak że styczność i związki wszelkie pomiędzy dwoma krajami zrywały się i ustawały. To też w 1732 r. skarżą się mieszkańcy W. na to, ii na forpoczcie granicznej oficerowie, z powodu jakoby morowego powietrza, nie przepuszczają nikogo za granicę polską, jak też z za granicy do W. , stąd oni niemogąc dostać z zagranicy ani zboża dla siebie ani siana i furażu dla konsystującego wojaka, muszą się rujnować ostatecznie, i jeżeli ta ich skarga niebędzie przez władze uwzględnioną, to się oni z W. porozchodzą wszyscy Andr. , Istor. mater. , zeszyt 4, str. 102. Ale jest ślad, że i potem jeszcze ta granica, tak samo zamykaną bywała Kuryer polski z lat 1743 4 9. Źle określona granica, wciąż zmiennego obwodu, niemniej się stawała przyczyną kilku skarg i zażaleń ze strony właścicieli pogranicznych, których dobra tu leżały. I tak w 1748 r. skarżą się Tarnowscy, że Obuchów od ich dóbr dziedzicznych i zw. Firlejowskich oderwano do Rossyi; to znów w 1758 ławra pieczarska upomina się o Barachty, które z W. od wieków jedną stanowiły całość, dziś odpadły do Polski Kamunin, Sborn. mater. , zeszyt I, str. 95 i 98. Nieuregulowana taż granica nie mogła nadto być dobrze strzeżoną ze strony polskiej; jakoż wciąż bandy hajdamackie, formując się w W. lub jego okolicy, wkradały się w pogranicze polskie i trapiły je codziennym prawie rozbojem, tak że w niem ciągle trwał stan pół pokoju, pół wojny Arch. J. Z. R. , cz. III, t. 3, str. 710. W 1755 zjechał tu Derwisz Muhammed Effendi, poseł turecki, jadący do Rossyi. Eskorta pol. ska przeprowadzała go od granic Turcyi aż do W. , gdzie około 10 dni zatrzymać się musiał, nim mu dostarczono karetę, oraz potrzebną ilość wozów i koni Sękowski, Collect. , t. II, str. 291. W. ks. ross. Paweł z małżonką Anną Fedorówną, w podróży zagranicę 1781 r. przejeżdżał przez W. , zatrzymał się on tu dzień cały, zwiedzał mczko i do najbiedniejszych chat zachodząc, ubogich mieszkańców wspierał hojnym datkiem Askoczenskij, Kiew, t. II, str. 539. W 1783 r. nareszcie nastąpiło uregulowanie granicy. Wytknięto też linię graniczną i wzdłuż takowej postawiano słupy z herbami obu państw, i numerami Andr. Istor, mater. , zeszyt 4, str. 53 Granica od W. niezostała wszakże wytknięta wzdłuż lewego brzegu rz. Stuhny, ale i na prawym jej brzegu spory szmat ziemi odcięto do Rossyi. Na tym więc skrawku postawiono w polu komorę graniczną ruską i kwarantannę, nazywaną przez lud Kałantyrem. Obok tej komory zabudowało się prawie drugie miasteczko. Naprzeciw zaś t. zw. Kałantyru stanęła komora celna polska we wsi Mytnicy Aksakowej, następnie należącej w połowie do hetm. Branickiego a w połowie do Ignacego Rulikowskiego. W. podniósł się wtedy szybko. Były już wtedy w nim 2 cerkwie murow. i jedna drewniana; 4 dwory monasterskie, 8 domów rząd. należących do komory, 6 domów służbowych, 11 chat żołnierskich, 34 kramów, 4 szynki należące do ławry pieczarskiej, 3 szpitale, 3 domy popowskie, 3 domy należące do służby cerkiewnej347 poddanych monasterskich Andr. , Istor. mater. , zesz. 10, str. 195. Miasteczkiem zarządzał z ręki monasteru mnich, nazwany horodniczym. W 1786 r. wszystkie dobra monasterskie, a w ich liczbie i W. , zostały zabrane na skarb. Po rozbiorze Rzpltej w 1795 rgranica została skasowaną, a W. przeznaczono na stolicę powiatu; Wzniesiono tu wtedy piętrowy dom murowany dla pomieszczenia sądów i biura dla władz powiatowych. Żydzi po wypędzeniu ich z Kijowa zamieszkali w mieście. Ożywił się też znowu W. Oprócz tego gościniec pocztowy, przechodzący tędy z Kijowa do Odessy, ożywiał miasto. A. le gdy po zbudowaniu dr. żel. brzeskokijowskiej trakt ten został zaniedbany a kolej ominęła miasto, to i konieczne warunki dla rozwoju i życia zostały mu odjęte i miasto z dnia na dzień upada. W 1825 r. , podczas rokoszu pułku czernihowskiego, decembrzysta Sergjusz Murawiew d. 30 grudnia zajął zbrojnie W. na drugi dzień wszakże skierowawszy się ku Wasylków Trylisom, tam przez generała Gejsmara był rozbity i wzięty do niewoli ob. Rapport de la Commission d enquête, St. Petersburg, 1826, str. 136. Edward Rulikowski. Wasilkowski powiaty położony w środkowej części gub. kijowskiej, zajmuje 81 9 mili al. 3961, 7 w. kw. Powierzchnia w części falista; szereg wyniosłości przechodzi z pow. kijowskiego i niknie niedochodząc rz. Botoki. Pomiędzy rz. Protoką i Kamionką, dopływami Rosi, rozciąga się dość obszerne płaskowzgórze, stanowiące środkową część powiatu i ograniczone od płn. rz. Unawą i Stuhną. Zachodnia część powiatu jest niska i tylko na wybrzeżach Rosi, Kamionki i Unawy spotykają się niewielkie wyniosłości. Część północna, granicząca z pow. kijowskim, nosi poczęści charakter Polesia. Około Białejcerkwi rozciąga się obszerna równina ku Wasylkowowi, Chwastowowi i Mirówce, szeroka od Mirówki do Chwastowa 40 w. , a długa od Białejcerkwi do rz. Stuhny 70 w. Powiat nieposiada rzek spławnych, obfituje jednak w ogóle w rzeki i strumienie. Znaczniejsze rzeki są Roś, przepływająca na przestrzeni 179 w. , Irpeń na granicy północnej, Stuhna, biorąca początek w powiecie. Protoka, Kamionka, Nastaszka, Olszanica, Uzin, Kraśna Jachna i in. Na wszystkich rzekach powiatu znajduje się 93 młynów. W niektórych źródłach spotyka się ślady żelaza. Jezior powiat nieposiada, rzeki natomiast w wielu miejscach tworzą obszerne stawy. Błota nieznaczne. Glebę, w ogóle dość urodzajną, stanowi niezbyt głęboki słój czarnoziemu, miejscami z przymieszką gliny, jak np. w pasie na płd. wschód od rz. Kamionki. W 1887 r. było w powiecie bez mta W. 249, 610 mk. 123, 123 męż. , 126, 487 kob. , w tej liczbie 205, 501 prawosł. , 530 rozko. , 4, 955 katol. , 8 ewang. , 15 mahom, i 38, 601 żydów podług kalendarza Hurlanda w 1879 r. było 24, 185 żydów. Pod względem administracyjnym powiat podzielony jest na trzy okręgi policyjne stany Białacerkiew, Chwastów i Wasilów i 19 gmin Barachty, Błoszczyńce, Białącerkiew, Chwastów, Czerkas, Hrebionki, Jeziorna, Kowalówka, Koźanka, Ksawerówka, Ostrów, Połowiecka Mała, P. Wielka, Rokitne, TruszkiSzamra jówka, Wasylów, Wasylków, Wieprzyk i Wincentówka. Sądy pokoju są 1 w Wasylkowie, Białejcerkwi 2 i 4 okr. poL i Chwastowie; inkwirenci sądowi w Wasylkowie, Białejcerkwi 2 i 3 okr. pol. i Chwastowie. Miejsc zamieszkałych jest 184, mających 29, 840 dym. W 1860 r. było w powiecie 81 cerkwi prawosł. , 5 kościołów i 2 kaplice katol. zaliczające się do dekanatu kijowskiego, 3 synagogi i 12 domów modlitwy żydowskich. Mieszkańcy zajmują się głównie rolnictwem. Z powodu urodzajności gleby pozostaje znaczna ilość zboża na zbyt. Pod rolą znajduje się w powiecie 227, 465 dzies. Ogrodnictwem głównie uprawą kapusty, zbywanej w Kijowie, zajmują się głównie w 4 wsiach Olszanicy, Teleszówce, Szarkach i Romaszkach. Łąki, przeważnie stepowe, zajmują do 58, 000 dzies. ; rocznie zbierają około 4, 000, 000 pud. siana. Pod lasami znajdowało się w 1860 r. 42, 000 dzies. do 18, 700 dzies. lasu budulcowego, przeważnie nad rz. Irpeniera. W drzewostanie dominuje sosna, z przymieszką drzew liściastych. Pod względem własności, z ogólnej przestrzeni 342, 052 dzies. należy do włościan 199, 633 dzies. , do właśc. większych posiadłości 94, 379 dzies. , do cerkwi 5, 092, do skarbu 15, 563 dzies. i do apanaży udiełów 27, 385 dzies. W 1887 r. było w powiecie 31, 026 sztuk koni, 51, 144 bydła rogatego, 90, 144 owiec zwycz. , 36, 991 trzody chlewnej, 1, 160 kóz. Pszczelnictwo dość rozwinięte, znajduje się bowiem do 20, 500 ulów, przynoszących około 13, 000 rs. rocznie. W 1860 r. było w powiecie 31 fabryk i zakładów przemysłowych, produkujących za 300, 000 rs. , mianowicie fabryka narzędzi rolniczych w Białejcerkwi z produkcyą na 75, 580 rs. , 3 cukrownie w Jeziornie 75, 000 rs. , Siniawie 57, 000 rs. i Szamrajówce 80, 000 rs. , 10 nieznacznych gorzelni, 5 browarów piwnych, 1 miodosytnia i 11 cegielni. W 1880 r. było w powiecie 19 fabryk, zatrudniających 2, 505 robotników i produkujących za 2, 813, 523 rs. W 1881 2 r. było w powiecie czynnych 5 fabryk cukru, która przerobiły 561, 414 berkowców buraków. Handel powiatu koncentruje się na jarmarkach w Wasylkowie 3 rocznie, Białejcerkwi 12 i Chwastowie 9 rocznie oraz na targach w Motowidłówce. Głównemi przedmiotami handlu są zboże bydło rogate i wyroby przemysłu włościańskiego. Białacerkiew jest ogniskiem handlu nietylko dla pow. wasylkowskiego ale i dla sąsiednich powiatów skwirskiego i taraszczańskiego. Pod względem komunikacyjnym płn. zach. część powiatu przecina dr. żel kijowsko brzeska ze stacyami Wasylków, Motowidłówka, Chwastów i Kożanka, od której w Chwastowie oddziela się linia dr. żeL chwastowskiej, przerzynająca środkową częśó powiatu w kierunku płd, wschod. ze stacyami Chwastów, Justynówka, Białacerkiew, Sucholasy, Olszanica. Główny trakt bity przecina środkową część powiatu przez Wasylków, Białącerkiew do Taraszczy. W Białejcerkwi oddziela się ramię do Skwiry. St. poocztowe są w Wasylkowie, Białejcerkwi, Chwastowie, Grebionce i Trockiem, st. telg. w Wasylkowie i Białejcerkwi. Obieralnymi marszałkami szlachty pow. wasylkowskiego Wasylków Wasylkowce Wasylkowce Wasylków Wasylkowaty Wasylków Wasylów byli Jan Chojecki, Jan Borkowski, Józef Kazim. Rulikowski przez trzy z rzędu trzylecia, Józef Proskura, Edmund Rulikowski, Faustyn Rulikowski, Jakim Gudim Lewkowicz, Mikołaj Gudim Lewkowicz. Opis powiatu wasylkowskiego pod względem historycznym, obyczajowym i statystycznym wydał Edward Rulikowski Warsz. , 1853. J. Krz. Wasylków, ws nad rzeką Szpołką, pow. zwinogródzki, w 1 okr. poL, gm. Szpoła o 7 w. , o 29 w. od Zwinogródki, ma 2, 659 mk. w 1867 r. 1, 891 mk. . Posiada cerkiew, p. w, św. Mikołaja, z drzewa wzniesioną w 1792 r. i uposażoną 36 dzies. Należy do dóbr Szpoła, Abazów. Wasylków, też Wasylków Mały, wś, pow. husiatyński, 13 klm. na płd. zach. od Husia tyna sąd pow. , st. kol. i urz. poczt. . Na zach. i płn. zach. leżą Krzyweńkie, na płn. wsch. Sidorów, na płd. wsch. Zielona. na płd. Kociu bińczyki, na płd. zach. Czarnokońce Wielkie. Płn. część wsi przepływa pot. Krzyweńkie, prawy dopływ Zbrucza, a część płd. zach. Rudka, zwana w dolnym brzegu potokiem Bosyrskim. Zabudowania leżą na praw. brz, pot. Krzyweńkie. Wzn. obszaru 243 mt. w dolinie pot. Krzyweńkie, 261 mt. na płd. wsch. Własn. więk. ma roli orn. 416, łąk i ogr. 8, pastw. 72, lasu 62; wł. mn. roli orn. 772, łąk i ogr. 63, pastw. 18 morg. W r. 1880 było 128 dym. , 676 mk. w gm. 543 gr. kat. , 129 rzym. kai, 4 izr. ; 645 Rus. , 27 Pol. 4 Niem. . Par. rzym. kat. w Sidorowie, gr. kat. w Krzyweńkiem. We wsi jest kasa poż. gm. z kapit. 1, 024 złr. Lu. Dz. Wasylkowaty, szczyt górski 1, 471 mt. , w Karpatach wschodnich, na obszarze pow. kossowskiego; ob. Popadia 1. Wasylkowce 1. wś nad Rosią, pow. berdyczowski, w 2 okr. pol. , gm. Śwityńce, odl. o 78 w. od Berdyczowa, ma 510 mk. Podług Pochilewicza w 1863 r. było 616 mk. prawosł. i 65 katol; w 1741 r. 40 sadyb. Posiada cerkiew p. w. Narodzenia N. M. P. , z drzewa wzniesioną w 1757 r. Należy do dóbr Spiczyńce, Sobańskich. W 1651 r. należała do klucza pohrebyszczańskiego ks. Konstantego Wiszniowieckiego. 2. W. , wś, pow. proskurowski, okr. pol. Jarmolińce o 15 w. , gm. i par. katol. Szarawka, par. praw. Wyhylówka, ma 47 osad, 270 mk. , 403 dzies. ziem. włośc, 500 dworskiej. Należała do klucza szarawieckiego Pretficzów i Dulskich, drogą wiana za Esterą Dulska Rafała Uchańskiego, następnie Strojnowskich, dziś Czerkasowej. Reg. pobor. pow. międzybożskiego z 1530 i 1542r. podają wś Vasilkowce, płacącą od 1 pługa. W 1578 r. Wasilkowce pod Szarawką płacą również od 1 pługa Jabłonowski, Wołyń i Podole, 167, 302. Nadto reg. pob. pow. kamienieckiego z 1580 r. . podająwś Wasilkowce al. Berezyncze, płacącą od 2 1 2 pługów i 1 za grod, a w 1542 r. od 5 pługów. Wieś ta w 1565 r. należy do Pawła, Iwaśka, Koźmy, Tymka i Jędrucha Wasilkowskich, i płaci od 12 pługów, 1 popa, 1 koło dorzecz. W t. r. Grabińska al. Syskowska płaci ze wsi W. od 3 pługów a Wasilkowscy od 2 pługów, 2 ko morników. W 1569 r. Wasilkowscy, ze wsi Wasyelkowce, wnoszą od 12 pługów, 1 koła, 1 karczmy. Spis z 1578 r. podaje wś Wasilowce, należącą do Jerzego Grabińskiego bez wykazania poboru, oraz ws Wasilkow ce, własność Wasilkowskich, płacących od 7 pługów, 5 ogr. po 4 gr. , od rzemieśln. 4 gr. , od popa 2 fl. i od 1 koła młyń. dorocz. 12 gr. Wreszcie regestr. pobor. z 1583 r. wymienia ją Waszilowce, płacące od 1 pługa, 3 komorn. bobus po 4 gr. , 7 ogrodn. po 4 gr. Jabło nowski, Wołyń i Podole, 186, 188, 220, 220, 300, 302. J. Krz. Dr. M. Wasylkowce, wś, pow. husiatyńki, 11 klm. na płn. zach, od Husiatyna sąd pow. i urz. poczt. , ze stacyą kolejową w miejscu. Na płn. leżą Niżborg Nowy i Stary, na wsch. Czabarówka i Słobódki, na płd. Tłusteńkie, na zach. Kociubińce i Krogulec. Na płn. powstaje pot. Dworzyska, w środkowej części obszaru pot. Rudka, a na płd. pot. Słobódka. Po za granicami wsi łączą się i wpadają do Zbrucza. Wznies. w środku sięga 304 mt Własn. więk. ma roli orn. 2, 144, łąk i ogr. 178, pastw. 27, lasu 61; wł, mn. roli orn. 1, 565, łąk i ogr. 117, pastw. 117, lasu 2 mr. W r. 1880 było 359 dm. , 1, 967 mk. w gminie, 25 dm. , 145 mk. na obsz. dwor. 1, 392 gr. kat. , 494 rzym. kat. , 226 izr. ; 1, 740 Rus. , 180 PoL, 172 Niem. . Par. rzym. kat. w Hu siatynie, gr. kat. w miejscu, dek. husiatyń ski. We wsi cerkiew p. w. Narodz. N. M. P. , szkoła etat. 1 klas. i kasa poż. z kapit. 3, 712 złr. Lu. Dz. Wasylów, Wasylowszczyzna, Wasilki, mczko nad rz. Krasną, pow. wasylkowski, w 3 okr. poL, gm. Wasylów, par. praw. Perehonówka, o 30 w. od Wasylkowa, ma 971 mk. W 1740 r. było we W. 28 sadyb; w 1793 r. 30 chat i 338 mk. ; w l863r. 671 mk. prawosŁ, 22 katol i 60 żydów; 1, 528 dzies. ; kościół katol paraf. Położenie otwarte, ziemia urodzajna. Są tu ślady dawnego horodyszcza. Przez ciąg kilku wieków W. z Hermanówką i Obuchowem stanowił jedną całość i przechodził spadkowo z rąk jednych do drugich. Pomiędzy 1430 r. a 1436 Świdrygiełło, w. ks. lit. , stronnikowi swemu Stankowi Hankiewiczowi Jurszy, wojewodzie kijow. 1437 38, darował szeroki obszar ziemi w Kijowszczyznie, nad rz. Łukawicą, Krasną, Bobrycą, Stuhną i Horohowatką i zamieszkałemi miejscami, jako to; Wasylków Łukawicą z horodyszczem późniejszy Obuchów, Weprynem, Chworosznią i Hlewachami późniejsza Hermanówka. Wasylów wtedy jeszcze nieistniał. Ale wszystkie te osady w 1483 r. znikły w czasie najścia Mendligireja. Puste te i zaniedbane dobra drogą spadku po Jurszach posiedli Monwidowie Dorohostajscy. Jeden z nich Piotr był kuchmiitrzem w. ks. lit. i od niego dobra te KuchBiistrowszozyzny otrzymały miano. Od; Piotra Dorohostajskiego Kuchmistrowszczyzna dziedzictwem przeszła do syna jego najmłodszego Jana; ten zaś umierając zostawia syna jedynego Pawła małoletniego, nad którym opiekę obejmuje stryj tegoż Piotr. Gdy następnie tenże Paweł Dorohostajski został przez stryja swego wysłany w obce kraje na nauki, i gdy rozeszła się wieść jakoby tenże umarł, stryj Piotr Dorohostajski, jako spadkobierca po synowcu, w 1588 r. sprzedaje Kuchmistrowszczyznę ks. Konstantemu Wasylowi Ostrogskiemu. Ks. Ostrogski dobra te, leżące pustkowiem, podniósł niebawem i zasiedlił. Tak za niego jak i za syna jego ks. Janusza powstał tedy na dawnych gotowych sieliszczach poczet nowych osad, jako to Obuchów dawniej Łukawica, Krasna, Perehonówka, Deremeźnia i Hermanówka dawniej Hlewachy. Oprócz tych powstała też zupełnie na nowo osada Wasylki al. Wasylówj nazwana tak od drugiego imienia chrzestnego ks. Ostrogskiego. Atoli wieść o śmierci Pawła Dorohostajskiego okazała się fałszywą, Paweł Dorohostajski wrócił do kraju i ojcowiznę swą w cudzych zastawszy rękach, rozpoczyna proces o nią z nabywcami Kuchmistrowszczyzny ks. Ostrogskimi. Proces ciągnął się długo, ale w końcu Dorohostajski sprawę wygrywa. Ostrogscy wszakże zwróciwszy mu Obuchów i inne wioski, nieoddali Wasylowa, który przedtem został przez nich sprzedany Trypolskim. Drugi więc proces z tymi ostatnimi rozpoczyna Dorohostajski i wygrywa go również. Następnie od Dorohostajskich drogą związków małżeńskich przechodzi W. wraz z Obuchowem i Hermanówka do Firlejów, a od tych do Tarnowskich. W czasie wojen kozackich, trwających przez 73 lat, Tarnowscy byli tylko nominalnymi dziedzicami W. , Hermanówki i Obuchowa, ile że Kozacy cały ten kraj zajęli. Wówczas dobra te na nowo pustkami stanęły. Dopiero po traktacie Prutskim 1711 i po zaniku w tych stronach Kozaczyzny, Józef hr. Tarnowski, objąwszy w swe posiadanie W. , bo Obuchów odszedł był do Rossyi, a Hermanówka należała już do hr. Miera, zaczął to pustkowie swoje zaludniać. Następnie dobra te, skąpo jeszcze zaludnione, odziedziczyli po nim synowie Jan Amor, ststa kahorlicki i bystrzycki, i Rafał. Z tych dwóch braci Jam zajął się pilnie urządzeniem dóbr, długoletnie słobody ofiarowując osadnikom, których tu oprócz tego i żyzność gruntu zwabiła. Osiadający doznawali opieki dominialnej; wydzielano im pewną miarę gruntu, dawano sprzężaj i ziarno do obsiania zdziczałego pola. W ten sposób Tarnowski dobra swe zaludnił i dla rolnictwa zjednał. W nadaniu jednym powiada iż mając dobra dziedziczne w wdztwie kijow. , pow. żytomirskim leżące, Wasylowszczyzna zwane, która chcąc do jakowej lepszej przyprowadzić perfekcyi i pożytku, puszczam oto i nadaję Mojsiejowi Suhakowi młyn ze stawkiem na rzece Bezimiennej w Bińdiuchówce, do tegoż klucza mojego należącej eto. Arch. J. Z. R. . On to w W. zbudowal zamek na wyspie, i sam W. uczynił głównym punktem administracyjnym dóbr swoich. W skutek układu familijnego W. przeszedł w posiadanie jego młodszego brata Rafała. Ten ożeniony z Urszulą Ustrzycką, powinowatą Stanisława Augusta, zamieszkał na zamku Wasylowskim. Oni to oboje w 1787 r. fundowali w W. kościół katolicki. Tegoż roku Stanisław August, jadąc do Kaniowa dla spotkania się z cesarzową Katarzyną II, zaszczycił hr. Tarnowskiah bytnością swoją w ich domu d. 20 marca. Przez gospodarzy przyjęty był radośnie i wspaniale. Około godziny 6tej w wieczór, pisze Plater w dzienniku, lubo z bólem głowy i katarem, N. Pan ze swych pokojów wszedł do pokoju, na pół zielono, na pół biało przybranego festonami z kwiatów, mającego kształt świątyni. W głębi na wystawionym ołtarzu palił się ogień, którym cyfra Pańska iluminowana była. Kilka panienek, za nimfy poprzebieranych, śpiewało kantatę wysławiającą dobroć monarchy, w czterech strofach. Czas trzymał księgę roztwartą, i zapisywał w niej bytność króla w domu Tarnowskich. Plater, Podróż Stan. Aug. do Kaniowa, str. 125 6. Pierwszym proboszczem nowo ufundowanego kościoła katol. był kś. Onufry Bukowski. Po nim nastąpił kś. Kwiatkowski materyały Siarczyńskiego w bibl. Ossol we Lwowie. Tarnowscy mieli syna Władysława, którego trzymała do chrztu cesarzowa Katarzyna ze Stanisławem Augustem, podczas pobytu na Dnieprze na galerze pod Kaniowem. W. po 1794 r. był hr. Rafałowi Tarnowskiemu zabrany lecz następnie zwrócony przez cesarza Pawła w czasie koronacyi. Rafał Tarnowski zmarł w Warszawie 1803 r. , pochowany w dobrach swych Markuszowie w Lubelskiem, nabytych po sprzedaniu W. szambelanowi Kajetanowi Proskurze. Do klucza wasylowskiego należały wtedy wsi Makijówka, Perehonówka, Deremeź Wasylów Wasylów nia, Krasna, Jacki, Bindiuchówka. Proskurowie w nowszych już czasach zasiedlili tenże obszar następującemi wsiami Ludwinówka, Rozalówka, Stefanin, Pawłówka, Józefówka, Protokół czynności archidyakonatu kijow. z. r. 1819 pisze kościół drewniany, fundowany przez hr. Tarnowskich, niekonsekrowany, pod tyt. Wniebowzięcia Najśw. P. Maryi w 1787 r. Kaplica w Husaczówce i Kopaczowie, proboszcz kś. Wincenty Krupski. W 1845 r. na miejscu dawnego, drewnianego, stanął tu nowy kośoiół z muru, pod t. wezw. , ze składek parafian w 1850 r, konsekrowany przez bis kupa łuckożytom. kś. Kacpra Borowskiego. Parafia katol. , dekanatu kijowskiego, 1, 204 wiernych. W 1828 r. Antoni Proskura sprze dał W. Nikodemowi Lewandowskiemu. Po Proskurach pozostało sławne stado koni Tar nowskich, noszące miano hetmańskiego, a po tem proskurzańskiego. Stado to zostało czę ściami rozprzedane; nabyli je obywatele Ta deusz Chojecki z Holak, Faustyn Rulikowski z Motowidłówki i Adolf Grocholski z Czerwo nej. Gmina wasylewska składa się z 12 okrę gów starostw wiejskich, obejmuje 12 miejsc zamieszkałych mko W. , ma 1, 137 dm. , 12, 282 mk. , 16, 857 dzies, ziemi 8, 566 włośc, 7, 743 dwor. , 558 cerk. . Edw. Rulikowski. Wasylów al. Wasylów Wielki, wś, pow. rawski RawaRuska, 34 klm. na płn. wsch, od RawyRuskiej, 16 klm. na płn. wsch. od sądu pow. w Uhnowie, 14 klm. na płn. zach. od st. kol. , urz. poczt. i tel. w Bełzie. Na zach. leży Krzewica, na płd. Korczmin i Ma chnówek, na wsch. Budyniu i Przewodów wszystkie w pow. sokalskim, na płn. zach. Rzeplin pow. tomaszowskim. Własn. więk sza konwentu sakramentek we Lwowie ma roli orn. 518, łąk i ogr. 97, pastw. 58, lasu 139; wł. mn. roli orn. 1, 099, łąk i ogr. 205, pastw. 31, lasu 2 morg. W r. 1880 było 134 dm. , 843 mk. w gminie, 9 dm. , 43 mk. na obsz. dwor. 712 gr. kat. , 165 rzym. katol, 9 izr. ; 841 Rus. , 45 Pol. Par. rzym. kat. w Zniatynie, gr. kat. w Budyninie. We wsi cerkiew p. w, Narodz. N. M. P. , szkoła etat, młyn i gorzelnia. Lu. Dz. Wasylów, rumun. Wassileu, wś, pow. kocmański na Bukowinie. Gmina ma 1, 314 mk. , obszar dworski w I części 32 mk. , w II części 87 mk. ; cerkiew gr. nieu. parafialna w miejscu, st. pocz. Zastawna odl. 8 klm. . Wąsylów, wś, w par. Łokcza, pow. namiestowski, w hr, orawskiem. Wasylowa Grobla, wś, pow. zasławski, należy do dóbr sławuckich. Wasylówka 1 wś nad małym lewobocz. dopł. Sielnicy Tulczynki pow. bracławski, na pograniczu pow. hajsyńskiego, okr. poL Trościaniec o 25 w. , gra. Klebań, par. katol. Ładyźyn, sąd w Bracławiu o 20 w. ma 74 osad, 442 mk. , 518 dzies, ziemi włośc. , 1, 200 dworskiej, 53 cerkiewnej. Posiada cerkiew p. w. św. Parascewii, wzniesioną w 1715 r. 9 z 812 parafianami. Poprzednio była tu ka plica katol. Należała do dóbr Ładyżyn, Korot kich, następnie do Potockich, dziś Sobańskich. 2. W. , wś, pow. czehryński, w 3 okr. pol. gm. Ositniażka, par. praw. Rejmentarówka, o 68 w. od Czehryna, ma 446 mk. w 1863 r. 393 mk. Założona w 1819 r. przez pułkow. Wasylego Dawydowa, w czasie uwłaszczenia włościan miała 201 dusz rewiz, i 726 dzies. i należała do 5 właścicieli Maryi Zamłyńskiej, Lucyny Jahimowskiej, Florentyny Krasińskiej, Wasylego Krywieckiego i Wasylego Kar czewskiego. 3. W. , kolonia, pow. latyczow ski. 4. W, wś nad rzeką Kalniczką, pow. lipowiecki, w 1 okr. poi, gm. Jurkówka, par. katol. Lińce, o 30 w. od Lipowca, w położe niu górzystem, otoczone lasami, dziś w części wyrąbanemi ob. Dankówka, ma 568 mk. Po siada cerkiew Pokrowską, z drzewa wzniesio ną w 1750 r. i uposażoną 62 dzies. Własność niegdyś ks. Sanguszków, w końcu zeszłego wieku nabyta przez Frańciszka Jaroszyńskiegom, w czasie uwłaszczenia włościan należała w większej połowie do syna jego Oktawiana, w mniejszej zaś do Władysława i Józefa Drze wieckich i Hipolita Czarnomskiego. W 1750 r. zrabowana przez hajdamaków. Porów. Kabatnia i Daszów. 5. W. wś nad rzeką Kamianką, dopł. Rosi, pow. skwirski, w 2 okr. poL, gm. Browki o 3 w. , par. katol. Wczo rajsze, o 36 w. od Skwiry, ma 552 mk. Po dług Pochilewicza w 1863 r. było tu 586 mk. praw. i 41 katol; 244 dusz rewiz. i 1, 095 dzies. ziemi. Cerkiew p. w. Archan. Micha ła, drewniana, niewiad. erekcyi, istniejąca już w 1746 r. , uposażona 44 dzies. ziemi. Wła sność dawniej Konopackich, w czasie uwłasz czenia włościan należała w częściach do Ludwika Glińskiego 123 dusz rewiz. , Dyonize go Rylskiego 73 dusz i Maryanny Pruszyńsklei 48 dusz. Dr. M. J. Krz. Wasylowszczyzna, ob, Wasylów. Vaszecz, ob. Waiec. WaszeSpindt, wś, pow. nizinny, st. p. Gr. Friedrichadorf. Waszejki, wś, pow. kowieński, w 4 okr. poL, o 42 w. od Kowna. Waszeningken, wś, pow. ragnecki, st. p. Budwethen. Waszeninken, pow. wystrucki, st. p. Gruenheide. Waszety, niem. Waschetta wś i dobra, pow. ostródzki, st. p. Hohenstein. Założoną została r. 1637 Kętrzyński, O ludn. poL, 380. Vaszillo, ob. Wasillo. Waszkańce 1. wś nad pot. Jusina, pow. Waszeningken Waszejki Waszkańce Spindt Wasze Vaszecz Wasylowszczyzna Vaszillo Waszety Wasylówka Wasylowa Wąsylów Wasylów Wasylów Waszeninken Waszkiele wileński, w 1 okr. pol, gm. i okr. wiejski Niemenczyn o 9 w. , o 32 1 2 w. od Wilna, ma 9 dm. , 71 mk. katol w 1865 r. 36 dusz rewiz. ; należy do dóbr CzarnyDwór, Par czewskich. 2. W. wś, pow. kowieński, w 1 okr. pol, o 11 w. od Kowna. 3. W. , dwór, pow. nowoaleksandrowski, gm. Dukszty, około 1790 r. Jerzego Szmigielskiego, rotmi strza bracławskiego, później Hercyków, dziś Róży Szyłejkowej, ma 229 dzies. z zaśc. Antoniszki. J. Krz. Waszki, wś nad rzeką Pisną, pow. kolneń ski, gm. Czerwone, par. Kolno, odl 38 w. od Łomży. Mieszkają tu Kurpie. Wś ma 393 morg. 250 mr. roli. Ob. Chludnie, W 1827 r. było 24 dm. , 125 mk. Niegdyś osada mły narska; młyn zniesiono za czasów pruskich, przy uspławnianiu Pisny; posiadaczom w za mian dano 2 1 2 morg. gruntu. Przy młynie znajdowało się 12 morg. łąk, z których kanon wynosił 7 złp. 6 gr. W 1819 r. znajdujemy, na 17 włok. 13 morg. magd. 16 czynsz. , opła cających 225 złp. 15 gr. 1 2 szel czynszu, 7 posiadaczy wieczystych łąk po młynie i grun tów nadanych w zamian za zniesiony młyn sami Waszkiewicze, opłacających 7 zł. 6 gr. wieczystego kanonu, 4 chałupnik. , opłacających po 3 złp. trzydniówki; wś sama wchodziła w skład dóbr MałyPłock. Gromada dawała dziesięcinę snopowe proboszczowi z Kolna. W 1819 r. 131 mk. 28 męż. , 30 kob. , 15 syn. , 11 córek starszych nad 10 lat, 24 syn. , 19 có rek młodszych nad 10 lat, 3 parob. , 1 dziew ka; 19 koni, 36 woł. , 15 świń, 23 krowy, 29 owiec, 3 jał. Lud. Krz. Waszkiele 1. wś nad Raduńką, pow. lidz ki, w 2 okr. pol, gm. Aleksandrowo, okr. wiejski i dobra, hr. Potockich, Kozakowszczyzna, o 16 w. od gminy, 28 od Lidy a 36 od Wasiliszek, ma 7 dm. , 58 mk. katol 2. W. , wś, pow. oszmiański, w 3 okr. pol, gm. Dzie wieniszki o 9 1 2 w. , okr. wiejski Girdziuny, o 35 w. od Oszmiany, ma 4 dm. , 34 mk. katol w 1865 r. 26 dusz rewiz. ; należała. do dóbr Zemłosław, Umiastowskich. 3. W. , wś włośc, tamże, 5 dm. 60 mk. katol podług spisu z 1865 r. wraz z zaśc. Hołynka 28 dusz re wiz. ; należy do dóbr skarbowych Dziewie niszki. J. Krz. Waszkieliszki, wś, pow. rossieński, par. Lalo. Waszkieniszki, zaśc. nad Oszmianką, pow. oszmiański, w 1 okr. pol, gm. Graużyszki, okr. wiejski Horodniki, o 4 w. od Oszmiany, ma 2 dm. , 15 mk. katol w 1865 r. 4 dusze rewiz. ; należał do Śniadeckich. Waszkiewicze, folw. nad Niemnem, pow. lidzki, w 1 okr. pol, gm. i okr. wiejski Gonczary, o 20 w. od Lidy, ma 1 dm. , 49 mk. Posiada kościół katol p. w, św. Anny, z muru wzniesiony w 1763 r. przez Sołłohuba, odbudowany przez Łęskiego, filialny par. Jelna. W XVI w. dziedzictwo Wiszniowieckich, w XVII w. Sapiehów, następnie Sołłohubów, obecnie Łęskich. Opis i widok pałacu podały Kłosy t. VIII 242. Wąszków al Waszkowo, urzęd. Waschke, niekiedy Weszkowa i Wiszkowa, Wascow w r. 1309, Vąskowo r. 1564, Węskowa r. 1580, wś z kościołem i dwór, pow. krobski Rawicz, o 3 klm ku zach. od Ponieca par. i poczta, st dr. żel w Bojanowie o 6 klm. Wś ma 33 dm. , 179 mk. 19 katol, 160 prot. i 158 ha. Dwor ma 5 dym. , 104 mk. 47 katol, 57 prot. i 333 ha 255 roli, 38 łąk, 33 lasu, 6 nieuż. , 0, 62 wody; czysty dochód z ziemi 3, 701 mrk. W r. 1309 pisał się Stanisław z W. ; r. 1382 Tomisław Waszkowski brał udział w zjeździe radomskim Kod. Wielk. , n. 924, 1804. W r. 1564 bi skup pozn. pobierał z 4 ćwierci roli po 3. gr. czyii razem 12 gr. ; r. 1580 było 4 1 2 łan. osiadł i 3 zagr. ; około r. 1600 dziedziczyli tę majętność Zawadzcy, potem r. 1675 Unrugowie, przy schyłku zeszłego wieku Bogusław Unrug, a w nowszych czasach około r. 1853 p. Kordula Krynkowska. Kościół braci czeskich w W. , mówi Łukaszewicz, powstał w r. 1609 i jest poniekąd, kontynuacyą ko ścioła ponieckiego, który gdy w 1606 bra ciom czeskim odebrano. Zawadzki, właściciel W. , wystawił w tej wsi kościół dla braci czeskich, naprzód z drzewa, później nieco 1635 r. murowany. Podczas wojny szwedz kiej za Jana Kazimierza, gdy Leszno spalonem zostało, gmina braci czeskich w W. z swoim pasterzem schroniła się do Szlązka, a kościół opuszczony spalono. Po pokoju oliwskim Zawadzki, dziedzic W. , obwinił o ten czyn księdza Krzywińskiego, plebana katol. w Poniecu, i wytoczył sprawę przeciw niemu w konsystorzu poznańskim; ale nie ma jąc dowodów, musiał poszukiwań zaniechać. Kościół odbudowany został z składek, W roku 1675 nabyła W. luterańska rodzina Unrugów; ta wprowadziła do kościoła nabożeństwo według obrządku swego wyznania, dotąd się utrzymujące. Nabożeństwo odprawiało się w nim w polskim i niemieckim języku. Mini strów tego kościoła wylicza Łukaszewicz trzynastu. Około r. 1860 istniały 2 gminy protest. w W. Jakubowa i Piotrowa; Jakubo wa liczyła 519 dusz, rozrzuconych po osa dach; Piotrowa liczyła w 45 osad. 3, 708 dusz, obok 7992 katol Przy drodze z W. do Pomykowa znajdują się ślady nasypów ziem nych. Co do wykopalisk ob. Śnieć t. X. 933. E. Cal Waszkowce, wś i dwa dwory, pow. nowogródzki, w 5 okr. pol snowskim, gm. i par. katol Darewo, o 70 w. od Nowogródka. Wś Waszki Wąszków Waszkowce Waszkiewicze Waszkieniszki Waszkieliszki Waszki Watkowa Waszkowce Waszkowica Waszkowskie Waszkowszczyzna Waszkucie Waszkuny Waszlawa Wasztoki Wasztyki Waszulki Waszunowo Waszyka Waszyngton Waszynniki Waszynowice Waszyszki Waszywka Waterkau Watiuha Waszkowce ma 20 osad, z ludnością, pomimo żyznych gruntów, dość ubogą dla braku pastwisk, odległości lasu, a szczególnie zupełnego nie dostatku siana, które sprowadzają z odległo ści 8 10 mil, najmując łąki w dobrach rzepichowskich. Dwór W. Stare, zwany Starym Dworem, otoczony wiekowemi lipami, nabył w 1838 r. od z Protasowiczów Czarnowskiej znany Floryan Bochwic, autor Obrazu my śli, Pomysłów o wychowaniu i in. , zmarły w W. 9 sierpnia 1856 r. , pochowany w Baro wie. Dwór W. Nowe, więcej znany pod na zwą Floryanów, nadaną tej siedzibie przez te raźniejszego właściciela Ottona Bochwica, syna Floryana, wzorowego gospodarza. Jego to staraniem powstały W. Nowe al, Floryanów. Przed dwudziestu laty było na tem miejscu czyste pole, bez żadnego drzewa i budynku. Dziś wznosi się tu pięknie zabudo wany dwór wiejski, a obszerny, zajmujący blisko włókę, sad owocowy, okolony parkiem i oblany rzeczką, stanowi ozdobę okolicy. Sad został założony nietylko w celu osiągnienia dochodu lecz i dla wyprobowania gatunków nadających się najlepiej do hodowli. W par ku jest wielka rozmaitość drzew i krzewów ozdobnych. A. Jel. Waszkowce l. rum. Waszkoutz, wś nad Czeremoszem, pow. i okr. sąd. wyżnicki, posiada cerkiew par. grek. nieun, i parafią gr. katol. , urząd poczt. , szkołę 2klas. , papiernią, stadninę. Gmina ma 4277 mk. , obszar dóbr 151 mk. 2. W. , Sereckie, rum. Waszkoutz, wś nad Seretem, pow. i okrąd sąd. serecki, urząd poczt. w Serecie o 10 klm. . Wś posiada kośoiół par. rz. kat. , parafią gr. nieun. i gr. katol. Par. rz. kat. należy do dekan. czerniowickiego. Gmina ma 647 mk. , obszar większ, posiadł. 41 mk. Waszkowica, węg. Ivaskofalva, wś, w hr, beregskiem Węg. , 229 mk. rus. Waszkowskie wś i folw. dóbr Nieczuj Niechmirów, pow. sieradzki, gm. Majaczewice, par. Burzenin, odl. 19 w. od Sieradza, ma 3 dm. , 47 mk. Dwór ma 550 mr. roli or, , 121 mr. łąk; włościanie 60 mr. roli or. , U mr. łąk, Folw. Waszkowskie Jarocice, w r. 1877 oddzielony od dóbr Niechmirów, miał w r. 1887 rozl mr. 470 gr. orn. i ogr. mr, 374, łąk mr. 28, pastw. mr, 2, lasu mr, 50, nieuż. mr. 16; bud, mur. 3, drewn. 7; las nieurządzony, pokłady wapienia. Waszkowszczyzna, zaśc, pow. święciański, w 3 okr. pol, gm. i par. Komaje o 10 w. , okr. wiejski i dobra, Kątkowskich, Serenczany, o 24 w. od Święcian, ma 1 dm. , 6 mk. starow, w 1865 r. 9 dusz rewiz. , Waszkucie, wś, pow. kowieński, w 2 okr. pol, o 69 w. od Kowna. Waszkuny, wś włośc, pow. wileński, w 4 Słownik Geograficzny T. XIII Zeszyt 146. okr. pol, gm. Worniany o 4 w. , okr. wiejski Goża, o 60 w. od Wilna, ma 8 dm. , 76 mk. katol w 1805 r. 27 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Bystrzyca. Waszlawa, ob. Wiszlawa, Wasztoki 1. wś, pow, nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 55 w. od Nowoaleksandrowska. 2. W. , wś, pow. telszewski, w 4 okr. pol. j o 32 w. od Telsz. Wasztyki, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol, o 52 w, od Nowoaleksandrowska. Waszulki al Waszule, niem. Waschulken, w dok. Waysil, Waschilis, wś, pow. niborski, st. poczt Nibork Neidenburg, W. m. Winryk T. Kniprode nadaje wiernym; Waszulowi Waysel, Siedzisławowi, Alczołtowi oraz Albrechtowi i jego braciom, w ziemi saskiej 40 wł. chełm. , z obowiązkiem 4 służb pruskich; Waszul dostaje 20 wł, Siedzisław 10, Alczołt 8 a Albrecht 2. Dan w Działdowie, r. 1359. W r. 1395 Gunter, Jacek, Piesko i Mirko z W. proszą w. m. Konrada t. Jungingen o odnowienie powyższego przywileju. W r, 1600 mieszkają tu sami Polacy Kętrzyński, O ludn. pol, 337. Waszunowo 1. zaśc. pryw. , pow. wilejski, w 3 okr. pol, gm. Sitce, o 79 w. od Wilejki, 3 dm. , 30 mk. 2. W. , zaśc. prywat. , pow. wilejski, w 3 okr. pol, gm. Sitce, o 73 w. od Wilejki, 1 dm. , 5 mk. katol. Waszyka, zaśc, pow, wiłkomierski, w 2 okr. pol, gm. Traszkuny, o 40 w. od Wiłkomierza. Waszyngton, zaśc, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol, o 45 w. od Nowoaleksandrowska. Waszynniki, wś, pow. oszmiański, w 1 okr. pol, gm. Kucewicze o 3 w. , okr. wiejski Skirdziuny, 17 dusz rewiz. ; należy do dóbr Nowosiołki, Czapskich. Waszynowice, ws włośc nad rz. Wuszozą, pow. wilejski, o 16 w, od. Wilejki, przy b. dr. poczt. z Dołhinowa do Wilejki, 16 dm. , 153 mk. Była tu kaplica drewn. prawosł. Waszyszki 1. dwór, pow. kowieński, w 1 okr. pol, o 21 w. od Kowna. 2. W. , wś, tamże, o 19 w. od Kowna. Waszywka, zaśc, szl. nad jez. Agoryna i Derżyniała, , pow. święciański, w 2 okr. pol, o 20 w. od Święcian, 2 dm. , 13 mk. starow. Vaterhorst, nazwa niem. , os. leśn. Pu stkowie Czykowczyn, pod Darzlubiem, w pow. puckim. Kś. Fr. Waterkau niem. , ob. Odargowo. Watiuha, młyn w Hoszowie, pow. doliniański. Watki, wś, pow. poniewieski, w 3 okr. pol, o 26 w, od Poniewieża, Watkowa, szczyt w pasmie Magóry, w o10 dnodze Beskidów wschodnich, w pow. jasielskim, między rz. Ropą i drogą z Dukli do Barwinka, Wzn. 840 mt. npm. Ob. Kopaniny4. Watkowice 1 Wielkie, niem. Gr. Wattkowitz, w dokum. Wadekowicz 1236, Watkewicz 1414 Wadekaym 1402 11437, Waytkowicz 1513, Waitkowice 1513, Woitkowitz 1773, dobra w Pomezanii, pow. sztumski, st. p. Straszewo, paraf. kat. Postolin; 404 ha 357 roli orn, , 20 łąk, 1 lasu; 1885 r. 8 dm. , 23 dym. , 137 mk. , 108 kat. 29 ew. ; hodowla bydła tucznego, sprzedaż mleka. 2. W. Małe, niem. Kl. Wattkowitz, dobra ryc, tamże, 297 ha 263 roli orn. , 5 łąk, 5 lasu; 1885 r. 7 dm. , 19 dym. , 90 mk. , 69 kat. , 21 ew. ; mleczarnia 80 krów mlecznych, hodowla jagniąt angielskich. Dziedzic Karol Findeisen. Są to osady przez Pomorzan założone, choć r. 1242 mają znów ludność pruską ob. Kętrz. , O ludn. pol. , str. 274 i 278. Lustracya z r. 1570 opiewa, że W. trzymali w ówczas Sebastyan i Kalikst Polaszkowscy; włók. osiadłych było 16, kar czma 1; dochodów 77 fl. 18 gr. R. 1487 mie szkają w W. Watk Schweinichen i Rudisch. R. 1521 nabywa tu Michał Grunwald pewną liczbę włók, na które dostaje przywilej. Baz występuje on jako mieszczanin malborski, drugi raz jako burmistrz sztumski. Od końca XVI w. posiadają W. i M. Watk. Gosławscy. Wizyta Potockiego z r. 1700 opiewa Wat kowice Wielkie ad rationem tempore posses sionis Generosi Gosławski solvebatur per modios siliginis 8, totidem avenae. Nunc a tem pore possessionis Illris Dni Czapski, castellani Elbingensis, nihil solvitur jam a septem annis, scilicet ab anno 1693. Watkowice Ma łe ad rationem siliginis modios 4, totidem avenae pag. 945. Za czasów okupacyi pru skiej posiadał M. Watk. major t. Klinggraef ob. Schmitt Gesch. das Stuhmer Kreises, str. 217. Według topografii Goldbecka z r. 1789 liczył król. folw. W. Watk. 13 dymów i należał do pow. małborskiego, M. Watk. zaś, oznaczone jako dobra szL, miały 14 dymów fob. str. 249. R. 1858 posiadał W. Watk. radzca John z Kwidzyna, M. Watk. zaś Jul. Schlemmer. Kś. Fr. Watkowo wś i fol. nad rz. Sonią, pow. ciechanowski, gm. i par. Gołymin, odl. 16 w. od Ciechanowa, ma 19 dm. , 203 mk. , 375 mr. włośc, 332 folw. majoratu rząd. i 58 mr. rząd. W r. 1827 było 11 dm. , 116 mk. Według reg. pob, pow. ciechanowskiego z r. 1567 wś W. , w par. golińskiej, własność Golińskich, miała włók 8 1 2 ogr. 5, kowala Pawiński, Zródła dziej. , XVI, 328. Watlewo, niem. Battlewo, dobra ryc, pow. chełmiński, paraf. kai Papowo Biskupie, st. poczt. , tel. i kol. Kornatowo, o 3, 6 klm, odl; 534 ha 451 roli or. , 8 łąk; 1885 r. 12 dm. , 32 dym. , 193 mk. , 156 kat. , 37 ew. ; hodowla bydła holend. rasy, zwłaszcza wołów tucznych, owiec rasy Merinos i skopów rasy Rambouillet. Szkoła katol Zachodzi w dok. p. n. Watlaw, Batelfiz, Baddeln, Wattelan należała za czasów krzyżackich do komturstwa papowskiego. R. 1359 dostaje Nowak Noueke z Uścia pół włóki na prawie chełm. , którą przedtem posiadał starosta wsi Watlewa Podil na prawie pol. ob. Kętrz. , O ludn. pol, str. 66. Jeszcze w połowie XVI w. była ta wś bez mieszkańców. W późniejszych czasach mieszkają tu Wilczewscy 1. c, str. 205. Wizyta Strzesza z r. 1667 72 opiewa Batlewo villa regalis ad capitaneatum Golubensem reducta, tres quondam habebat cmethones pag. 14 b. . Wizyta zaś Potockiego z r. 1706 donosi Watlewo praedium, unum coretum siliginis, totidem avenae persolvit; haec villa habebat tres cmethones pag. 14. Według topogr. Goldbecka z r. 1789 liczył tutejszy fol. szl. i wś z wiatrakiem 9 dymów str. 8. R. 1858 dzierżyli te dobra spadkobiercy dziedzica Werkmeister. Watmyt, ob. Otmyt. Watorowo, niem. Watterowo, dawniej Werterowo wś, pow. chełmiński, agent. poczt. i szk. ew. w miejscu 1887 r. 1 naucz. , 69 dz. par. kat. Starogród; 384 ha 355 roli or. , 30 łąk; 1885 r. 17 dm. , 26 dym. , 165 mk. , 53 kat. , 112 ew. W. leży nad szosą między Unislawiem a Chełmnem odl. 6 klm. . Agentura poczt. połączona bezpośrednio z Chełmnem. Należą do niej Dorposz, Kijewo, Kiełp, Kosowizna i Płutowo. Według wizyty Strzesza z r. 1667 72 dawało Wattorowo mesznego po 1 kor. żyta i tyleż owsa od każdego posiadła str. 87. W XVIII w. należała ta wś do bisk. chełmińskich. Inwentarz tegoż biskupstwa z r. 1731 opiewa Wieś W. ma włók 20. 1 Marcin Sieradzki siedzi za prawem na lat 40 ab a. 1700 na 1 włóce, płaci 10 zł, kapłonów daje 3, gęsi 2, robi w żniwa tydzień grabiami i sierpem tydzień. Tenże za drugiem prawem siedzi na 1 wł. na lat 40 ab. a. 1725 i płaci 10 zł; ma podwody co rok jedne do Lubawy, drugą do Toronia sio posyłaó; daje kapłona 1, gęś 1. Tenże za kontraktem ma 1 wł, za którą płaci 20 zł. ; we żniwa powinien robić sierpem i grabiami dni 9. Tenże trzyma według kontraktu do karczmy należącą pół włóki. 2 Józef Sławatycki siedzi za prawem na lat 40 od r. 1724 na 2 wł. , płaci 20 zł. , daje 1 podwodę do Lubawy i 1 do Toronia, kapłonów 2, gęś 1. 3 Wawrzyniec Gożełowski za prawem na lat 40 od r. 1700, ma 2 wł. , płaci 24 zł. ; robi sierpem i grabiami w żniwa o swojej strawie niedziel 2, daje kapłonów karmnych 6, gęsi 4; 4 Jan Watkowice Watkowice Watorowo Watmyt Watlewo Watkowo Watra Watraszew WattlaUs Waty Watycz Watyniec Watzmirs Waubdzatki Wawa Waweliszki Wawer Matyak za prawem siedzi na lat 40 na 1 wł. płaci 10 zł. , we żniwa sierpem i grabiami ty dzień robić powinien, daje kapłonów 4, gęsi 2 karmne; 5 Tomasz Matyak za prawem na lat 40 od r. 1703 na jednej włóce, płaci 6 zł. Marcin Wolborski za kontraktem, ma 1 wł. , płaci 24 zł. , powinien robociznę orać na zagon, na jarzynę gnój wozić i we żniwa po dniu jednym, sierpem i grabiami dni 3 robić. Paweł Pruski ma za kontraktem 1 wł, płaci 24 zł. ; robociznę takąż robić powinien, to jest orać na ugor, na jarzynę gnój i we żniwa robić po dniu jednym, sierpem i grabiami dni 9. 8 Antoni Wolborski za kontraktem, ma 2 wł. , płaci 48 zł. ; robocizny w żniwa odprawiać powinien, to jest orać na ugor, na jarzynę gnój i we żniwa wozić po dni 2, sierpem i grabiami dni 18. 9 Jakub Pruski za kontraktem, ma 2 wł. , płaci 40 zł. Robociznę orać na ugor, na jarzynę gnój i w żniwa wozić po dni 2, sierpem i grabiemi dni 18. 10 Andrzej Matyak za kontraktem, ma 3 4 wł. , płaci 16 zł. 15 gr. 12 Panny Charitatis z Chełmna za prawem mają 2 wł. , płacą 12 zł. 13 Gierałowi do Gutlina przydana 1 wł. 14 Owczarz starogrodzki według kontraktu do owczarni należącego 1 wł. ob. str. 10 11. Razem 264 zł. 15 groszy. Wspomniane 2 wł. panien miłosierdzia zapisał im r. 1700 bisk. Potocki; przedtem zwały się te włóki weberowskie ob. Klasztory żeńskie p. kś. Fankidejskiego, str. 232. Według topogr. Goldbecka z r. 1789 liczyło W. 9 dym. str. 248. Ks. Fr. Watoryno, jezioro, w pow. wilejskim, na brzegach leżą wsi Krucie i Szykowicze. Watra 1. Dorna, wś śród Karpat Bukowińskich, pow. kimpoluński, u zbiegu rz. Dorny z Bystrzycą, posiada parafią grek. nieun. , sąd powiatowy, targi, kąpiele, 3980 mk. Odl. 112 klm, od Suczawy. Obszar większy jest własnością funduszu religijnego. 2. W. Mołdawica Moldawitza, wś w Karpatach Bukowińskich, nad Mołdawicą, pow. kimpoluński, ma parafią gr. nieun. , 987 mk. St. poczt. w gm. Warna o 15 klm. . Obszar większ, posiadłości należy do funduszu religijnego. Są tu źródła nafty już eksploatowane. Watrałówka, grupa domów w Wysoczancej pow. stanisławowski. Watraszew, kol, pow. grójecki, gm. Drwalew, par. Chynów, ma 25 os. , 195 mk. , 425 mr. Wchodziła w skład dóbr Krężel. WattlaUs folw. , pow. welawski, st. poczt. Wehlau. Waty mylnie, ob. Wały. Watycz wś nad rzką t. naz. , pow. orgijewski gub. bessarabskiej, o 18 w. od Orgijewa, ma 30 dm. , 179 mk. , gorzelnią i browar piwny. Waty, wś, pow. łucki, na płd. zach. od Torczyna, posiada kapl. katol. par. Skórzec. W czasie rewizyi zamku łuckiego w 1545 r. wś W. należała do Iwana Kozińskiego, który, wspólnie z innymi, zobowiązany był do utrzymywania dwóch horodni zamkowych Jabłonowski, Rewizye, 41, 57. Podług reg, pob. pow. łuckiego z 1570 r. Paweł Koziński z Wathina i Boryskowiecz wnosi z 6 dym. , 5 ogr. po 4 gr. a Siemion Koziński z Wathina i Ławrowa z 7 dym. , 6 ogrod. po 2 gr. W 1583 r. pierwszy z nich płaci z części W. od 6 dym. , 4 ogr. 2 podsus. , drugi zaś ze swej części t 5 dym, , 4 ogr. , 2 ogrod. a nadto p. Stanisławowa Chmielowska z części wsi Boryskowicz, Watyna i Serhowa z 8 dym. , 8 ogr. Jabłonowski, Wołyń, 5, 6, 97, 98, 123. Watyniec, wś, pow. łucki, na płn. od Watyna. Podług reg. pobor, pow. łuckiego z 1577 r. Olechno Putoszinski płaci z Watincza z 2 dym. po 10 gr. , 5 ogrodn. po 2 gr. a w 1533 r. od 2 dym. , 8 ogr. , 2 ogr. , 3 kom. , 1 2 koła waln. 2 pustowszczyzn po 10 gr. Reg. pob. z 1570 r. podają że tenże Olechno Puthosziński płaci z imienia swego Wathina i matki swej z 5 dym. , 2 ogrod, po 4 gr. 3 ogr. po 2 gr. Jabłonowskie, Wołyń, 5, 61, 107. Watzmirs Gr. i Kl. niem. , ob. Warcimierz i Warcimierek. Waubdzatki, zaśc, pow. wiłkomierski, w 2 okr. poL, gm. Kupiszki, o 103 w. od Wiłkomierza, własność Daneckich, Wawa, wś, pow. kalwaryjski, gm. Olita, par. Mirosław, odl. od Kalwaryi 50 w. , ma 12 dm. , 71 mk. Mieszka tu częściowa szlachta. W 1827 r. 1 dm. , 8 mk. i 7 dm. , 77 mk. Wawel, wzgórze skaliste na lewym brzegu Wisły, na obszarze Krakowa, między Starem Miastem a przedmieściami Nowy Świat i Stradom. Ob. Kraków. Waweliszki, fol, pow. wiłkomierski, w 2 okr. pol. , gm. Subocz, o 04 w. od Wiłkomierza. Szlachcic Sacewicz ma tu 10 dzies. 1 lasu, 1 nieuż. , Tomkiewicz również 10 dzies. 1 lasu, 1 nieuż. . Wawelno, pow. opolski, ob. Bowalno. Wawer, wś i kol. , pow. warszawski, gm. Wawer, par. Zerzno, odl. 12 w. od Warszawy, ma przyst, . drogi żeL nadwiślańskiej, sąd gm. , urząd gm. , 346 mk. , 212 mr. dwors. , 97 mr. włośc. Tor drogi żeL nadwiślańskiej przecina tu się z szosą warszawskobrzeską. Przyst. dr. żel. odl. 10 1 2 w. od stacyi Praga. W. gmina należy do sądu gm. okr. VI w miejscu, ma 12840 mr. obszaru i 4985 mk. w tem 913 niestałych. Śród ludności stałej jest 13 prawosŁ, 571 prot. i 675 żydów. St. pocz. w Miłosny. W skład gm. wchodzą liczne osady fabryczne, kolonie i przedmieścia War Watrałówka Watoryno Wawelno Watoryno Wawin szawy, jak Grochów, Kamionek, Kawęczyn i Ząbki. Br. Ch. Wawerka, mylnie Wawiorka 1. wś kośc, zwana miasteczkiem, pow. lidzki, w 4 okr. poL, gm. Myto dawniej Wawerka, okr wiejski Wawerka, o 21 w. od Lidy a 14 w. od Wasiliszek, ma 4 dm. , 67 mk. katol Podług wiadomości z 1881 r. 73 mk. ; należała do Pietuchowa poprzednio skarbowa. Posiada kościół paraf. katol. p. w. św. Franciszki, z muru wzniesiony w 1840 r. przez Samuela Kostrowickiego, na miejsce dawnego drewnianego, pochodzącego z 1413 r. Parafia katol. , dekanatu raduńskiego, 5692 wiernych. Kaplica w Dylewie; dawniej były też kaplice w Misiewiczach, Lebiodce, Radziwoniszkach, Stankiewiczach i Papierni. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsi Abramiszki, Brzozówka Berezówka, Dragucie, Gordziejowce, Lesanka, Markucie, Michnowce, Mikuty, . Mosiewicze, Olchówka, Piaskowce, Radziwiłowce, Radziwinowce, Sielachy, Siewruka, Smołoki, Szorkina, Wawerka i Zaniewicze oraz okolice szlach. Czaple i Kołomyckie, w ogóle w 1865 r. 332 dusz rewiz. włośc. uwłaszczonych i 85 b. włośc. skarb. 2. W. , fol. , tamże, o 1 w. od mka W. , ma 10 mk. prawosł. , 76 katol. , 13 żydów; własność Butkiewiczów. 3. W. , fol. , tamże, o 28 w. od Lidy a 12 w. od Wasiliszek, ma 13 mk. prawosł. , 28 katol. ; własność Znamierowskich podług spisu z 1865 r. Sumorokowych. Wawerki, Wawiorki wś włośc, pow. wileński, w 5 okr. poL, gm. Ilino o 11 w. , okr, wiejski Słoboda, o 26 w. od Wilna, ma 2 dm. , 19 mk. katol. w 1865 r. 8 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Świrany. Wawerwitz niem. , ob. Wawrowice. Wawery, wś, ob. Wawiory. Wawerynie, wś, pow. rossieński, par. Girtakol. Wawin, Wawino w r. 1580, niekiedy Wabin Wowin i Wąwin, karczma, w pow. krob skim, o 5 klm. na wsch. płd. od Krobi. Nie wykazana w nowszych spisach. W r. 1580 było na W. 7 łan. pustych; r. 1755 odgrani czono Chwałków od W. , który przy schyłku zeszłego wieku wchodził w skład majętności chwałkowskiej. Dziedzicem był Leon Ko walski; około r. 1843 posiadali ją Bojanow scy. E. Cal Wawiorka, ob. Wawerka. Wawiory al. Wawery, wś, pow. sejneński, gm. Kudrany, par. Liszkowo, odl. od Sejn 48 w. , ma 17 dm. , 102 mk. , U os. , 181 mr. Wchodziła w skład dóbr Poniemoń. W 1827 r. 12 dm. , 69 mk. Waworsk mylnie, ob. Warowsk. Wawraczów groń, szczyt górski w Karpatach zachod. , na obszarze gm. Jaworzynki, w pow. cieszyńskim. Wypływa z pod niego pot. Olecka lew. dopł. Olszy. Wawreczka, węg. Vawecska, wś na Wę grzech, w komit. orawskim, pow. namiestow skim, odl 3 klm. na płd, od Namiestowa. W r. 1890 było 92 dm. , 1532 mr, obszaru, 458 mk. 454 Słowaków i 4 Węgrów, 454 rz. kat. i 4 izrael. Par. rz. kat. , poczta i telegraf w Namiestowie, urząd podatk. w Twardo szynie. W. H. Vavrissov, ob, Wawryszów. Wawrochy, niem. Wawrochen, wś, pow. szczycieński, st. pocz. Szczytno Ortelsburg. Wawronice, ob. Wawrowice, Wawrowice, wś i folw. nad rz. Nidą, pow. pińczowski, gm. Wawrowice, par. Wiślica, odl. 21 w. od Pińczowa, mają dwa młyny wodne, pokłady torfu. Leżą w pobliżu drogi z Wiślicy do Korczyna. W 1827 r. było 58 dm. , 416 mk, W r. 1876 folw. W. rozl mr. 400 gr, or. i ogr. mr, 333, łąk mr. 27, pastw. mr. 15, wody mr. 23, nieuż. mr. 12; bud. mur. 5, drew. 9; płodozm. 11 pol. Wś W. os. 46, mr 196; wś Ostrów os. 13, mr 65; wś Pisarka os. 3, mr. 15. Kazimierz król pozwala r. 1366 Michałowi, dziekanowi sandom, przenieść wsi należące do dziekanii sandom. , a w ich liczbie i trzy działy w W. , na prawo niemieckie, średzkie. Inne części posiada Andrzej, podsędek krakow. i sędzia dworski królew, także burgrabia zamku krakow. Kod. Małop, , I, 288, 301, 337; II, 107, 122, 134. W połowie, XV w. ws W. , w pow. Wiślica, składała się z paru części. Dziekan sandomierski miał tu 3 1 2 łana, z których kmiecie płacili po l 1 2 grz, czynszu i musieli podejmować dziekana gdy zjeżdżał. Dziesięcinę dawali kantoryi wiślickiej, wartości 4 grzyw. Piotr Stawiski h. Jastrzębiec miał 11 łan. km. , karczmę z rolą. Z tej części dziesięcinę, wartości 12 grzyw. , brała też scholastrya wiślicka. Folw. rycerski zaś dawał pleb. w Slączynie Długosz, L. B. , I, 314 i 414. Według reg. pob, pow. wiślickiego z r. 1508 wś W. , Skała, Czaszów, własność Sławskiego, płaciły pob. grzyw, 3 gr. 33. W r. 1579 Mikołaj Gniewosz płaci od 12 osad. na 3 łan, , 4 zagr. , 8 biednych, 7 kijaków. W r. 1688 dymów 34 Pawióski, Małop. . 209, 486. Jan Wawrzyniec z Granowa Wodzicki nabył dobra Złota z przyległościami, Wawrowice, Stawiszyce, Rogów, Pełczyska, Nieznanowice, Przygrodów i Wyszyce, Prócz tego posiadał część kopalni olkuskich, które mu przed zniszczeniem ich przez Szwedów dawały tak wielki dochód, iż każdemu z jego dzieci dostało się z tychże kopalni po 600 grzywien srebra Złota księga, XI, 225, na podstawie Wspomnień Stan. hr, Wodzickiego. Gmina W. Wawerka Wawerki Wawerwitz Wawery Wawerynie Wawiorka Wawiory Waworsk Wawraczów Wawreczka Wawrochy Wawronice Wawrowice Wawerka Wawrzeńców Wawrowice w ostatnich latach przestała istnieć i została włączoną do jednej z sąsiednich. Br. Ch. Wawrowice, czesk. Vavrovice, niem. Wawrowitz, wś na Szląsku austr. , pow. i obwód sąd. opawski, odl. 8 klm. na płn. zach. od Opa wy, nad rz. Opawą, która tu tworzy granicę od Szląska pruskiego. Przez obszar wsi prze chodzi gościniec i droga żel. opawskokar niowska. W r. 1893 miały W. 66 dm. i 605 mk. 604 katol i 1 prot; 472 Czechów, 72 Niemców. W. z wsią Palhaniec Palhanec, Palhanetz tworzą jednę gminę administracyj ną. Szkoła ludowa, towarzystwo rolnicze, cukrownia akcyjna. W. H. Wawrowice 1. 1706 Wawronice, niem. Wawerwitz, dok. Wawer i Wauwer, domena rządowa nad jez, Skarlińskiem, pow. lubaw ski, st. p. i paraf. katol. Skarlin o 4 klm. , st. kol. Biskupice o 8 klm. szosą; 295 ha 254 roli orn. , 25 łąk. W 1885 r. 7 dm. , 21 dym. , 123 mk. , 99 katol. , 24 ew. ; hodowla bydła rasy wschodniofryskiej. 2. W. , ws, tamże; 341 ha 224 roli orn. , 22 łąk, 13 lasu; 1885 r. 29 dm. , 41 dym. , 207 mk. , 142 katol, 63 ew. , 2 żyd. ; z tych przypadają na os. młyńską Biedaczek 3 dm. , 24 mk. We wsi szkoła ewang. 3. W. , leśnictwo, tamże; 1 dm, , 7 mk. Według krzyżackich ksiąg szkodowych z r. 1414 obejmowały W. 52 wł; 25 posia deł wraz z zbożem spalił nieprzyjaciel, zabierając 80 koni, 3 kopy świń i 5 ludzi; szkodę oszacowano na 2, 400 grzywien ob. Schultz, Gesch. d. Stadt Culm. , II, 156. W. należały wówczas do wójtowstwa bratyańskiego. Wi zyta Strzesza z r. 1667 72 opiewa Villa Wawrowice ad eundem capitaneatum Bratianensem, cmethones olim in ea octodecim degebant. Residui nunc 4 sunt. Scultetus unus in mansis duobus et tabernator in totidem, ad messalia extradenta similiter obligati t. j. od każdego posiadła o 2 małych wł. po i korcu żyta i tyleż owsa. In supplementum adioitur specificatio agrorum cmethonalium Ka nia Bartnik, Żywizna, Walerian, Wieczorek, Szargawa, Wołyniec, Leman, Szymanek, Waldo Lesny, Jędrzej Bartnik, Pliszka, Jędrzejek Stagno, Marmaza Bartnik, Golec Grom, Narodzanek, Jeznach, Smolników dwaj ob. str. 282 i 281. Wizyta Potockiego z r. 1706 donosi, że W. obejmowały włók 40 i że prob. pobierał od każdej włóki osiadłej po pół korcy żyta i tyleż owsa str. 507. Według topogr. Goldbecka z r. 1789 liczyły wś i folw. W. 21 dymów str. 249. Kś. Fr. Wawrowo, wś i folw. , pow. mławski, gm. Zieluń, par. Dłutowo, odl 31 w. od Mławy, ma 10 dm. , 127 mk W r. 1827 było 8 dm. , 46 mk. Folw. W. , oddzielony od dóbr Dłutowo, rozl 406 mr. gr. orn. i ogr. 362 mr. , łąk 19 mr, , pastw. 14 mr. , nieuż. U mr. ; budowli mur. 1. drew. 4; płodozm. 9 poL Do włościan należy około 36 mr. Według reg. pob. pow. szreńskiego w r. 1578 wś Wawrowo, w pow. Dłotów, miała 3 posiadaczy, 1 1 2 łana, 3 zagr. z rolą; częśó tej wsi należąca do par. Nicko, osiedlona przez szlachtę zagrodo wą, miała 5 właścicieli, 3 łany, 2 zagr. bez roli, 1 z rolą Pawiński, Źródła dziej. , XVI, 56, 65. Br. Ch. Wawry, w XVI w. Wawrzy i Wawrowicze, fol, pow. kaliski, gm. Iwanowice, par. Staw, odl 21 w. od Kalisza, ma 1 dm. , 5 mk. Na początku XVI w. dziesięcinę z łan, folw. pobierał pleban, kmiecie zaś dawali meszne po 2 kor. żyta i tyleż owsa Łaski, L. B. , II, 65. Według reg. pob. pow. kaliskiego z r. 1579 wś Wawrowicze, w par. Staw, własność Wawrowskich, miała 2 łany, 8 zagr. Pawiński. Wielkp. , I, 130. Wawryszów, węg. Vawrisó, słow. Vavriszov, wś na Węgrzech, w komit. liptowskim, pow. hradzkim Hradek, LiptóUjvar, nad pot. Mińskiem, dopł. Białej, wpadającej pod Hradkiem do Wagu. W r. 1890 było 804 mk. , 803 Słowaków i 1 Niemiec; 743 prot. augsb. , 58 innych wyznań i 3 izrael; 72 dm. i 1, 602 morg. obszaru. Protestanci należą do par. SwatiPeter SzentPeter, katolicy, do par. Swati Jan Szentlyan, żydzi mają synagogę w Swati Mikulasz Lipto SzentMiklós. Sąd pow. w Hradku LiptoUjvar, a urząd po datkowy w Swati Mikulasz. W miejscu znaj duje się urząd poczt. z kasą oszczędności, sta cya zaś tel. w Hradku. W. H. Wawrzeńców, Wawrzyńców al Glinianka wś, folw. i dobra nad rz. Świder pow. nowomiński, gm. i par. Glinianka, odl 11 w. od Mińska, ma tartak, młyn wodny. W r. 1885 dobra W. al. Glinianka składały się z folw. Glinianka, z przyl Glinki, rozl mr. 4, 612 gr. or. i ogr. mr. 681, łąk mr. 136 pastw. mr. 52, lasu mr. 3, 359, w odpadkach mr. 226, nieuż. mr. 159; bud. mur. 6, drew. 24; las nieurządzony; pokłady torfu. W skład dóbr wchodziły poprzednio wś Glinianka os. 30, mr. 431; wś Czerwonka os. 8, mr. 179; wś Kopki os. 2, mr. 78; wś Wola Karczewska os. 16, mr. 347; wś Wola Ducka os. 22, mr. 296; wś Swierk os. 14, mr. 298; wś Jabłonna os. 20, mr. 222; wś Wola Mlądzka os. 27, mr. 601. Wawrzeńczyce 1 w dok. z r. 1245 Laurinceviz, z r. 1281 Laurinchych, u Długosza Wawrzynczicze. wś, pow. miechowski, gm. i par. Wawrzeńczyce, odl 4 w. od Miechowa, leży nad łachą Wisły przy ujściu strum. Kitlowiec, której główne koryto zakreśla łuk wygięty ku południowi a łacha stanowi jakby cięciwę tego łuku. Wieś rozłożyła się parowiorstową linią na wyniosłem płaskowzgórzu, towarzyszącym lewemu brzegowi łachy. Wieś Wawrzeńczyce Wawrowice Wawrowo Wawry Wawryszów Wawrzkowice Wawrzonkowo Wawrzka Wawrzkowizna Wawrzonkowizna posiada kościół par. murowany, szkołę początkową, dom przytułku dla starców, urząd gm. , 252 dm. i 2. 000 mk. W r. 1827 było 220 dm. i 1, 561 mk. Jestto starożytna osada, odwieczna posiadłość biskupów krakowskich. Przy przewozie przez Wisłę i łachę zdawna wytworzyło się targowisko, na którym ludność puszcz prawego brzegu puszcza niepołomicka wymieniała swe produkty na płody żyznej ziemi proszowskiej. Wieś, przy której powstało targowisko, zwała się pierwotnie Długa Wleś, targowisko powstało w części zwanej Wawrzyńczyce i nazwa ta objęła potem i wieś. Kościół, p. w. św. Maryi Magdaleny, był tu założony, wedle tradycyi, wkrótce po zaprowadzeniu chrześciaństwa; parafia zapewne została urządzona w XII w. ; obecny kościół murowany wzniósł podobno około r. 1223 biskup Iwo Odrowąż. R. 1245 bawi tu Fulko, arcyb. gnieźn. , z kanonikami i Prandota bisk. krak. Kod. Wielk. , n. 244. W r. 1281 dokonywa się tu ugoda między Piotrem, rektorem kościoła w Bodzanowie. a klasztorem staniątkowskim o przysiężne. W r. 1282 Paweł z Przemykowa, bisk. krak, , zawiera tu układ z klasztorem w Saniątkach Kod. dypl. poL, III, 124, 126, 134. Kiedy W. otrzymały prawo miejskie niewiadomo. Długosz nazywa W. miastem; zapewne było to tylko targowisko. Niema tu jednak łanów wymierzonych, lecz tylko siedm domów domus civiles mieszczańskich, z placami i kawałkami roli. Domy te zwano karczmami. Karczmy te należały do biskupa t. j. dawały mu czynsz. Pleban miejscowy posiadał 19 takich domów karczem z placami, które zostawały pod jego juryzdykcyą i dawały mu czynsze w różnej wysokości od 5 gr. i dnia robocizny tygodniowo, do 1 1 2 grzyw, rocznie. Osady te obowiązane były do dwu powab dla biskupa. Łaziennik płacił z 19ej karczmy i zagrody trzy fertony i miał dawać łaźnię za darmo plebanowi, wikaryuszowi, ich służbie i scholarom. Istniała więc już wtedy szkoła. Karczmy te tak liczne funkcyonowały zapewne tylko wczasie targów, które musiały być bardzo ożywione, bo na przewozie przez Wisłę nie było chyba ciągłego ruchu. W samej wsi Długawieś, należącej też do biskupów, było 26 łan. km. , 20 zagrod. Połowę dziesięciny, wartości do 40 grzyw, , pobierał pleban, a drugą połowę prebenda katedralna krakowska, zwana Wawrzyniecka; Folw. biskupi dawał dziesięcinę plebanowi. Do uposażenia plebana należała wieś Wygnanowice o 6 łanach, W. łączył z Krakowem trakt publiczny Długosz, L. B. , I, 84 i II, 173 175. Spisy pobor. z 1490 nie nazywają W. miastem, tak samo i późniejsze. W r. 1581 wś W. , w pow. proszowskim, płaci z części biskupiej od 20 łan km. , 4 zagr. z rolą, 6 czynsz. , 6 komor. z bydl, 12 komor. bez bydła, 5 rzem. , 3 piekarzy, 2 półłanków karczm. , 1 rzeźn. , 2 części plebana Stan. Krasińskiego, kan. krak. , od 15 zagr. czynsz. , 1 kom. z bydl, , 10 kom. bez bydła, 4 rzem. , 4 rzeźn. , 1 dudy. Niema już tylu karczmarzy co za Długosza, ale obecność rzemieślników, piekarzy i rzeźników nadaje osadzie charakter targowiska. W. parafia, dek. miechowski, 2, 874 dusz. W. gmina należy do sądu gm. okr. VI w os. Brzesko Nowe st. poczt. tamże. Gmina ma 5, 075 morg. obszaru i 3, 779 mk. Śród stałej ludnośoi jest 24 żydów. 2. W. , wś i folw. , pow. iłżecki, gm. Rzepin, par. Świętomarz, odl. od Iłży 28 w. , ma 18 dm. , 93 mk. W 1827 r. 3 dm. , 116 mk. W r. 1889 folw. W. rozl. mr. 436 gr. or. i ogr. mr. 363, łąk mr. 22, lasu mr. 39, nieuż. mr. 13; bud. drew. 13; płodozm. 6 i 9 pol. Wś W. os. 16, mr. 58; wś Jawor os, 19 mr. 127. Według reg. pob. pow. sandomier skiego z r. 1508 Stan. Stąka płacił tu 6 gr. W r. 1578 było w części S. Wawrzenckiego 2 osad. , 1 2 łanu, 2 zagr. 1 kom. Inni drobni posiadacze mieli 1 1 2 łanu, 1 osad. , 6 zagr. Pawiński, Małop. , 192, 461. Br. Ch. Wawrzka, w Skorowidzu Pilata Wawraczka, na mapie Kummersberga Wawrska, wś, w pow. grybowskim, na praw. brzegu Biały dopl. Dunajca, o 9, 9 klm. na połd. wschód od Grybowa. Zbudowana zdala od rzeki, na wznies. 555 mt. npm. a 189 mt. nad łożyskiem Biały, u źródeł dwóch potoków. Liczy 54 dm. i 329 mk. , 16 rzym. kat. , 308 gr. kat. i 5 izrael. Rzym. kat. należą do par. w Grybo wie, gr. kat. do par. w Florynce Wafki. Własność tabularna Funduszu religijnego wynosi 242 sąż. pastw. i 41 mr. 883 sąż. lasu; pos. mn. ma 379 mr roli, 100 mr. łąk i ogr. 53 mr. pastw, i 112 mr. lasu. Pierwszy raz spotykamy tą wś w spisie poborów pow. są deckiego z r. 1674 Pawiński, Małop. ; 53a. Zaliczano ją do parafii w Muszynie; była wła snością biskupstwa krakowskiego. W. , graniczy na zachód z Binczarowa, na. płd. z Florynką i Brunarami Niżnemi, na wschód z Ropą, a na płn. z Kądorą. Mac. Wawrzkowice, ob. Wawrzynów. Wawrzkowizna, os. nad rz, Widawką, pow. piotrkowski, gm. Łękawa, par. Gomulin, tartak wodny, 1 dm, , 11 mk. , 35 morg. Wiwrzonki, pow. sierpecki ob. Żukowo W. Wawrzonkowizna, dwie wsi t n. , w pow. lipnowskim, niepodane w ostatnich spisach urzęd. , mieści spis z r. 1827. Pierwsza w par. Wola, miała 15 dm. , 112 mk. , druga, w par. Szpital, 3 dm. , 17 mk. Wawrzonkowo, wś, pow. lipnowski, gm. Ossówka, par. rz. kat. Czernikowo, ewang. Ossówka, odl. 13 w. od Lipna, ma 18 dm. , 123 Wiwrzonki Wawrzka Wawrzymów Wawrzyniec Wawrzyńczyce Wawrzyńcowa Wawrzyńców Wawrzymów Wawrzynów Wawrzyszew Wawrzyny Wawrzynowo Wawrzynka mk. Osada W. Krzywylas powstała z połączenia drobnych uwłaszczonych osad, rozl. mr. 136 gr. or. i ogr. mr. 120, łąk mr. 112, nieuż. mr. 4; bud. mur. 3, drew. 3. Wawrzymów t. X, 737, mylnie, za Warzymowo. Wawrzyńców, wś, fol. i młyn, pow. piotrkowski, gm. Szydłów, par. Gomulin. Wś ma 73 dm. , 529 mk. , 721 morg. ; os. prob. 1 dm. , 7 mk. , 7 morg. ; fol 6 dm. , 48 mk. , 1306 morg. dwors. ; młyn 1 dm. , 9 mk. Wawrzyńcowa góra, ob. Góra św. Wawrzyńca Wawrzyńcowa góra, pod wsią Orzesze, w pow. pszczyńskim, wzniesioną jest 1, 059 st. npm. Wawrzyńczyce, ob. Wawrzeńczyce. Wawrzyniec, niem. Lorenz, 1780 Lorenc, 1686 Lurenc, wś na Kaszubach, nad Czarną Wodą, pow. kościerski, st. p. i kol Kościerzyna, paraf. kat. Lipusz; zawierała 10 posiadeł gburskich i 6 zagród, karczmę i wśród lasu posiadłość prywatną Schludron 1885 r. 2 dm. , 11 mk. ; 327 ha 92 roli orn. , 7 łąk, 51 lasu; 1885 r. liczyła cała gmina 13 dm. , 16 dym. , 75 mk. , 61 kai, 14 ew. Według topogr. Goldbecka z r. 1789 liczyło to w dzierżawę puszczone król. pustkowie 8 dym. i należało do pow. tczewskiego ob. str. 123. R. 1889 zakupił tę w lasach król położoną wś fiskus za 50000 mrk na zagajenie. 2. W. , dobra szL, tamże, 512 ha obszaru 129 roli orn. , 42 łąk, 325 lasu; 1885 r. 6 dm. , 12 dym. , 61 mk. , 46 kai, 15 ew. ; tartak z turbiną; od r. 1880 są wszystkie łąki nawodnione; oprócz tego jest tu zarybek łososiów. Dziedzic Ferd. Zweiger 1885. Lustracya komisyi pruskiej z r. 1772 opiewa Starosta nowowiejski nadał dobra te r. 1769 Jezierskiemu na lat 40 jure erophyteutico za 60 fl zakupnego i 120 fl rocznego kanonu. Folw. zarządza dziedzic sam, oprócz tego jest tu 5 gospodarzy, którzy nie ną gburami, tylko role dzierżawili. Gleba jest tak licha, że prawie dwie trzecie leżą odłogiem, a przez poprzedniego posiadacza została rola całkiem zaniedbana. Folw. wysiewa 36 kor. żyta, 3 1 2 jęczm. , 18 tatarki, 2 1 2 grochu, każdy gospodarz zaś Einsasse 5 korcy żyta, 1 2 jęczm. , 2 tatarki; żniwią 2 1 2 ziarna. Siana zbierają mało; jest teź liche. Dziedzic ma wolną paszę w lesie i mógłby około 100 owiec trzymać. Drzewa jest dosyć, także budowlanego. Jeziora Słupinko i Jeziernia obfitują w ryby. Z gospodarzy płaci każdy 20 fl, karczmarz tylko 14 fl Wyjąwszy jego musi każdy 2 dni orać, 2 dni mierzwę wozić, 8 dni kosą i 8 dni grabiami pracować. Rola nie została nigdy rozmierzona, lecz z czasem wykarczowana. Stan bydła 4 krowy, 4 jałowice, 50 owiec, 10 świń. Podatki wynoszą 4 fl. , do czego go spodarze niczem się nie przyczyniają. Wszy scy są katol R. 1790 nadał król Fryde ryk Wilhelm II radcy Ottonowi Boninowi, dziedzicowi W. Klińcza i dzierżawcy W. , pra wo, że ta ostatnia wyjętą być miała od ju ryzdykcyi wójtowskiej i odtąd podlegać mia ła patrymonialnej juryzdykcyi dziedziców W. Klińcza ob. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ver. , XV, 89. Kś. Fr. Wawrzynka, zaśc, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol, o 6 w. od Nowoaleksandrowska. Wawrzynów al. Wawrzkowice, os. fabr. , pow. konecki, gm. i par. Borkowice, odl od Końskich 15 w. , ma 4 dm. , 41 mk. , 28 morg. dwors. , 24 mr. włośc. Fryszerka żelaza wyrobiła w r. 1875 żelaza kutego 1500 pudów. W 1827 r. 1 dm. , 9 mk Wawrzynowo, dobra, pow. wiłkomierski, w 3 okr. pol, gm. i par. Zmujdki, o 16 w. od Wiłkomierza, własność dawniej Pomarnackich, obecnie Witkowskich, ma 139 dzies. 5 lasu, 10 nieuż. . Wawrzynowo wś, pow. mogilnicki, o 5 klm. na zach. połd. od Trzemeszna, tuż przy drodze żel. gnieźn. inowrocł, wzn. 117, 3 mt. npm. , par. , poczta i st. dr, żel w Trzemesznie; 3 dm. , 28 mk 21 katol, 7 prot. i 99 ha 85 roli. W. istniało już w XVIII w. , było własnością augustynianów trzemeszeńskich. Zabrane przez rząd, wcielone zostało do do meny w Mogilnie. E. Cal. Wawrzyny, wś, pow. kolski, gm. Lubotyn, par. Mąkolno, odl od Koła 18 w. , ma 6 dm. , 64 mk. W r. 1827 było 6 dm. , 55 mk. Wawrzyszew 1. wś i fol, i W. Poduchowny, os. , pow. warszawski, gm. Młociny, par. Wawrzyszew, leży o 6 w. na zach. od Warszawy. Posiada kościół par. murowany, 210 mk. Wś ma 215 morg. włośc, fol 497 mr. , fol poduchowny 107 mr. dwor. i 6 mr. włośc. W r. 1827 było 11 dm. , 138 mk. Jestto dawna osada, wieś książęca, obdarzona zapewne już w XIV w. prawem niemieckiem. Z dawnego nadania dawała dziesięciny kościołowi w Zegrzu nad Narwią. Istniała więc widocznie przed urządzeniem parafii w okolicach Warszawy, W r. 1367 papież Urban V rozstrzyga spór o te dziesięciny między bisk. poznańskim a płockim Kod. Wielk. , Nr. 1584. W r. 1408 Janusz, ks. mazow. , poddaje W. z Młocinami i Powązkami pod juryzdykcyą wójta Starej Warszawy. Parafią i kościół erygował w W. dziedzic wsi Baltazar Smosarski w r. 1543. Oryginał erekcyi przechowuje się w aktach kościelnych. W r. 1818 rząd Królestwa nadał W. na własność Instytutowi agronomicznemu w Marymoncie. Po zamknięciu Instytutu folwark wydzierżawio Waza Wawulicze Wawrzyszkowice Wawrzyszowskie Wawrzyszkowice Wazgirdany Wazgirdy Wazgucie Wazguny no. Obecnie zaprowadzono tu hodowlę bydła dla produkcyi nabiału. W. par. , dek. warszawski dawniej piaseczyński, około 2000 dusz. 2. W. , wś, pow. błoński, gm. Pass, par. Leszno, ma 312 mk. , 305 morg. włośc. W r. 1827 wś rządowa, miała 20 dm. , 187 mk. Konrad, ks. mazow. , nadając r. 1288 klasztorowi czerwińskiemu kościół św. Trójcy w Błoniu, uposaża go między innemi wsią Wawrzyszewo. Według reg. pob. pow. warszawskiego z r. 1580 ze wsi kościelnej W. , w par. Błonie, zakonnik Stanisław Konopniski praepositus Błoński płacił od 7 łan. , młyna o 2 kolach Pawiński, Źródła Dziej. , XVI, 274. 3. W. al. Wawrzyszów, wś, pow radomski, gm. Wolanów, par. Mniszek, odl. od Radomia 17 w. , ma 41 dm. , 337 mk. , 406 morg. dwors. , 94 włośc. W 1827 było 25 dm. , 237 mk. Wymieniona w dok. z r. 1275, w liczbie posiadłosci klasztoru wąchockiego Kod. Małop. , II, 137. Klasztor wąchocki oddaje tę wś r. 1374 Borzujowi z Ninkowa dla zagospodarowania dożywotnio Kod. Małop. , III, 278. W połowie XV w. wś W. , własność klasztoru wąchockiego, miała 20 łan. km. , z których dziesięcinę, wartości około 20 grzyw. , płacono klasztorowi sieciechowskiemu. Dwie karczmy z rolą płaciły dziesięcinę pleb. w Mniszku. Folwark klasztoru wąchockiego niedawał dziesięciny Długosz, L. B. , II, 533 i III, 207, 274, 407. Według reg. pob. pow. radomskiego, z r. 1569 Józef Rokicki, urzędnik opata wąchoc, płacił od 15 półłank. , 3 zagr. Pawiń. , Małop. , 318. Br. CL Wawrzyszkowice, Wowrzyszkowo, ob. Kamień, pow. złotowski t. III, 736. Wawrzyszowskie. Wawrzyszkowska Wola, wś osadzona za przywilejem Kazimierza W. z r. 1345 w lasach nad rz. Radomką, należących do klasztoru wąchockiego. Przybrała ona następnie nazwę Rogowa por. Kod. Małop. , III, 58. W połowie XV w. wś ta, własność klasztoru wąchockiego, miała 2 łany km. , z których płacono dziesięcinę klaszt. sieciechowskiemu. Była też karczma i zagrodnicy Długosz, L. B. , II, 533 i III, 274. Wawulicze 1. folw. , pow. kobryński, w 3 okr. pol, , gm. Wołowel, należy do dóbr Zakoziel Kaliksta Orzeszko. 2. W. al Łyczkowce, sioło, pow. kobryński, w 4 okr. pol, gm. Bezdzieź, o 60 w. od Kobrynia, 434 dzies. ziemi włośc, 70 1 2cerkiewnej, 288 dworskiej 195 roli i pod zabud. i 93 lasu, należącej do Orzeszków. Parafia praw. , dekanatu błagoczynia Bozdżież, 1329 wiernych. 3. W. dobra nad bezim. dopł. do strugi jeziornej, zw. Usocha, pow. bobrujski, w 1 okr, pol. , gm. Turki, o 13 w. od Bobrujska, przy samym torze dr. żel. lipawskoromeńskiej, przeszło 627 włók. Jest tu przystanek dr. żel. Za czasów Rzplitej należały do stwa bobrujskiego, obecnie, od dość dawna, własność donacyjna Worońcowych. Weliaminowych. Ładna rezydencya, puszcze duże, grunta lekkie, łąk obfitość. Waza Kruk, szczyt na Podolu galicyj. 422 mt. , na obszarze gm. Łahodowa, w pow. przemyślańskim, stanowi jeden człon w paśmie gołogórskim należącym do linii głównego działu wodnego w Europie; zarazem przedstawia Waza Kruk człon w brzegu oddzielającym niż sarmacki od podolskiej wyżyny; ztąd teź są stoki północne daleko silniej pochylone niż stoki południowe. U północnych stoków rozłożyła się osada Łahodów, od strony wschodniej wciska się między Waza Kruk i Nahordy 407 mr. wąska lecz głęboka zatoka niziny sarmackiej w poziomie 270 mt. , którą, się posługuje lwowskoprzemyślański gościniec. Północne stoki są zorane głębokimi do 50 mt. i rozgałęzionymi jarami pot. Dobra i pot. Białego, źródliskowych potoków Gniłej Lipy. Wazawa, Wasau, rzeczka w Kurlandyi, prawy dopływ Widawy, dopł. m. Baltyckiego. Wpada pod Piltynem. Wazbudzie, pow. sejneński, gm. Sereje, par. Mirosław, odl 45 w. od Sejn, ma 22 dm. , 184 mk. W r. 1827 wś rząd. , ma 13 dm. , 93 mk. , par. Sereje. Wazbuty 1. ws, pow. kowieński, w 2 okr. pol, o 48 w. od Kowna. 2. W. , wś, tamże, o 78 w. od Kowna. Wazgąjkiemie, wś, pow. maryampolski, gm. Balwierzyszki, par. Preny, odl od Maryampola 37 w. , ma 17 dm. , 182 mk. W 1827 r. było 9 dm. , 128 mk. Wazgiele 1. wś, pow. nowoaleksandrowski, w 1 okr. pol, o 38 w. od Nowoaleksandrowska. 2. W. , wś, pow. wiłkomierski, w 4 okr. poL, gm. Uszpol, o 58 w. od Wiłkomierza; uwłaszczona od dóbr Degule. 3. W. wś, pow. wiłkomierski, w 6 okr. poL, gm. Onikszty, o 40 w. od Wiłkomierza. Wazgily, wś, pow. wilejski, w 1 okr, pol, gm. Radoszkowicze o 8 w. , okr. wiejski Putniki, o 51 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. z Wilna do Mińska, ma 8 dm. , 80 mk. prawosł; należy do dóbr Dekszniany, Wołodkowiczów Wazgirdany, wś i folw. nad jeziorem, pow. trocki, w 4 okr. pol, gm. Orany o 9 w. , okr. wiejski Jakiańce, o 49 w. od Trok. Folw. ma 1 dm. , 9 mk. katol, wś zaś 8 dm. , 95 mk. t. wyzn. w 1865 r. 38 dusz rewiz. ; własność Kopciów. Wazgirdy, folw. , pow. rossieński, w 1 okr. pol, gm. i par. Kołtyniany, o 50 w. od Rossien. Wazgucie, w 5 okr. pol, ska. Wazguny, wś, pow. nowoaleksandrowski, o 90 w. od Nowoaleksandrowwś włośc, pow, wileński, w 2 Wazgily Wazgiele Wazgąjkiemie Wazbuty Wazbudzie Wazawa okr. pol. , gm. Szyrwinty o 9 w. , okr. wiejski Wazguny, o 57 1 2 w. od Wilna, 6 dm. , 65 mk. katol. w 1865 r. 22 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Szeszole. Wskład okręgu wiejskiego wchodzą wsi Miedyle, Unciuny i Wazguny oraz zaśc. Andrzejkiszki, Giemieliszki, Miedyniszki, Rogowszczyzna, Teofiliszki i Wojweryszki, wogóle w 1865 r. 136 dusz rewiz. b. włośc. skarb. Wazino, ob. Goręcin. Waźmino, jezioro pod Kaliszem, pow. kościerski ob. Zeitsch, d. Westpr. Gesch. Ver. , XV, 95. Waznice, weg, AlsoViznicze, wś, w hr. beregskiem Węgry, nad rzeką Latorczą; cerkiew paraf. gr. katol, fabryka ałunu, kuźnice żelaza, 217 mk. Wazów Bazów, podług Rubrycelli dyec. łuckożytomierskiej, wś, w pow. owruckim, z kaplicą katol. par. Narodycze. Będzie to prawdopodobnie Wiazówka. Wazuza, rzeka, w gub. smoleńskiej i twerskiej, prawy dopływ Wołgi. Bierze początek w pow. wiazemskim z błot pod wsią Matriuchową, przepływa pow. Syczewski gub. smoleńskiej i zubcowski gub. twerskiej i pod Zubcowem ma ujście. Długa do 140 w. , bieg ma płn. wschod. ; szeroka od 20 do 40 saż, , głęboka latem 4 do 9 et. , na wiosnę od 16 do 24 st. , brzegi ma wyniosłe i urwiste. Spławna na przestrzeni 42 w. od ujścia Gżaci. Przybiera od prawego brzegu Łukszę, Kocznię i Gźać, od lewego zaś Łośminę i Osugę. Waża, zaśc. szl. nad. jez. t. nazwy, pow. dzisieński, w 3 okr. poL, o 66 w. od Dzisny, 1 dm. , 7 mk. katol. Ważany, wś, pow. dryssieński, par. Rosica, attyn. dóbr Sarya, Łopacińskich, ma 260 1 2 dzies, ziemi dworskiej. Ważatkiemie, wś, pow, maryampolski, gm. Pogiermoń, par. Preny, leży w stronie półn. wschod. od Maryampola odl. 49 w. , od Pren st. poczt. 7 w. ma 19 dm. , 164 mk. , 769 morg. W r. 1827 było 13 dm. , 101 mk Ważdele, wa, pow. wiłkomierski, w 2 okr, pol, gm. Subocz, o 45 w. od Wiłkomierza. Waże, jezioro, w pow. dziśnieńskim, pod osadami Głybka, Muraszki i Podlesie. Waże, z niem. Warze, szczyt tatrzańskij ob. Staroleśniański Wierch Ważec, szczyt w Tatrach Niżnich, na Spiżu ob. t XI, 118 i XII, 258. Ważec, węg. Vazsec, wś na Węgrzech, w komit. liptowskim, pow. hradzkim Hradek, LiptoÜjvar, nad Białym Wagiem, przy gościńcu i kolei żelaznej koszyckobogumińskiej. Od wschodu i połd. otaczają wś góry ze szczytami Łaz 895 mt. i Holi vrszok 960 mt. , na zachód i północ otwiera się dolina Wagu. W r. 1890 było 445 dm. i 1515 morg. obszaru; 2768 mk. 2642 Słowaków, 92 Niemców i 5 Węgrów; 263 katol. , 2421 prot, 2 kalwin. i 82 izrael. Protestanci mają kościół w miejscu, rz. katolicy należą do par. Szczyrba, izraelici synagogę w Swati Mikulasz. W. posiada stacyę kolejową, urząd poczt. i kasę oszczędności. Należy do sądu pow. w Hradku a urzędu podatk. w Swatim Mikulaszu. Ważecze zaśc, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr, pol. , o 46 w. od Nowoaleksandrowska. Ważele, wś, pow. telszewski, w 2 okr. poL, o 75 w. od Telsz. Ważginty al. Wajżginty, okolica szlachecka, pow. nowogródzki, w 3 okr. poL, gm. i par. katol. NowaMysz, o 59 w. od Nowogródka, w miejscowości dość leśnej. Mają tu wła sności Siewrukowie przeszło 1 włókę; Sancewiczowie przeszło 3 4 włóki; Soplicowie około 1 włóki; Filipowiczowie około 1 2 włóki. Prawdopodobnie nazwa W. ma zwią zek z nazwą bóstwa pogańskiego Wajźganta, opiekującego się lnem. A. Jel. Ważkowizna, os. fabr. , pow. piotrkowski, gm. Łękawa, par. Grocholice. Istniała tu fryszerka. Ważne, mylnie Ważna, wś nad rz. Kubli czem, dopł. Sobu, pow. hajsyński, okr. poL i gm. Teplik, par. praw. Stepanówka, par. katol. i sąd Grauów, o 27 w. od Hajsyna. Ma 58 osad, 452 mk. , 249 dzies. ziemi włośc, 385 dworskiej; gorzelnia. Własność dawniej Ko morowskich, dziś Słomowskich. Dr. M. Ważne Młyny, dwie os. młyń. nad rz. Wartą, pow. noworadomski, gm. i par, Brzeźnica, 1a ma 2 dm. , 10 mk. , 12 morg. , 2a ma 2 dm. , 6 mk. , 10 morg. ; os, karcz. 1 dm. , 4 morg. W r. 1827 było 2 dm. , 12 mk. Waźnia, rzeczka, w gub. kijowskiej, dopł. Irszy. Ważnica, zaśc. szl. nad jez. Surgłoć, pow. trocki, w 4 okr. poL, o 13 w. od Trok, 1 dm. , 7 mk. katol. Ważniszki 1. wś nad błotami otaczające mi jez. Kolnino, pow. maryampolski, gm. Balwierzyszki, par. Gudele, odl. od Maryam pola 27 w. , ma 8 dm. , 103 mk. W 1827 r. było 6 dm. , 54 mk. , par. Balwierzyszki. 2. W. , al. Wozniszki, wś, pow. kalwaryjski, gm. Janów, par. Ludwinów, odl. od Kalwaryi 7 w. , ma 10 dm. , 47 mk. Wchodziła w skład dóbr Iwaniszki. W 1827 r. 3 dm. , 37 mk. , par. Kalwarya. Br. Ch. Ważyno, też Warzyno Kmiece, wś i folw. i W, Skóry, wś, pow. sierpecki, gm. Białyszewo, par. Goleszyn, odl. 9 w. od Sierpca. W. Kmiece ma 16 dm. , 160 mk. ; W. Skóry ma 14 dm. , 184 mk. Fol. W. Kmiece rozl. mr. 360 gr. or. i ogr. mr. 284, łąk mr. 62, nieuż. mr. 14; bud. mur. 2, drew. 9. Wś W. kmie Waźnia Wazuza Wazów Waznice Waźmino Wazino Wazino ce. os. 18, mr. 70. W. Skóry wś, ma 555 m. należących do drobnej szlachty i 13 włośc. W r. 1827 Ważyno Kmiece miało 8 dm. , 60 mk. , a W. Skóry 9 dm. , 84 mk. Fol. Warzynko al. W. Małe składa się z dwu części jedna ma 148 morg. , druga 146 morg. Wąblewo al. Wąbiewo, urzęd. Wombiewo, Wambow r. 1303, Wambowo r. 1387, Wanbowo r. 1388, potem Wambiewo i Wąbiewo, wś i folw. , pow. kościański Szmigiel, o 7 klm. na półn. wschód od Wielichowa poczta i 5 klm. od półn. kanału Obry; par. Parzęczewo, st. dr. żel. o 9 klm. w Grodzisku Graetz. Wś ma 23 dm. , 193 mk. 186 kat. , 7 prot. i 186 ha 167 roli, 10 łąk. Fol. do Parczewa ma 8 dm. , 97 mk. , właścicielami są Potworowscy. W r. 1303; Unisław i Jan z Goździchowa wspólnie z Woj ciechom Ślepym z sasiedniego Kamieńca sprzedali Szymonowi, plebanowi z Zbąszynia, wszystkie swe zagaje, ciągnące się od drogi z Kowalewa do W, aż do lasu zwanego Łężkiem Kod. Wielkop. , n. 868; r. 1387 8 prawowali się o W. Blizbor, pleban w Brodnicy, z Wicentym Łódzkim i Mścigniew z Mieczo wa z Bartłomiejem Chomęckim z Chomęcic Akta gr. Wielk. , I, n. 236, 472; r. 1564 bi skup pozn. pobierał z 3 łan. os. po fertonie; przy schyłku zeszłego wieku należało W. do Faustyna Zakrzewskiego z Parczewa, później do Potworowskich. E. Cal. Wąborków, ob. Wąworków, Wąbrzeżno, niem. Briesen in Westpreussen, w dok. Wambrez, Wambrzessno al. Fredeke, Wambresin, Fredeck, Vridecke, Frydek, niegdyś rezydencya biskupów chełmińskich, dziś miasto powiatowe, w obwodzie regiencyi kwidzyńskiej. Leży przy kolei wschodniej na przestrzeni ToruńWystruć, między dwoma jeziorami Zamkowem SohlossSee i Wąbrzeskiem FriedeckSee. Gleba piaszczysta, z gliną zmieszanaj średniej urodzajności. Trzy trakty bite rozchodzą się ztąd do Chełmna, Radzyna i Brodnicy. Poczta osobowa dojeżdża do Kornatowa 201 klm. . W mieście jest urząd poborowy, sąd okręg. , urząd poczt. II klasy; dworzec kolei odległy o 3 klm. od miasta. Dalej znajduje się tu kościół katol i ew. , synagoga, nowy ratusz r. 1892, piękny rynek, kasa oszczędności i spółka pożyczkowa, która r. 1884 miała 1, 777, 552 mrk obrotu. Szkoła miejska liczyła 1893 r. 421 dzieci kat, 392 ew. i 55 żyd. Rada miejska składała się 1888 r. z 9 kat. , 7 żyd. i 2 prot. R. . 1885 było tu 437 dm. , 1008 dym. , 2159 mk. kat. , 1893 ew, , 13 baptystów i 589 żyd. , razem 4654 mk. , z których na Plebankę przy, pada 46 mk. i 3 dm. Trudnią się głównie rolnictwem, hodowlą, bydła, handlem zbożowym, sprzedażą świń i przemysłem; Polacy mają 6 handlów kolonialnych i 1 bławatny. Przy spisie bydła 1892 r. naliczono tu 358 koni, 698 rogacizny, 80 owiec, 863 świnie, 169 kóz i 131 ulów pszczół. Co rok odbywają się tu 4 jarmarki a targ raz w tydzień. Obszar miejski z Plebanka obejmuje 1573 ha 1290 roli orn. , 154 łąk. Budżet miejski wynosi na 1893 rok 51231 mrk. Na szkoły wyznaczono 18468 mrk, na ubogich 4125 mrk. W, leży w okolicy dawno zaludnionej. W jeziorze pomiędzy miastem a dzisiejszym cmentarzem miejskim znajdowano od czasu do czasu rozmaite przedmioty. Naczynie gliniane, oryginalnej, kulistej formy i hak bronzowy od wędki znajdują się w zbiorze Tow. Met. w Kwidzynie, a młot kamienny i narzędzie z rogu jeleniego w Muzeum Tow. Przyj. Nauk w Poznaniu. Dalej znaleziono tu czaszki szkieletów z grobów rzędowych wraz z paciorkami i fibulą bronzową. Gdzie dziś cmentarz miejski, istniał niegdyś szaniec, którego kształty pierwotne już się zatarły, W płd. stronie tego szańca, prawie u jego podnóża, natrafiono na szkielet, przy którym znaleziono nóż krzemienny. Jest to jedyny w Prusach Zach. okaz mający pozór wyrobu paleolitycznego ob. Objaśn, do mapy Ossowskiego, str. 30. W. zachodzi po raz pierwszy w przywileju z 1246 r. , w którym w. m. krzyżacki Henryk v. Hohenlohe przekazuje bisk. chełmińskiemu Heidenreichowi 600 włók w ziemi chełmińskiej przy Łozie, t. j. Chełmży, Wąbrzeźnie Wambrez i Bobrowie, które już jego poprzednikowi, biskupowi Chrystyanowi były przyrzeczone ob. ,, U. B. des Bist. Culm. , str. 6, Nr. 14. Kiedy W. dostało pierwszy przywilej miejski nie wiadomo, nowy wystawił r. 1534 bisk. Jan v. Hoefen Dantiscus, nadając zubożałym mieszkańcom oprócz 40 włók, które przy pierwszej lokacyi dla nich były wyznaczone, jeszcze 20 włók należących do pustej wsi Podwiejska, na prawie chełm. Za to mają co rok na św. Marcin dawać po pół grz. pruskiej monety od włóki, grzywnę po 20 groszy licząc, 1 korzec owsa, 2 kury i tłokę czynić według zwyczaju. Nadto użycza im 56 morgów roli, dawniej do zamku biskupiego należących, za które mają płacić po 10 skojców od morgi. Na uznanie zaś naszego zwierzchnictwa mają wszyscy mieszczanie, którzy piwo warzą, na św Marcin płacić po 5 groszy od domu, reszta od każdego domu lub placu po 2 grosze, Nadto przekazujemy miastu domy casas około ratusza zbudowane, browar, łazienki i 5 placów z wszelkim pożytkiem. Z jatek jednak rzeźnickich mają dawać po pół kamienia sadła sepi od każdej, od jatek piekarskich i innych ma połowa daniny wpływać do naszej kasy, połowa do miejskiej. Wreszcie daje biskup miastu herb czyli pieczęć alam aquilae Wąblewo Wąblewo Wąborków Wąbrzeżno unam coloris nigri et per transversum illius alae pedum seu pastorale fixum. Datum in castro nostro Fredeck ob. Woelky, Urkb. d. Bist. Culm, Nr 894, str. 751. O dalszych losach miasta mało mamy wiadomości. Krzyżackie księgi szkodowe z początku XV w. opiewają, że miasto i wioski okoliczne w ostatnich wojnach zostały spalone. W wojnie 13letniej 1454 66 stanęli mieszczanie po stronie Polski i hołdowali królowi w Torunia w końcu maja r. 1454, biskup zaś w Elblągu d, 10 czerwca. Około r. 1466 zajęli Krzyżacy zamek i spalili go ob. Script, rer Pr. , V, pag. 193. R. 1499 był tu burmistrzem proconsul Jan Noborkowski, ławnikami sądu zaś Jan Paker, Stanisław Odoj, Matyasz Mazgaj, Jan Biały i inni; widać ztąd, że żywioł polski nie był tu w mniejszości. R. 1569 był tu burmistrzem Jan Zęgwirtski ob. Kętrz. , O ludn. poL, str. 175. W inwentarzu biskupstwa chełmińskiego z r. 1731 czytamy Miasto W. ma włók 60; siedzi za prawem wiecznemi czasy danym, płacą rokrocznie kanonu z tych 60 włók 100 zł. Pszenicy dają korcy 30, żyta korcy 30, owsa korcy 60. We żniwa na tłukę powinni posyłać ludzi z sierpami 60, do grabienia 60, do wożenia siana wozów 60 od robienia piwa od każdej sztuki powiadają, że dają po wiertlu słodu do dworu. Jarmarków mają 5, gdzie połowa targowego idzie do dworu, a połowa miastu str. 29. R. 1709 liczyło miasto 665 mieszkańców, 84 dymów i 19 pustych placów ob. Topografia Goldbecka, str. 36. R. 1858 było tu 331 dm. , 10 wiatraków, 3030 mk. , mianowicie 1320 ew. , 1310 kat. i 400 żydów; roku zaś 1868 339 dm. , 702 budynków, 3367 mk. , między nimi 1541 ew. i 1304 kat. W W. urodził się r. 1575 O. Bernard, braciszek klasztoru benedyktynów w Lubieniu w Poznańskiem, zmarły r. 1603 tamże w rozgłosie świętości ob. Matka świętych Polska, II, str. 284 i t. d. i Żywot i cuda O. Bernarda z W. p. Chwaliszewskiego, Pozn. 1881. Miasto leży na wyniosłym wschod. brzegu jeziora i jest dosyć regularnie zabudowane naokoło obszernego rynku. Nie posiada budowli archeologicznego znaczenia. Stare obwarowania znikły całkiem. Zamek biskupi stał nieco za miastem na górze, w płn. zach. stronie, w zagięciu jeziora Zamkowego. Składał się zwłaściwego zamku i murem otoczonego przedzamcza Obie części były ze sobą mostem zwodowym połączone. Jego urządzenie wewnętrzne jest nieznane; w dok. z r. 1403 wymieniony jest refektarz zimowy, O kaplicy zamkowej p. w. św. Marka pisze wizyta Strzesza, że i najpiękniejszym kaplicom krzyżackim w niczem nie ustępowała. Z góry zamkowej rozległy widok; na horyzoncie rysuje się jakie 8 kościołów, mnóstwo wiosek i porozrzucanych małych osad. Dziś po zamku pozostała tylko fosa, kawał muru i nieco gruzów. Zbudowanie zamku przypisują bisk. Hermanowi 1301 11. W dok. zachodzi po raz pierwszy w r. 1321 w przywileju bisk. Mikołaja. W 13letniej wojnie 1454 66 wiele ucierpiał, lecz staranni biskupi znowu go naprawili. R. 1599 zezwolił bisk. Tylicki, ażeby cały konwent panien benedyktynek z Torunia w nim się schronił przed powietrzem morowem. Rezydencyą biskupów był zamek wąbrzeski jeszcze w połowie XVII w. Niestety wojny różne, a najbardziej szwedzkie, wszystko zniszczyły. R. 1670 zamek i kaplica pustą już tylko są ruiną. Po sekularyzacyi zezwolił król Fryderyk II, aby na odbudowanie po części spalonego miasta użyto materyału zamku pustego. Kościół katolicki, p. w. Szymona i Judy, patronatu biskupiego, stoi na wzgórzu w płd. zach. stronie miasta. Wschodnia częśó, t. j. presbyteryum i zakrystyą, zbudowane z kamieni i z cegły, pochodzi z początku XIV w. , zachodnia częśó, która się spaliła, została podobno odbudowana około r. 1700 z gruzów starego zamku. Silna lecz nieco za nizka wieża stanęła dopiero r, 1779. Na cmentarzu, murem opasanym, stoi potężny krzyż z ciosanego kamienia. R. 1881 został kościół tutejszy odnowiony i powiększony. Z zabytków zasługuje na uwagę srebrna monstrancya ostrołukowa, kielich srebrny i wielki dzwon, ozdobiony następnym napisem Me fecit Michael Wittwerck Gedani anno 1705. Post casu combustam civitatem Fredecensem et ecclesiam cum suo campanili hanc in honorem S. Theodori M. campanam fieri curavit illustrissimus ac rererendissimus Dom. Theodoricus Potocki Episcopus Culmensis et Pomesaniensis anno 1705. Na szczególną wzmiankę zasługuje wreszcie cudowny, wotami ozdobiony obraz M. Panny, do noszenia przy procesyach przeznaczony, malowany na płótnie. Cała postać okryta srebrną, pozłacaną sukienką i koroną przyozdobiona, około głowy widać promienie i 12 gwiazd złocistych. Na przeciwnej stronie jest obraz Pana Jezusa, bardzo stary, ale nie tak piękny. Obraz N. M. Panny pochodzi z XVI w. , pozłacana rama, pięknej snycerskiej roboty i srebrna sukienka są z początku XVIII w. Od niepamiętnych czasów znajdował się ten obraz w Kowalewie i był u ludu czczony jako cudowny. Dopiero w r. 1685, za zezwoleniem bisk. Opalińskiego, przeniesiony został do Wąbrzeźna ob. Cudowne obrazy p. kś. Fankidejskiego, str. 122. Mesznego pobierał prob. w W. samem około r. 1667 po 1 kor. żyta i tyleż owsa od pługa. Ze wsi od każdego posiadła włościańskiego, składające Wąbrzeżno go się z 2 włók, po 1 kor. żyta i tyleż owsa ob. Wizyta Strzesza, str. 400. Przy kościele istnieje szpital dla 6 ubogich parafian i bractwo Niepok. Pocz. N. M. Panny, fundowane r. 1667, które papież Innocenty XI potwierdził r. 1680. Dawniej było tu także bractwo literackie, założone r. 1593 przez bisk. Piotra Kostkę. R. 1599 fundowała Magdalena z Działyńskich Galczewska przy ołtarzu N. M. P. znacznym kapitałem altarzystę dla bractwa. Kościół ewangielicki stoi w wsch. płd. kącie rynku; zbudowany z cegły r. 1835; dość okazałą wieżę wystawiono r, 1864. Pod względem sztuki zasługuje na wzmiankę obraz w ołtarzu, przedstawiający Chrystusa Pana na górze Oliwnej, dzieło włoskiego malarza Daniela Crespi zMedyolanu 1592 1630; ob. Bauu. Kunstdenkm. der Prov. . Westpreussen, V, pag. 20 i 93. Parafia wąbrzeska, tegoż dekanatu, liczyła 1892 r. 4117 dusz. W jej skład wchodzą Wąbrzeźno, Rozgard, Myśliwiec, Cymbark, Prusy, Plebanka, Wronie, Wałycz, Wałyczyk, Sitno, Trzcianek, Nielub, Czystochleb, Łabędź, Michałki, Stanisławki, Katarzynki i Sicinek. Oprócz tego przyłączony jest do par. kościół w Łopatkach i należące do niego osady Łopatki Polskie i Buczek, Łopatki Niemieckie, Zaskocz i Zalesie, W. i M. Książki, Jarentowice i Friedrichsdorf Do dekanatu wąbrzeskiego należą parafie Niedźwiedź, Błędowo, Wąbrzeźno i Łopatki, Nowa Wieś, Orzechowo, Płużnica i Ryńsk. Wąbrzeski powiat należący do obwodu regiencyi kwidzyńskiej, został utworzony roku 1887 z kończyn powiatu toruńskiego, brodnickiego, grudziądzkiego i chełmińskiego celem wzmocnienia żywiołu niemieckiego. Graniczy na płn, z pow. grudziądzkim, na zach. z pow. chełmińskim i toruńskim, na płd. z Drwęcą i król. polskiem na wschód z pow. brodnickim. Obszaru ma 70548 ha, mianowicie 49352 roli or. , 4981 łąk, 8040 lasu; czysty dochód z ha roli orn. wynosi 12, 53, z ha łąk 10, 57, z ha lasu 2, 35 mrk. Miast liczy pow, 2 Wąbrzeźno i Golub, okręgów wójtowskich 22, gmin wiejskich 51, obwodów dominialnych 69, osad 220, domów mieszkalnych 3960, dymów 7897, gmachów publicznych 9. W r. 1871 było w pow. 35344 mk. , 1875 r. 37265, 1880 r. 39535, 1885 r. 39308. Katolików było 1885 r. 23835, ew. 13926, żydów 1276, dyssydentów 271. Według urzędowego spisu z dnia 1 grud. 1890 r. liczył powiat 39863 mk. 23857 kat. , 14711 prot. , 287 różnych sekt, 1025 żydów. R. 1892 liczył pow. 2800 dzieci szkolnych ew. i 4500 kat. Statystyka szkolna z d. 20 maja 1886 r. wykazuje w 2 miastach powiatu 1404 dzieci, między niemi 759 kat. ; mówiących tylko po polsku było 797, mówiących po polsku i nieImiecku 14; na wsiach liczono 6274 dzieci szkolnych, między niemi 3809 katol. ; mówiących tylko po polsku 3786, mówiących po polsku i niemiecku 73 ob. Pam. fizyogr. , t. IX, r. 1889, str. 50. Toż samo źródło wykazuje w pow. wąbrzeskim 23335 Polakó w. Ludność wiejska jest prawie całkiem polska; Golub, liczący l885 r. 1536 kat. , 614 ew. , 478 żyd. i 7 dyssyd. , jest przeważnie polski, Wąbrzeźno mniej więcej do połowy. Przeciętny zarobek dzienny wynosi w Wąbrzeźnie i w Kowalewie 1, 20 mrk dla mężczyzn, a 80 fen. dla niewiast, w Golubiu jest o 20 fen. wyższy. We wszystkich innych miejecowościach powiatu ustanowiono taryfową płacę dzienną na 1, 10mrk dla mężczyzn a na 75 fen. dla kobiet, zarobek zaś roczny na 360 mrk względnie 240 mrk. Kś. Romuald Frydrychowicz. Wąchabno, urzęd. Wonchabno, Wachobno wr. 1394, Wąchowno 1662, wś i fol. , pow. babimoski, o 4 klm. na płn. zach. od Kopanicy, nad jez. własnem, odpływającem do wielkich jezior, przez które przechodzi Obra dopł. Warty; par. i poczta w Kopanicy Kopnitz, st. dr. źel. o 6 klm. w Babimoście Bomst. Wś z osadą Elisenthal 4 dm. , 47 mk. tworzy okrąg, mający 40 dm. , 280 mk. 232 kat. , 48 prot. i 388 ha 297 roli, 51 łąk, 18 lasu. Folw. do Wielkiej Wsi ma 3 dm. i 66 mk. Os. Elisenthal powstała na obszarze niegdyś starościńskim. Lasy W. zlewają się na północy z lasem babimoskim. W r. 1394 dziedzic Bernard Wierusz z Kopanicy, odnawiając przywilej na sołtystwo w W. , nadał sołtysowi swobody, jak wystawienie jazu wśród łąk Orlich i prawo niemieckie Kod. Wielkop. , n. 1947. W r. 1580 było tu 3 1 2 łan. os. a 3 zagr. ; r. 1662 wchodziło W. w skład ststwa kopanickiego, zabranego po r. 1793 i darowanego hr. Toenne t. Luettichau. Wąchock, w dok. z r. 1219 Vancoz, 1234 Wanche, 1249 Wanchoz 1254 Wancock os. miejska, dawniej miasteczko i opactwo, pow. iłżecki, gm. Wielka Wieś, par. Wąchock, leży w górskiej i lesistej okolicy, nad rz. Kamien ną, przy drodze bitej, łączącej zakłady górnicze nad rzeką Kamienną rozłożone i ciągnącej się od Bzina do Ostrowca. Odl 24 w. na zach. płd. od Iłży, a około 12 w. w linii powietrznej na wschód od Suchedniowa i tyleż na wsch. płd. od Bzina. Rozległe lasy rządowe otaczają w paromilowem promieniu tę osadę. śród tych lasów znajduje się kilka tylko wsi i osad. Obecnie W. posiada kośoiół par. murowany poklasztorny, szkolę początkową, sąd gm. okr. VI, urząd gm. , urząd poczt. , 194 dm. 28 murow. , 1459 mk. Osada młyn. Bugaj ma 2 dm. , 57 mk. , 60 mr. dwor. i 9 włośc. W r. 1827 było 161 dm. , 1138 mk. Wąchabno Wąchock Wąchabno Wąchock Przy kościele klasztornym znajdują się bardzo ciekawe ruiny klasztoru cystersów, stanowiące jeden z piękniejszych zabytków architektury romańskiej. Przy osadzie jest staw, nad którym stały istniejące tu poprzednio zakłady żelazne. Powstanie i rozwój swój osada zawdzięcza głównie klasztorowi cystersów. Klasztor ten, zwany w dokumentach Camina major albo Cella s. Mariae, założony został pierwotnie przez Gedeona, bisk. krakow. 1166 1185 na obszarze wsi Kamionna odległej o 12 w. na zach. płn. od Wąchocka. Dopiero Leszek Biały 1207 1227 przeniósł klasztor do Wąchocka, gdzie wzniesiono gmach murowany. Jak Kamionna tak i Wąchock były posiadłościami biskupiemi, które według Długosza już Gedeon nadał jako uposażenie klasztorowi. Pierwszy znany opat Hugo, w r. 1219 uczestniczy w Wiślicy w rozsądzeniu sporu między benedyktynami a premonstratensami o klasztor św. Wincentego we Wrocławiu. Długosz opowiada, iż zakonnicy tutejsi aż do początku XT w. byli wyłącznie włoskiej narodowości, tak że w klasztorze było wiele ksiąg włoskich plures libros italos a fratribus italis ad monasterium importatos reperies, tymczasem według prof Łuszczkiewicza zarówno imiona opatów jak i architektura budowli klasztornych wskazują na francuzkie pochodzenie zakonników a przynajmniej tych, którzy kierowali budową klasztoru, przedstawiającego ścisły związek w planie z klasztorami w Jędrzejowie z r. 1210, Koprzywnicy i Sulejowie. Klasztor wąchocki był według prof. Łuszczkiewicza ostatnią budowlą wzniesioną w owych czasach przez architektów i mularzy francuzkiego pochodzenia. Zapewne najazd tatarski wypędził ich z Polski. Już klasztor cystersów w Mogile z r. 1266 budują architekci niemieccy. Dach ołowiany klasztoru wąchockiego, zniszczony przez pożar w czasie najazdu Tatarów, świadczy, że przemysł górniczy równie jak i obrabianie kamienia wcześnie tu wprowadzili zakonnicy, posiadający w swych rozległych posiadłościach bogate pokłady mineralne. Przy napadzie Tatarów w r. 1260 poginęły najdawniejsze dokumenty klasztoru, ztąd niemamy aktów pierwszej ni drugiej erekcyi i uposażeń. Szereg dokumentów znanych rozpoczyna akt z r. 1234, którym klasztor wąchocki zamienia dziesięciny z wsi Mikorek i Wielice, które odstępuje klasztorowi miechowskiemu, na dziesięciny z wsi Łączany i Modrzejowice, oddawane przedtem kaplicy św. Jakuba w Skaryszewie. R. 1235 Gumbertus, archidyak. krakow. , za zezwoleniem brata, kasztelana oświecimskigo i jego synów nadaje klasztorowi wś Błonie pod Łęczycą i kaplicę św. Krzyża w Łęczycy z jej uposażeniem, Bolesław Wstydliwy nadaje r. 1249 na prośbę matki claustro de Wanchoz Cisterciensis ordinis in honore beate Marie virginis constructo dziewiątą część produkcyi soli z Bochni i obiecuje dawać trzecią częśó dochodów z kopalń soli, ołowiu, miedzi, któreby ci zakonnicy odnaleźli lub odnalezione już wznowili w księstwie sandomierskiem i krakowskiem. R. 1260 Tatarzy pustoszą klasztor. B. 1271 Bolesław, ks. krakowski, ze względu na klęski od Tatarów poniesione, pozwala klasztorowi osadzić na prawie niemieckiem średzkiem wsi Łukawę i Radoszewice, w pobliżu mostu zwanego Nowirszyn most, przy którym pobierano cło, Radomice i targowisko Bielów nad Nidą, przy trakcie do Marzysza. R. 1273 tenże książę pozwala klasztorowi odnowić zasypany i zalany szyb soli w Bochni, z którego klasztor pobierał dziewiątą część soli. Po oczyszczeniu przez rok cały produkcya należeć będzie do klasztoru a następnie klasztor będzie pobierać trzecią część i dawniej przyznaną dziewiątą, będzie mógł też warzyć cztery, , patellas soli i wystawić sobie cztery wieże vese do warzenia soli ze zródeł dequator monticulis de minore sale. B. 1274 opat wąchocki nabywa wieś Pękosławice pod Waśniowem za 46 grzyw. od Mścigniewa, syna Pakosława. R. 1275 d. 11 czerw. w Stobnicy wydaje Bolesław, ks. krak. i sand. , przywilej potwierdzający dawniejsze nadania i nadający klasztornym dobrom rozległe swobody. Uwalnia je od wszelkich ciężarów, opłat, danin, prawa polskiego, władzy wojewodów, kasztelanów, sędziów, poborców i w ogóle urzędników książęcych, od juryzdykcyi wszelkich sądów, prócz książęcego i to na wezwanie listem książęcym. Prawo polowania na wszelką zwierzynę, nie wyłączając bobrów, z uwolnieniem od zwierzchnictwa pana bobrowego i pana stróżnego co do stróży w grodach. Nadaje dalej książę targowisko przy kościele w Wierzbicy na tych prawach co w Tarsku, potwierdza swobody dawniej nadanych targowisk w Łukowie Niewierszyn most i Radomicach i wylicza wsi należące do klasztoru. Przywilej ten potwierdza Filip, legat papiezki, r. 1280 a Leszek, ks. krakow. , r. 1284. Jan opat W. w 1285 r. przechodzi na opata do Sulejowa, zapewne skutkiem zaszłych tam nieporządków Dok. Kuj. Ulanow, str. 218 220, Nr. 44, 45, 46. R. 1308 Władysław, ks. krakow. , pozwala klasztorowi osadzać wsi na prawie niemieckiem Kod. , Małop. , II, 213. Opat Egidius podpisuje r. 1289 potwierdzenie przywilejów dla Sulejowa. R. 1318 Władysław, ks. krakow. i sandom. , potwierdza dawne przywileje klasztoru i uczynioną na ich mocy zamianę wsi klasztornej Witaszewice Witowice na miasteczko targowisko Kazimierz, wsi klasztor. Smolice na książęcą Babice i nadanego klasztorowi cła w Kazimierzu i Zgierzu na części w Prawęcicach Kod. Wielkop. , 599; Kod. Małop. , II, 241. Wsi te, zdala od klasztoru położone, uległy spustoszeniu i wyludnieniu, tak że klasztor uprasza Kazimierza W. o przyjęcie takowych dożywotnio dla ich podniesienia melioratio i król przyjmuje Kazimierz, Prawęcice, Babice i Prusinowice, z obietnicą zwrotu w przyszłości Kod. Wielkp. , 1594. R. 1318 Jan opat jest kapelanem książęcym. R. 1343 tenże Jan opat sprzedaje sołtystwo we wsiach Kazimiera, Babice i Prawęcice niejakiemu Michałowi fideli nostro famulo za 8 grzyw. Dostaje on w tych wsiach szósty denar z czynszów, trzeci z kar sądowych, R. 1345 król Kazimierz pozwala klasztorowi osadzić wś Wawrzyszowskie dziś Rogowa w par. Mniszek nad rz. Radomirzą. R. 1347 sąd ziemski sandomierski przyznaje klasztorowi prawo posiadania wsi Prusinowice. R. 1354 Jan opat zastawia wś Jabłonicę pow. opoczyński, par. Barkowice Lasocie za 20 grzyw. na 13 lat. R. 1364 Mikołaj opat sprzedaje sołtystwo w Rusinowicach woli świeżo założonej w par. Niewiesz, wsi dziś nieistniejącej. W r. 1364 w Wiślicy potwierdza król przywilej Łokietka z r. 1318. R. 1368 dn. 14 kwiet. klasztor oddaje dożywotnio królowi wsi Kazimierz, Prawęcice, Babice i Prusinowice w ziemi łęczyckiej, opustoszałe, dla zasiedlenia i podniesienia ich. W tymże celu r. 1374 oddaje klasztor Borzujowi z Ninkowa, wojskiemu sand, , wsi Wawrzyszów, Wolę Wawrzyszowską Rogowa i Jabłonicę Kod. Małop. , III, 53, 58, 66, 102, 175, 221, 278. Rozwijający się na posiadłościach klasztoru przemysł górniczy dobywanie rudy żelaznej i przerabianie jej w kuźnicach, łomy kamieni i wyrób kamieni młyńskich i osełek, wzbogacał klasztor i ściągał do osady podklasztornej liczną ludność. Wraz z przemysłem rozwijał sie i ruch handlowy. W r. 1454 Kazimierz Jagiellończyk nadaje wsi Wacboczsko, w ziemi sandomierskiej, pow. radomskim prawo miejskie magdeburskie, pozwala mieszczanom sprzedawać sól, sukno i wszelkie towary w obrębie państwa bez opłaty targowego w miastach królewskich i duchownych. Nadaje targi tygodniowe co wtorek i jarmark na św. Jana Chrzo. Zygmunt I uwalnia r. 1521 mieszczan od opłaty cła i dodaje drugi jarmark na św. Mateusz. Niemcewicz zwiedzając W. w r. 1811 oglądał tu portrety opatów i podaje, jakoby pierwszym opatem Polakiem był Mikołaj Raduński w r. 1461. Inny opat Konopacki, towarzysz podróży i więzienia Jana Kazimierza, człowiek światły, założył kuźnice w Bzinie i Starachowicach. Wojska Rakoczego złupiły i spaliły klasztor w r. 1656. Zniszczało wtedy archiwum i mnóstwo zabytków. Odbudowa kościoła nastąpiła dopiero r. 1695, jak świadczy tablica marmurowa z napisem, nad drzwiami umieszczona. Opactwo wąchockie, jak i inne, oddawano zwykle, jako dodatkowe uposażenie, biskupom lub innym dostojnikom kościelnym. Wreszcie przy końcu XVIII w. zniesiono tę godność a zarząd klasztoru oddano przeorowi. Rząd austryacki włożył na klasztor obowiązek utrzymywania szkoły publicznej. W 1811 r, zastał tu Niemcewicz przeszło stu uczniów. Z tych ośmiu było na koszcie klasztoru, który co rok dwu najlepszych wysyłał do akademii krakowskiej i wypłacał im po 1000 złp. rocznie każdemu jako stypendyum. Po zniesieniu klasztoru szkoła została zamienioną na rządową i jako szkoła obwodowa istniała do r. 1836. W latach 1834 1836 wychodziły w Wieluniu Akta uroczyste zakończenia kursu rocznego nauk. Pozostałe po cystersach budowle klasztorne i kościół przedstawiają ciekawe i piękne pomniki budownictwa romańskiego. Wedle zdania prof. Łuszczkiewicza cystersi po osiedleniu się w Polsce sprowadzili na początku XIII w. z Francyi grono zakonników biegłych w kamieniarstwie, malarstwie i architekturze. Oni to po kolei zbudowali cztery wielkie opactwa w Jędrzejowie 1210, Koprzywnicy 1218, Sulejowie 1232 i wreszcie w Wąchocku ukończone przed r. 1240. Budowle te wzniesione z kamienia w stylu romańskim przedstawiają jeden typ, z pewnemi modyfikacyami i naleciałościami ostrołuku. R. 1260 Tatarzy zniszczyli dach ołowiany na opactwie wąchockim. Pomimo zmian, wprowadzonych przy rozszerzaniu budowli i restauracyach w wieku XVII i XVIII, przechowała się dotąd we wschodnim skrzydle klasztoru pierwotna postać. Mieszczą ta się księgarnia, kapitularz, karcer, korytarz pierwotny, sala opacka. Dół skrzydła wschodniego zachował swe sklepienia i łuki romańskie. Zachodnie skrzydło uległo w wieku XVIII zupełnej przeróbce. Pałac opatów pochodzi z XVI w. Przy klasztorze istniał kościół p. w. św. Elżbiety, dla świeckich, dziś zupełnie zburzony, pozostał tylko dawny kościół klasztorny z kamienia ciosowego. Warstwy kamienia szarobiałego przeplatano są warstwami czerwonego ciosu, pochodzącego z miejscowych łomów. Pozostał przy kościele jeszcze w części dawny portal romański. W wieku XVII rozszerzono okna kościoła i dobudowano kaplicę błogosł. Wincentego Kadłubka. Szczegółowy opis pozostałych budowli, z 12 tablicami rysunków i planów, po Wąchock mieścił prof. Łuszczkiewicz w II tomie Zbiorm wiadomości do historyi sztuki wydawa nego przez Akademię Umiejętności Kraków, 1893 r. . Br. Ch. Wąchoły por. Miedzanka, mylnie, za Warchoły. Wąchowno ob. Kopanica, Wądół 1. Wundul na Mapie sztab. , jeziorko, w pow. czarnkowskim Wieleń, o 9 1 2 klm. na płd. od Wielenia, pod Miała, utworzone przez Rudnik czyli Niedźwiadkę dopł. Noteci. 2. W. , błotko, na Górach, w pow. inowrocławskim. 3. W. , Vondol na Mapie sztab. , jeziorko, w pow. szubińskim Żnin, na płn. wsch. od Gąsawy i 600 kro ków na płn. od Pniew, wzn. 98, 7 mt. npm. ; bez odpływu. E. Cal. Wądół, niem. Wondoll al. Wondol, kol. szlach, do Lińska, pow. świecki, st. pocz. Śli wice; 1885 r. 23 dm. , 138 mk. Powstała pe r. 1789 z części szlach. wsi Lińska, które dziedzice puścili w wieczystą dzierżawę ob. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ver. , 1886, str. 352. Kś. Fr. Wądołek, jeziorko we wsi Dylewo Stare, pow. ostrołęcki. Wądołki 1. wś szlach. 1 włośc, pow. łomżyński, gm. i par. Zambrowo, odl. 28 w. od Łomży, 688 mr. Składa się z kilku części, mających nazwy a W, Borowe r. 1827 było 4 dm. , 33 mk. , b W Bućki, przyl. folw. Krajewo Korytki, ma 19 mr. fol. i 3 os. , 12 mr. włośc, c W. Raczki, r. 1827 było 9 dm. , 64 mk. ; d W. Stare, r. 1827 miały 5 dm. , 16 mk. ; c W. Szwejki, w par. Miastków, miały 5 dm. , 16 mk. f W. Ćwieki, ob. Ćwięki W, W r. 1871 folw. Wądołki Borowe rozl mr. 308 gr. or. i ogr. mr. 171, łąk mr. 31, past. mr. 6, lasu mr. 89, nieuż. mr. 11; bud. drew. 13; las nieurządzony. Wś W. Borowe 08. 5, mr. 3; wś W. Starawieś os. 19, mr. 69; wś W. Bucki os. 3, mr. 12 Wsi te z temi przezwiskami wymieniają akta sądowe ziemi łomż. z r. 1483. W r. 1578 wś Wandołki Vertice Pratnik, w pow. zambrowskim, miała 5 łan. i 8 1 2 łan. ; Wandołki Antiqua 2 łany, 6 zagr. Pawiński, Zródła Dziej. , XVI, 377. 2. W. , fol dóbr Grodzisk, w pow. ostrołęckim. W r. 1827 miał 2 dm. , 12 mk. Wądołowo 1. pow. łomżyński, ob. Chlebiotki. 2. W. , pow. łomżyński, gm. Śniadowo, ob. Grabowo, 3. W. , wś, pow. kolneński, ob. Koniecki 3. 4 W. , ob. Koziki W. 5. W. , pow. szczuczyński, ob. Modzele 7. Wądoły 1. niem. Wondoli wyb. do Łęga, pow. chojnicki, 5 dm. , 37 mk. 2. W. , wyb. do Rytla. Wądrówka, potok, zwany w dalszym biegu Ukiernik, następnie Hołowczanką, dopływ Oporu z lew. brzegu. W, powstaje w Karpatach, u płn. stoków pasma górśkiego, które od najwyższego szczytu grzbietem Waleczniny 1184 nazwać możemy. Grzbiet ten odgranicza od płn. wschodu kotlinę żródliskową Stryja, północne zaś jego stoki przez Opór, który obok W. tu wypływa, należą hydrograficznie także do Stryja. W. powstaje z rozlicznych strumieni, które wacharzowato od szczytów grzbietu Waleczniny ku środkowi się zbiegają. U stóp Romaniowic wypływa pot. Załomeszcze, u stóp Menczela 1040 biorą dwie bezimienne strugi swój początek, pod Płajem 1157 i Słaneszczą 1158 tryszcze główny źródliskowy strumień, z pod Obnahy 1111 i Racenowej 953 wypływa wreszcie pot. Racenowa. Strumienie te zlewają się w obrębie rozległej gminy Hutaru w poziomie około 710 mt. Nieco niżej ok. 1 1 2 klm. przepływa i pot. Załomeszcze i w ten sposób w poziomie ok. 695 mt. potoki, których źródła znajdują się w wysokości 800 900 mt. , już się zlały tworząc pot. Wądrówkę, płynącą doliną poprzeczną w kier. płn. wschodnim. Kierunek ten zatrzymuje W. aż poniżej ujścia z lew. brzegu Smorzanki, poniżej Hołowiecka. Długośó tego poprzecznego biegu rzeki wynosi 13 1 2 klm. Spadek 120 mt. , cz. 8, 8 mt. na 1 klm. Pomimo tak znacznego spadku i licznych skrętów w biegu rzeki, które świadczą o pasowaniu się wód W. z trudnościami poprzecznego biegu, dol. strumienia jest na tyle szeroką, że wzdłuż całej doliny W. , t. j. od samego ujścia do Oporu aż po same źródła prawie, ciągnie się droga wozowa, odgałęzienia zaś od niej bądź to do obszernej dol Oporu na wschód i południe, bądź do dol. Orawy, czy to prowadzą dol strumieni, czy też działami, są przeważnie tylko ścieżkami. W tej części biegu przyjmuje W. z lew. brz. Brymówkę, odkąd w dół zowie się pot. Wądrówka pot. Ukernik, i pot. Smorzankę wypływającą u stóp Ostrego 1026 a wpadającą poniżej Hołowiecka. Z pr. brzegu mamy dopływy pot. Kalniański, pot. Kiczerki płynący od Kiczerki 899 i inne potoki, odwadniające sąsiednie szczyty Horby 869 mt. i Pliszkę 1019. Poniżej Hołowiecka wpływa Wądrówka w podłużną dolinę, skierowaną ku płd. wschodo wi. Strumień płynie w tej części już nieco wolniej doliną szerszą. Dług. tej części biegu 7 klm. , spadek 49 mi, czyli 7 mt. na 1 klm. W tej części biegu otrzymuje Wądrówka dopływy tylko z prawej strony. Brzeg prawy zwarty chociaż nie tak stromy jak lewy. Lecz lewy w dwu miejscach przerwany strumieniem odwadniającym odległy Trościan 1235 mt. i potokiem odprowadzającym wody ze szczytu Klewy 1069. Naprzeciw wierchu Stremeniż 739 mt. wlewa się Hołowczanka w poziomie Wąchoły Wądrówka Wądoły Wądołowo Wądołki Wądołek Wądół Wąchowno Wąchoły Wąglin Wądziebnia 541 mt. do Oporu, wytwarzając płaską, po krytą łąkami równinę. Długośó całego biegu od źródeł po ujście 26 klm. E. R. Wądziebnia, jeziorko pod Górzem, pow. brodnicki. Wądzyn, niem. Wondzyn See, znaczne jezioro, w pow. brodnickim. Przez nie płynie Lutrzyna, dopł. Ossy. Wądzyn, 17. 06 Wądzynek, niem. Wonsin, dobra ryc. nad jeziorem i n. , pow. brodnicki, I st. p. i par. kat. Bobrowo, st. kol. Jabłonowo o U klm. ; 582 ha 483 roli orn. , 26 łąk, 39 lasu; 1885 r. 9 dm. , 27 dym. , 133 mk. , 61 kat. , 71 ew. , 1 dyssyd. Zachodzi już w sta tucie łowickim r. 1222 p. n. , Wansino, póź niej Wonsin, Wansen. Za czasów krzyżackich należał do komturstwa brodnickiego. We dług ksiąg szkodowych krzyżackich z r. 1414 poniosły dobra 200 grzyw, szkody ob. Gesch. d. Stadt Culm von Schultz, II, 160. Wizyta Strzesza z r. 1667 72 opiewa Wądzin sor tes duae nobilium, una nobilis Malewski, alte ra nobilis Kamieński pag. 330. Według topografii Goldbecka z r. 1789 liczy W. wraz z folw. 10 dym. i należał do Wybic kich str. 254. Kś. Fr. Wągi al. . Wongi, wś, pow. lidzki, w 1 okr. poL, gm. Bielica o 12 w. , okr. wiejski Krasnosiele, o 42 w. od Lidy, 23 dm. , 187 mk. w 1865 r. 86 dusz rewiz. ; należała do dóbr Łoziany ks. Wittgensteina, następnie ks. Hohenlohe. Wąglany, ws i fol. nad rz. Wąglanką, pow. opoczyński, gm. i par. Białaczów, odl. od Opoczna 5 w. , mają gorzelnią, browar, 39 dm. , 369 mk. , 1549 morg. dwors. , 443 morg. włośc. Obszar dworski należy do dóbr hr. Małachowskich. W 1827 r. było 28 dm. , 234 mk. Na początku XVI w. dwory szla checkie w tej wsi dawały dziesięcinę, warto ści do 2 seksagen, wikaryuszowi w Białaczo wie Łaski, L. B. , I, 709. W połowie XV w. wś W. Wamblany, w par. Białaczew, własność Strasza h. Odrowąż, miała 6 łan. km. , z których płacono jednego roku dziesię cinę, wartości 2 grzyw. , miejscowej kanonii, a drugiego prebendzie sandomierskiej dwikozkiej. Folw. rycerski i zagr. płacili dzie sięcinę pleb. w Białaczowie Długosz L. B. , I, 366, 377. Według reg. pob. pow. opo czyńskiego z r. 1577 M. Dunin miał tu łan. 1, Leonard Strasz łan. 4, zagr. z rolą 6 Pa wiński, Małop. , 287. Br, Ch. Wąglew al. Wąglów al. Węgłów, wś, pow. konecki, gm. i par. Niekłań, odl. od Końskich 18 w. , ma 18 dm. , 128 mk. , 14 morg. dwors. , 56 mr. włośc. Należy do dóbr Niekłań. W 1827 r. 6 dm. , 75 mk. , par. Odrowąż. Istniała tu kuźnica, która produkowała do 800 cent. żelaza rocznie. Wąglewo, niem, Wanglewo dobra i wś, pow. wołowski, par. ew. i kat. Gross Bargen. W r. 1885 dobra miały 170 ha, 3 dm. , 44 mk. 1 kat. ; wś 15 ha, 8 dm. , 45 mk. 7 kat. . Wąglikowice al. Węglikowice, niem. Funkelkau, wś szlach. i folw. , pow. kościerski, par. kat. i st. p. Kościerzyna o 1 1 4 mili, agentu ra poczt. i szkoła kat. w miejscu. Oprócz folw. , 22 posiadłości włośc, razem 824 ha 315 roli orn. , 19 łak, 9 lasu; 1885 r. 31 dm. , 47 dym. , 295 mk 284 kat. , U ew. . Wizyta Rozdra żewskiego z r. 1583 pisze Wąglikowicze 3 curiae, quaelibet 2 grossos pag. 23. We dług taryfy pobor. z r. 1648 płaciła tu p. Wąglikowska 8 fl 8 gr. ob. Roczn. T. P. N. w Pozn. , 1871, str. 175. Wówczas należały W. do pow. tczewskogdańskiego. R. 1717 wynosiła sympla 24 gr. ob. Cod. Belnensis w Pelplinie, str. 83. Relacya komisyi prus kiej z r. 1772 brzmi W. należą do Agnieszki Zawadzkiej w W. Klińczu. Mieszkańcy są katolikami. Dobra te przypadły Zawadzkie mu per decretum z Gotartowskiego konkursu razem z W. Klińczem, nie są jeszcze wymie rzone i zawierają wiele nieużytecznych pias ków. Wysiew 36 kor. żyta, 5 1 2 jęczm. , 19 tatarki; 8 chałupników Jnstleute. Na wio snę niszczy żyto niezliczone mnóstwo skocz ków. Sianozbiór mały. Dawniej trzymano tu 100 owiec, które wszystkie pozdychały. Las dostarcza drzewa budulcowego i dla W. Klińcza; z drzewem opałowem muszą się skromnie obchodzić. Trzy małe jeziora są bez znaczenia. Folw. ten jest wydzierżawio ny za 150 fl. pośledniej waluty. Chałupnicy odrabiają dzierżawę za mieszkanie i rolę. Tłoki jednak nie czynią żadnej. Pogłówne, które chałupnicy składają, wynosi 2 tal. 30 gr. ob. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ver. , XV, 87. około połowy XVII w. wybudował tu dziedzic Węglikowski prywatną kaplicę z drzewa. Podług wizyty Szembeka z r. 1702 znajdowała się w lichym stanie ob. Utrac. kościoły przez kś. Fankidejskiego, str. 237. Ks. Fr. Wąglin, wś i fol, pow. noworadomski, gm. Gosławice, par. Kodrąb. Wś ma 23 dm. , 144 mk. , 249 morg. ; fol 6 dm. , 12 mk. , 369 morg. Należy do dóbr Kocierzowy. W r. 1827 było 12 dm. , 82 mk, par. Kamieńsko. Według reg. pob. pow. radomskiego z r. 1552 3 wś W. , w par. Kamieńsko, własność Stobieckiego, miała 2 osad. Pawiński, Wielkp. , II, 285. Wągłczew, wś i fol, pow, sieradzki, gm. Wróblew, par. Wągłczew, odl 14 w. od Sieradza, posiada kościół par. murowany, młyn wodny, 33 dm. , 261 mk. W r. 1827 było 24 dm. , 279 mk. Dobra W. składały się w r. 1878 z fol. W. i Orzeł, rozl mr. 1589 fol W. gr. or. i ogr. mr. 697, łąk mr. 98, pastw. Wąg mr. 12, lasu mr. 2, nieuż. mr. 34; bud. mur. 6j, drew. 5; płod. 8o pol. ; fol. Orzeł gr. or. i ogr. mr. 211, lasu mr. 515, nieuż. mr. 15; bud. mur. 1, drew. 3; płodozm. 4 i 8 poL, las nieurządzony, pokłady torfu, młyn. Wś W. os. 38, mr. 186. Jeżeli za wydawcą Kod. Wielkop. odniesiemy do W. wś Wanglow in districtu siradiensi, wymienioną w dok. z r. 1358, to byłaby ona wtedy własnością klasztoru, , Sanocte Marie in Arena Vratislavie. We wsi istniał kościół paraf. , nad któ rym patronat należał do klasztoru Kod. Wielk. , Nr. 2060. E. 1433 Nicolaus de W. jest prokuratorem prob. łęcz. Władysława z Oporowa Kod. dypl. pol. II, 475. Na po czątku XII w. W. był wsią królewską. Ko ściół paraf. , p. w. św. Klemensa, drewniany, istniał już w połowie XV w. Uposażenie plebana składało się z dwu łanów, placu pod karczmę, plebanii placem i ogrodem. Kmie cie ze wsi tej dawali małdraty na stół arcy biskupi z łanów osiadłych a z pustych dzie sięcinę, plebanowi zaś meszne po 3 kor. żyta, tyleż owsa z łanu. Łany sołtysie dawały dziesięcinę plebanowi. W r. 1626 czterej bra cia Łubieńscy, z sąsiedniej Łubny, wsi para fialnej, pochodzący Stanisław i Maciej, bisku pi, Wojciech, kanon. gniezn. , Marcin, Soc. Jesu, wznieśli wspólnym kosztem piękny kośoiół murowany, zaopatrzyli go w bogate aparaty, osadzili przy nim kanoników regul. Grobu Chrystusowego z Miechowa Maciej, biskup chełmski, był przełożonym w Miechowie, zbudowali klasztor dla proboszcza i cztereoh zakonników i dla uposażenia nabyli za 12000 zł. wś Pruchny. Maciej Łubieński, biskup, konsekrował kościół r. 1628. Mieszczą się tu grobowce Łubieńskich. Dawny klasztor sta nowi dziś plebanią. W wielkim ołtarzu jest figura Chrystusa, uważana za cudowną Pię kne organy, o 10 głosach, sprawił 1786 r. kś. Andrzej Skowroński, proboszcz, który wybu dował chór dla muzyki. Rząd pruski zabrał uposażenie w ziemi i wyznaczył za to rocznie 1180 zł. Łaski, L. B. , I, 414 i przypisy. Dzwony kościelne pochodzą z lat 1557, 1628, 1632 Na cmenterzu, w kaplicy św. Jana, jest pomnik grobowy rodziny Gołembowskich. Według lustracyi r. 1564 wś W. , w starostwie sieradzkiem, ma kmieci 14, na 11 1 2 łan. , za grod 2; wójt Wiktorowski 8 1 2 łan. , Docho dy 96 zł. 7 gr. 11 1 2 den. Wójtowstwo na 3 łan. w posiadaniu Wiktorowskiego Lustr. , V, 127, 156. W r. 1734 wojska Augusta III zniszczyły wś. W r. 1771 Antoni Łubieński płaci ztąd kwarty 179 zł. 13 gr. , hyberny 230 zł. 3 gr. Płata wojska. W. par. , dek I sieradzki, 1170 dusz. Opis kościoła pomie ściła Ignacya Piątkowska w Kaliszaninie z r. 1885. Br. Ch. Słownik Geograficzny T. XIII Zeszyt 147 Wąglikowice Wąglewo Wąglew Wąglany Wągi Wądzyn Wądziebnia Wąg Wągłczew Wąg Wągra Wąg Wągra, ob. Węgra. Wągroda 1. miejscowość na Rybnie Skaławskiem, w pow. gnieźnieńskim. 2. W. , na Swidnicy, w pow. wschowskim i inne Wągrodno 1. wś, fol. i dobra nad rzką Jeziorną, pow. grójecki, gm. Wągrodno, par. Praźmów, odl. 10 w. od Grójca, ma gorzelnią, tartak parowy, 375 mk. W 1827 r. było 35 dm. , 344 mk. Dobra W. składały się w r. 1888 z fol. W. , Gabryelin, nomenklatury Biały Ług, rozl. mr. 2504 fol. W. gr. or. i ogr. mr. 599, łąk mr. 71, pastw. mr. 10, lasu mr. 320, nieuż. mr. 25; bud. mur. 2, drew. 22; płodozm. 6, 11 i 12pol. ; fol. Gabryelin z przyl. Biały Ług gr. or. i ogr. mr. 476, łąk 64, pastw. mr. 66, lasu mr. 843, nieuż. mr. 30; bud. mur. 2, drew. 19; las nieurządzony. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś W. os. 34, mr. 412; wś Chośny os. 10, mr. 151; wś Wola Jaroszowa os. 13, mr. 224; wś Kamionka os. 15, mr. 79; wś Koryto os. 22, mr. 150; wś Ławki os. 10, mr. 58. W r. 1476 siedzi tu Nobilis Pylik de Wangrodno. .. cum adiacenciis, cum cmetonibus Kod. Mazow. , 278. R. 1540 wś ta leży w pow. grójeckim distr. Grodzensis. Jakub Vangraczky, Marcin i Mikołaj Ullelynski płacą od 11 łan. i pół ćwierci, Jan Vangraczky zaś ze wsi Vągraczka volya od 1 łana Księgi sądowe czerskie. Wągrodno gmina należy do sądu gm. okr. I w Górze Kalwaryi, tamże stacya poczt. Gmina ma 14965 morg. obszaru i 3270 mk. śród stałej ludności jest 14 prot. i 86 żydów. 2. W. wś, pow. pułtuski, gm. i par. Nasielsk. W 1827 r. 10 dm. , 60 mk. Br. Ch. Wągrodno, jeziorko, w pow. obornickim, pod Długą Gośliną, ku płd. zachodowi Wągrowiec, urzęd. Wongrowitz, Wangrovecz r. 1381, Vangrowiec r. 1392, Wangrowec r. 1393, Wogrowecz r. 1399, niekiedy Węgrowiec, właściwie Wągrodziec, miasto powiatowe w w. ks. poznańskiem, odl. 50 klm. na półn. wschód od Poznania, 41 klm. na półn. zachód od Gniezna, pod 52 48 półn. szer. , 34 58 wschod. dług. , po obu brzegach Wełny praw. dopł. Warty, przy drodze żeL z Rogoźna na Żnin do Inowrocławia. Stare miasto z kościołem katol. i budynkami poklasztornemi rozwinęło się na lew. brzegu Wełny, na ostrowiu utworzonem przez ramię południowo rzeki, mające 2000 kroków dług. , do 500 kroków szer. Ramię to oddziela się od głównego koryta na wschod. krawędzi miasta, wprost ujścia Nielby odpływu jeziora Rgielskiego i wraca do niego na zachodzie, poniżej odpływu jez. Durowskiego. Na tem ramieniu stoją trzy mosty. Za trzecim mostem, gdzie wśród łąk sterczy nasyp, schodzi się to ramię ze spływającem do jez. Łęgowskiego, dokąd zdąża główne koryto. Ostrów 11 Wągroda Wągra Wągrowiec Wągrodno Wągrowiec leżący śród tych ramion wznosi się 841 mt. npm. Powierzchnia ostrowia, na którem rozsiadło się stare miasto, pochyla się ku zach. od 79, 8 do 77, a na połd. sięga 81, l mt. Młyn miejski stoi na praw. brzegu Wełny; most przy nim łączy oba brzegi rzeki, tudzież stare z nowem miastem, mającem stacyą drogi żeL i kościół prot. Zach. część nowego miasta przypiera do połd. kończyny jez. Durowskiego; równolegle z torem dr. żel. bieży ku zach. trakt rogoziński, z którego wychodzą bite trakty do Margonina ku północy i do Kcyni ku półn. wschodowi; z starego miasta wychodzi ku połd. wschodowi trakt gnieźnieński, tudzież droga do sąsiedniego Łęgowa. Wzdłuż toru kolejowego bieży ku wsch. stary gościniec na Rąbczyn do Żernik. Nowe miasto rozwija się na praw. brzegu Wełny. Wschodnia część miasta zowie się Bielawami, a zachodnia starego miasta Podklasztorzem, które mieszanem bywa z Klasztorkiem, pierwotną siedzibą cystersów, leżącą nad Jez. Łekneńskiem, wprost Łekna. Obszaru obejmuje W. 837 ha 632 roli i 111 łąk. Na około miasta stać miało 12 posągów, przedstawiających 12 apostołów. Herb wyobraża modlącego się zakonnika. W. jest siedzibą urzędów powiatowych, tudzież sądu okręg. , komisarza obwod. i urzędu stanu cywil. ; ma dwa kościoły parafialne katolicki i protestancki, gmachy poklasztorne, kaplicę katol. , synagogę, dom miłosierdzia pod zarządem sióstr św. Wincentego à Paulo, dom sierot, szpital, gimnazyum katol. , wyższą szkołę żeńską, dwie szkoły elementarne, drukarnię, aptekę, bank ludowy, różne towarzystwa i 4 jarmarki. Kościół katol. , p. w. św. Jakuba, istniał już w r. 1381, gdy na dniu 22 grud. opat cystersów łekneńskich Ewerard przystąpił do uposażenia go, przekazując plebanowi Piotrowi dwa łany ziemi, które sam sobie wybierze, i dwa korce mąki tygodniowo z młyna wągrowieckiego; dziesięcinę z ról uprawianych na Straszewic oraz meszne po dwa korce żyta i tyleż owsa z każdego łanu; łąkę przy kończynie jez. Durowskiego, ciągnącą się aż do rzeki; rybaka z wolnem rybołówstwem na wodach Wągrówca, Durowa i Łęgowa; kolendę na Boże Narodzenie, którą siedlacy hospites po pół grosza, a zakładnicy subsides po ćwierć grosza płacić mają; prócz tego ustanowił, że mieszczanie, którzy nie uprawiają roli, dawać będą na Wielkanoc dawnym zwyczajem po groszu, w czterech zaś porach roku pobierać mają kleryk i sługa kościelny od Siedlaków po cztery, a od zakładników po dwa denary Kod. Wielkop. , n. 1796. To uposażenie zatwierdził około r. 1429 opat Adolf, dorzucając leżący między plebanią a rybitwą kawał ziemi, gdzieby pro boszcz mógł osadzić zagrodnika, tudzież wolny wrąb w lasach klasztornych. Końcowy dopisek nadania był wynikiem sporów, jakie się toczyły między opatem a plebanem Maciejem Gołąbkiem. Sąd konsystorski przyznał plebanowi wolny wrąb w tychże lasach, a domowników opata, którzy plebana rzeczonego, gdy chciał brać drzewo z lasu, pobili i sponiewierali, skazał na publiczne przeproszenie skrzywdzonego i na pół kamienia wosku do kościoła gnieźn. Łaski, Lib. Ben. , I, 112 przyp. . Proboszczowie utrzymywali zwykle dwóch wikaryuszów, kaznodzieję i nauczyciela, z którymi dzielili się do połowy wszelkiemi oblacyami, odstępując im w całości inne dochody i meszne w Bartodziejach, t. j. po 2 korce żyta i tyleż owsa z łanów kmiecych. W mieście posiadał pleban dworek przy kościele i kawał ziemi. Na jeziorze i na wodach, płynących między jez. Durówskiem i Łęgowskiem, miał wolne rybołówstwo drobnemi sieciami i w tym celu utrzymywał rybaka. Z młyna wodnego, stojącego w mieście, pobierał tygodniowo 2 miary mąki pszennej. Dziesięcinę snopową z pola, Sadami zwanego, zwozili mu mieszczanie, którzy tam rolę uprawiali inni zaś płacili na Boże Narodzenie po pół grosza z dymu, a na Wielkanoc po groszu; komornicy po 4 denary i po pół grosza. Prócz ziemi przy probostwie miał pleban dwa łany roli na każdem polu. tych samych co łany miejskie rozmiarów. Mieszczanie posiadający role dawali meszne po 2 kor. żyta i tyleż owsa z łanu. Tyle też dawali kmiecie w Łaziskach, Ochodzie i Bartodziejach, osadach składających około r. 1520 parafię wągrowiecką, której dochód obliczony był na jednę grzywnę srebra. Plebanem ówczesnym był Paweł z Łobżenicy, archidyakon kamieński. W r. 1550 przelano trzy dzwony kościelne; Krzysztof Grzymułtowski z pobliskich Grzymułtowic darował czwarty. Około r. 1570 stanął nowy, istniejący dotąd kośoiół z cegły, w stylu ostrołukowym, poświęcony w r. 1575 przez sufragana gnieźn. Stanisława Chwalęckiego. W kościele znajduje się cudowny obraz św. Walentego. Zaprowadzono tu bractwa Różańcowe w r. 1592, św. Anny i Bożego Ciała r. 1683, Miłosierdzia i Wstrzemięźliwości około r. 1860. Księgi ślubów zaczynają się od r. 1636, zmarłych od r. 1701, chrztów od r. 1724. Szczegółowy opis kościoła wydali w r. 1881 dr. H. H. i kś. M. C. pod napisem Wiadomości historycznostatystyczne o parafii katol. w W. Dr. Hockenbeck wydał w Lipsku r. 1879 1883 przyczynki do dziejów klasztoru i miasta Wągrówca z czasu od r. 1143 do 1553, p. t. Beitraege zur Geschichte des Klosters Łekno und der Stadt Wongrowitz. Wągrowiec Parafia, wchodząca w skład dekanatu łekneńskiego, liczyła dusz 3402 około r. 1888; do wymienionych osad przybyły Straszewo i Sadki al. Sady. Szkoły paraf. znajdują się w Łaziskach, Ochodzie i Wągrówcu. Kaplica św. Jerzego, założona w nowszych czasach przez plebana Niwarda Musolffa, znajduje się w domu sierot. Kaplica p. w. W. W. Św. istniała od r. 1645 do 1780; stała na cmentarzu, gdzie obecnie wznosi się posąg św. Wojciecha. Kościół protestancki istnieje od r. 1835. Około r. 1860 liczyła parafia 3219 dusz w 65 osadach, obok 13270 katol. Synagoga żydowska powstała za rządów pruskich po r. 1807. Szkoła istniała z dawna przy kościele parafialnym; później przeszła pod opiekę władzy miejskiej. W r. 1608 pobierał nauczyciel z kasy miejskiej 12 fl. i utrzymywał kantora, któremu płacił 5 fl. i 10 gr. ; uczniów było przeszło 80; budynek szkolny mieścił łaźnią dla uczni. Od r. 1851 starano się o założęnie gimnazyum katolickiego, które otwarto dnia 6 maja 1872 r. Plan i rycinę gmachu zamieścił program szkólny z r. 1878 9. O pierwotnym szpitalu kościelnym nie posiamy wiadomości. Gdy szpital, na którego budowę liczne między r. 1548 i 1552 znachodzą się zapisy, zgorzał, pleban zabrał majątek szpitalny. Szpital miejski spalił się w r. 1826. W r. 1848 pleban miejscowy Niward Musolff wystawił szpital dla 9 osób i tyleż sierót. Budynek ten rozebrano w r. 1875. Suchodolski, monograf powiatu wągrowieckiego, wspomina szpital z XT w. dla 12 osób, które pobierały wsparcia z funduszów miejskich. Rotmistrz Łakiński zapisał temu szpitalowi 500 tal. Nowy szpital, którego majątek wynosi około 5000 marek, stanął w r. 1875. Ów rotmistrz Łakiński zapisał testamentem 1837 r. resztę majątku na założenie domu sierot. W r. 1859 wynosił fundusz Łakińskiego 4865 talarów. Pomnik jego stoi na półn. zach. kończynie obszaru Łazisk. Drugi filantrop, pleban Musolff założył w r. 1859 projektowany dom sierot, który obecnie posiada około 100 tysięcy marek majątku i używa praw korporacyjnych. Tym zakładem zawiadywały siostry miłosierdzia do r. 1876. Klasztor cystersów, istniejący przez kilka wieków w W. założony był pierwotnie w Łeknie, oddalonym około 9 klm. od miasta. Dziedzic Łekna, niejaki Zbilut, zaczął około r. 1143 sprowadzać cystersów z Altenberga, w okolicy Kolonii, do swej posiadłości, aż wreszcie w r. 1153 wzniósł im klasztor na przeciwległym brzegu jeziora i wydał dokument fundacyjny, uposażający klasztor dobrami i dochodami. Książę Bolesław i panowie wielkopolscy pododawali od siebie liczno włości i dziesięciny. Około r. 1170 wstępuje do klasztoru Boguchwał, brat arcyb. gnieźn. Bogumiła, głośnego z świętobliwości, i przebywa tu do śmierci r. 1228. Początkowo klasztor gorliwie się zajmuje misyami apostolskimi śród pogańskich Prusaków, na prawym brzegu Wisły. Później jednak w ciągu XIII w. zwraca się działalność zakonników ku kolonizacyi rozległych posiadłości klasztornych i gospodarowaniu na zakładanych folwarkach. R. 1218 papież Honoryusz III, przyjmując klasztor pod swą opiekę, wydaje dokument określający swobody i przywileje dóbr klasztornych i stosunki zakonników do władzy biskupiej. Wkrótce potem sprowadza klasztor wieśniaków niemieckich i osadziwszy ich we wsi Panigrodzie otrzymuje r. 1233 przywilej książęcy, nadający tej wsi prawo niemieckie. Kolonizacya niemiecka dóbr klasztornych postępować będzie coraz energiczniej. Obok tego klasztor nie będzie przyjmował Polaków do grona zakonników. Opaci zostają w przyjaznych stosunkach z Krzyżakami, którzy też w r. 1331, podczas pamiętnego najazdu na Wielkopolskę, oszczędzają dóbr klasztornych. Oddanie się wyłącznie interesom materyalnym i nadmierne wymagania, jakie zapewne stawiał klasztor swym poddanym, wywołać miały silne rozjątrzenie śród ludności Łekna. Wieści o bogactwach klasztornych mogły też pobudzić liczne podówczas i śród szachty nawet jednostki, trudniące się rozbojem. Słowem jednem, wedle podania, klasztor został napadnięty przez mieszkańców Łekna, złupiony i zburzony. W skutek tego zakonnicy postanowili dla większego bezpieczeństwa przenieść klasztor do pobliskiego Wągrowca, w którym stał już kościół uposażony r. 1381 przez opata Eberharda. Przenosiny nastąpiły r. 1396. W r. 1399 pisano jeszcze Łekno czyli Wągrowiec; opata zwano raz łekneńskim, raz wągrowieckim; opatem ówczesnym był Krystyn II, któremu Świętosław i Marcin, bracia przyrodni, sprzedali swą dziedzinę na Łęgniszewie za 40 grzyw. Ten opat układał się z Tomisławem Łukowskim względem powtórnego odgraniczenia Łukowa od Koninka. Ten też opat, lub poprzednik jego prawował się na rokach gnieźnieńskich z nieznanym nam bliżej kasztelanem Janem Akta grodz. Wielk. , II, n. 1372 i 1335. Opat Krystyn II; rządził od r. 1399 do r. 1404; następcami jego byli w r. 1415 Jakub I, r. 1421 23 Krystyn III, przed r. 1426 Adolf, r. 1426 Jakub II, r. 1429 Adolf II, r. 1430 Jakub III, r. 1442 Godfryd III, r. 1448 Gotard, r. 1449 Henryk T, r. 1451 Godfryd IV, r. 1461 Konrad, przed r. 1480 Serwacy, przed r. 1485 Bruno, r. 1485 1508 Jan II, r. 1509 1527 Mikołaj, r. 1527 1536 Jakub IV, r. 1537 1553 Jakub III, ostatni Niemiec na opactwie, który r. 1547 uczestniczył na synodzie łęczyckim. W r. 1493 d. 3 maja król Jan Olbracht zatwierdził w Poznaniu swobody, jakie poprzednicy jego nadali klasztorowi; potem uśmierzył spory toczące się między biskupem pozn. a opatem Janem z powodu miary, jakiej klasztor używał przy składaniu osypów zamkom królewskim w Wałczu i Drahimiu, trzymanym przez biskupa. Król z uwagi, że klasztor odstawiał te osypy w Ujściu, zawyrokował, że korzec ujski ma być używany. Król Zygmunt potwierdził ten wyrok w r. 1513. Pierwszym opatem Polakiem był Andrzej Gozdawa Dzierżanowski, który samych Polaków zakonników za swego opactwa zostawił; przedtem, mówi Paprocki, bywali Niemcy sprowadzani z Kolonii, którzy klasztor bardzo popustoszyli byli, a ledwie nie w niwecz obrócili. Paprocki mógł się naocznie o tem przekonać, ponieważ przebywał w klasztorze i znał osobiście opata. Za rządów Dzierżanowskiego zebrała się w W. na dniu 19 czer. 1580 r. kapituła prowincyonalna cystersów pod przewodnictwem Edmunda a Cruce Crucinus, który uchwały, jakie tam zapadły, wydał w r. 1581 w Krakowie p. n. Statuta Reformationis monastoriorum Cisterciensis Ordinis institutae. Z późniejszych opatów mamy Wojciecha Zarębę Zajączkowskiego r. 1585 1586 i Kacpra Kozielskiego r. 1631. Miasto W. i cała okolica znajdowały się w ręku cystersów. Młyn, niekiedy Węgrówką zwany, istniał już r. 1381; z biegiem czasu przybyło ich więcej. W r. 1451 wójt Michał syn Grzegorza posiadał młyn Walwark folwark z ogrodem przed miastem; sprzedając wójtowstwo opatowi za 44 grzyw. , zrzekł się togo młyna. W r. 1536 powstał młyn przy odpływie jez. Durowskiego, a nieco później młyn konny słodowy. Jeden z młynarzy klasztornych otrzymał w r. 1538 łąke Smolnik i drugą przy winnicy, nieopodal miasta. W r. 1620 posiadał klasztor młyny; Wągrowiecki i Straszewski o 3 kołach, Ostrowski o 2 kołach i Słodowy o 1 kole, które płaciły podatku 24 groszy od koła. W r. 1739 uskuteczniono podział dóbr klasztornych; opactwo odłączono od konwentu. Opat komendataryjny otrzymał dochody z Bartodziejów, Kaliszan, Nowego, Rgielska, Wągrówca, młyna miejskiego, folusza i browaru, a konwent dochody z Bracholina, Kobylca, Koninka, Krosna, Mokronosów, Panigrodza, Sarbki, Straszewa i Turzy. W tym podziale pominięte są posiadłości klasztorne Burowo, Łaziska i Ochodza. W r. 1747 w uroczystość Wniebowstapienia Pańskiego, podczas nabożeństwa, zgorzał klasztor i zabudowania; ogień powstał w browarze. W r. 1773 5 sejm wyznaczył komisyą do rozgraniczenia dóbr Żelic i Michałkowca ur. Jana Lipskiego, wojskiego kaliskiego, z dobrami Sarbką, Nowem i innemi klasztoru wągrowieckiego, potem drugą komisyą do rozgraniczenia dóbr miasteczka Łekna, Kiedrowa, Rąbczyna, Nowej Wsi, Koźlanki i Zamysłowa, dziedzicznych Jakuba Radońskiego, od dóbr Rgielska, Bracholina, Koninka, Tarnowa, Klasztorku, Straszewa czyli Wągrowca, Łazisk czyli Dzierżanny, konwentu i opactwa wągrowieokiego, Siedleczka ur. Miastowskiego, Wiśniewa ur. Gockowskiego, Łukowa ur. Koszutskiego, Mrowińca ur. Polewskiego. W r. 1797 zniesiono klasztor; r. 1835 6 nastąpiła sekularyzacya; klasztor przekształcono na więzienie. Zaraz po zaborze dóbr klasztornych i innych rząd pruski ustanowił tak zwane domeny Łaziska, Turza i Toniszewo, które jeszcze przed 1830 zlał w jednę całość z główną siedzibą urzędu w Wągrówcu. Tak zespoloną domenę składały Adolfo wo, Bartodzieje, Bliżyce, Bobrowniki, Bobrówka, Bracholin, Bukowiec, Dochanowo, Durowo, Eichhausen na Kamienicy, Frauengarten, Frymark, Gole, Skoczagóra i Golki, Gorzyce, Jańczewo Juncewo, Jankowo, Kakulin, Kaliska, Kaliszany, Kamienica, Kobylec, Koninek, Krosno, Langendorf, Łaziska, Łęgowo, Marcinkowo, Mieściska Ulica, Miniszewo, Mokronosy, Namoczydła, Neuhausen, Nowe, Ochodza, Orla, Ostrowski młyn, Panigródz, Pląskowo, Podklasztorze, Popowo Kościelne, Posługówko, Rgielsko, Ruda młyn na Mieścisku, Sarbka, Seehausen, Skocza Góra, Sławomirz, Straszewo, Suczysko, Sulinowo, Szubianki, Tarnowo, Toniszewo, Turza, Wiela, Wymysłowo. Cały obszar wynosił 28402 ha 20772 włościańskich, 6184 dziedzicznych, 837 miejskich i 609 starościńskich i stanowi prawie czwartą część obecnego powiatu wągrowieokiego. O zaludnianiu się W. nie posiadamy szczegółów. Cystersi sprowadzili z Niemiec rzemieślników i osadników, których potomstwo zlało się z miejscową ludnością, a jeżeli zachodziły jakie zaburzenia w mieście, jak np. przy wyborze pierwszego opata Polaka w r. 1553, wina spada na zakonników Niemców, których Wągrówiec pozbył się z czasem. Innowierstwo, nie mające przystępu do W. , nie rozdzieliło ludności na wrogie obozy. Ta ludnośó katolicka, polska i spolszczona, wydała znaczną ilość zakonników i duchownych różnego rodzaju, np. Andrzeja z Wągrówca, mansyonarza gnieźnieńskiego, w r. 1465 i wielu innych, między którymi wyróżnił się kś. jezuita Jakub Wujek 1540 1597 kaznodzieja pierwszorzędny i tłumacz Biblii. Pamiętał on o swem gnieździe rodzinnem, zapisując altaryi św. Krzyża 100 złp. na posiadłości Jana Bledowskiego, Wągrowiec Wągrowiec Maciej Wujek ojciec Jakuba, był ławnikiem w W. między r. 1547 i 1571. W tym okresie czasu dokonał się w urzędzie miejskim przełom językowy łacina ustąpiła miejsca językowi ojczystemu. Akta miejskie, od r. 1568 pisane w języku polskim, przechowały się od r. 1538. Z r. 1579 posiadamy regestra poborowe, według których miasto płaciło 28 grzyw. soszu podwójnego, tudzież podatek od 16 garncy gorzałczanych, od rzemieślników pospolitego rzemiosła 38 fl i 24 gr. , od 8 piekarek, 6 przekupek, 4 rybaków, 2 barbierzy, 2 szynkarek, 8 beczek dorszów, 6 beczek śledzi i 9 komorn. Regestra z r. 1618 1620 są dokładniejsze, aczkolwiek sprzeczne z innemi współczesnemi; według nich płaciło miasto soszu podw. 12 fl. 28 gr. ; z 18 łanów os. po 30 gr. , czyli 18 fl. ; od 76 rzemieśl. , 8 rzeźników, 2 cyrulików, 7 rybaków, 1 łaziennika, 1 aptekarza po 15 gr. , czyli 47 fl. 15 gr. ; od 6 rybaków po 8 gr. l fl. 18 gr. ; od 8 komorników po 6 gr. 1 fl. 18 gr. , czyli razem 81 fi. 19 gr. Z tego roku 1618 1610 podał E. hr. Raczyński w swych Wspomnieniach I, 170 odmienną statystykę, która, jak opiewa odnośny przypisek, miała się znajdować w bibliotece Raczyńskich. Według tej statystyki liczono w W. 305 dm. , między; niemi było urzędniczych jedenaście i jeden; poselski; młynów wodnych było 3 i 1 folusz, który do tysiąca postawów na rok folował; każdy dom opłacał czynszu po 2 grosze; od 20 śladów roii płaciło miasto 10 florenów, za stacyę królewską 14 grzywien rocznie. Kupców było 7, cechów rzemieślniczych 10, między któremi t. zw. łatany, składający się z kołodziejów, stelmachów, kowali, ślusarzy i kotlarzy. Rzemieślników samodzielnych było 150, między nimi złotnicy, puszkarze itp. Cech kuśnierski, najstarszy, posiadający przywilej opacki z r. 1474, liczył w r. 1618 członków 30, piwowarski, istniejący od r. 1536, członków 20, szewcki od 1588 r. 28, rzeźniczy od 1517 r. 10, garncarski od 1588 r. 10, czapniczy kapeluszników od r. 1552 5 członków, tudzież cechy krawców, sukienników i kupców od r. 1588. Bractwo strzeleckie zawiązało się w r. 1547. Z drugą połową XVII wieku zaczął się upadek W. ; w r. 1690 było tylko 115, a 1716 r. 103 dymy. Około r. 1780 pojawia się czterech żydów; około r. 1793 było 670 mk. 30 żydów, 28 zakonników, 25 szewców, 18 szynkarzy, po 8 piwowarów i kuśnierzy, 6 sukienników, po 5 krawców i kołodziejów, 4 garncarzy, 3 powroźników, po 2 rzeźników, kowali, stolarzy i barbierzów, ślusarz, muzykant, oberżysta i aptekarz. Dymów było 113, jarmarków 11 do roku. Miasto utrzymywało stróża nocnego; długów miało około 800 tal. ; dochodu rocznego 164 tal. Około 1800 r. było 809 mk 134 żydów; w 1811 r. 139 dym. , 900 mk; w 1816 r. 138 dm. , 875 mk. 80 prot. , 167 żyd. ; w 1831 r. 154 dm. , 1551 mk 894 katol. , 306 prot. i 351 żyd. ; w 1834 r. 1926 mk 342 prot. , 494 żyd. ; w 1847 r. 2876 mk 750 prot. , 812 żyd. ; w 1862 r. 3354 mk. 761 prot. , 663 żyd. ; w 1871 r. 362 dym. , 4061 mk 2484 katol. , 888 prot. , 689 żyd. ; w 1885 r. 415 dym. , 4330 mk. 2059 płci męz. , 2271 płci żeń. ; 2783 katol. , 915 prot. , 632 żyd. ; w 1888 r. 4392 mk. 929 prot. i 684 żyd. . W. powstał na Prostyniu, przyległości Łęgowa, które cystersi nabyli w r. 1319. Prostynie było drobną osadą, o jednej może chałupie, stojącej na ostrowiu objętem ramionami rzeki Wełny, jakoby na, , wągrodzie; w ręku ruchliwych opatów rozrosło się do tego stopnia, że już w r. 1381 okopane było tamą i miało swój młyn, kościół paraf. i wielu osadników. Z przemianą osady na miasto ustaliła się nowa nazwa Wągrówiec. Opat Ewerard upozażając kościół nazwał osadę miastem a osadników mieszczanami. W r. 1381 pojawia się nazwa W. po raz pierwszy. Późniejsze nieco przeniesienie się cystersów z pod Łękna do W. spowodowało częste mieszanie obu osad. Łekno nie było nigdy własnością zakonników, którzy zanim dokonali zamierzonych przenosin, postarali się o przywilej królewski, uznający W. za miasto; mieszczanin Jakub występuje w r. 1392. W Gnieźnie d. 29 kwiet. 1393 r. król Władysław w otoczeniu Sędziwoja z Szubina, kaliskiego, Jana Ligęzy, łęczyckiego, wojewodów, Mikołaja z Królikowa, gnieźn. , Świętosława z Szubina, kaliskiego, Wincentego z Granowa, nakielskiego, Jana Roli, łęczyckiego kasztelanów, ustanawia jarmark doroczny na dzień św. Jakuba i następny, tudzież targi tygodniowe na wtorki; przy tej sposobności pozwala kupcom i innym jakiegokolwiek stanu ludziom na jarmarkach i targach w W. wystawiać na sprzedaż, sprzedawać, kupować i zamieniać towary swoje według upodobania. Jakkolwiek odnośny dokument nie wymienia prawa niemieckiego, nie ulega przecież wątpliwości, że opaci zaprowadzili takowe. Zygmunt I w 1528 czy 1536 I pozwala przenieść na dzień św. Walentego 14 lutego jarmark, który odbywał się w dniu św. Urbana 25 maja, potwierdzając zaprowadzone w W. prawo niemieckie; uwalnia mieszkańców W. od wszelkiej juryzdykcyi urzędów państwowych i wymienia wójta miejskiego pod zwierzchnictwem opatówdziedziców jako sędzię, który ma rozsądzać wszelkie przestępstwa i zbrodnio na podstawie prawa niemieckiego. Stefan Batory, przebywając w Toruniu dnia 7 list. r. 1576, ustanowił nowy jarmark na św. Wągrowiec Jana Chrzciciela 24 czerwca; Władysław IV w Krakowie r. 1644 jarmark na dzień św. Stanisława; Jan Kazimierz zatwierdził przywilej z r. 1393, bawiąc w Sierakowie dnia 14 czer. r. 1667; Jan Sobieski w Krakowie dnia, 20 marca 1676 roku dodał dwa jarmarki, jeden w dniu św. Bernarda, to jest 20 sierpnia, drugi w sobotę przed niedzielą palmową; August II w Warszawie dnia 2 grudnia r. 1724 zezwolił na dwa jeszcze jarmarki, z których jeden odbywać się miał w sobotę po św. Marcinie, drugi w sobotę po Trzech Królach. Bok 1396 odnosi się do przenosin cystersów z pod Łekna do Wągrówca. Prawo miejskie, które opat Tylman tegoż roku miał nadać osadnikom H. Wuttke, 469, nie jest znane. Natomiast dr. H. Hockenbeck odszukał i po raz pierwszy drukiem ogłosił obszerny statut miejski opata Jana z roku 1498, potwierdzony w r. 1724 przez Augusta II str. 88 93. Opat Jan zatwierdzając tem pismem dawne przywileje miejskie, zmienił je w niektórych szczegółach na korzyść ludności. Istnieje leź potwierdzenie Stanisława Augusta z r. 1766. W r. 1458 dostawił W. 10 żołnierzy pieszych na wyprawę malborską, to jest tylu, ilu Łekno; r. 1467 zbuntowany przeciw królowi kasztelan nakielski Włodko z Domaborza zajął miasto; r. 1520, w czasie wyprawy na Prusy, Zygmunt I w przejeździe przez W. przyjmował tu deputacyą arcyb. gnieźn. , żalącą się na wojsko, które nie oszczędzało dóbr kościelnych; r. 1524 wymieniony jest W. między miastami wielkopolskiemi, które dostarczać miały podwód na wojnę turecką. Powietrze morowe srożyło się w latach 1572, 1603, 1658 do 1660, 1709 do 1710, a w nowszych czasach cholera w r. 1847, 1859 i 1866. W r. 1585 86 przybyli do Wągrówca jezuici poznańscy, uchodząc przed zarazą; podczas ich pobytu osobną urządzono tu szkołę. Zygmunt III z królową Anną wracając w r. 1594 z Szwecyi, wstąpił też do W. ; r. 1655 66 Szwedzi złupili kościół i klasztor; osób posądzonych o czary spalono 37 w przeciągu 50 lat; ostatnią tego rodzaju egzekucyą wspomina kronika miejscowa pod r. 1741. Podczas drugiej wojny szwedzkiej, w r. 1707, wpadli Kałmucy do Wągrówca; r. 1736 d. 13 14 lipca spadł deszcz ulewny; woda zalała na 3 łokcie pola, ogrody i łąki; powstał głód; wiertel żyta kosztował 10, pszenicy 12, jęczmienia 8 do 12 złp. W r. 1737 d. 21 stycz. burza gwałtowna poczyniła w mieście szkody; r. 1739 od 1 listopada aż do maja następnego roku trzymał mróz dokuczliwy; r. 1740 padał deszcz przez cało lato; r. 1746 w uroczystość Bożego Ciała spaliło się przeszło 30 domów w rynku wraz z ratuszem. Gdy Prusacy zajęli Kcynię w r. 1772 3 i część powiatu ówczesnego, powstał z drugiej części nowy powiat kcyński, który na mocy uchwały z r. 1791 obierał w W. dwóch posłów na sejm i tam sejmiki relacyjne odbywał. Prusacy zająwszy W. d. 1 czerwca 1793, utworzyli powiat wągrowiecki, który stanowił część t. zw. inspekcyi gnieźnień skiej i który następnie w r. 1807 wszedł w skład departamentu poznańskiego ks. warszawskiego. Wskrzeszony z drobnemi zmianami w r. 1815 przy powtórnem przez Prusaków zajęciu, postradał r. 1818 niektóre osady, które wcielono do powiatów szubińskiego, chodzieskiego i mogilnickiego; w tym składzie istniał od r. 1818 do 1887; przy ostatnim podziale w, ks. poznańskiego odpadła cała połać wschodnia, którą wcielono do nowo utworzonego pow. źnińskiego. W. uzyskał ordynacyą miejską r. 1839 d. 3 marca. W miejscu, gdzie stoi W. , szuka J. N. Sadowski brodów dla kupców starożytnych, zdążających tędy po bursztyn do Bałtyku; miał to być jedyny bród na Wełnie. Przy drodze do Straszewa, ku wschodowi od Wągrówca, stoi drewniany posąg biskupa, wyobrażający podobno św. Wojciecha. U stóp tej figury leży olbrzymi głaz z dwoma wydrążeniami, które lud okoliczny wiąże z podaniem, jakoby św. Wojciech idąc tędy do Prus, odpoczął na tym kamieniu. Takie podanie powtarza się np. w Parczewie pow. gnieźnieński i w wielu innych miejscach. Wokoło głazu wągrowieckiego znalazł badacz miejscowy dr. H. Hockenbeck Zeischrift, I, 138 różne popielnice i skorupy, ztąd wnosi, że na tym kamieniu palono obiaty w czasach przedchrześciańskich. Wągrowiecki powiat zmieniał kilkakrotnie granice. Rząd pruski utworzył ten powiat r. 1793 z części dawnych powiatów kcyńskiego i gnieźnieńskiego. Graniczył on wówczas na zach. z obornickim, na połd. z gnieźnieńskim, na wschodzie i na północy z Nadnotećczyzną; stanowił część składową inspekcyi gnieźnieńskiej, obejmował miasta Wągrowiec, Łekno, Rogowo, Żerniki, Janówiec, Mieścisko i Skoki. Za czasów ks. warszawskiego wchodził w skład depart. poznańskiego; wskrzeszony, z drobnemi zmianami, w r. 1815 przy powtórnem przez Prusaków zajęciu, postradał w r. 1818 kilka osad, które przydzielono do pow. szubińskiego, chodzieskiego i mogilnickiego; w takim składzie istniał od r. 1818 do 1887. Graniczył na połd. zach. z obornickim, na półn. zach. z chodzieskim, na półn. z wyrzyskim, na półn. wschodzie z szubińskim, na wschodzie z mogilnickim. Obejmował 24, 59 mil kw. Największa długość od półn. ku połd. wynosiła 56 klm. , a szerokość 41 klm. W r. 1831 było w powiecie 8 miast, 298 os. wiej. i 35265 mk. 28170 katol, 5795 prot. , 1300 żyd. ; w r. 1837 liczono 6300 koni, 19314 sztuk bydła, 121146 owiec, 7400 nierogacizny i 82 kozy; r. 1839 było 40783 mk. ; 1861 r. 53333 mk. ; mówiących tylko po polsku 35238, po polsku i po niemiecku 10802, tylko po niemiecku 7293. R. 1864 liczono 55688 mk. 27227 płci męz. , 28461 żeń. ; 43211 katol. , 10509 prot. , 1968 żyd. ; szkół było 90, uczących się 3366 chłopców i 2894 dziewcząt; koni było 9195, bydła rogatego 19229, owiec 193475, nierogacizny 11868, kóz i kozłów 521, osłów 82, ulów z pszczołami 4072. W r. 1871 liczono 408 osad, 4697 dym. i 54787 mk. 43421 katol. , 9745 prot. , 1621 żyd. ; na miasta przypadało 12 os. , 910 dym. i 9814 mk. 6138 katol. , 2125 prot. , 1551 żyd. ; na okręgi wiejskie 191 os. , 2369 dym. i 22610 rak. 17279 katol. , 5273 prot, , 58 żyd. ; na okręgi dworskie 205 os. , 1418 dym. i 22363 mk. 20004 katol. , 2347 prot. , 12 żyd. . W ogólnej liczbie mieszkańców było 15765 dzieci niżej 10 lat, 1803 wyżej 10 lat umiejących czytać i pisać, analfabetów 20370, 89 głuchoniemych, 72 obłąkanych i 66 niewidomych. Według pomiarów z r. 1864 obejmował powiat 520741, 89 morg. ; większa własność wynosiła 324814 morg. ; w ręku polskim znajdowało się 227395 mr. ; Niemcy nabyli od 1848 do 1878 r. 54860 mr. W stosunku do całego obszaru zajmowały rolo 67, 3, łąki 8, 5, pastw. 6, 1, a lasy 13. Powierzchnia powiatu przedstawia równinę, poprzerywaną staremi kotlinami pojeziernymi i istniejącymi dotąd licznemi jeziorami. Rzeka Noteć 50, 2 mt. npm. odgranicza na północy, na przestrzeni około 3 klm. , obszar powiatu wągrowieckiego, od wyrzyskiego. Struga Smogulecka wchodzi do powiatu wągrowieckiego minąwszy huby Słupowskie, odgranicza go od powiatu szubińskiego na przestrzeni 1 klm. i od powiatu chodzieskiego na przestrzeni 3, 5 klm. ; w powiecie wągr. przebiega około 10 klm. Krawędź wyniosła brzegu, zamykająca od połd. dolinę Noteci, wznosi się na przestrzeni 7 klm. do 131 mt. npm. ; następnie pochyla się do 100, 5 na Potulinie i sięga 107, 5 mt. na Smolarach Gołanieckich. Linia poprzeczna od zach. ku wschod. wykazuje wzniesienie na Konarach 108, 9 mt. , Tomczycach 103, 2, Panigrodzie 112, 8, Włodzimirzewie 125, 2 i Dziewierzewie 114, 1 mt. Na tem wyniosłem obszarze, zajmującym półn. kończynę powiatu, znachodzimy 4 bagniska kotliny pojezierne, dziś już znacznie wysuszone a Kościniec na Bogdanowie, przy Potulinie; zbierające się tu wody spływają ku zach. do strugi Margońskiej, dopł. Noteci; b Proszkowe na Smogulcu, zasilające strugę Smogulecką, dopł, Noteci; c Rzepna Łąka 97, 2 mt. npm. na granicach Panigrodza Starego i Czerlina, przy folw. Zygmuntowie; d Rudy około 98 mt. npm. na Włodzimirzewiej przy granicy Ruśca, bez wyraźnych odpływów. Na Smolarach Gołanieckich powstaje struga, dająca początek długiej sieci jezior, które spływają prostopadle, od półn. ku połd. , do rzeki Wełny, dopł. Warty. Jeziora te są; Smolarskie 89, 8 mt. npm. , Chawłodno 82, 2, Podjezierskie 81, 1, Grylewiec 79 3, Bukowieckie 79, Kobyleckie 78, 7 i Durowskie 78, 1. Wody tych jezior uprowadza struga Gołaniecka około 20 klm. długa do Wełny w samym Wągrówcu. Między jez. Podjezierskiem a Grylewcem, w Laskownicy, zasila się z lew. brzegu strugą od Łukowa, która zabiera teź odpływ jez. Czeszewskiego 90 mt. npm. . Poziom pobrzeża tego pasu jezior pochyla się od 101, 3 mt. Gołańcza do 80 mt. Wągrówiec; z prawego brzegu nie ma dopływów sieć gołaniecka; pobrzeże to leży więcej od przeciwległego Krzyżanki 105, 1, Grylewo 976, Kopaszyn 104, Kobylec 90, 3, Bobrowniki 91, 7 mt. npm. . Na wysokości Grylewa, o 4 klm. ku zach. , spotykamy kilka Jezior ugrupowanych w półkole szczątki jednego wielkiego, są to jez, Toniszewskie 88, 1, odpływające na półn. do Pawłowskiego, które z Żońskim 88, 1 tworzy całość; tędy wiją się granice powiatowe Żeńskie jez. leży w pow. chodzieskim; jeziora Pawłowskie i Żeńskie odpływają na północy do Oporzynskiego 88 mt. , które zasilone na północy odpływem jez. Proch newskiego pow. chodzieski odpływa zach. bokiem do jez. Zbyszewca 88 mt. ; Zbyszewiec odpływa do Morwinka, to zaś do jez. Strzałkowego 87, 8, którego brzeg zachodni odgranicza pow. wągr. od chodzieskiego, samo zaś odpływa do jez. Kaliszańskiego 87, 5. Jakoby na zamknięcie tego wieńca rozlało się na łąkach kaliszańskich jeziorko bez odpływu Komolewo na mapie sztab; Żeń wzn. 91, 4 mt. , suchy obszar okrążony wieńcem jezior 99, 4 mt. w pow. chodzieskim, 95 mt. na Kaliszanach. Jezioro Kaliszańskie spływa z Rudką i Tymienicą do Wełny. Bieg Rudki od źródeł do połączenia się z Tymienicą wynosi 12, 5 klm. ; odtąd do ujścia przy młynie Cieśli w pow. obornickim zowią się tak połączone rzeczki niekiedy strugą Potulicką. Tymienica płynie z pow. chodzieskiego; spadek ma w pow. wągrowiecklm 78, 7 do 75, 5 mt. npm. Spadek Rudki 87, 5 do 75, 5 mt. Na międzyrzeczu Rudki i sieci jezior gołanieckiej, na północnowschodnim obszarze Nowego sterczy Lisia góra; sięga 99, 8 mt. npm. ; ztąd ku połd. zach. pochyla się powierzchnia do 74, 8 mt. npm. ; jedyna na Rudnicach w tym kierunku wyżyna sięga 101, 5 mt. Trzecią grupę, zasilającą Wełnę Wągrowiec z praw. brzegu, stanowią jeziora Łekneńskie 84, 8, Redgoskie 87, 6 i Rgielskie 84, 6, które odpływa rzeczka Nielbą pod samym Wągrówcem. Jezioro Łekneńskie zasilają na półn. wodocieki z Łukowa i odpływ jez. Stępuchowskiego 95 mt. . To jezioro i Czeszewskie czekaly długie wieki na połączenie przez rękę ludzką. Nazwa jez. Chocienisko Chocienicsko w r. 1216, Kod. Wielk. , 87 w okolicy Łekna zaginęła; Brniewo Prenevo, w r. 1243, Kod. Wielk. , n. 238 mylnie objaśnione jeziorem pod Czerniejewem zdaje się być częścią południową jez. Żeńskiego, dziś Pawłowskiem zwaną. W wschodniej dolinie sieci jezior gołańczewskiej leży najniżej Białybród 93, 6; ztąd ku połd. obszar falisty dosięga 100 mt. i pochyla się do 888 mt. Nowa Wieś rąbczyńska nad Wełną. Od pobliskiej zaś Koźlanki 100, 3 wznosi się ku I wschodowi, północy i półn. wschod. do 128, 1 i 133, 8 mt. wyżyny sławomirskie i górzyc kie. W tej części jedyne Gręziny 92, 5 leżą w kotlinie, nieopodal jez. Czeszewskiego. O milę na wschód od jeziora tego znachodzimy na praw. porzeczu Wełny piąte bagnisko, zwane Pomorką; zasilane od połd, wodociekami z Siedlca i Piotrkowic, ciągnie się między Paryżem i Nad borowem ku wschodowi; przekopane w nowszych czasach, łączy swe wody z strumykiem od Żarczyna i z strugą od Słębowa, z któremi na granicy pow. szubińskiego Żnin zmierza do Gąsawki dopł. Noteci. Podobna struga, Karkoszką zwana 105, 5 mt. , powstaje pod Cerekwicą, płynie ku północy, a pod Świerczewem skręca ku wschodowi; minąwszy Sarbinowo, opuszcza pow. wągrowiecki, płynie na Bożejewiczki w pow. szubińskim Żnin i uchodzi do mniejszego jez. źnińskiego. Długość biegu jej w pow. wągr. około 6 klm. Jezioro Kaczkowskie 94, 7, przy granicy pow. mogilnickiego, zasilane na północy ściekami z Cerekwicy, Uścikowa i Ustaszewa, odpływa na połd. do jez. Wolskiego 94, 3, które z jez. Izdebnem jednę tworzy całość i spływa do jez. Rogowskiego 93, 5. Cała długość tych jezior, w pow. wągr, i mogilnickim, z odpływami wynosi około 7 klm. Przez jez. Rogowskie i połączone z niem jez. Zioło 93, 7 płynie Wełna, rzeka rybna i spławna, która przebiega cały powiat od wschodu ku zachodowi. Do jez. Zioło odpływa jez. Dziadkowskie 93, 8, którego brzeg północnowschodni przypiera do granicy powiatu. To jezioro leży na dziale wodnym dwu grup jezior, z których połdn. uchodzi do Wełny pod Biskupicami w pow. gnieźnieńskim; północna zaś zbliża się kończyną jez. Kołdrąbskiego 95 do Wełny na 700 kroków. Oddziela tu ją wał wznoszący się 109, 4 mt. npm. ; jez. Kołdrąbskie odpływa na połd. do Niedzwiedzkiego 94, 7; a to do Redeckiego 94, którego odpływ wchodzi do pow. gnieźnieńskiego i z jeziorem Kowalewskim 93 9 spływa do Dziadkowskiego. Długość tej sieci jezior z odpływami wynosi około 19 klm. Suchy obszar objęty północna grupą jezior pochyla się od półn. l11, 8 mt. ku połd. 107, 6. Z jeziora Rogowskiego płynie Wełna do Tonowskiego 93, 4, wpoprzek którego, między Wiewiórczynem a Skórkami, ciągnie się granica pow. mogilnickiego. Wydobywszy się z jez. Tonowskiego płynie Wełna między wsią t. n. a Żernikami na Zrazim, gdzie obraca młyn, potem łąkami 93, 3 na Janowiec, dawniej Janowym młynem zwany, gdzie z lew. brzegu przyjmuje strugę od Bielaw; z Janówca płynie na Mieścisko doliną pochylającą się od 92, 3 do 86, 7 mt. npm. ; przed Mieściskiem rozdziela się na dwa ramiona, które na obszarze Rąbczyna zbiegają się w jedno koryto; północne ramię łączą rowy i przekopy z jez. Stępuchowskiem, którego wody odprowadzone są także do jez. Łekneńskiego. Z Mieściska płynie Wełna na Wągrówiec, zabierając liczne ścieki; w Rudzie Mieściskiej tworzy łachę i obraca młyn; mija Zbietkę, Łaziska i przeciwległą Nową Wieś Rąbczyńską; oblewa Sady Sadki i Straszewo, gdzie obraca młyny; przed Wągrówcem przyjmuje z praw. brzegu Nielbę, odpływ jez. Rgielakiego, i rozdziela się na dwa ramiona, z których jedno płynie środkiem Wągrówca, a drugie wzdłuż półn. krawędzi miasta. Na tej przestrzeni obniża się dolina rzeki od 85, 5 do 79, 8 mt. npm. Na półn. zach. krawędzi miasta zabiera Wełna odpływ gołanieckiej sieci jezior i wchodzi do jez. Łęgowskiego 77, 4, zasilonego odpływem jez. Wiatrowskiego 77, 8, które w innem miejscu łączy przekop z Wełną. Ta rzeczka wydobywszy się z jez. Łęgowskiego, pędzi młyn Ostrowski, a przed młynem Prusieckim przyjmuje z lew. brzegu odpływ jez. Prusieckiego 77, zasilanego od połd. siecią drobnych zbiorników wód jeziorko na Lechlinie wznosi się 82, 2 mt. Przy Pankowie przekop odprowadza z tej sieci częśó wód do jez. Czarnego 72 w lasach siernickich, odpływającego do Welnianki. Wełna minąwszy Pruśce, Jakubowo i Biniewo, opuszcza powiat wągr. , poza granicą którego przyjmuje z praw. brzegu Rudkę z Tymienicą strugę Potulicką. i w swym dalszym biegu zdąża do Warty. Długość biegu jej w powiecie przeszło 40 klm. Drugą rzeką w powiecie jest Wełnianka, powstająca w pow. gnieźnieńskim i płynąca przez jezioro Kłeckie 100, 8 na półn, i 99, 8 na połd. , którego półn. kończyna wchodzi do pow. wągr. i przyjmuje odpływ Wągrowiec jez. Łopienna 10 mt. . Wełnianka minąwszy Kiszkowo, zdąża do granicy pow. wągrowieckiego, który na przestrzeni 7 klm. odgranicza od gnieźnieńskiego; płynie od południa ku północy, na wysokości Jagniewic w pow. gnieźnieńskim opuszczą granice powiatowe; mija Glinno po lewym, Raczkowo po praw. brzegu; obraca młyn Nadolny i skręca półkolem ku połd. zach. ; na tym zakręcie znajduje się zdrój ściekający do rzeki, która w dalszym biegu oblewa osadę Pedę, obraca Piłę skocką i przyjmuje z lew. brzegu odpływy jezior Czarnego 76, 2 i Maciejaka 74, 1. Brzeg połud. wschodni i półn. wschodni tego jeziora przypierają do pow. wągrowieckiego, część zaś wschodnią jeziora przecinają granice pow. wągr. i obornickiego. Poniżej Skoków, nieopodal dworu przyjmuje Wełnianka z praw. brzegu odpływy jez. Rudno 72, 7, zasilanego na północy odpływem większego jeziorka 77, 6 na Lechlinie; obraca młyn Nadolnik, zasila się innym odpływem jeziora Maciejaka, i wchodzi do jez. Budziszewskiego 71, 5, którego brzeg wschodni przypiera do pow. wągrowieckiego. Wydobywszy się z jeziora przyjmuje z praw. brzegu odpływ jez. Czarnego 72 w lasach siernickich, połączonego z siecią zbiorowisk wód, spływających z jez. Prusieckiem do Wełny; potem na przestrzeni 1 klm. odgranicza raz jeszcze wspomnione powiaty i wchodzi dp pow. obornickiego. Dolina, którą płynie Wełnianka, pochyla się od 92, 6 do 76, 3 mt. ; długość biegu Welnianki w powiecie około 14 klm. , a na granicach powiatowych około 9 klm. Znachodzimy jeszcze dwa w powiecie jeziora, które z siecią ciągnącą się wzdłuż wschod. granicy pow. obornickiego spływają do Welnianki. Jez. Skrzynka 75, 6 tuż pod Dzwonowem, na połd. kończynie pow. wągr. , odpływa na północy do jeziorka bezimiennego, zasilanego strugą płynącą od Dąbrówki Kościelnej, z pow. obornickiego, i odpływającego na granicy Dzwonowa do jez. Wielkiego 75, 1 na Niedźwiadach Pawłowskich, którego kończyna półn. , jeziorem Kościelnem zwana, wchodzi do pow. obornickiego. Na północy kończy sieć wspomnione już powyżej jez. Maciejak. Jeziorko Głęboczek i rzeczułka Żeleźnica, na obszarze Łęgowa, wyschły do szczętu. Na międzyrzeczu dolnej Wełny i Welnianki wzniesienia sięgają od 74, 6 Biniewo do 100 mt. Szczodrków. Na połd. kończynie powiatu wzniesienia do chodzą 124 mt. npm. na Miączynku i na Rojewcu. Gole w wschodniej części lewego porzecza Wełny sięgają 1305 mt. npm. Prócz wymienionych powyżej nazw przechowuje się w uszach ludu bogata nomenklatura miejsc dziś nieosadzonychj jak np. na Bartodziejach łąka Orle, na Bobrownikach Biały bród i Sucha łąka, na Bukówcu Grobla i Kepista łąka, pod Dziewierzewem Rudy i Popelka, na Kozielsku Księży kąt, pod Łęgniszewem Kaczkowy staw, pod Łeknem pole Popowiec, na Modrzewiu przy jez. Stępuchowskiem Pieczyska, pod Nieswiastowicami las Ruda i Wierzchowisko, na Pląskowie Łowianka i Żabice, na Pokrzywnicy błoto Niedźwiedzie w lesie, na Przysiece Czaplinek, Żórawiniec i Strzyżyny, na Rudnicach Gapiniec, Manna, Moczysko, Szubienica, Wilczysko i Brzozowska łąka, na Siedlcu Żale, na Siennie łąka Żórawiec, Dołek, Młynik, Kobus, Kobusek, Gościńczyk, Kowal, Piątek, góra Wiatrakowa, Niwka, Studziarka, Wielka Woda i Dziesiętnik, na Biernikach Brojce, Siedm mogił i jeziorko Wydarte, pod Wągrówcem i Łeknem Sady Kierz, Krowi Kierz, Kawczy las i Świeże błota na Żabiczynie Wilczy Kierz, na Żelicach Żale i Żórawiniec. Komunikacyę w powiecie ułatwiają dwie odnogi kolejowe, z których jedna łączy tor dr. żel. poznańskopilskiej z poznańskotoruńską, a druga poznańsko toruńską z toruńskopilską; obie krzyżują się w Domasławku Elsenau. Pierwszej długość w powiecie wynosi około 45 klm. druga wchodzi za Mieleszynem w pow. gnieźnieńskim, zdąża ku półn. na Janówiec, gdzie stoi most na Wełnie, potem na Domasławek i Wapno do Kcyni; powiat opuszcza za Włodzimirzewem; długość jej około 30 klm. Ogólna długość dróg bitych w powiecie wynosi 154 klm. , jako to z Wągrówca na Kcynię i Nakło do Bydgoszczy 25 klm. ; z Glogowińca na Janówiec, Łopienno i Kłecko do Gniezna 34 klm. ; z Wągrówca do Rogoźna 14 klm. ; z Wągrówca na Margonin i Szamocin do Białegośliwia 12 klm. ; z Wągrówca na Mieścisko i Kłecko do Gniezna 21 klm. ; z Rudy Mieściskiej na Skoki i Goślinę Murowaną do Poznania 16 klm. z Wągrówca na Łekno i Domosławek do Żnina 32 klm. Ludność jest przeważnie polska i katolicka; niektóre właściwości jej, odznaczające mieszkańców prawego porzecza Wełny, t. zw. Pałuczan, od mieszkańców lewego tej rzeki porzecza zacierają się stopniowo. Ludnośó trudni się uprawą roli, chowem bydła, rybołówstwem, drobnym przemysłem i handlem. Chowem i tuczem bydła zajmują się prawie wszystkie znaczniejsze posiadłości; nabiałem Laskowo, Łaziska, Micharzewo, Morakowo, Niedźwiady Rogowskie, Pawłowo Kiszkowskie, Popowo Kościel ne, Rgielsko, Boszkowo, Rybowo, Siedlce, Siedleczko i Wysoka; chowem owiec Chawłodno. Chrzanowo, Jabłkowo, Kołybki, Konary, Krzyżanki, Laskownica Mniejsza, Łaziska, Micharzewo, Podolin, Rąbczyn, Rgiel Wągrowiec Wągrowiec sko, Rościnno, Sienno, Stępuchowo, Tonowo, Wiatrowo, Wilamowo, Friedrichshof, Wysoka, Żarczyn i Żemiki; nierogacizna Niedźwiady Rogowskie i Wysoka; chowem koni Chawłodno, Niemczynek, Podobowice, Popowo Kościelnej Potulin, Rościnno, Smoszewo, Stołężyn i Wysoka; stacye do stanowienia klaczy znajdują się w Czeszewie i Popowie Kościelnem. Gorzelnie mają Brzeźno Polskie, Chociszewo, Glinno, Grylewo, Jabłkowe, Kuszewo, Laskownica Większa, Laskowo, Lechlin, Łopienno, Miastowice, Pawłowo Kiszkowskie, Popowo, Przysieka, Rąbczyn, Roszkowo, Runowo, Rybowo, Sierniki, Skoki, Smogulec i Zakrzewo; olejarnie Jabłkowo, Pawłowo Kiszkowskie, Siedlec, Tonowo, Ustaszewo i Żerniki; mączkarnie Czesławice i Gorzewo; torfiamie Czeszewo, Glinno i Runowo; wapiarnię Skoki. Pokłady gipsu i soli kamiennej znachodzą się pod Wapnem; w r. 1864 produkowano 58000 cent. gipsu i sprzedano za 15500 tal. Kawały bursztynu wykopano na Czeszewie i Przysiece; węgiel brunatny znajduje się na Panigrodzie, ruda gdzie niegdzie, a torf na wszystkich prawie łąkach w powiecie. Największe obszary łąk posiada Rąbczyn 313 hekt. , na prawym brzegu Wełny, i Smogulec 217 hekt. nad Notecią. Lasów posiada Smogulec 1830 ha; Frymarek leśnictwo rządowe 1303 ha, Pawłowo Kiszkowskie z postronnem Dzwonowem 814, Sierniki 793, Rąbczyn 585, Dziewierzewo 561, Potulice 610; inne lasy są już znacznie przetrzebione. ,, Obraz statystyczny powiatu wągrowieckiego z uwzględnieniem dokonanego W r. 1864 spisu statystycznego wydał w Wągrówcu w językach niemieckim i polskim radzca ziemiański Suchodolski. Florę wągrowiecką opisał A. Nowicki w programach gimn. z r. 1884 6. Dzieje, Część powiatu, między rzekami Wełną i Notecią, wchodziła dawniej w skład ziemi, Pałukami zwanej. Przy podziale kraju przed r. 1430 wcielono całe Pałuki do powiatu kcyńskiego. Odtąd nazwa, , Pałuki, ustępując nomenklaturze urzędowej, przechodzi do ust ludu i żyje tam dotąd. Długosz nazywa tej nazwy kilkakrotnie; w swym opisie Polski n. p. mówi, że rzeka Wełna oddziela Wielkopolskę od Pałuk. Granicę płn. wschodnią i płn. Pałuk tworzyła Noteć od Baroina na dół do Nietążkowa Nikolskowo, w dzisiejszym pow. chodzieskim, granicę zaś płd. od Wiewiórczyna ku zachodowi do ujścia Budki i Tymienicy, w pobliżu Runowa, stanowiła rzeka Wełna. Drobne zmiany graniczne zachodziły tylko na płd. wschodzie i na południu, tudzież na zachodzie, gdzie częśó starostwa budzyńskiego Podaniu, Podstolice i Brzękiniec przydzielono do dawnego pow. poznańskiego. Powiat koyński obej mował miasta Chodzież, Szamocin, Margonin, Łekno, Wągrówiec, Gołańczę, Kcynię, Żerniki, Szubin, Rynarzewo, Łabiszyn, Barcin, Żnin i Gąsawę; graniczył na północy z pow. nakielskim i bydgoskim, na wschodzie z bydgoskim i inowrocławskim Kujawy, na płd. z gnieźnieńskim, na zachodzie z poznańskim; wchodził w skład wojew. kaliskiego do r. 1768, a potem dopiero wcielony był do nowo utworzonego wojew, gnieźnieńskiego. Dwa dokumenty z r. 1361 Kod. Wielk. , n. 1447 i 1453, z których jeden wspomina territorium Palucense, a drugi mylnemu uległ objaśnieniu, wymagają sprostowania. Pierwszy odnosi się do układów Hektora, podczaszego brzeskiego, z Wasylem proboszczem Bożogrobców gnieźn. , względem jeziora Ździechowa, przypierającego swą wschodnią kończyną do miasta Sępolna, na Krainie, w pow. nakielskim. Nieco później proboszcz Wasyl zamieniając posiadłości Bożogrobców w okolicy tegoż Sępolna na inno, mówi o nich wyraźnie, że leżą w pow. nakielskim Kod. , Wielk, , n. 1563. Ani Pałuki, ani powiat koyński nie sięgały nigdy na prawe porzecze Noteci. Drugi dokument, tyczący się sprzedaży Krotoszyna in districtu Paluoensi, który Zbilut z Domaborza był nabył od cystersów łekneńskich, nie odnosi się do wsi Krotoszyna pod Barcinem, lecz do wsi i młyna tej samej nazwy, leżących niegdyś nad gołaniecką siecią jezior, między Domaborzem i Bukówcem, na płn. zachód od Łekna; młyn Krotoski istniał jeszcze około r. 1770. Nazwa Pałuki terra Palukacensis w Kod. Wielk. , n. 1154 p. r. 1335 pojawia się w dyplomatach wielkopolskich prawie równocześnie z imieniem Pałuka i przydomkiem trzech braci, Pałukami zwanych Kod. Wielk. , u. 1086 p. r. 1327. W nowszych czasach rozciągnięto przydomek Pałuka na herb wyobrażający Topór z dwoma krzyżykami, i na cały ród osiadły niegdyś na Pałukach. Początek tego rodu sięga czasów przedhistorycznych; główne i najstarsze gniazda jego były Łekno i Panigródz; potem spotykamy Pałuków na Gołańczy, Domaborzu, Kozielsku, Czeszewie, Grylewie, Trlągu, Wąsoszu, Szubinie, Słupach i innych w tej okolicy siedzibach szlacheckich. To rozrodzenie się Pałuków, których członkowie w XIII i XIV w. gęsto jeszcze siedzieli obok siebie, przemawia zatem, że oni dzierżyli w znacznej części, jeżeli nie cały kraj między Wełną i Notecia, nazwany Pałukami. Nazwa Pałuki w zestawieniu z imieniem i przydomkiem Paluka nasuwa hipotezę, iż ziemia wzięła swą nazwę od posiadającego ją rodu; możnaby też upatrywać tu pewien związek z nazwą średniowieczną stolicy Pałuk Łukna potem Łękno, dziś Łekno. Ród Pałuków w swym zawiązku nie miał żadnej wspólności rodowej z Toporczykami małopolskimi; podobieństwo późniejszych znaków pieczętnych, tudzież zbliżenie się Pałuków w XIV wieku do Toporczyków, zatarły tak dalece istniejące między temi rodami różnice, że już za czasów Długosza nie znano odrębnego rodu Pałuków czytaj A. Małeckiego, Studya herald. , II, 80 96. Mieszkańcy Pałuk zowią się Pałuczanami; Pałuczanka wyraża mieszkankę tej ziemi, lub dziewicę z rodu Pałuków. Po r. 1408 nie spotkaliśmy się z przydomkiem szlacheckim Pałuka; między r. 1389 i 1399 występuje Mikołaj Pałuka Pałuczanin, mieszczanin poznański Akta gr. Wielkop. , I; za czasów Długosza Lib. Benef. , II, 272 pisał się z Pałuk de Paluky Mikołaj, prebendarz w Dębnie pod Wojniczem. Wyjąwszy sprostowanych powyżej co do granic Pałuk niedokładności, zgadzają się wszystkie inne w dyplomatach wzmianki z granicami pow. kcyńskiego; jako to Smogulec in terra Palukacensi w r. 1335 Kod. Wielk. , n. 1154; Krotoszyn pod Domaborzem in districtu Palucensi w r. 1361 t. , n. 1453; przy rozgraniczaniu dyecezyi wielkopolskich w r. 1364 zostały przy dyecezyi gnieźnieńskiej in districtu seu territorio Pałuki parafie Żoń Dziewoklucz, Kaliszany, Kamienica, Oporzyn, Pawłowo, Próchnowo, Sarbka, Toniszewo i Zbyszewice, Grylewo Kopaszyn, obie Laskonnice, Nowe, Rybowo, Zaszkowice i nie istniejący już Krotoszyn pod Domaborzem, Gołańcza Czesławice, Grabowo, Krzyżanki i Tomczyce, Chojna Borowo, Dobieszewko, Potulin i Jeziorki, tudzież Jaktorowo, tworzące odrębną parafią t. , n. 1522. Tegoż roku 1364 Wincenty z Słopanowa w obec króla Kazimierza oskarżając Sędziwoja z Czarnkowa, kasztelana nakielskiego, o różne zbrodnie, zarzuca mu cum Paluky Pałuozanie transiverunt super Vedilske w okolicy Wałcza, tunc ipsos premonuit et scire permisit. .. t. , n. 1510. Pod r. 1383 zachodzą, in districtu Palucensi, prope Lecno Pawłowo pod Żoniem i nieznana nam bliżej Kszelmcza t. , n. 1814. W owym czasie wrzała wojna domowa Nałęczów i Grzymałów, w której czynny brali udział Pałuczanie. Arnold z Wałdowa, podczas gdy Domarad, kasztelan poznański, z ludem żnińskim obsaczał w ziemi nakielskiej zameczek jego na Włościborzu, najechał z Pałuczanami i innymi towarzyszami okolicę Żnina, gdzie zabrawszy stada i trzody, zapędził je do Gołańczy; potem posiłkował Nałęczów przy dobywaniu Żnina, zajętego przez Grzymałów, którym arcybiskup Bodzęta był odstąpił wszystkie dziesięciny stołowe, jakie pobierał in terra Palucensi Janko z Czarnk. w Pomn. Dz. Pol, II, 747, 8 i 741. Pod r. 1397 zachodzi Srebrna Góra in districtu Palucacensi, a p. r. 1399 Gąbin i Chomętowo Kod. Wielk. , n. 1973, 2008. Te dwie włości wchodziły przedtem w skład dzielnicy żnińskiej, która się nie utrzymała. Widownią najazdów krzyżackich były Pałuki kilkakrotnie, n. p. w r. 1331, potem w r. 1433 Dług. , Lib. Ben. , II, 82 i w r. 1462; w tym czasie wyszedłszy z Chojnic na Pomorzu Kaszubskiem, zapuścili się aż na Pałuki, gdzie spaliwszy 6 wsi, wzięli Macieja Słupskiego do niewoli Dług. Hist. , V, 345 prawdopodobnie w Stupach nad Gąsawką, siedzibie Słupskich Pałuków. Długosz mówiąc o rosnących w ziemi garnkach t. j. o popielnicach wspomina Kozielsko na Pałukach ku wschodowi od Łekna Pałuki poćwiertowane na drobne kawałki, przestały oznaczać, co niegdyś wyrażały. Znaczna część tej ziemi dostała się w udziale pow. wągrowieckiemu. Najstarszą osadą w tym powiecie jest Łekno, domniemalne gniazdo rodu Pałuków. Równocześnie z Łeknem wyprowadza na widownią dziejową bulla Innocentego II z r. 1136 osady Dochanowo, Górzyce, Podolin, Siedlec i Żerniki, uposażenie zaś cystersów w Łeknie z r. 1153 wymienia Bartodzieje, Bliżyce, Bukowiec, Czerlin, Dąbrowę, Domaborz, Kaczkowo, Konin Koninek, Krosno, Mokronosy, Morakowo, Ochodzę, Panigródz, Pokrzywnicę, Rgielsko, Straszewo, Targowisko pod Łeknem i Turzę; potem pojawiają się Durowo i Kobylec r. 1211, Grylewo r. 1213, Rakowo r. 1214, Bracholin, Redgoszcz, Siedleczko i Żabiczyn r. 1216, Rościnno i Tarnowa r. 1218, Kamienica, Łaziska i Łukowo r. 1222, Oporzyn r. 1232, wieś Wolna i sąsiedni Zrazim r. 1239, Pawłowo p. Żoniem r. 1243, Gole, Kiedrowo, Niedźwiady Rogowskie, Sienno i Workowe r. 1252, Kaliszany, Szczodrochowo i Toniszewo r. 1253, Kozielsko r. 1256, Międzychód i Niemczyn r. 1258, Cerekwica i Świerczewo r. 1285, Włoszanów r. 1272, Brzeżno niemieckie, Chawłodno, Kopaszyn i Łęgniszewo r. 1282, Janówiec r. 1292, Komorowo, Obiecanowo i Stawiany r. 1298, Wapno r. 1299, Dzwonowe r. 1307, Jankowo i Łęgowo r. 1319, Kołdrąb r. 1326, Nowe r. 1327, Nadborowo r. 1328, Pruśce r. 1329, Jańczewo Juncewo i Sławomirz r. 1331, Smogulec r. 1335, Łosiniec r. 1340, Dziewierzewo, Niedźwiady i Pawłowo pod Dzwonowem, tudzież Wysoka r. 1348, Gądecz Goncz i Kłodzin około tego czasu, Laskownica r. 1353, Świątkowo i Uścikowo r. 1356, Sulinowo r. 1357, Bielawy r. 1358, Wągrowiec Czeszewo i Wiśniewo r. 1360, Budziejewo i Chojna r. 1364, Runowo r. 1365, Kołybki, Micharzewo i Niemczynek r. 1370, Bobrowniki r. 1372, Podlesie i Skoki r. 1373, Posługowo r. 1378, Laskowo i Wągrówiec r. 1381, Raczkowo r. 1382, Stołężyn i Przysieka r. 1384, Srebrnagóra r. 1386, Dziękczyn, Mrowiniec i Starężyn r. 1387, Żelice r. 1388, Łopienno, Nieświastowice i Rzym r. 1390. Międzylesie, Modrzewie, Pląskowo, Popowo, Potulice i Rybowo r. 1391, Dobiejewo r. 1394, Domasław r. 1396, Jeziorki, Krzyżanki, Mirkowice i Rudnica r. 1398, Gorzewo, Grabowo Konarskie, Grzybowo, Jabłkowe, Miastowice, Ośno, Rusiec, Sierniki, Stare Zakrzew i Żarczyn r. 1399, Sarbka r. 1400. Znikły lub zlały się z osadami postronnemi, Klasztorek na zach. brzegu jeziora Łekna pierwotna siedziba sprowadzonych w r. 1143 1153 cystersów, którzy się następnie przenieśli do Wągrówca; Słociny pod Bartodziejami 1153 1202, Kuczyn 1253 pod Siennem, Krotoszyn i młyn Krotoski 1282 1770 pod Domaborzem, Sękorady 1298 w okolicy Żernik, Prostynie 1319 w miejscu Wągrowca, Znosze 1319 1508 pod Wągrowcem, Bielsko i Żydowo 1257 8 pod Łeknem, Lasocin 1399 1523 pod Janówcem, Chrostkowo czyli Chrościno 1476 1830 pod Ośnem, Zakonowo za rzeką Wełną, które Jakub Brudziński był nabył wr. 1485 od Sędziwoja Czarnkowskiego Paprocki, Herby, 628; potem Czechy pod Popowem Kościelnem, Zamysłowo pod Mieściskiem, Piłki pod Gołańczą, Piekłów pod Smogulcem i Latoniu pod Żernikami ok. r. 1523; Witakowo w miejscu Przysieckich holendrów i Rudniki około r. 770; potem Gaj pod Kaczkowem, Gąsina pod Nieświastowicami, Szyszak pod Podlesiem Kościelnem, Brzozogaj pod Żelicami, Wymysłów pod Morakowem. Młyny ukazują się wcześnie, zwłaszcza nad rz. Wełną. Janowy młyn, późniejszy Janówiec był około r. 1292 już znaczną osadą, Przemysław II nadał jej prawo niemieckie. Później pojawia się młyn na Bartodziejach, Ruda pod Mieściskiem. Winnice utrzymywali cystersi pod Wągrówcem. Najstarszymi w pow. dziedzicami byli wspomnieni powyżej Pałukowie, z których Zbilut, założyciel klasztoru łekneńskiego, wybitne zajmując stanowisko już przed r. 1136, potomkiem był prawdopodobnie innych wcześniejszych w tej okolicy Zbilutów, Sławników lub Straszów. Te imiona powtarzają się w rodzie przez kilka wieków. Sławnik, współcześny Zbiluta i współdziedzic Łekna, zostawił liczne potomstwo; ostatnim, piszącym się z Łekna Pałuką zdaje się być Trojan, sędzia kaliski, zmarły około r. 1453; późniejsi miasta dziedzice pisali się Łękińskimi czyli Łekińskimi Nałęczami. Prócz Nałęczów znachodzimy w dawnych czasach tu i owdzie w powiecie Porajów i Grzymałów. Powiat wągr. wydał znaczny poczet słynnych mężów, n. p. Macieja Pałukę z Gołańczy, bisk. włocławskiego 1368, różnych Domaborskich, Smogulec kich, Żernickich i innych. Krzysztof Grzymułtowski, woj. poznański 1687, pochodził z Grzymułtowic, które w nowszych czasach przezwano Gruntowicami. W Brdowie pod Czeszewem zmarł Karol Libelt. Posiadłości klasztorne i kościelne z wyjątkiem Micharzewa, należącego dotąd do probostwa łekneńskiego, zabrał rząd pruski i utworzył z nich domeny Łaziska, Toniszewo i Tarza, które następnie przeniósł do Wągrówca. Przed r. 1793 posiadał w pow. arcybiskup i kapituła gnieźnieńska Bliżyce, Dochanowo, Górzyce, Janczewo, Sarbinowo, Sławomirz i Sulinowo; inne posiadłości ich, jak np. Podolin, Siedlec i Żerniki wróciły do szlachty dziedzicznej; Kamienica w r. 1282 i Kopaszyn w r. 1319 przeszły w ręce cystersów łekneńskich. Do tych zakonników należały znaczne obszary i liczne włości, wymienione powyżej. Franciszkanki gnieźnieńskie posiadały Miniszewo i Stawiany; Templaryusze otrzymali Oporzyn i Krośno w r. 1232 3. a Bożogrobcy gnieźnieńscy Pawłowo pod Żoniem w r. 1243. Dominikanki poznańskie posiadały Rościnno w r. 1282 cy terki owińskie uzyskały podobno Sienno i Raczkowo w r. 1252, tudzież Miastowice w r. 1280; biskup poznański dziedziczył Lechlin; do probostwa rogozińskiego należał w r. 1340 Łosiniec, a do dziewierzewakiego Grabosze wo ok. r. 1523. Starostwo mieściskie obejmowało miasto Mieścisko, Ulicę Mieściską i wieś Wielą, ośnieńskie Chrościno Chrostkowo, Laskowo, Międzychód i Ośno; z starostwa kłeckiego przydzielono do pow. wągr. Gole i Gólki. Z dawnych podziałów kraju znamy dwie dzielnice łekneńską i zrazimską w r. 1252, tudzież ziemię i powiat, Pałukami zwano od r. 1335 poza r. 1399, następnie powiat koyński, który w swym pierwotnym składzie istniał do r. 1772. W tym czasie, gdy rzeka Noteć odgraniczać miała zabory pruskie od dzierżaw polskich, król pruski zajął całe lewe porzecze Noteci z Gołańczą i częścią utworzonego później powiatu wągrowieckiego. Przedhistorycznego opola z punktem środkowym na wzgórzu Babiance, w okolicy Czeszewa, domyśla się K. Libelt w swej rozprawie o mieszkaniach nawodnych. Pierwszy kośoiół stanął w Łeknie równocześnie z klasztorem około r. 1153; drugi pojawia się w r. 1270 w Janowym młynie, późniejszym Janówcu, potem w Niemczynie r. 1258, w Łęgowie r. 1319, w Wągrowiec Wągrowiec Kołdrąbiu r. 1326, w Dzwonowie r. 1348, w Łopieniu i Gądczu ok. r. 1350, w Chojnie r. 1360, w Gołańczy i Grylewie r. 1361, w Skokach r. 1373, w Wągrówcu r. 1381, w Popowie i Żernikach r. 1391, w Tarnowie r. 1392. Kościoły rozdzielone sa między różne dekanaty łekneński obejmuje Czeszewo, Dziewierzewo, Grylewo, Kozielsko, Łęgowo, Tarnowę, Łekno, Panigródz, Srebrną Gorę i Wągrówiec; kcyński Chojnę, Gołańczę i Smogulec; rogowski Cerekwicę, Górzyce, Jańczewo, Świątkowo i Żerniki; św. Piotra i Pawła w Gnieźnie Janówiec, Kołdrąb, Łopienno, Mieścisko, Podlesie, Popowo i Raczkowo; rogoziński w dyecezyi poznańskiej Lechlin, Potulice, Pruśce i Skoki. Bracia czescy odprawiali swe nabożeństwa w Niemczynie i Skokach, a luteranie w Rojewcu, Niedźwiadach Dzwonowskich, Mirko wicach i Kopaszynie. Inne kościoły protest. powstały w Gołańczy, Golach, Janówcu i Wągrówcu. Kabały żydowskie istniały w Gołańczy i Skokach; obecnie mają żydzi 6 synagóg. Prócz cystersów, przeniesionych z Łekna do Wągrówca, istniał około r. 1701 w Gołańczy klasztor bernardynów. Prawo niemieckie otrzymuje Panigródz r. 1233, Rgielsko r. 1282, Janówiec r. 1292, Smogulec r. 1335, Łaziska r. 1353, Mokronosy i Turza r. 1356, Bracholin r. 1357, Kobylec r. 1367, Bobrowniki r. 1372, Bartodzieje r. 1387, Wągrówiec około tego czasu, Sławomirz r. 1390, Bukówiec r. 1392, Kaliszany r. 1398, Cerekwica r. 1399, Sarbka r. 1400. Dwa najstarsze w pow. miasta Łekno i Żerniki sprowadzone są obecnie do rzędu osad wiejskich; trzeciem z rzędu miastem jest Wągrówiec od r. 1381, potem Skoki od r. 1389, Gołańcza od r. 1399, Janówiec od r. 1423, Mieścisko od r. 1474 i Łopienno od r. 1519. Do rzędu miast wyniesione były, lecz nie utrzymały się na tem stanowisku Smogulec w r. 1335, Dzwonowo ok. r. 1348, tudzież Srebrnagóra i Stępuchowo około r, 1458. Zamczyska i grodziska istniały w Panigrodzie, Gołańczy, Smogulcu, Domaborzu, Morakowie, Kobylcu i Smoszewie. Stare trakty przebiegały powiat z Gniezna na Żerniki do Nakła i z Poznania na Gołańczę do Gdańska. Pod Wągrówcem przeprawiać się mieli kupcy, zdążający do Baltyku po bursztyn. W r. 1331 Krzyżacy najeżdżając ziemie polskie, zburzyli Górzyce, Jańczewo i Sławomirz; późniejsze ich najazdy wspomnieliśmy już powyżej. Podczas zaburzeń w r. 1383 4 stronnicy Domarada, przewódzcy Nałęczów, zburzyli Łekno i spustoszyli okolicę Dzwonowa. W r. 1439 srożyło się powietrze morowo w Łeknie, a w r. 1710 w Skokach. Na wyprawę malborską w r. 1458 dostarczyły żołnierzy pieszych miasta Łekno i Wągrówiec po 10, Żerniki 4, Janowiec 2, Srebrnagóra 1 i Stępuchowo. W r. 1465 buntował się Włodko z Domaborza, kaszt. nakielski, którego Piotr z Szamotuł, ststa wielkopolski, pojmać kazał i ściąć w Kaliszu r. 1467. W r. 1656 Szwedzi dobywali Gołańczy; r. 1772 król pruski zagarnął Gołańczę i okolicę; r. 1806 7 i 1812 3 przechodziły przez powiat wojska francuzkie i rossyjskie; r. 1848 brał powiat udział w ruchach ówczesnych. Ślady mieszkań nawodnych opisał K. Libelt w Tygodn. Wielkopolskim z r. 1870. Nasypy ziemne, cmentarzyska z popielnicami badano w osadach Bliżyce, Brzeżno Polskie, Czerlin, Czeszewo, Dochanowo, Domaborz, Gorzewo, Gręziny, Janówiec, Kobylec, Kołdrąb, Kozielsko, Kujawki, Łaziska, Łęgowo, Łekno, Łopienno, Ludwikowo, Łukowo, Micharzewo, Miniszewo, Modrzewie, Mokronosy, Morakowo, Niemczyn, Nowe, Obiecanowo, Ochodza, Ośno, Panigródz, Paryż, Pawłowo Dzwonowskie. Podlesie Kościelne. Przysieka, Rąbczyn, Ruda pod Mieściskiem, Siedlec, Sierniki, Skoki, Smogulec, Smoszewo, Świątkowo, Tarnowa, Taszarowo, Toniszewo, Tonowo, Uścikowo, Wągrówiec, Wapno, Żarczyn, Zbietka i Żelice, Lud opowiada dziwaczne szczegóły o duchach i widziadłach na wzgórzu Babiance w pobliżu Czeszewa. Nad Zatorem, częścią jez. czeszewskiego, nieopodal mieszkań nawodnych, stać miało zamczysko, którego pan okrutny, zapadł się z siedzibą swoją. O kamieniu ze stopą św. Wojciecha wspomnieliśmy przy mieście Wągrówcu; podobny głaz leży na Budziejewie, w pobliżu kaplicy miejscowej. Kościół drewniany przypłynął w czasie powodzi, niewiadomo zkąd, i osiadł na wzgórzu w Tarnowie. Panów na Domaborzu zowie podanie książętami udzielnymi. Zaraza wyludniła wieś Czekanów, w miejscu której powstało Wiatrowo i t. d. Od opisanego powyżej powiatu odpadła przy ostatnim podziale w. ks. poznańskiego, dokonanym w r. 1887, cała połać wschodnia, zakreślona ciągnącą się od południa ku północy linią Międzychód, Świchowo, Laskowo, Gądecz, Bielawy, Janówiec, Dzięczyn, Wybranowo, Puzdrowiec, Brudzyn, Właszanów, Zużoły, Obiecanowo, Jańczewo, Piotrkowice, Srebrnagóra dwór, Aleksandrowo, Graboszewo, Rusiec, Włodzimirzewo. Tę połać wcielono do nowoutworzonego powiatu źnińskiego. Obecny powiat wągrowiecki ma 103691 ha obszaru 70829 roli, 8874 łąk, 12906 lasu; czysty dochód z ha roli wynosi 9, 79, z ha łąk 10, 57, z ha lasu 3, 13 mrk. Obszar ten podzielony jest na 6 obwodów policyjnych, 15 okręgów stanu cywilnego, 5 okręgów miejskich, 132 wiejskich i 89 dworskich; ma 346 osad. 3869 dym. , 7970 rodzin, 42767 mk. 20594 płci męz. , 22173 żeń. ; 7501 dzieci niżej 6 lat, 8821 od 6 do 14 lat; 34107 katol, 7492 prot. . 1168 żyd. . W r. 1871 było 43350 mk. ; w 1880 r. 43943 mk. Na okręgi miejskie przy pada 5 miast Gołańcza, Łopienno, Mieścisko, Skoki, Wągrowiec, 6 osad, 850 dym. , 2017 rodzin, 8891 mk. 5958 kat. , 1816 prot, 1117 żydów i 2823 ha 2164 roli, 358 łąk. W r. 1871 było 8564 mk. , w 1880 r. 8950 mk. Na okręgi wiejskie przypada 163 osad, 1946 dym. , 3049 rodzin, 16828 mk. 12707 kat. , 4087 prot. , 34 żydów 136371 ha obszaru 28714 roli, 2962 łąk, 886 lasu. W r. 1871 było 18025 mk. , w 1880 r. 17694 mk. Na okręgi dworskie przypada 177 osad, 1073 dym. , 2904 rodzin, 17048 mk. 15442 kat. , 1589 prot. , 17 żydów i 64497 ha 39951 roli, 5554 łąk 12020 lasu; czysty dock z ha roli 10, 18, z ha łąk 10, 57, z ha lasu 3, 52 mrk Z tego obszaru dwor. posiadali w 1893 roku Polacy 35673, a Niemcy 28824 ha. W r. 1871 żyło na tym obszarze 16761, w 1880 r. 17048 mk. Komisarze policyjni mają swe siedziby w Gołańczy, Łeknie, Łopiennie, Mieścisku, Skokach i Wągrówcu; urzędnicy stanu cy wilnego w Brzeźnie Polskiem, Chojnie, Czerlinie, Gołańczy, Kuszewie, Łeknie, Łopiennie, Mieścisku, Mokronosach, Rojewcu, Siennie, Siernikach, Skokach, Toniszowie i Wągrów cu. Parafii katol. jest 28 Budzyń, Chojna, Czeszewo, Dąbrówka Kościelna, Gołańca, Grylewo, Jabłkowe, Jańczewo, Kcynia, Kłec ko, Kozielsko, Lechlin, Łekno, Łopienno, Margonin, Mieścisko, Panigrodz, Podlesie Kościelne, Popowo Kościelne, Potulice, Pruśce, Raczkowo, Rogoźno, Bojowiec, Skoki i Wągrówiec. Żydzi mają synagogi w mia stach. Powiat wągr. wchodzi w skład okręgu regen. bydgoskiego, okr. sądów ziemiańskich bydgoskiego i gnieźnieńskiego, sądów okręg. kcyńskiego i wągrowieckiego; pod względem wojskowym należy do gnieźnieńskiego bata lionu obrony krajowej. E. Cal. Wągrówiec, pustkowie, w pow. ostrzeszowskim, istniało jeszcze około r. 1843. Należało do dóbr Osiny. Wągrowiecki młyn, Wangrovecense molendinum w r. 1381, młyn o 3 kołach w mieście Wągrówcu Kod. Wielk, n. 1796, nad Wełną, płacił w 1620 r. 2 złp. 12 gr. podatku; należał do klasztoru. Drugi młyn W. , także Wągrówką zwany, stał nad Wełną, między Wągrówcem i Straszewem. E. Cal. Wągry, w XVI w. Vegry, wś, folw. i kol, pow. brzeziński, gm. Gałkówek, par. Jeżów par. ew. Brzeziny, odl 5 w. od Brzezin. Wś i os. włośc. mają 12 dm, , 58 mk. ; dwa folw. , kol i os. 9 dm. , 110 mk. W r. 1827 było 15 dm. , 151 mk. Już na początku XVI w. znaczna częśó łanów kmiecych, po usunięciu kmieci, wcieloną była do folwarku. Łany kmiece dawały dziesięcinę na stół arcypiskupi. Ja kub z Sienna, arcyb. , przeznaczył takową na uposażenie kościoła w Skierniewicach. Z folw. dawano pleb. w Jeżowie Łaski, L. B. , II, 277. W r. 1887 folw. W. lit. A. rozl mr. 323 gr. ot. i ogr. mr. 282, łąk mr. 5, pastw. mr. 30 zarośli mr. 1, nieuż. mr. 5; bud. mur. I, dr ew. 10. Folw. W. lit. B. rozl mr. 354 gr. or. i ogr. mr. 307, łąk mr. 7, pastw. mr. 3, lasu mr. 30, nieuż. mr. 7; bud. mur. 2, drew. 12; płodzm. 5 pol Wś W. lit. B. os. 16, mr. 239. Br. Ch Wąkczew, zapewne Wągłczew, w XVI w. Vaclczew duplex, majus et minus, wś i folw. , pow. łęczycki, gm. Tkaczew, par. Leźnica Mała, odl 7 w. od Łęczycy. Wś ma 8 dm. , 89 mk. ; folw. 2 dm. , 30 mk. ; os. W. Olszan 1 dm. W 1827 r. było 11 dm. , 101 mk. W r. 1885 folw. W. rozl mr. 426 gr. or. i ogr. mr. 268, łąk mr. 105, pastw. mr. 42, nieuż. mr. 12; bud. drew. 8; płodozm. 12pol, pokłady torfu. Wś W. os. 21, mr. 38. Na początku XVI w. dziesięcinę z łanów km. i folw. dawano plebanowi w Leźnicy, który prócz tego pobierał kolędę od kmieci Łaski, L. B. , II, 363. Br. Ch. Wąkole 1 wś i os. młyn. nad rz. Mień, pow. lipnowski, gm. Osówka, par. Czerniko wo, odl 14 w. od Lipna, posiada dwa młyny wodne, olejarnią, karczmę, 5 dm. , 32 mk. , 74 morg. W 1827 r. 5 dm. , 67 mk R. 1789 własność Aleksandra Zielińskiego, czynsz wy nosi 150 złp. Należy do par. Szczutowo. 2. W. , wś, pow. lipnowski, gm. i par. Bobrow niki, odl. o 14 w. Lipna a około 10 w. na wschód połd. od wsi Wąkole, w gm, Osówka ma 6 dm. , 37 mk, 149 mr. W 1827 r. było 3 dm. ; 32 mk Br. Ch. Wąkopna Wola, wś, pow. opatowski, gm. Rembów, par. Bardo Górne, odl o 31 w. od Opatowa, ma 10 dm. , 67 mk, 303 morg. włośc. i 3 mr. dwor. Wąnorze, urzęd. Wonorze, Warnie w r. 1246, Wanorze 1249, Wanore 1308, mylnie Wąsosze, wś i os. , pow. inowrocławski, o 10 klm. na połd. wschód od Gniewkowa, par. kat. Brodnia Brudnia, prot. Murzynek, poczta w Parchaniu. Wś ma 25 dym. , 250 mk. 24 kat. , 226 prot. i 349 ha 307 roli, 25 łąk. Osada wschodnia częśó W. ma 12 dym. , 199 mk 7 kat. , 192 prot. i 191 ha 181 roli. W. było własnością klasztoru norbertanek w Strzelnie, ks. kujawski Kazimierz uwolnił wś od różnych ciężarów r. 1246 i zatwierdził r. 1249 Dok Kuj. Ulanowskiego, str. 125; r. 1308 proboszcz klasztorny zastawił tę posiadłość bisk. włocławskiemu Gewardowi i nie wykupił; r. 1404 trzymał Ją w dożywociu Sędziwój z Szubina, Wągrówiec Wągrowiecki młyn Wągry Wąkczew Wąkole Wąkopna Wąnorze Wągrówiec Wąpielsk wojw. kaliski. Król Władysław rozporządził, że W. po śmierci wojewody wrócić ma do biskupów, w których ręku pozostało aż do zaboru. W r. 1583 było tu 5 łan. km. , 2 1 4 sołtyskich, zagrodnik i rzemieślnik. Rząd pruski wcielił tę wś do domeny w Inowrocławiu. W. dziesięcinowało dziekanom kruszwickim. Wąpielsk, niewłaściwie Wompielsk, w XVI w. Vąpielsko, wś, folw i dobra, pow. rypiński, gm. Wąpielsk, par. Radziki Wielkie, odl. 10 w. od Rypina, posiada urząd gm. , kasę wkła dowozaliczkową gminną, piękny pałacyk i park właścicieli dóbr, staranne gospodarstwo folwarczne, 19 dm. , 446 mk. W r. 1827 było 30 dm. , 196 mk. Folw. W. w r. 1887 rozl. mr. 1369 gr. or. i ogr. mr. 1093, łąk mr. 49, pastw. mr. 61, lasu mr. 100, nieuż. mr. 66; bud. mur. 13, drew. 10; płodozm. 13pol. , po kłady torfu, wiatrak. W skład dóbr poprze dnio wchodziły Wś W. os. 56, mr. 324; wś Lisiny os, 9, mr. 12; wś Poręby os. 2, mr. 5. Według reg. pob, pow. rypińskiego z r. 1564 wś W. miała 21 kmieci na 10 łanach, 8 zagr. , 1 karczmarza. Płacono 12 fl. 4 gr. i 2 sol. Pawiński, Wielkp. , I, 300. R. 1789 W. wła sność w części Przeciszewskiej, która wysie wała 55 kor. żyta i 3 kor. pszen. i pobierała 240 złp. czynszu z propinacyi. W części Mączyńskich wysiewano 75 kor. żyta i 2 kor. pszen. , i 1100 złp. czynszu. W ostatnich czasach dobra należały do Siemiątkowskich. W. gmina należy do sądu gm. okr. II i st. pocz. w Rypinie, ma 13263 morg. obszaru, w tem 8537 mr. roli i 3897 mk. Śród stałej ludności jest 404 ew. , 4 żyd. W gminie jest kościół paraf. katol. , 3 szkółki początkowe, z tych jedna ewang. , urząd gm. , 4 sklepy, 8 kuźni, 3 młyny wodne, 3 wiatraki, 6 cegielni, 3 karczmy i fabryka mączki kartoflanej. W skład gm. wchodzą wsi włośc Cetki, Czarnia, Czyżewo, Długie, Kiełpiny, Kierz Radzikowski, Kozłowiec, Kupno, Lisiny, Pieskowizna, Poręby, Pólka Małe i Duże, Radzi ki Wielkie i Poduchowne, Rakowo, Tomaszewo, Warpalice, Wąpielsk i Wrzeszowo; fol warki Cetki, Długie, Kiełpiny, Radziki Wiel kie, Kuskowo, Rakowo, Warpalice i Wą pielsk. Br. Ch. Wąpiersk, niem. Wompiersk, dok. Wampertsch, 1411 Wamperschke, Wampersch, Wampersky wś nad jeziorem t. n. , nad granicą Prus Wschodnich, pow, brodnicki, st. p. i par. kat. Lidzbark, 1267 ha 932 roli or. , 69 łąk, 16 lasu; 1885 r. 80 dm. , 117 dym. , 608 mk. , 492 kat. , 116 ew. ; szkoła katol. Krzyżackie księgi czynszowe z XV w. piszą W. ma włók 61 à 13 skojców 42 osiadł. , 1 karcz. pustą ob. Gesch. der Stadt und Kr. Kulm von Schultz, II, 112. Wówczas należała wś do komturstwa brodnickiego. Według krzyżackich ksiąg z r. 1414 poniósł W. w ostatniej wojnie 200 grzyw. szkody ob. tamże, str. 159. Wizyta Strzesza z r. 1667 72 pisze In Wąpierzk villa ad curiam Lautemburgensem pertin. cmethones ita fuerunt situati quilibet duos mansos usuales colebat Joannes Kordal, Siwek, Bunia, Parzich, Kozik, Brozko, Gra czyk, Baranek, Sowa, Dymek, Rokosz, Pau lus Baranek, Firoń, Kordal alter. Rólka, Kry stek, Bartek, Gregorek. Nobiles Albertus Santopski mansos tres. Sebastianus Karwoszecki duos, Stanil. Karwoszecki duos. Extradebant temporibus Tilicianis mensuras siliginis 28 1 2 et totidem avenae pag. 368. Już za czasów krzyżackich znajdował się w W. kościół paraf. , pierwotnie murowany, p. w. św. Michała Arch. i Maryi Magd. Uposaże nie proboszcza stanowiły 4 włóki; jako wsi parafialne wymieniają W. i Jelen. W czasie reformacyi, a jeszcze bardziej przez wojny szwedzkie kościół tak podupadł, że same tyl ko pozostały gruzy. Gminę przyłączono do Lidzbarka; włóki plebańskie przepadły. Do piero po drugiej wojnie szwedzkiej prob. lidzbarski Stefan Bagniewski uczynił pierwszy krok do wskrzeszenia świątyni przez odzyska nie drogą procesu owych 4 zabranych włók. Następnie dziedzic, Wawrzyniec Wąpierski, wsparł pieniędzmi proboszcza Krzysztofa z Lidzbarka tak, iż nową mógł rozpocząć i do kończyć świątynię około r. 1671. Kościół był murowany; nabożeństwo odprawiał prob. z Lidzbarka co trzecią lub czwartą niedzielę, oprócz tego odprawiały się tu odpusty w dzień św. Michała Arch, i św. Maryi Magd. i w drugie święto Boż. Narodz. , Wielkanocy i Ziel. świąt. W 1733 r. kościół zgorzał zu pełnie. Dopiero biskup Bajer r. 1762 rozka zał pokryć mury deskami. W krótkim czasie stanął poniekąd nowy kościół. W wielkim ołtarzu umieszczono obraz św. Michała Arch. Wojny napoleońskie znów zgotowały upadek kościołowi; r. 1820 stał spustoszony, dach i kozły zapadły. Zamiary gminy co do odbudowy spełzły bez skutku. Rozebrano ster czące mury, tak że i szczątku nie pozostało ob. Utrac. kościoły p. ks. Fankidejskiego, str. 138. Według topografii Goldbecka z r. 1789 liczyła wś wraz z folw. 29 dym. ob. str. 254. Kś. Fr. Wąpierszczyzna, wś włośc, pow. lidzki, 3 okr, pol. , odl. 28 w. od Szczuczyna; 4 dm. , 64 mk. Wąpierz, łąka, na Dusinie, pow. szremski. Wąs, niem. Wonsmuehle, os. młyń. do Mroczna, nad strum. t. n. , dopływem Wla, pow. lubawski, 2 dm. , 23 mk. Wizyta Potockiego z r. 1706 pisze Molitor Wąs dictus ex suo Campo ad molendinum spectante coretum siliginis totidemque avenae pendit annuatim Wąpiersk Wąpierszczyzna Wąpierz Wąpielsk Wąska ziemia Wąsosz Wąsoskie Holendry Wąski Wąsewski Majdan Wąsewo Wąsala Wąsacz str. 658. Dawniej własność bisk. chełmiń skich. Kś. Fr. Wąsacz, wzgórze, w pow. kolbuszowskim, ob. Poddębina. Wąsala, niem. Wonsalla, wyb. i leśn. do Ostrowitego st. p. ; pow. lubawski, 2 dm. i 2 mk. Wąsewo 1. wś i folw. , pow. nieszawski, gm. Radziejów, par. Piotrkowo, odl. 30 w, od Nieszawy, dotyka granicy od w. ks. poznań skiego, ma 263 mk. W 1827 r. było 39 dm. i 235 mk. W r. 1881 folw. W. rozl mr 1793 gr. or. i ogr. mr. 1425 łąk mr. 80. wody mr, 4, lasu mr. 120, nieuż. mr. 22; hud. mur. 18; płodozm. 7 i 13pol. , las nieurządzony. Wś W. os. 30, mr. 39; wś Świątniki os. 14, mr. 445. Według reg. pob. pow. radziejowskie go z r. 1557 we wsi W. , w par. Kaczewo, Rogalińska miała 9 łan. ; część Ruczki 3 łany; B. Rogaliński 5 łan. Pawiński, Wielkp. , II, 30. 2. W. , wś i folw. , pow. ostrowski, gm. Komorowo, par. Wąsewo, odl. 18 w. od Ostro wa, posiada kościół par. drewniany, dom mo dlitwy żydowski, szkołę początkową, wiatrak, smolarnią, 42 dm. , 615 mk. W r. 1827 było 35 dm. , 298 mk. Ludnośó trudni się wyro bem płótna. Dobra W. składały się w r. 1885 z folw. W. , osady wieczystodzierż. Dalekie, rozl. mr. 1378 gr. or. i ogr. mr. 814, pastw. mr. 110, lasu mr. 223, nieuż. mr. 53, i w os Dalekie mr. 178; bud. mur. 7, drew. 19; płodozm. 6 i 9pol. , las nieurządzony, pokłady torfu, wiatrak. W skład dóbr wchodziły po przednio wś W. os. 45, mr. 371; wś Przed świt os. 37, mr. 613; wś Bagatele os. 18, mr. 303; ws Chorzewo i Majdan Wąsowski os. 4, mr. 151; wś Nowe Bródki os. 14, mr. 273; os. Dalekie os. 1, mr. 7. Kościół i parafia erek cyi nieznanej. Obecny wystawił r. 1782 wła ściciel wsi Ign. Zieliński. W. par. , dek. ostrowski, 3608 dusz. Br. Ch. Wąsewski Majdan, wś, pow. ostrowski, ob. Majdan, 113. Powstał na obsarze wsi Wąsewo. Wąska ziemia, dok. z r. 1229 Wansca, 1245 Wanska, Wansk, Wanzeke, Watisca, Wenzeke, zwała się też gniewską, jak wyraźnie opiewa przywilej ks. Mestwina II z r. 1282 cedimus totam terram Wenzeke vulgariter dictam, quae Mewe allo nomine nuncupatur Nr. 337, str. 295 w Perlbacha Pom. Urk. B. , Według tegoż dok, granice jej były Primus quidem terminu est a Verissa od Wierzycy, ubi Wizlam influit, inferius descendento Wizlam ad villam Rossitcinam t. j. do Walichnówka et villam eandem cum terra sibi adjacente usque ad Valium seu locum castri Garzeke Garc nominati et ab illo directe usque ad villam monachorum t. j. cystersów w Oliwie Raychowe Rajkowy et ab illa villa directe usque ad praefatam Verissam et ab illa directe ascendendo usque ad castrum, quod dicitur Staregarde Starogard et a ponte ibidem transeunte Verissam et publicam stratam, quae tendit versus Sweze świecie usque ad graniciem sive metam Tymowe et ab illo loco usque Wangromaditze aż do Węgiermucy, dopływa Wierzycy et eandem aquam et terram inferius descendendo usque Verissam, ubi Wizlam influit in primo termino supradicto. Granice te wyjaśnia kś. Kujot w sposób następujący od ujścia Wierzycy szła granica aż do łachy Słońce, odtąd do granic Gręblina, ztąd wzdłuż Rajków do Wierzycy, zabierając jeszcze wieś Janiszewsko, następnie Pelplin po obu stronach rzeki, dalej szła na Nowydwór i Klonówkę. która zawsze należała do starostwa gniewskiego, na Barchnowy i Jabłowo do samego Starogardu, który to gród leżał po lewej stronie Wierzycy. Ztąd ciągnęła się na południe, obok wsi dzisiejszego miasta Starogardu, którą kupili Krzyżacy r. 1305 od Piotra Świcy, wzdłuż drogi do Świecia aż do granic ziemi tymawskiej; ztąd do Węgiermucy, tą rzeczką do Wierzycy i aż do Wisły, nie przechodziła więc w tej części na prawy brzeg Wierzycy ob. O majątkach biskupich, str. 35. Z 14 osad, według przywilejów z r. 1279, 1281 i 1283 w ziemi wąskiej leżących, znamy tylko 8 Gniew, Szprundowo i Janiszewo ob. tamże, str. 74, i Baltische Studien, 1856 I, str. 120; dalej Sympnowe, t. j. Ciepłe Wysokę, Janiszowko, Sośnik i Brodzki młyn Dzieje tej ziemi zostały już podane przy historyi miasta Gniewu ob. t. II, 623. Kś. Fr. Wąski, potok, wypływa u stóp Lubienia 1211 mt. , w poziomie około 900 mt. Bieg jego nader gwałtowny, także i nieobfitość wód sprawią, że dla osady Grywałdy która się nad nim rozłożyła, jest on prawie bez użytku nie porusza młyna. Wpada do Krośnicy w poziomie około 480 mt. Długość 5 1 2 klm. , spadek około 520 mt. , więc nadzwyczajny. Wąsoskie Holendry, kol. nad jez. Sleszyńskiem, pow. kolski, gm. Piotrkowice, par. Wąsosze, odl. od Koła 35 w. ; ma 7 dm. , 76 mk. Powstała na obszarze dóbr Wąsosze. W r. 1827 było 9 dm. , 95 mk. Wąsosz 1. kol. , pow. gostyński, gm. Czermno, par. ew. Gombin, ma 40 mk. , 56 morg. w połowie łąki, z pokładem torfu na 8 stóp głębokim. Ludność niemiecka, trudni się wyrobem serów i prowadzi plantacyą wierzbiny. Kolonia ta powstała na obszarze należącym do dóbr Czermno. Na początku XVI w. tany kmiece dawały dziesięcinę kollegiacie łowickiej, a folw. , zdawna odrębne pleban. w Sobocie, który na mocy układu z kollegiatą odbierał też i z łanów kmiec; Łaski, L. B. Wąsacz II, 504. 2. W. , wś i folw. nad rz. Pilicą, przy ujściu Białki, pow. noworadomski, gm. i par. Koniecpol, ma 13 dm. , 88 mk. , 272 mr. włośc. Folw. W. należy do dóbr Koniecpol. 3. W. , w XVI w. Vansosche, kol. , pustkowie i folw. nad rz. Wartą, pow. częstochowski, gm. Popów, par. Wąsosz, odl. 30 w. na płn. od Częstochowy. Ma kościół murowany, szkołę początkową, 65 dm. , 475 mk. , 1388 morg. włośc. , 502 mr. folw. majorat gen. Muchanowa. Na obszarze W. powstała Nowa Wieś Wąsoska, mająca 33 dm. , 230 mk. , 1361 morg. 582 mr. roli. W r. 1827 było w ogóle 49 dm. , 483 mk. W. należał dawniej do starostwa brzeźnickiego, później do paulinów jasnogórskich, dziś prywatna. Wieś zdawna królewska, wchodziła w skład ststwa brzeźnickiego. W r. 1564 wś królewska, w wojew. sieradzkim, miała łanów 12 czynszowych; karczmarze mieli l 1 2 łana, zdun na 1 2 łanku; młyn na Warcie, młynek na strudze Trzebce. Dochód 101 fl. 24 gr. 13 den. Lustr. , V, 172. W r. 1658 nadaną została klasztorowi częstochowskiemu w nagrodę za obronę przeciw Szwedom. Kościół par. , I p. w. św. Andrzeja apostoła, istniał już zapewne w XIV w. Akta gnieźn. nazywają go starym w r. 1460. Patronat należał do króla. Pleban miał szczupłe uposażenie; stanowiła je karczma z rolą, dająca na początku XVI w. czynszu grzywnę bez 2 gr. i 1 zagrodnik płacący fertony. Łąki kościelne nad Wartą zarosłe były krzakami. Dziesięcinę pieniężną, po 6 gr. z łanu, płacili kmiecie z W. proboszczowi wieluńskiemu, swemu zaś plebanowi meszne po 3 kor. żyta, tyleż owsa. Łany sołtysie dawały dziesięcinę plebanowi. Obecny kościół murowany stanął r. 1848 kosztem parafian Łaski, L. B. , I, 528 i przypisy. W. par. , dek. częstochowski, 1700 dusz. 4. W. , wś i młyn nad rz. Konopką dopł. Warty, pow. częstochowski, gm. Rększowice, par. Konopiska, o 11 w. na płd. od Częstochowy, ma 28 dm. , 172 mk. , 666 morg. włośc. i 35 mr. osady młyń. , 1 1 2 i mr. os. karcz. W r. 1827 było 13 dm. , 99 mk 5. W. , ws nad rz. Czarną, przy ujściu Krasnej, pow. konecki, gm. Duraczów, par. Końskie odl. 9 w. , ma 51 dm. , 297 mk. , 1249 morg. dwor. i 55 os. i 531 mr. włośc. Wś ta wchodziła w skład dóbr Końskie. W 1827 r. było 27 dm. , 150 mk. Istniała tu huta żelazna, produkująca do 1000 cent. rocznie. 6. W. , wś, pow. konecki, gm. i par. Czermno, odl. od Końskich 30 w. , leży przy szosie, ma 15 dm. , 174 mk. , 166 morg. włośc. W 1827 r. 5 dm. , 22 mk. ; wchodziła w skład dóbr Czermno. 7. W. , wś, pow. kielecki, par. Kielce. Podana w spisie z r. 1827 jako wś rządowa, wchodząca w skład dóbr górniczych. Należała poprzednio do dóbr Słownlk Geograficzny T. XIII. Zeszyt 147. biskupich, a później do ekonomii rząd. Kielce. We wsi było wójtowstwo. 8. W. , dawniej Wąsosze, osada miejska, dawniej miasteczko, nad rz. Wissą Wysią, pow. szczuczyński, gm. i par. Wąsosz, odl. 8 w. na płd. od Szczuczyna, przy drodze do Radziłowa, Posiada kościół par. murowany i drugi poklasztorny, także murowany, szkołę początkową, urząd gminny, młyn wodny, 170 dm. , 2153 mk. i 5869 morg. ziemi należące do mieszczan. W r. 1827 było 171 dm. , 1242 mk. Sąd gm. okr. I i st. poczt. w Szczuczynie. Jestto dawna wieś książęca w ziemi wizkiej. Władysław, ks. mazow. , syn Ziemowita, wykupił r. 1435 od ks. Bolesława ziemię wizką, zastawioną przez wspomnianego Ziemowita, ojca Bolesława, Janowi. On to był podobno fundatorem parafii i kościoła w W. , on też zapewne nadał osadzie prawo miejskie, W. jest wtedy ważnym centrem w ziemi wizkiej. Szczuczyn jeszcze nie istnieje, Radziłów niema prawa miejskiego. Książę Władysław potwierdza w W. r. 1437 sprzedaż 10 włók nadanych Szczukom. Odbywają się tu, podobno od początku XV w. , roki sądowe ziemskie ziemi wizkiej. Według lustracyi z r. 1549 było w ogóle 60 łanów; z tych 44 czynszowych, 2 kościelne, 6 wójtowskich, 7 szlacheckich, 1 młynarski. Z łanu płacono po gr. 24 i dawano po 3 kor. pszenicy a 6 owsa. Targi tygodniowe w czwartki; trzy jarmarki do roku. Targowe czyniło do 4 zł. rocznie; postrzygalnia 2 zł. a waga zł. 2 gr. 10. Młynów było 4, z tych 2 na Wissie a 2 na Grząskiej Greska. Dwór zniszczony w czasie wojny pruskiej; był tylko mały zrujnowany domek. Według lustracyi z r. 1566 jest siedlisko dobre wielkie i mógłby być łącznym kosztem dwór zbudowany alić urzędnik w plebanii mieszka Lustr. , IV, 31 i V, 106. W 1564 r. liczono do 300 domów płacących podatek. W. 1605 mieszczanin Andrzej Rogala ufundował kościół i klasztor karmelitów. Wojny szwedzkie za Augusta II zniszczyły miasto. Częste pożary ostatni w r. 1834 zatarły pierwotny ostrołukowy charakter kościoła parafialnego. Rozwój pobliskiego Szczuczyna, zwłaszcza od przeprowadzenia szosy warszawskokowieńskiej, która pominęnęła Wąsosz, odebrał tej osadzie dawniejsze znaczenie. Starostwo wąsoskie, składające się tylko z miasta i wójtowstwa, pierwotnie część wiznieńskiego, posiadał w r. 1771 Jakub Łaguna, który płacił kwarty zł. 62 gr. 7 a hyberny 459 gr. 22. W. parafia, dek. szczuczyński dawniej wąsoski, ma 6218 dusz. Do końca XVII w. Szczuczyn należał do par. w Wąsoszu. W. gmina, rozległości 9257 morg. i 4087 mk. śród stałej ludności 755 żydów i 7 prot. . Sąd gm. okr. I i st. p. w Szczuczy12 Wąsocz Wąsocz nie. W skład gm. wchodzą BukowoDuże, Jaki, Kędzierowo, Kudłaczewo, Ławsk, Niebrzydy, Nieciki, Szwelczyny, Szymany, W, i Żebry. Z tych tylko 4 są wsiami wło ściańskiemi, resztę zamieszkuje drobna szla chta. Br. Ch. Wąsosz al. Wąsosze, niekiedy Wąsorz, urzęd. Wonsosz, Wanosche w r. 1404, Wanschosche r. 1410, Wąssose 1413, Waynchosse, Wąszosze r. 1421 i t. p. , wś, w pow. szubiń skim, o 7 klm. na połd. od Szubina par. prot. i poczta, wzdłuż zach. brzegu jeziora zwa nego Wąsoskim, przy połd. krawędzi jez. Żędowskiego. Par. katol. , Słupy, szkoła w miejscu, st. dr. żel. w Żninie o 11 klm. ; z Babią Gacią tworzy okrąg wiejski, mający 50 dm. , 384 mk. 279 katol. , 105 prot. i 747 ha 390 roli, 78 łąk, 131 lasn. Graniczy na połd. z Żędowem, na zach. z Dąbrową Eichenhein i Słupami, na półn. z Kowalewem Gruenhagen, na wschodzie z os. Seedorf, Obszar W. , w poprzek którego idzie bity trakt z Żnina do Szubina, obejmuje jeziora Skrzynkę i Wąsosze; rozciąga się wzdłuż zach. brzegu jez. Żędowskiego i półn. kończy ny jez. Sobiejuszego. Na tym obszarze, wzn. 81, 3 do 88, 5 mt. npm. , rozrzucone są domy włościańskie, wiatrak i cegielnia; na łąkach, zwłaszcza wzdłuż Gąsawki, która odgranicza W. od Dąbrowy, znajdują się pokłady torfu. W. był niewątpliwie siedzibą szlachecka, za nim wcielony został do majętności szubińskiej. Ztąd pochodził zapewne Dzietrzyk Teodoryk Wanszewski, prawujący się około r. 1390 z Wojtkiem z Trląga, późniejszym podkomo rzym kaliskim. Z tego W. pisał się Maciej Pałuka czyli Toporczyk, sędzia kaliski w r. 1401 i 1404, synowiec Sędziwoja z Szubina, wojew. kaliskiego Kod. Dypl. Pol. , I, 272, II, 365, po którego śmierci objął wojewódz two kaliskie i ststwo nakielskie. W r. 1410 na czele szlachty osiadłej między Wełną a Pomorzem na Pałukach, wtargnąwszy zbrojno na Pomorze, doznał klęski sromotnej Długosz, Hist. , IV, 35; wojewodą kaliskim spotykamy Macieja jeszcze w r. 1423 Kod. Lit. wyd. Racz. , 310. Maciej z Łabiszyna wojewoda kaliski podpisany pod dok. z r. 1416 Kod. Dypl. PoL, I, 243 i Akta gr. ziem. , V, 40, był wojewodą brzeskokujawskim. około r. 1520 pleban słupski pobierał dziesię cinę snopową z ról dziedzicznych i kmiecych w W. ; kmiecie płacili prócz tego za dziesięci nę lnianą po 2 gr. i kolendę po groszu z łanu; po groszu dawali też karczmarze. W r. 1577 było tu półtora śladu os. i 4 zagr. ; dwa lata potem pół śladu i 2 zagr, , a w r. 1620 jeden ślad i rybak. Przy schyłku zeszłego wieku I należał W. do Stanisława Mycielskiego, dziedzica Szubina. E. Cal. Wąsosz 1. niem. Wonzow, r. 1400 Wąsoss, 1496 Wąsosze, wś nad rzką Głumią, pow. złotowski, st. p. Krajenka, par. kat. Złotowo; szk. ewang. w miejscu; 527 ha 364 roli or. ; 70 łąk, 25 lasu; 1885 r. 25 dm. , 37 dym. , 218 mk. , 34 kat. , 184 ew. W r. 1646 dostaje tę wś Cichocki w dożywocie ob. Schmitt, Der Kr. Flatow, str. 281. W trzeciej wojnie szwedzkiej 1700 1720 została spustoszoną tamże, str. 73. Według wizyty Jezierskiego z r. 1695 płacili tu hortulani et artifices me sznego po 3 grosze str. 58. 2. W. , leśn. , tamże. Kś. Fr. Wąsosz, według Słownika geogr. Knie go Wążciorz niem. Herrstadt, łacin. Chyriopolis i mylnie Chrysopolis, w dok. z r. 1290 H ernstat, miasto na Szląsku, pow. gurowski Guhrau, nad rz. Baryczą z praw. brzegu, przy ujściu Orli Horla. Odl. 8 mil na półn. zach. od Wrocławia, niedaleko od granicy w. ks. poznańskiego i miasta Rawicza. Posiada kościół par. ewang. , kościół par. katol. , szkołę, dom przytułku dla ubogich, sąd okręgowy, urząd poczt. , warsztaty sukiennicze i tkactwo bawełniane. W r. 1885 miało miasto 252 dm. , 542 gospodarstw, 2118 mk. 1675 ew. , 374 kat. , 9 in. wyzn. , 60 żyd. i 881 ha ziemi 576 ha roli, 226 łąk i 52 lasn. W r. 1841 było 240 dm. , 1875 mk. 1659 ew. , 208 kat. , 8 żyd. . Stanowi domenę królewską. Przywilej miejski na prawie niem. , takiem jakie posiadały Szprotawa i Żegań, nadał Henryk III, ks. głogowski, r. 1290. Nazwa niemiecka występuje w dokumentach z r. 1310 i 1312 Hernstat cum suo districtu, lecz używaną bywa i polska, jak w dok. z r. 1374, w którym występuje Bertold de Camen pleban in Wansow wratisl. dioec. Kod. Wielkp. , Nr. 932, 952, 1705. Kościół paraf, zajęty w XVI w. przez protestantów i zwrócony w połowie XVII katolikom, wrócił znowu do protestantow w r. 1707 na mocy umowy altranstadz kiej. W tym czasie parafia katol. przeniesioną została do kościoła św. Andrzeja, stojącego na górze pod miastem i założonego podobno przez św. Jadwigę. Do r. 1818 miasto należało do powiatu wołowskiego Wohlau. Istniała tu cukrownia i wielka przędzalnia lnu, połączona z uprawą tej rośliny na obszarze 2000 morg. Zamknięta około r. 1840. W par. katol. , dek. górskiego, miała r. 1869 tylko 576 kat. , obok 1632 ew. i 45 izr. Br. Ch. Wąsosze 1. wś i folw. nad jez. Śleszyńskim na zach. brzegu połudn. części jeziora, pow, kolski, gm. Piotrkowice, par. Wąsosze, odl. 30 w. od Koła a 11 w. od Konina. Posiada kościół par. murowany, gorzelnią parową, młyn parowy, wiatrak, cegielnią, kopalnią torfu, 16 dm. , 342 mk. W r. 1827 było 15 dm. , 124 mk. W r. 1885 fol. W. z attyn. Wąsosz Wąsosze Wąsów Wąsówka Kępa rozl. mr. 1896 gr. or. i ogr. mr. 864, łąk mr. 183, pastw. mr. 35, lasu mr. 492, wody mr. 290, nieuż. mr. 32; bud. mur. 20, drew. 15; płodozm. 8, 9 i 10pol. ; las nieurządzony. Wś W. os. 35, mr. 54, powstała z parcelacyi gruntów pokościelnych. Posiadaczami cząstek są włościanie okolicznych wsi. Wś Julia ma os. 22, mr. 254; ws Holendry Wąsoskie os. 7, mr. 32. Zapewne z tej wsi pisał się w r. 1404 Mathias de Wansosche, , judex kalisien. , a następnie w r. 1416 wojewoda kaliski Kod. dypl. poL, II, 365 i 386. Kościół par. stoi nad jeziorem, p. w. Wszystkich Świętych, już na początku XV w. wspomniany w aktach konsystorza gnieźn. jako stary. Patronat mieli częściowi dziedzice wsi. Na początku XVI w. pleban, dla zmniejszenia się ludności w parafii, nie mógł trzymać wikaryusza. Uposażenie kościoła stanowiły dwa łany, z których kmiecie gdy na nich siedzieli dawali plebanowi czynszu po 3 fertony, 2 kapłony, 30 jaj i pewną robociznę. Inne dwa łany stanowiły zapewne folwark plebański. Należała też do kościoła łąka seu Insula, dotykająca łąk częściowych dziedziców wsi. Łany kmiece i folwarczne ze wsi dawały dziesięcinę plebanowi. W końcu XVI w. stanął nowy kościół murowany, konsekrowany dopiero r. 1662. Po spaleniu w r. 1849 odbudowany i rozszerzony. Pozostawiono dawne prezbiteryum a nawę wzniesiono nową. W r. 1873 przybudowano kaplicę p. w. N. Maryi P. Łaski, L. B. , I, 227 i przypisy. Przy kościele istnieje bractwo św. Krzyża. Metryki zaczynają się od r. 1754. i to niekompletne. W kościele znajduje się obraz św. Barbary ss r. 1668, przeniesiony z rozebranego niedawno kościołka św. Barbary, który stał na przeciwległym brzegu jeziora i należał do klasztoru bernardynów w Kazimierzu. Według reg. pob. pow. konińskiego z r. 1564 Brudzińska płaciła tu cd 1 łanu, 3 zagr. bez roli Pawiński, Wielkop. , I, 241. Wś ta zdawna należy do rodziny Mierzyńskich. W. par. , dek. kolski, 1410 dusz. 2. W, wś, w par. Nakło pow. włoszczowski, dziś nieistnieje. W połowie XV w. własność Jakubika, miała 3 łany km. , 1 zagr. , 1 karczmę, 1 młyn, z których dziesięcinę płacono pleb. w Nakle Długosz, L. B. , II, 219. Według reg. por. pow. lelowskiego z r. 1581 wś W. , w par. Nakło, własność Koniecpolskiego, miała 3 półłan. km. , 3 zagr. z rolą Pawiński, Małop. , 72. 3. W. Wielkie, wś, pow. węgrowski, gm. Borze, par. Czerwonka, ma 15 dm. , 105 mk. , 464 morg. W 1827 r. było 17 dm. , 86 mk. Wymieniona w dokum. z r. 1476 jako wieś w ziemi liwskiej. Siedzą tu częściowi dziedzice Kod. Mazow. , 273. W r. 1563 siedzi tu uboga szlachta na 4 łanach. 4. W. , pow. przasnyski, ob. Goski W. 5. W. Wielkie, wś, śród wynio słego płaskowzgórza nad bagnami Niemyje i jednym z ramion rz. Orzyc, pow. mławski, gm. Mława, par. Wieczfnia Kościelna, odl. 12 w. od Mławy, ma 17 dm. , 148 mk. , 544 morg. 243 mr. roli. W r. 1827 było 16 dm. , 81 mk. W 1578 we wsiach W. Wielkie i W. Chmielewskie pow. mławski, par. Wieczfnia siedzi częściowa szlachta z różnemi przezwi skami, jak Pasternak, Kochanek, Broda, Bo ruta, Świerszcz, Pierczak, Spinek, kilku tylko bez przezwisk Pawiński, Mazowsze, 76. 6. W. , pow. mławski ob. Chmielewko 2. , 7. W. , ob. Wasosz. Br. Ch. Wąsosze, jezioro, niekiedy Białem zwane w przeciwstawieniu do Żędowskiego czyli Żółtego, w pow. szubińskim, na obszarze wsi Wąsosza, 1, 4 klm. długie, 0, 4 klm. szerokie, wzn. 77, 8 mt. npm. Należy do sieci jezior za silających Gąsawkę dopł. Noteci, między jez. Skrzynką, 77, 9 mt. i Żędowskiem 77, 7. Na wschod. brzegu jeziora W. stoi osada. Babią Gacią zwana. E. Cal. Wąsosze, wś, pow. inowrocławski, ob. Wąssosz. Wąsów, wś i folw. , pow. miechowski, gm. Wierzbno, par. Igołomia, odl. 32 w. od Miechowa. W 1827 r. było 14 dm. , 96 mk. , par. Czulice. W r. 1879 fol. W. rozl. mr. 225 gr. or. i ogr. mr. 199, łąk mr. 18, pastw. mr. 3, nieuż. mr. 5; bud. drew. 9; płodozm. 9pol. Wś W. os. 10, mr. 51. W połowie XV w. wś ta, własność kapituły krakowskiej, w par. Czulice, odl. 3 mile od Krakowa, zostawała w posiadaniu Stanisława Czajki, kanon. krak. , h. Dębno. Był tu dwór porządnie zbudowany, role folw. w trzech polach, łąki. Dziesięcinę pobierał sam zarządzający. Było też trzy i pół łan. km. , z których płacono czynszu po seksagenie i odrabiano po dwa dni sprzężajne na tydzień. Prócz tego dawali po 30 jaj 12 koguty. Karczma z rolą płaciła 1 1 2 grzyw. ; dwóch zagrodników płaciło po 8 gr. i odrabiało po 2 dni pieszych w tygodniu. Prócz tego wszyscy kmiecie, zagrodnicy i karczmarz obowiązani byli do dwukrotnej w roku powaby na rzecz dworu Długosz, L. B. , I, 167. Według reg. pob. pow. krakowskiego r. 1581 kapituła krakowska płaciła tu od äVa łan. km. , 2 zagr. z rolą, 3 kom. bez byd. , 1 rzem. , 1 dudy Pawiński, Małop. , 17, 443. Wąsów ob. Licztwarta, mylnie, za Wąsosz. Wąsówka, folw. dóbr Żeliszew, pow. siedlecki. W r. 1827 było 4 dm. , 39 mk. Wąsówko, urzęd. Wonsowko i Vorwerk Wonsowo, folw. do Wąsowa, w pow. bukowskim Lutomyśl, o 8 1 2 klm. na wschódpółn. od Lutomyśla; par. Witomysl, poczta w Wąsowie; 1 dm. , 21 mk. Wąsówko Wąsosze Wąsosze Wątrobów Wątkowice Wątog Wątróbki Wątrobowo Wąwał Wąsowo, wś rząd. , pow. dzisieński, w okr. poL, o 4 w. od Dzisny, 6 dm. , 53 mk. Wąsowo, urzęd. Wonsowo, wś, dwór i ma jorat, pow. bukowski Lutomyśl, o 10 klm. na półn. wschód od Lutomyśla; par. katol. Witomyśl, par. prot. Kuślin, szkoła i poczta w miejscu, st. dr. źel. na Bukowcu Eichen horst o 8 klm. i w Lutomyślu Neutomischel. Wś ma 148 dm. , 1050 mk. 910 katol. , 135 prot, 5 żyd. i 821 ha 593 roli, 25 lasu. Dwór z Wąsówkiem 1 dm. , 21 mk. , leśni czówką 3 dm. , 15 mk. i cegielnią 2 dm. , 21 mk. tworzy okrąg dworski, mający 28 dm. , 394 mk. 294 kat. , 100 prot. i 1425 ha 753, 73 roli, 111 łąk, 2, 47 pastw. , 531 lasu, 27, 20 nieuż. , 2, 60 wody; czysty dochód z ziemi 18255 mrk; nabiał, uprawa chmielu, chów bydła szwajcarskiego i nierogacizny. Majo rat, utworzony niedawno z W. , Chraplewa, Głuponia, Tomaszewa, Kuślina i Wydorów, obejmuje 3243 hekt. ; właścicielem jest Ri chardt v. Hard. W. uważają niektórzy za dawną posiadłość benedyktynów lubińskich. Ta wiadomość opiera się może na zapisce kla sztornej Pomn, Dziej. PoL, V, 636, że ks. Henryk na Głogowie, 1309 zatwierdził i rozszerzył przywileje klasztoru, który mu za wdzięcza włości Gniewowo i Wąsowo. O ile pierwsza część tej zapiski odnosić się może do aktu z r. 1302 dnia 7 grudnia Kod. Wielk. , n. 860, o tyle druga jest bałamutna. Gniewowo bowiem już dawno przed r. 1302 było własnością klasztorną, potwierdzoną dwu krotnie, raz przez ks. Bolesława, syna Odoni cza, w r. 1258, drugi raz przez Przemysława II w r. 1294. A ponieważ obok Gniewowa kilkakrotnie wymieniony jest w dokumentach postronny Wonieść, o Wąsowie zaś żadnej wiarogodnej z tych czasów nie mamy wiado mości, wnioskujemy, że w zapisce klasztornej czytać należy Wonieść nie zaś Wąsowo. W r. 1564 biskup pozn. pobierał z 20 łan. na W. po fertonie, czyli razem 5 grzywien; r. 1580 posiadał tu Jakub Niegolewski z Niegolewa 24 łany os. , 3 półłanki karczm. , 4 zagr. , 6 komor. , kowala, 15 owiec i owczarza. Przy schyłku zeszłego wieku Katarzyna Sczaniecka, starościna średzka, dziedziczyła tę majętność, w której skład wchodziły W. , Śliwno i Wymysłowo. Spadkobiercy po niej sprzedali W. Niemcom około r. 1860. Za jej dziedzictwa stała tu w r. 1786 kaplica, przy której dwór utrzymywał kapelana. Na ob szarze W. odkopano grobowisko, w którem znaleziono, między innemi, popielnicę twa rzową. E. Cal. Wąsowski, właściwie Wąsoski, powiat dawnej ziemi wiskiej, ob. Wąsosz. Wąsowszczyzna, urzęd. Usowszczyna, wś włośc, pow. wilejski, w 3 okr. poL, o 49 w od Wilejki, ma 3 dm. , 30 mk. Wąsy 1. folw. i wś, pow. warszawski, gm. Zaborów, par. Leszno, o 5 w. na płn. od Błonia, o 26 w. od Warszawy, ma 165 mk. , 300 mr. gruntu folw. , 190 mr. włośc. Własność wraz z Zaborówkiem Jana Wodzińskiego. W r. 1827 było 16 dm. , 89 mk. 2. W. , wś, pow, nowomiński, gm. Chróścice, par. Kałuszyny ma 130 mk. , 157 mr. W 1827 r. było 14 dm. , 93 mk. 3. W. , pow. siedlecki, ob. Izdebki W. Według reg. pob. pow. łukowskiego z r. 1580 wś Wąsy Izdebki leżała w par. Zbuczyn. Pan Adam Pomian Izdebski i od sąsiad swych od 4 włók, które sami orzą, płacił fl. 2, zagród 3 nie masz, juravit jako spustoszało Pawiń. , Małop. , 418. Wątkowa, najwyższy 847 mt. wys. szczyt w pasmie Magóry, w pow. jasielskim. Szczyt Wątkowy objęty jest dwoma strumieniami źródliskowymi pot. Kłopotnica, które otaczając północne stoki Wątk. od zachodu i wschodu, oddzielają ją od reszty pasma. Stru mienie Kłopotnicy wryły się głęboko, two rząc wąskie i głębokie doliny, skutkiem cze go wydaje się, że północna spadzistość W. jest większa niż południowa. Rzecz ma się jednak przeciwnie Grzbietem Magóry więc i przez W. prowadzi granica między powiatem jasielskim a gorlickim. Magóra jest dobrze zalesioną. E. R. Wątkowice, ob. Watkowice. Wątog, potok, 3 1 2 klm. długi, wypływa na Terlikówce przedmieście Tarnowa, płynie ku zach. głęboko wryty i uchodzi z praw. brzegu do Białej. E. R. WątróbkiMyślin, pow. sierpecki, ob. Myślin 3. Wątrobów, potok, 2 1 2 klm. długi, wypływa u stóp Solniski 848 mt. , góry w grzbiecie Jaworzyny, w pow. żywieckim. Płynie na północ w dolinie zalesionej w pierwszej, bezleśnej w jej drugiej połowie. W obrębie gm. Lachowic łączy się z innym znacznie dłuższym potokiem t. n. Po zlaniu się tych dwu strug otrzymuje potok nazwę Lachówki. Wątrobowo, niem. Wontrobowo, 1773 Bunterbow, dobra i kol. , pow. świecki, st. poczt. i paraf. kat. Serock; 107 ha 79 roli or. , 20 łąk; 1885 r. 15 dm. , 16 dym. , 82 mk. , 31 kat. , 51 ew. Na kolonią W. przypada 14 dm. , 71 mk. Kolonia obejmowała 1773 r. 4 chełm. włóki i 25 mr. roli włośc. , 4 dymy i 6 mk, luter. ob. Zeitsch d. Westpr. Gesch. Ver. , 1886, str. 352. Kś. Fr. Wąwał 1. folw. , pow. włocławski, gm. Lubień, par. Białotarsk, odl. 28 w. od Włocławka, ma 124 mk. W 1827 r. było 39 dm. , 235 mk. W r. 1886 fol. W. rozl. mr. 410 gr. on i ogr. mr. 367, łąk mr. 28, nieuż. mr. 15; Wąsowo Wątkowa Wąsy Wąsowszczyzna Wąsowski Wąsowo Wąwelnia Wąwolno Wąwelno bud. mur. 8, drew. 8; płodozm. 12pol. , po kłady torfu. Włościanie mieli tu 18 mr. We dług reg. pob. pow. kowalskiego z r. 1557 wś Wąwal szlachecka płaciła od 1 łanu Pawiński, Wielkp. , t. II, str. 19. 2. W. , wś i folw. nad rz. Pilicą, pow. opoczyński, gm. Unewel, par. Białobrzegi, odl. od Opoczna 29 w. , 16 dm. , 116 mk. , 323 mr. dwor. , 59 mr. włośc. W 1827 r. było 5 dm. , 52 mk. Folw. należy do dóbr Tomaszów. Według reg. pob. pow. opoczyńskiego z r. 1508 istniała wieś Wawol. W r. 1577 wś Wawol, własność Dą browskich, płaciła od 1 2 łan Pawiń. , Małop. , 294, 481. Br. Ch Wąwelnia, os. w par. Witaszyce, pow. pleszewskim Jarocin; nie jest wykazana w spisach urzędowych. Wąwelno, urzęd. Lindenald, dawniej Womwelno, Wanvelno r. 1290, Vavelno i Vanvelno r. 1374, Wawelno i 1385, wś kościelna i dwór, w pow. wyrzyskim, dekan. bydgoskim, o 9 klm. na płn. wschód od Mroczy, w okolicy wzgórzystej, wzn. 129 mt. npm. ; par. katol, szkoła, szpital i urząd stanu cywilnego w miejscu, par. prot. w Mroczy, poczta w Tuszkowie Bischofsthal, st. dr. źel. w Nakle o 21 klm. Wś ma 35 dm. , 273 mk. 163 katol, 110 prot. i 395 ha 315 roli i 57 łąk. Dwor z Toninkiem 7 dm. , 122 mk. i leśniczówką tworzy okrąg dworski, mający 25 dym. , 333 mk. 212 katol, 117 prot. , 4 żydów i 1342 ha. Do majętności W. należą, prócz Toninka, folwarki Buchheim i Falkenthal Cała majętność obejmuje 2092, 37 ha 1312, 86 roli, 411, 07 łąk, 71, 75 past. , 255, 32 lasu, 36, 77 nieuż. i 4, 60 wody; czysty dochód z ziemi 19431 mrk; cegielnia, gorzelnia parowa, owczarnia, nabiał, chow i tucz bydła holenderskiego; właścicielem jest Adolf Frenzel Kościół p, w. śś. Filipa, Jakuba i Maryi Magdaleny istniał już przed r. 1374; w miejsce starego wystawił nowy z cegły, z wieżą, w r. 1758 dziedzic Stanisław z Słupów Wałdowski, skarbnik wschowski, który w r. 1765 zapisał 10000 złp. na utrzymanie 2 mansyonarzy; do kościoła tego zaprowadzone w r. 1758 bractwo rożańcowe. Parafię składają Buchheim, Falkenthal, Jaszkowo, Mirucin, Ostrówek, Skoraczew, Skoraczewko, Tonin, Toninek, Tuszkowo i W. Około r. 1888 liczyła parafia 1140 dusz. W r. 1290 arcybisk. gnieźn, Jakub II przekazał cystersom byszowskim Koronowo swe dziesięciny stołowe z W. i innych włości w ziemi nakielskiej, w zamian za innej arcyb. Jarosław zatwierdził tę zamianę Kod. Wielk. , n. 655, 656, 1406; gdy zaś mieszkańcy W. wzbraniali się dziesięcin, arcyb. Jan Suchywilk w r. 1374 i Bodzęta w r. 1385 wzywali plebana, ażeby trwającym w uporze mieszkańcom zagrozić klątwą tamże, n. 1710, 1828. W r. 1359 pisał się Łaszcz z W. ; w r. 1377 dziedziczył tę majętność Jaśko Izdebka tamże, n. 1393, 1748 z Izdebna pod Rogowem, w pow. mogilnickim. W r. 1578 było 6 współdziedziców, łanów os. 21 i 3 puste; Ślesiński posiadał 1 łan pusty, 2 os. i 1 komorn. ; Korytowski 1 pusty, 2 os. , 3 zagr. i 1 rzemieśl; Spławski 4 os. ; Sucharski 1 pusty, 4 os. ; Kostka 6 os. , 1 zagr. i 2 rzem. ; Zebrzydowski 3 os. i 1 rzem. z rolą. W r. 1620 miał Korytowski 1 pusty, 4 os. i 4 zagr. ; Wojciech Sucharski 7 os. ; a kapituła gnieźnieńska 6 os. , 2 zagr. i 1 rzem. W r. 1758 posiadał całe W. Stanisław z Słupów Wałdowski, około r. 1793 Piotr Goetzendorf Grabowski, około r. 1850 Józef Grabowski. E. Cal. Wąwolno, pow. opolski, ob. Bowalno. Wąwolnica 1. w dok. z r. 1377 Wanwelnicza, osada miejska, dawniej miasto, nad rz. Bystrą al Trypą, pow. nowoaleksandryjski puławski, gm. Drzewce, par. Wąwolnica. Leży w dolinie rzeki, śród wyżyny lesistej, poszarpanej licznemi jarami, ciągnącej się od Wisły w okolicy Kazimierza ku Lublinowi Na dnie rzeki występują już pokłady wapienne, podczas gdy przyległe wzgórza są gliniaste. Odl 28 w. od Lublina, 14 w. na wschódpłd. od Kazimierza nad Wisłą, 8 w. od Nałęczowa st. dr. żel, 9 w. od Kurowa. Posiada kościół par. murowany, szkołę poczatkową, urząd gm. , 145 dm. , 1693 mk. r. 1883, w tej liczbie 628 żyd. W r. 1827 było 141 dm. ; 1132 mk. ; r. 1857 było 145 dm. 6 mur. , 1426 mk. 404 żydów. Dochody miasta wynosiły w 1857 r. 1160 rs. 69 kop. Podanie miejscowe głosi, jakoby Krakus po wzniesieniu grodu na Wawelu, przybył tu Wisłą i założywszy na wzgórzu oblanym wodą gród, nazwał go Wąwelnicą. Prawdą jaka się mieści w tej tradycyi jest fakt małopolskiego pochodzenia pierwotnych kolonistów tych stron i wczesnego założenia grodu dla osłony tych odległych kresów państwa piastowskiego. Przy grodzie osadzono w okolicy milicyę grodową, której pamiątką są wsi drobnej szlachty i nazwa poblizkiej wsi Strzelce. Wkrótce potem, a może i współcześnie, osadzono w grodzie benedyktynów sprowadzonych z klasztoru Świętokrzyzkiego. Przy grodzie założyli oni kościołek p. w. św. Maryi Magdaleny. Żyzna dolina rzeczki Bystrej zaludniła się zapewne dość szybko a przy grodzie powstało targowisko, które za Kazimierza W. otrzymuje prawo miejskie. Już w dok. r. 1377 wydanym dla mieszczan lubelskich, czytamy ex utraque parte vie que ducit in civitatem Wanwelnicza Kod. Małop. , III, 312. W połowie XV w. miasto posiada oddzielny kościół par. murowany, p. Wąwolnica Wąwelnia Wąworków Wąworków Wązin Wąwozy Wązka Wązikowa Wola Wązki Las Wązkie Wąż Wążowiec w. św. Wojciecha, pod zarządem klasztorni św. Krzyża, , monasterio incorporatam. Miasto jest królewskiem. Dziesięcinę z łanów mieszczan, wartości do 20 grzyw. , pobiera proboszcz w Wąwolnicy, mający teź swe grunta i łąki. Przedmieście, także królewskie, posiadało 75 łanów, dających dziesięcinę praeposito monasterii in Wanwelnicza, wartości do 50 grzyw. Na przedmieściu tym stoi kościół parafialny, p. w. św. Maryi Magdaleny, macierzysty matrix względem kościoła w mieście Długosz, L. B. , II, 568. W obrębie parafii było 17 wsi zamieszkanych przez szlachtę małopolską przeważnie Okszyce, Szreniawici, Jastrzębczyki, Rawici, Prusowie itp. . Ze wsi tych dziesięcina szła najczęściej dla klasztoru Świętokrzyzkiego. Wysoka wartość dziesięciny świadczy o zamożności mieszkańców. Zdaje się jednak, że rozwój Kazimierza i Lublina przyczyni się do stopniowego upadku W. Przytem za Kazimierza Jagielończyka W. z wsiami należącemi do grodu oddaną zostaje drogą zastawu w ręce prywatne. W połowie XVI w. pożar niszczy całą osadę. Według reg. pobor. z r. 1569 miasto nie dało wcale szosu. W r. 1569 król polecił Janowi Firlejowi, dzierżawcy starostwa, odbudowanie miasta na innem miejscu i uwolnił mieszkańców na lat 6 od podatków, ceł. Mimo to miasto się już nie podniosło zapewne. W r. 1676 pogłówne płaci Gałęzowski od 79 mieszczan. Około r. 1860 przechowywało się w archiwum miejskiem 36 sztuk oryginalnych przywilejów i potwierdzeń, poczynając od r. 1374. Z dawniejszego kościoła św. Maryi Magdaleny pozostały tylko ruiny. Istniał on do r. 1849. Kościół par. , p. w. św. Wojciecha, z kamienia wzniesiony, zatracił cechy pierwotne wskutek przerobień Znajduje się w nim obraz Narodzenia M. Boskiej, pochodzący z dawniejszego kościoła. Benedyktyni posiadali prawo patronatu do 1819 r. Z dawnego ratusza pozostały tylko ślady fundamentów i szczątki piwnic. W magistracie tutejszym a około r. 1880 w urzędzie gminnym przechowywały się dwie stare pieczęcie, z których jedna miała napis, , S. civitatis de Kunigisberg a druga S. oppidi Varelnicensis. W. par. , dek. nowoaleksandryjski dawniej kazimierski, 5594 dusz. W. włączona została do gminy Drzewce ob. Drzewcza, która od r. 1880 otrzymała nazwę Wąwolnica, lecz ostatnie spisy urzęd. podają tę gminę p. n. Drzewce. Należy ona do sądu gm. okr. V w Celejowie, urząd gminny w Wąwolnicy, st. poczt. w Kurowie. Gmina ma 13760 mr. obszaru i 5639 mk, 5 prawosł. i 851 żyd. . W gm. istnieje gorzelnia, kopalnia kamienia wapiennego, cegielnia, tartak, olejarnia, dwa młyny. W skład gm. wchodzą os. Wąwolnica i wsi Buchałowice, Drzewce, Łopatki, Bronice, Chruszczew, Cynków, Czesławice, Charz, Strzelce, Badurki, Nałęczów, Bochotnica Kościelna, Antopol, Piotrowice Małe. Wąwolnickie starostwo niegrodowe, w wojew. lubelskiem, pow. urzędowskim, podług lustracyi z r. 1764, składało się z miasta Wąwolnicy i z wsi Charz, Mareczki, Bartłomiej o wice i Zawada. W r. 1771 posiadał je Stanisław Małachowski, wraz z żoną Maryą z Potockich, którzy opłacali kwarty złp. 1687 gr. 21, a hyberny złp. 441 gr. 17. Przez pewien czas posiadała je też królowa Bona. 2. W. , folw. , pow. garwoliński, gm. Ułęż, par. Żabianka, ma 1 dm. , 22 mk. , 315 mr. Br. Ch. Wąworków, w XVI w. Wamborków, wś i fol. nad rz. Opatówką, pow. opatowski, gm. i par. Opatów odl. 2 w. , ma gorzelnią, wia trak, pokłady kamienia, 25 dm. , 205 mk. W 1827 r. było 21 dm. , 139 mk. W r. 1885 fol. W. rozl. mr. 483 gr. or. i ogr. mr. 370, łąk mr. 6, pastw. mr. 5, lasu mr. 94, nieuż. mr. 9; bud. mur. 7, drew. 7; płodozm. 6 i 10pol. ; las nieurządzony. Do W. należał teź fol. Ko bylin. Wś W. os. 18, mr. 238. R. 1371 Woj tek z W. procesuje się z synami Pełki z Tudorowa o stawidła, jakiemi ten w Tudorowie zatrzymuje wodę potrzebną dla młyna w Karwowie Kod. Małop. , III, 253. Według reg. pob. pow. sandomierskiego z r. 1578 wś Wamborków, własność Jakuba Pozowskiego, miała 7 osad, 3 1 2 łan. , 1 zagr. , 3 kom. Pawiński, Małop. , 187. Br. Ch. Wąwozy, część Główczyna, w pow. grójeckim. Wązin al. Wądzyn, niem. Wansen, wś, pow. niborski, st. p. Gilgenburg. Wązikowa Wola, ob. Wężykowa Wola. Wązka, niem. Weske, rzeczka, dopływ jeziora Drużno al. Elblągskiego. Wązki Las, os. , pow. makowski, gm. Perzanowo, par. Czerwonka. Wązkie, jezioro w zlewie Wieprza, w dobrach Wereszczyn, pow. włodawskim. Ma 120 mr. obszaru. Płytkie, muliste, śród bagien położone. Wąż, folw. , pow. płocki, gm. Brwilno, par. Sikorz, odl. 15 w. od Płocka, ma 3 dm. , 13 mk. , 62 mr. Wąż, jezioro, w pow. leckim, obecnie osuszone ob. t. V, 117. Wążowiec, szczyt 1093 mt. wys. w grupie Babiej góry, w hr. orawskiem. W. wznosi się na południowym końcu poprzecznego żebra górskiego, rozpoczynającego się szczytem Brana 1517 mt. , oddzielonego znowu 1408 mt. wysokiem siodłem od Babiej góry. Głęboka dolina Bystrej oddziela Wążowiec od masywu Babiej góry, szeroka i otwarta dol. Wbaczyński Wczorajsze Wążowiec Wążowiec Wciuki Wcisłe Wbołotnia Wbohow potoku Wążowca rozdziela górę W. od niere gularnego i rozkawałkowanego dopływami Półhoranki działu między potokiem Wążowcem a Półhoranką. Stoki Wążowca wscho dnie ku dol. Bystrej nie wysokie wprawdzie, ale bardzo strome do 30, ku dolinie jednak Wąźowca lekko pochylone, bez najmniejszej trudności dostępne, gdyż zaledwie 10 15 nachylone. O stokach północnych Wążowca nie ma co mówić, prawie bezpośrednio łączy się w tym kierunku Wążowiec ze szczytem 1187 mt. wys, , od tego zaś wznosi się teren nieustannie do szczytu Branej, 1577 mt. wys. U południowych stoków zlewa się potok Wą żowiec z Bystrą. . Cała góra aż po doliny stru mieni silnie zalesiona. E. R. Wążowiec, potok górski, w hr. orawskiem. Wypływa u stóp Brany 1577 mt. , Borsuczej 1005 i Wąźowca 1093. Płynie po czątkowo w wązkiej dolinie, która jednak wkrótce się rozszerza. Po 6 1 2 klm. długim biegu łączy się z pot. Bystrej w poziomie około 760 mt. E. R. Wbaczyński Bór, pow. jarosławski, ob. Mołodycz, Wbohow łuż. , niem. Uebigau, wś łużycka. Ob. Kronica. Wbołotnia, ws, pow. lidzki, w 1 okr. poL, gm. Dokudowo, okr. wiejski i dobra w 1865 r. Adamowiczów, Mielechowo, 15 dusz rewiz. Wcisłe, wś, młyn, folw. , pow. sieradzki, gm. Gruszczyce, par. Wojków, odl. od Sieradza 26 w. ; wś ma 4 dm. i wraz z osadami Niwą, Kopacz, Kije, Przegorzałe, Stelmach, Pęczek i Dzikie 247 mk. ; os. młyń. 1 dm. , 5 mk. ; fol. 2 dm. , 2 mk. Spis z r. 1827 nie podaje tej wsi. Wciuki, wś, pow. rossieński, paraf. Widukle. Wczorajsze, mko nad rz. Połstoł al. Werchoweńką dopł. Rastawicy, pow. skwirski, w 2 okr. poL, gm. Browki, przy trakcie skwirskoberdyczowskim, wysunięte na bujne stepy Ukrainy, odl. o 40 w. od Skwiry, ma 2507 mk. W 1863 r. według Pochilewicza było 1568 mk. prawosŁ, 46 katol. , 4 rozkoln. i 828 żydów. Obszar dóbr wynosił 3500 dzies. według danych izby skarbowej 2999 dzies. . Posiada cerkiew. p. wez. Archanioła Michała, z drzewa wzniesioną w 1772 r. , na miejsce dawniejszej z 1727 r. i uposażoną 71 dzies. Jest tu kośoiół katol. , murowany, browar i szpital włościański na 72 łóżka, porządnie utrzymany. Po za obrębem mka znajduje się starożytne, sypane z ziemi horodyszcze, świadczące o dawności zasiedlenia. Miejscowe podanie głosi, że W. w dawnych wiekach nosiło nazwę Kitajhorodu. Pochodzenie i znaczenie słowa Kitajhorod prawidłowiej Skitajhorod nieznane; w każdym razie ma ono pewien związek z wyrazem, , skitatsia, tułać się, błąkać się. Kitajhorody, mówi Michał Grabowski, były to stanowiska, albo osady, wiodące początek od tułaczy z jakiegokolwiek powoda Ukraina dawna i teraźn. , str. 22. Owóż koczownicze pokolenia, które w dawnych wiekach tułały się po Ukrainie, zostawiły na niej ślady w swych leżach czyli kitajherodach. Były to prawdopodobnie ich stannice, czyli obozowiska, rowami i okopami ogrodzone. Takich grodzisk Kitajherodów a od nich tak nazwanych osad sporo się znajduje tak na Ukrainie, Podolu jak na stepach naddnieprzańskich i dońskich. W gub. kijowskiej jest ich kilka, jak Kitaj herod w pow. lipowieckim, drugi w pow. czehryńskim, Kitajewska pustynia pod Kijowem, ze starożytnem horodyszczem. Dawniej zaś, według podania, obok W. było i drugie podobne miejsce, noszące nazwę Kitajhorodu, później Jahniatynem nazwane. Ale zaznaczyć wypada, że osady z tą nazwą mają swój zakres, po za którym spotykają się już inne znamienne nazwyj to jest t. zw. hoszcze ob. Hoszcza. Tradycya głosi, że na dawnem uroczysku zw. Kitajhorod, następnie wyrosła osada t. n. Wiemy skąd inąd, że w drugiej połowie XVI w. Kitaj herod, jeżeli ten jako osada istniał kiedy, nosił już dzisiejszą nazwę W. por. Jahniatyn. Dowodem tego jest, że gdy w 1571 r. Jerzy Jazłowiecki, hetman kor. , ciągnął z wojskiem na wyprawę przeciwko Tatarom, to przechodził on i przez to miejsce, które w marszrucie jego pochodnej nazwane jest Wczorajszem Paprocki, Herb. , str. 221. W. od dawna, może nawet od początków swojego istnienia, wchodziło w obręb rozległej włości pawełockiej, i wraz z nią, zaczynając od Ostafiego Daszkiewicza, Olizarów, należało do dziedzictwa kn. Rużyńskich, Zamoyskich, Koniecpolskich, nareszcie Walewskich i ks. Lubomirskich. Dobrom tym wojny kozackie ciężką zadały klęskę. Po i zw. ruinie W. jak i cała okolica została pustą. W akcie z 1683 r. czytamy miasto W. , wsi Czarnorudka, Jarosławka, Orańszczyzna, Popielnia, Bihałówka, Harapanówka w tem mieście ani wsiach niemasz żadnego człowieka, ani chałupy Arch. J. Z. R. , cz. VI t. I, dodatek, str. 153. Potwierdza to także podróżnik wielkoruski Iwan Łukianow, w 20 lat po ruinie przejeżdżający przez tę część Ukrainy I pojechaliśmy z Pawołoczy do Niemirowa stepem głuchym, przykra i tęskna to była droga, be niespotkalismy ani miasta, ani wsi, a dawniej przecież nacieszyło się tu oko wędrowca widokiem pięknych miast i wsi porządnych, a dziś tu pustynia niemieszkalna, w której nie ujrzysz człowieka. Tylko zwie rza moc, kozy dzikie, wilki, łosie i niedźwiedzie. Dopiero gdy na prawym brzegu Dniepru zupełnie upadła Kozaczyzna, wtedy powróceni do swych dóbr tutejsi dziedzice, za częli w pustkach ułatwiać osiedlenie nowej ludności, którą tu zewsząd ściągali. Ks. Lubomirscy, dziedzice Pawołoczyzny, oddali się administracyi przywróconych dóbr i zwrócili troskę ku zaludnieniu jej. W r. 1727 rachowano w W. już 85 chałup włościańskich. W tymże roku stanęła tu nowa cerkiew, i jak wizyta mówi, , o trzech wieżyczkachj gontem kryta. Obok niej w Czarnorudce było 10 chałup. Tak uporządkowane i już zaludnione W. w 1770 r. od ks. Stanisława Lubomirskiego kupił Unicki, ale w 1794 r. sprzedał Kacpro wi Iwanowskiemu h. Rogala. Ostatni praco wał nad wzrostem miasteczka. Za niego ży dzi się tu osiedlili. Po Kacprze Iwanowskim władał W. syn tegoż Dyonizy, którego córka Dyoniza, wydana za Daryusza Poniatowskie go, zmarła bezdzietnie, i W. , które stało się jej dziedzictwem, przeszło w spadku do jej siostrzenicy Ernestyny z hr. Rzewuskich komandorowej Meleniewskiej. Kościół katolicki był z muru postawiony p. w. Bożego Naro dzenia przez Kacpra Iwanowskiego, poświę cony w 1835 r. przez ks. Boruchowskiego. Kaplice w Spiczyńcach, Nizgurcach i Czar norudce. Parafia katol. , dekanatu skwirskie go, 851 wiernych. Edward Rulikowski. Wda, dawna nazwa w dokum. rzeki zwanej dziś Czarna Woda Schwarzwasser, lewego dopływu Wisły, w Prusach Zach. Wda, wś nad Czarną Wodą, także Wdą zwaną, wzn. 100 mt. npm. , pow. starogardzki, par. kat. Czarnylas; agentura poczt. w miej scu od r. 1892, połączona z Skórcem 8, 5 klm. i z Lubichowem; najbliższa st. kol. jest w Czerwińsku 20 klm. , odl. od Starogardu 3 1 4 mili. We wsi szkoła 3klas. , dwie kar czmy. Obejmuje 25 posiadeł włośc. i 32 za gród; należąca do gminy wś Mermet 9 posia deł włośc. i 4 zagrody, razem 677 ha 536 roli orn. , 71 łąk, 53 lasu; 1885 r. było 106 dm. , 144 dym. , 724 mk. , 658 kat. , 61 ew. , 5 żyd. ; z tych przypada na Mermet 22 dm. i 154 mk. Mieszkają tu t. zw. Lasaki. Istniał tu podobno kościół katol. Sędziwi ludzie opo wiadają nadto, że dzwony w Czarnym Lesie pochodzą z kościoła tutejszego. Według wi zyty Rybińskiego z r. 1780 było 140 mk. katol. ob. str. 112. Za czasów krzyżackich wś często bywa wspominana; podczas wojen szwedzkich została zburzona, lecz r. 1677 znów odbudowana. Ks. Fr. Wdecki Młyn, niem. WdaMuehle, domena fiskalna, pow. starogardzki, st. p. Wda, par. kat. Czarnylas; 111 ha 47 roli orn. . 12 lasu; 1885 r. 5 dm. , 6 dym. , 42 mk. , 21 kat. , 21 ew. Leży wśród lasu, w malowniczej okolicy, Bad Czarną Wodą, która się tu dzieli na 3 odnogi, aby pędzić młyn, tartak i hamernią. Według wizyty Rybińskiego z r. 1780 było tu 9 mk. kat. i 14 ewang. str. 112. Kś. Fr. Wdowa 1. rzka, w pow. słuckim, właściwie nazwa w dolnym biegu rzeki Wuswa lew. dopł. rz. Morocz. Ob. Wuswa 2. W. , jedna z odnóg Prypeci, w pow. mozyrskim, naprzeciwko wsi Makarewicze, w obr. gminy Petryków, ma łączność z jez. Wilże. A. Jel. Wdowin, wś i fol. nad rz. Grabią al. Gra bówką, pow. piotrkowski, gm. Woźniki, par. Krzepczów, odl. 17 w. od Piotrkowa. Wś ma 24 dm. , 186 mk. ; fol. 4 dm. , 2 mk. ; os. 1 dm. , 1 mk. , 15 mr. dwor. W 1827 r. było 13 dm. , 141 mk. W r. 1883 fol. W. rozl. ror. 934 gr. or. i ogr. mr. 273, łąk mr. 5, pastw. mr. 18, lasu mr. 545, nieuż. mr. 47; bud. mur. 4, drew. 7; las urządzony. Wś W. os. 29, mr. 133. Na początku XVI w. W. należy do par. Drużbice. Łany folw. dają dziesięcinę pleba nowi, kmiecie zaś tylko kolędę Łaski, L. B. , I, 460. Według reg. pob. pow. piotrkowskie go z r. 1552 wś ta miała 2 osad. , 4 łany, zaś Wdowińska Wola 1 osad. , 7 łan. Pawiński, Wielkp. , II, 257 i 259. Br. Ch. Wdzidze al. Wdzydze, niem. Weitsee, 1648 Wdzice, dok. 1258 Widencze, 1284 Wydencz, Widensee, znaczne jezioro na pograniczu pow. kościerskiego i chojnickiego. Ma kształt krzyża, podobnie jak jezioro Mawry MauerSee w Prusach Wschodnich. Wzn. 133 mt. npm. Z płn. na płd. ma 1 1 2 mili długości, w poprzecznych ramionach zaś od Przerębskiej Huty aż do Gołunia 1 milę, obwodu około 7 mil. Półn. większa część z obu ramionami należy do pow. kościerskiego płd. mniejsza, ale szersza, do chojnickiego. Półn. ramię zowie się też Gielino, zachodnie Radolny, wschodnie w dok. Golun al. Golon, t. j. Gołuń al. Goleń. Brzegi jeziora są po większej części strome, 20 do 30 stóp wzniesione i często lasem porosłe. W połudn. części znajdują się 4 wyspy różnej wielkości. Największa z nich, t. zw. Ostrów, ma 2 5 mili dług. i niemal 1 10 mili szer. Z płd. wsc. kąta jeziora wypływa przez śluzę, r. 1872 zbudowaną, rz. Czarna Woda, która najprzód toczy się murowanym kanałem i dopiero potem łączy się z właściwem łożyskiem rzecznem. Naokoło jeziora Wdzidzkiego leżą po zach. stronie Czarlina, Kozłowiec, Plęs, Laska, Rów i Przytarnia na połudn. Kliczkowy, na wschodu. Borsk, Wdzidze Tucholskie, Lipa, Kruszyny, Zabrody, Gołuń i Wdzydze Kiszewskio ob. Die Kassubei und Tuchler Haide von Pernin, str. 38. Jezioro to obfituje w ryby różne, mianowicie sumy, pstrągi, jazgarki, szczupaki, okonie, płotki, leszcze, karasie, marenki i u Wdecki Wda Wda Webryszki Weble Weber Wdzydze Wdzięków Wdziękoń Wdzięczność Wdzidze Wdzidze kleje. W poblizkim Czersku zamierzają urzą dzić stacyą dla transportu ryb. R. 1258 Ba daje ks. Sambor cystersom w Pelplinie wolną rybitwę w wschodniej części jeziora Wdzidz kiego, która się Gołuń nazywa, między Lelekownicą i Zabrodami piscaturam in stagno Videncze in ea parte, quae Golun vcatur; P. Urk. B. V. Perlbach, str. 149. R. 1284 potwierdza Mestwin to prawo tamże, str. 347. R. 1549 niepokoił starosta kiszewski Jan Szorc, herbu Mora, zakonników o prawne posiadanie jeziora. Zygmunt I wyznaczył komisyą, która na ich korzyść rozstrzygnęła, wskutek tego potwierdził król prawo klaszto ru na thonię Wdzidzek, pozwalając nawet rybakom cysterskim zbierać sobie wzdłuż brzegu po lesie starościńskim suche drzewo i korę na ogień ob. Opactwo pelplińskie p. kś. Kujota, str. 407. Kś. Fr. Wdzidze al. Wdzydze 1. Bliższe al. Tu cholskie, niem. Weitsee, wś nad jez. Wdzidz kiem, pow. chojnicki, st. p. Karsin, par. kat Wiele, szkoła kat. w miejscu; 3085 ha 454 roli orn. , 13 łąk, 221 lasu; 1885 r. 45 dm. , 61 dym. , 349 mk. , 339 kat. , 10 ew. ; z tych przypada na Barłogi 27 mk. , 4 dm. , na Czy ste 29 mk. i 3 dm. , na Lipę 40 mk. i 5 dm. Według wizyty Rybińskiego z r. 1780 było tu 97 mk. , tylko kat. ob. str. 67. Według taryfy z r. 1648 płacili tu rybacy 4 fl. ob. Roczn. T. P. N. w Pozn. , 1871, str. 185. Lu stracya sstwa tucholskiego z r. 1664 opiewa Wś Wdzidze na pustkowiu, w tej wsi rybacy mieszkają, płacą sumatim wraz z mieszkają cymi w Lipie 136 fl. 23 gr. 2. W. al. Wdzy dze Dalsze al. Kiszewskie, niem. Sanddorf, wś nad jez. Gołuń część jez. Wdzidzkiego, pow. kościerski, st. p. Kościerzyna, paraf. kat. Wiele. Według wizyty Rybińskiego z r. 1780 było tu 40 mk. kat. str. 68. Kś. Fr. Wdzięczność, w spisie z r. 1827 Wdzięcznice, kol. nad rz. Wartą, pow. kolski, gm. Czołowo, par. Koło, ma 5 dm. , 62 mk. W 1827 r. I było 3 dm. , 18 mk. Wdziękoń, wś szlach. i włośc. nad rz. Jabłoń, pow. łomżyński, gm. i par, Zambrowo, ma 1200 morg. W r. 1827 było 34 dm. , 198 mk. Wdzięków ob. Jabłoń, t. III, 344, mylnie, za Wdziękoń, Wdzydze, ob. Wdzidze. We. .. , ob. Wie Weber Starawieś, ob. Skrzętla, Weble, wś, pow. święciański, w 1 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Kiemieliszki o 5 w. , 27 dusz rewiz. ; należy do dóbr Bołosza, Przemienieckich. Webory, wś, pow, szawelski, w 4 okr. poL, gm. Ligumy, o 27 w. od Szawel. Webryszki, zaśc, pow. wiłkomierski, w 5 okr. poL, gm. Onikszty, o 77 w. od Wiłkomierzą. WecAuca łotew. , ob. Auc Stary. Wecamujża łotew. , ob. Neugut. Wech w dok. , ob. Piotrowice t. VIII, 216. Weckelwitz, wś, pow. głogowski, par. ew. Klein Tschirne. W r. 1885 miała 57 ha, H dm. , 56 mk. ewang. . Weckeritz, posiadłość, pow. głogowski, par. ew. Głogów, kat. Rabsen. W r. 1885 miała 33 ha, 2 dm. , 8 mk. 3 kat. . Weckie, wś, pow, rossieński, par. Nowe Miasto. Wecklitz 1. ob. Weklice. 2. W. , os. młyn. , pow. brunsberski, st. p. Braunsberg Ostpr. Vecse, ob. Wojczyce. Wedderau, folw. , pow. świętosiekierski, st. p. Heiligenbeil. Veddin, wś i dobra ryc. w Pomeranii, pow. słupski, par. kat. Stupsk. R. 1281 nadaje ks. Mestwin cystersom miedzy innemi wś Vidino ob. Perlbach, P. U. B. , str. 285. Wedegiszki ob. Wędogiszki. Wedejszyszki, zaśc, pow. trocki, w 4 okr. poL, o 50 w. od Trok, 1 dm. , 5 mk. katol. Wedelshof, dobra, pow. złotowski, st. p. Gronowo, par. kat. Kamień, 414 ha 329 roli or. , 13 łąk, 40 lasu. W 1885 r. 5 dm. , 11 dym. , 70 mk. , 6 kat. 64 ew. Kś. Fr. Wedelska w dok. z XIII w. , nazwa potoku w okolicy Rogoźnika, w pow. nowosądeckim. Wedelskie, niem. WedelLand, dok. 1364 Vedilske, obszar obejmujący 90 mil kw. ; w po łowie w XIV był w posiadaniu rodziny We del. Dziś stanowi północnozach. częśó pow. wałeckiego i obejmuje znaczne obszary na praw. brzegu Drawy ob. Kod. Wielkp. , IV, 236. Kś. Fr. Weder w dok. , nazwa jeziora na obszarze wsi Leginy, w pow, reszelskim. Wederańce 1. al. Wedorańce, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 1 okr. poL, gm. Duk szty, o 26 w. od Nowoaleksandrowska. Starow. Bogomolnikow ma tu 90 dzies. 11 la su, 8 nieuż. ; szlach. Obolewicz 40 dzies. 7 lasu, 6 nieuż. ; Stankiewicz 40 dzies. 4 lasu. 2. W. , wś, tamże, w 4 okr. poL, gm. Antuzowo. Mają tu Giedrojciowie 43 dzies. 2 la su, 4 nieuż. ; Kaszkiewicz 22 dzies. 2 nieuż. ; Kowalewscy 34 dzies. 1 lasu 4 nieuż. ; Kwintowie 18 dzies. 1 2 lasu, 1 2 nieuż. ; Rogowscy w W. i Jawidzach 62 dzies. 8 lasu, 4 nieuż, ; Rybakowowie i Iwanowowie 88 dzies. 2 lasu, 6 1 2 nieuż. ; Szablińscy 21 dzies. 3 lasu, 2 1 2 nieuż. . 3. W. , wś, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 18 w. od Nowoaleksandrowska. J. Krz. Wederau, 1371 Wederow, dobra i wś, pow. bolkowicki, kościół par. ew. w miejscu, kat. Wecklitz Weckie Weckeritz Weckelwitz Wech Wecamujża Wec Webory Wedzierniki Weeden Weereitischken Weedern Weendradse Weeper Wederyszki Wedeto Wedhornskampe Wedlowice Wedmediwka Wedogiany Wehlige Wehlefronze Wehlau Wehlack Wegun Wegnerminnen Wegiery Wegierele Wegiany Weggen Weessen Weessaten Weeskenthal Weeskenhof Weeskendorf Wedoginie Weiorańce Wedorowszczyzna Wedory Wedrejki Wederowszczyzna Wedlin Wedringen Wedry Wedrynie Blumenau. W r. 1885 6 dm. , 79 mk. kat. 3; 493 mk. kat. 77. Wederowszczyzna, folw. , pow. nowoaleksandrowski, attyn. dóbr Rakiszki; ob. Waderowszczyzna. Wederyszki, wś, pow. władysławowski, gm. i par. Gryszkabuda, odl. od Władysławowa 23 w. , ma 9 dm. , 71 mk. Wederyszki, wś, pow. wiłkomierski, w 5 okr. pol. , gm. Onikszty, o 68 w. od Wiłkomierza. Wedeto, jezioro, w gub. witebskiej, jedno z grupy jezior, z których wypływa Połota, dopł. Dźwiny. Wedhornskampe, wyb. do Groschkenkampe, pow. gdański nizinny, st. p. Sztutowo; 2 dm. , 29 mk. Wedlin niem. , ob. Widlin. Wedlowice, Wedelsdorf, wś, pow. sycowski, par. ew. i kat. Goszcz. W 1885 r. , 142 ha. 31 dm. , 215 mk. kat. 43. Wedmediwka, pow. czehryński, ob. Medwedówka. Wedogiany, wś, pow. rossieński, w 5 okr. pol. , gm. Andrzejów, par. Betów, o 91 w. od Rossień. Wedoginie, wś, pow. wiłkomierski, w 2 okr. pol. , gra. Traszkuny; włośc. Misiewicz ma 19 dzies. 5 lasu, 2 nieuż. . Weiorańce, ob. Wederańce. Wedorowszczyzna, dobra, pow. wiłkomierski, w 3 okr. poL, gm. Żmujdki, par. Nidoki, o 20 w. od Wiłkomierza; własność Paców Pomarnackich, 238 dzies. 61 nieuż. . Wedory, wś włośc, pow. wileński, w 3 okr. poL, o 50 w. od Wilna, 7 dm. , 77 mk. 10 prawosŁ, 67 katol. . Wedrejki, wś, pow. szawelski, w 4 okr. poL, gm. Kirjanowo, o 56 w. od Szawel. Wedringen, folw. dóbr prywat. Asuppen, w okręgu tukumskim, pow. talseński. par. zabelnska Kurlandya. Wedry, wś, pow. rossieński, w 1 okr. pol. , gm. i par. Kołtyniany, o 54 w. od Rossień. Wedrynie, czesk. Vendryne, niem. Wedrynie, wś na Szląsku austr. , w pow. cieszyńskim, obwodzie sąd. jabłonkowskim, na połd. wsch. od Cieszyna, nad pot. b. n. praw. dopł. Olszy. W. tworzą z przys. Zacisze gminę admini stracyjną. W r. 1880 było 226 dm. , 1989 mk. 481 rz. kat, 1492 prot. i 16 żyd. , w tem 1935 Polaków. Kościół paraf. , szkoła ludowa w miejscu. W. H. Wedzierniki, ws nad stawem, pow. oszmiański, w 4 okr. pol. , o 60 w. od Oszmiany, 9 dm. , 70 mk. 60 prawosŁ, 10 katol. . Weeden, folw. dóbr prywat. Popen, w okr. goldyngskim, pow. windawski, par. piltyńska Kurlandya. dobra miały 398 ha, 536 ha, 78 dm. , ws Weereitischken al. Kalmuetzen, wś, pow. ragnecki, st. p. NeuEggleningken. Weedern 1. posiadłość i os. karcz. , pow. darkiejmski, st. p. Darkehmen. 2. W. , folw. , pow. ragnecki, st. p. Kraupischken. 3. W. , posiadł. , pow. ragnecki, st. p. Lengwethen. 4. W. al. Werdehlischken, wś, pow. piłkałowski, st. p. Mallwischken. 5. W. , wś, pow. ragnecki, st. p. NeuEggleningken. Weendradse, rzka, w Kurlandyi, dopływ rz. Abawy. Weeper, wś, pow. morąski, st. p. Saalfeld Ostpr. Weeskendorf, wś, pow. pruskoholądzki, st. p. Gueldenboden. Weeskenhof, domena król. , pow. pruskoholądzki, st. p. Gueldenboden. Weeskenthal, folw. , pow. morąski, st. p. Quittainen. Weessaten, dobra prywat, w okr. i pow. tukumskim, par. neuenburska Kurlandya. Weessen, dobra pryw. z folw. Althof, w okr. zelburskim, pow. iłukszteński, par. dyneburska Kurlandya. Weggen, dobra prywat. , w okr. tukumskim, pow. talseński, par. zabelnska Kurlandya. Wegiany, wś, pow. rossieński, w 2 okr. poL, gm. Mańkuny, par. Girtakol, o 10 w. od Rossień. Mieszcz. Miniat w W. i Skirelach ma 42 dzies. 1 lasu. Wegierele, dobra, pow. szawelski, w 2 okr. poL, gm. Popielany, o 48 w. od Szawel. Wegiery 1. wś i dwór nad Wegierą, pow. szawelski, w 2 okr. poL, gm. Popielany, o 46 i 47 w. od Szawel. Dwór należy do Mackiewiczów, ma 160 dzies. 32 lasn. 2. W. , mko i wś, pow. szawelski, w 2 okr. poL, gm. Okmiany, o 87 w. od Szawel. Mko posiada kośoiół katol. , p. w. św. Jerzego, z drzewa wzniesiony w 1766 r. przez kś. Iludziewicza, filialny par. Okmiany. 3. W. Maldenie, zaśc, tamże, o 89 w. od Szawel. Wegnerminnen 1. wś, pow. nizinny, st. p. Skaisgirren. 2. W. , wybud. , pow. nizinny, st. p. Mehlauken. Wegun, grupa domów w Bartatowie, pow. gródecki. Wehlack, dobra ryc, pow. rastenaborski, st. p. Rastenburg. Wehlau, ob. Iława. Wehlefronze, też Sandfronze, 1498 Wronnza, dobra i wś, pow. wołowski, par. ew. Piskorzyna, kat. Wąsosz. W r. 1885 dobra miały 234 ha, 6 dm. , 81 mk kat. 4; wś 26 ha, 13 dm. , 58 mk. kat. 4. Wehlige, wś, pow. mielicki, par. ew. Gątkowice, kat. Mielice. W r. 1885 miała 350 ha; 38 dm. , 304 mk. kat. 46. Wehnenfeld Wehnenfeld, dobra ryc. i wś, pow. królewiecki, st. p. Loewenhagen. Wehnershof niem. , wś, pow. człuchowski, st. p. w miejscu, par. kat. Czarne; 772 ha 390 roli orn. , 82 łąk, 18 lasu; 1885 r. 88 dm. , 157 dym. , 774 mk. , 68 kat, 691 ew. , 15 żyd. Szkoła 3 klas. ewang. i kościół ewang. drewniany z początku bieżącego stulecia. Wehowic, Wehowitz, wś, pow. głupczycki, par. ew. Rozumice Roesnitz, kat. Piltsch. W r. 1885 miała 485 ha, 87 dm. , 595 mk. ew. 12. Wehrau, dobra i wś nad rzką Kwissą, pow. bolesławski, par. ew. Schoendorf, kat Birkenbrueck. W r. 1885 dobra miały 10369 ha, 17 dm. , 70 mk. kat 6; wś 387 ha, 114 dm. , 712 mk. kat 37. Rzeka Kwissa tworzy tu wodospad Teufelswehr. We wsi liczne fabryki huty żelazne, papiernia, huta szklana, łomy wapienne i piaskowca, kopalnie gliny i torfu. Miejsce urodzenia mineraloga Wernera. Wś ta należała do r. 1815 do Saskich Łużyc. Wehrdorf, wś, pow. ziębicki, par. ew. Paczkowo, kat. Liebenau. W r. 1885 miała 4 ha, 11 dm. , 52 mk. ew. 4. Wehrschuppe, rzeczka, dopływ Aa, ma źródło w parafii tukkumskiej w gub. kurlandzkiej, ujście w parafii Schlok w gub. inflanckiej. Wehrse, dobra, pow. górski Guhrau, par. ew. i kat. Wąsosz. W r. 1885 miały 830 ha, 12 dm. , 218 mk. kat 33. Wehrwitten, wś i wybud. , pow. frydlądzki, st. p. Bartenstein Ostpr. Wehsaht, rzka, w Kurlandyi, dopływ Abawy Abau. Wehse łotew. , ob. Wenden. Wehsiht 1. jezioro, w pow. zelburskim Kurlandya, 6 1 2 w. długie i przeszło 1 2 w. szerokie, 2. W. , Wessit, Weżyt, rzka, w Kurlandyi, prawy dopływ rz. Memel Niemunia, wpada na granicy gub. kowieńskiej. Wehsiht, Wesiht, łotew. WikkerMujża, folw. dóbr prywat. Tannenfeld, w okr. zelburskim, pow. frydrychsztacki, par. Selburg Kurlandya. Weiberkraenke al. Wejbery, osada do Konarzewa, w pow. krotoszyńskim, o 1, 5 klm. na połd. od Krotoszyna, 1 dm. i 9 mk. Weichau 1. ws, pow. kożuchowski, kośoiół par. ewang. w miejscu, par. kat. Herzogswaldau. W r. 1885 miała 529 ha, 124 dm. , 490 mk. kat 21. 2. W. Ober dobra, tamże, miały 689 ha, 9 dm. , 63 mk. kat. 2. 3. W. Nieder, dobra, miały 539 ha, 4 dm. , 50 mk. kat 6. Weicherau zapewne Wichrowo, 1360 Primo Wicherow, 1390 Wycherow, dobra i wś, pow. nowotarski Szląsk, par. ew. Metschkau Mieczkow, kat Ossig Osiek. W r. 1885 dobra miały 147 ha, 3 dm. , 61 mk. ew. 20; wś 397 ha, 50 dm. , 284 mk. ew. 30. Weichhorn niem. , ob. Wichorze. Weichnitz, dobra i wś, pow. głogowski; par. ew. Dalków, kat. Gross Kauer. W r. 1885 dobra miały 209 ha, 6 dm. , 75 mk. kat. 15; wś 18 ha, 21 dm. , 94 mk. kat 15. Weichsel niem. , ob. Wisła. Weichselburg niem. , wś w Pomezanii, na olędrach, na praw. brzegu Wisły, pow. kwidzyński, st. p. Nebrowo, par. kat. Nowe, szkoła ewang. w miejscu. Wś ma 700 ha 391 roli orn. , bardzo żyznej, 40 łąk, 87 lasu, 56 dm. , 89 dym. , 426 mk. 80 kat, 346 ew. . R. 1396 nadaje bisk. pomezański Jan I mieszkańcom wsi Wisilburg 2 włóki łąk na prawie chełm. Dan na zamku w Prabutach w dzień św. Agaty ob. Gesch. d. Bist. Pomesanien T. Cramer, Marienwerder, 1885, str. 111. Weichselmuende niem. , ob. Wisłoujście. Weichselthal, pow. bydgoski, ob. Przyłubie 1. . Weide, ob. Widawa, Weide niem. , ob. Pastwisko i Pastwa. Weide, dobra i wś, pow. wrocławski, par. ew. Psary Huenern, kat. Protsch. W r. 1885 dobra miały 143 ha, 2 dm. , 42 mk. kat 16; wś 56 ha, 33 dm. , 281 mk. kat 55. Weldebruch, os. , pow. chodzieski, o 3, 5 klm. na połd. od Chodzieży Kolmar i. P. , gdzie jest par. , poczta i st dr. żel. ; ma 7 dm. , 55 mk. Powstała w nowszych czasach; wchodzi w skład okr. wiejskiego Podaniu. Weidehnen, ws, pow. fyszhuski, st. p. Thierenberg. Weidelache, rzeczka na Szląsku, prawy dopływ Kacbachy lew. dopł. Odry. Ma źródła w górach Strzygłowskich. Weideland, pow. kościański szmigielski, ob. Pustopole. Weiden al. Aweiden, pow. ządzborski, ob. Nawiady. Weidenau 1. ob. Widnawa, 2. W. , ob. Widyniów. Weidenau, pow. lubawski, ob. Mszanowo 1. . Weidenbach, dobra i wś, pow. oleśnicki, par. ew. Bierutów Bernstadt, kat. Klein Zoellnig. W r. 1885 dobra miały 410 ha, 7 dm. , 89 mk. kat. 60; wś 38 ha, 24 dm. , 144 mk. kat. 9. Weidenbruch, os. , pow. chodzieski, tuż pod Piłą Schneidemuehl, ma 3 dm. i 23 mk. Wchodzi w skład okr. miej. Piła. Weidenhaken 1. wyb. do Sztutowa, pow. gdański nizinny; 19 dm. , 186 mk. 2. W. Grosser, wyb, , tamże; 7 dm. , 69 mk. 3. W. Kleiner, wyb. , tamże; 1 dm. , 6 mk. Weindenheim. Tak przezwano po r. 1871 Kępę Gniewkowską i Marońską na Wiśle, Weichselthal Weichselmuende Bist Marienwerder Weichsel Weichnitz Wehrau Weichhorn Weicherau Weichau Weiberkraenke Wehsiht Wehse Wehsaht Wehrwitten Wehrse Wehrschuppe Wehrdorf Wehnershof Wehowic Weindenheim W Grosser W Kleiner Weide Weidenbruch Weidenbach Weidenau Wehnenfeld Weiden Pustopole Weidelache Weidehnen Weldebruch Pastwisko Pastwa Weidicken Weidisch Weidlacken Weidlaucken Weidszenten Weigelsdorf Weigmannsdorf Weigwitz Weihern Weinberg 1 Weinberg Weine w pow, inowrocławskim, o 13 klm. ku zach. od Torunia i 18 klm. na półn. od Gniewkowa, oh. Marońska Kępa, VI, 135. Obie osady mają 2 dm. , 19 mk. 1 katol. , 18 prot. i 215 ha 5 łąk i 25 lasu. Cała Kępa Gniewkow ska wchodziła w skład starostwa gniewkow skiego. E. Cal. Weidenhof 1. posiadłość, tuż pod Rawiczem. 2. W. , pow. poznański, ob. Zmysłowo. Weidenhof niem. , ob. Wierzbowo. Weidenbof al. Schweinern, dobra, pow. wrocławski, par. ew. Psary Huehner, kat. Świniary Schweinern. W r. 1885 dobra miały 745 ha, 12 dm. , 202 mk. kat. 58. Weidenkampe niem. , ob. Weidenhaken. Weidenpetersdorf, wś, pow. bolkowicki, par. ew. i kat. Rohstock Rohnstock. W r, 1885 miała 289 ha, 70 dm. , 392 mk. kat. 36. Weidenvorwerkj pow. międzyrzecki, ob. Nowy Dwór. Weiderwitz, dobra i wś, pow. niemodliński, par. ew, Niemodlin, kat. Brande. W r. 1885 dobra miały 238 ha, 7 dm. , 68 mk. ew. 7; wś 77 ha, 20 dm. , 111 mk. ew. 34. Weidgirren, wś, pow. nizinny, st. p. Mehlauken. Weidich, 1371 Widecht, wś, pow. grotkowski, par. ew. i kat. Odmuchów. W r. 1885 miała 133 ha, 20 dm. , 139 mk. kat. Weidicken, ob. Wejdyki. Weidisch Gross i Klein, wś, pow. głogowski, par. ew. Głogów, kat. Wilków. W r. 1885 miała 155 ha, 24 dm. , 109 mk. ew. 16. Weidlacken, wś, pow. welawski, st. p. Gr. Schirrau. Weidlaucken 1. posiadłość, pow. wystrucki, st. p. Aulowoehnen. 2. W. al. Neu Kriplauken, wś, pow. nizinny, st. p. Kellminen. 3. W. al. Kippen, wś, pow. nizinny, st. p. Skaisgirren. Weidszenten al. Jacobitzkus, wś, pow. tylżycki, st. p. Szameitkehmen. Weigelsdorf 1. dawniej Wigansdorf, 1244 Weigelsdorf i Wyganithiz, wś, pow. ziębicki, par. ew. Mit. Schreibendorf, par. kat. w miejscu. W r. 1885 wś miała 1088 ha, 130 dm. , 733 mk. ew. 36. We wsi kościół par. katol. , należący dawniej wraz ze wsią do klasztoru w Trzebnicy. Na mocy umowy z r. 1683 zarządzał kościołem cysters z Henrychowa. Po zabraniu dóbr przez rząd należała wś do domeny królewskiej w Ziębicach. 2. W. Ober, Nieder i Gross, pow. oleśnicki, ob. Kielców. W r. 1885 ws miała 636 ha, 101 dm. , 661 mk. 55 kat. , 12 żyd. ; dobra zaś 388 ha, 11 dm. , 145 mk. 61 kat. . 3. W. Klein, dobra, pow. oleśnicki, par. ew. Gross Weigelsdorf, katol. Kunersdorf. W r. 1885 miały 273 ha, 3 dm. , 83 mk. kat. 26; zamek, szkoła ewang. 4. W. , 1356 Weigansdisdorff, dobra i wś, pow. i rychbachowski, par. ew. Lampersdorf, kat. w miejscu. W r. 1885 dobra miały 930 ha, 8 dm. , 145 mk. kat. 38; zamek z pięknym ogrodem; wś miała 1032 ha, 287 dm. , 2804 mk. kat. 589; kościół par. katol. , późniejszego pochodzenia. Weigmannsdorf, pow. wschowski, ob. Wygnańczyce. Weigwitz dawniej Wojkowice, 1309 Woikowitz, 1374 Wokowicz, Wetkowicz, dobra i wś, pow. wrocławski, par. ew. Sillmenau, kat. Thauer. W r. 1885 dobra miały 101 ha, 1 dm. , 21 mk. ew. ; wś 225 ha, 48 dm. , 342 mk. kat. 149. Weihern, fol, pow. ostródzki; st. p. Reichenau Ostpr. Weinberg niem. , ob. Winna Góra i Winnica. Weinberg 1. wyb. do Szydlic, pow. gdański miejski; 4 dm. , 23 mk. 2. W. , ob. Winnica. Weinberg 1. jedno z wyniosłości pasma zw. Kocie góry, w okolicy Trzebnicy, na Szląsku. Wzn. 674 st. npm. 2. W. , góra pod wsią Gimmel Jemielno, w pow. wołowskim. Weinberg 1. 1304 Vinberc, wś, pow. lignicki, par. ew. Seichau, kat. Schlaup. W r. 1885 wś miała 311 ha, 64 dm. , 316 mk. ew. 30; szkoła kat. 2. W. , dobra i wś, pow. niemczyński, par. KleinKniegnitz, kat. Schlaupitz, W r. 1885 dobra miały 166 ha; wś 130 ha, 14 dm. , 96 mk. kat. 6. 3. W. , fol. dóbr Długawieś, w pow. raciborskim. 4. W. , fol. dóbr Hulczyn, w pow. raciborskim. 5. W. , fol. dóbr Mykowice, pow. oleśnicki. WeinbergAlt, wyb. do Szydlic, pow. gdański miejski; 28 dm. , 611 mk. Weinbergen, wś i kol. niemiecka, w pow. lwowskim, 7 klm. na płd. wsch. od Lwowa, tuż na płn. od sądu pow. w Winnikach. Co do położenia ob. Winniki, Własn. więk. stypendyjnej fundacyi Głowińskiego, pod zarzą dom wydziału krajowego ma roli or. 264, łąk i ogr. 19, pastw. 7 mr. ; własn. mn. roli or. 407, łąk i ogr. 35, pastw. 50 mr. W r. 1880 było 75 dm. , 675 mk. w gm. 160 rzym. kat. , 83 gr. kat. , 341 ewang. , 91 izr. ; 206 Polaków, 40 Russkich, 428 Niemców. Par. wyzn. kat. i gr. kat. w Winnikach, ewang. we Lwowie, We wsi jest szkoła prywatna ewang. i filiał ewang. od r. 1783. Lu. Dz. Weine, pow. wschowski, ob. Wijewo, Weine, ob. Wino. Weingarten, posiadłość chełm. , pow. elbląski wiejski, st. p. i par. kat. Elbląg odl. 1 4 mili; 78 ha 51 roli or. , 7 łąk; 6 dm. , 10 dym. , 48 mk. ; H kat. , 36 ew. , 1 dys. Pierwotnie obejmowała tylko 12 chełm. morg. ; już przed r. 1697 dokupiono 27 morg. od szpi Weidenhof Weidenhof Weidenbof Weidenkampe Weidenpetersdorf Weiderwitz Weidgirren Weidich Weise Weingrundforst Weinings Weinow Weinschenken Weipczenow Weipothj Weisbach Weisbrodt Weischkitten Weischnuren Weisdorf Weisholz Weiskayms Weismanówka Weismist Weiss Weiss Kirschdorf Weisse Weissbach Weissberg Weissbruch Weissels Weissenberg tala św. Ducha i 2 włóki i 4 morgi t. z. pola miejskiego ob. Der Elbinger Kreis, t. Rho de, str. 88. Kś. Fr. Weingrundforst, wyb. do Weingarten, pow. elbląski. Weinings, posiadłość, pow. pruskoholądzki, st. p. Gruenhagen. Weinow, jezioro, w pow. leckim, ob. Lewientyn. Weinschenken, dobra koron. , w okr. , pow. i par. tukumskiej Kurlandya. Weinsdorf al. Wansdorf, wś kościelna, na Mazurach Pruskich, w pow. morąskim, nad jez. Jezierzyce. Weipczenow w dok. , ob. Mszanowo 1. Weipothj fol, pow. rastemborski, st. p. Barten. Weisbach 1. Alt, 1351 Weysbach, wś, pow. kamionogórski, par. ew. Kamionogóra, kat. Ober Haselbach. W r. 1885 miała 540 ha, 119 dm. , 594 mk. kat. 68; szkoła ewang. 2. W. , Neu wś, tamże. W r. 1885 miała 25 ha, 38 dm. , 171 mk. kat. 20; szkoła ewang. Weisbrodt, dobra i wś, pow. bystrzycki, par. kat. i ew. Bystrzyca. W r. 1885 dobra miały 86 ha, 1 dm. , 19 mk. kat. ; wś 21 ha, 12 dm. , 48 mk. kat. Weisbruch 1. pol. Białe Błoto, leśn. , pow. kościerski, st. p. Głodowo, par. kat. Pogódki; 1613 ha 109 roli or. , 36 łąk, 1404 lasu; 1885 r. 22 dm. , 39 dym. , 201 mk. , 107 kat. , 91 ew. ; z tych przypada na leśn. Brzęczek 12 mk. , 2 dm. ; na Milonki 79 mk. , 8 dm. ; na Szczodrowo 6 mk. , 1 dm. ; na Stefanowo 98 mk. , 10 dm. 2. W. , kol. , pow. chojnicki, st. p. Karsin. 2. W. , wyb. , pow. chojnicki, st. p. Wysoka. Kś. Fr. Weischkitten, wś i dobra ryc, pow. fysz huzki, st. p. Gruenhof. Weischnuren 1. wieś i dobra ryc, pow. rastemborski, st. p. Rastenburg. 2. W. , wś, pow. iławkowski, st. p. Reddenau. Weisdorf 1. pow. niemodliński, ob. Krościnka, W r. 1885 dobra miały 386 ha, 7 dm. , 64 mk. kat. 28; wś 628 ha, 95 dm. , 579 mk. kat. 221. 2. W. , ob. Wiskowice. Weise Małe i Wielkie, jeziora, w zlewie rzeki Egel praw. dopł. Dźwiny. Weisholz, 1414 r. Weisholz, dobra i wś pow. głogowski, par. ew. Weisholz, katPuerschen. W r. 1885 dobra miały 316 ha, 7 dm. , 105 mk. kat. 14; wś 275 ha, 47 dm. , 239 mk. kat. 14. Kościół par. ewang. istnieje od r. 1610. Zamknięty przez katolików od r. 1654 do 1756. Weiskayms w dok. , wś, w dawnej Sambii ob. Rachsitten, Weismanówka 1. al. Burtyniec, folw. w Porzeczu Gródeckiem, pow. gródecki. 2. W. , karczma w Zawidowicach, pow. gródecki. 3. W. , kol. , pow. grodecki, ob. Neuhof 1. . Weismist, wyb. do Nowej Karczmy, pow. kartuski, st. p. Przywidz; 3 dm. , 31 mk. Por. Friedrichhof 1. . WeissBukowitz niem. , ob. Bukowiec Biały al. Pieśnieński, 1780 Bykowiec, 5 klm. od Zblewa; 94 ha 84 roli orn. , 6 łąk; 1885 r. 3 dm. , 6 dym. , 42 mk. , 21 kat. i 21 ew. R. 1780 własność Józ. Czarnowskiego, licząca 5 kat. i 5 akat. ob. Wiz. Rybińskiego, str. 442. Kś. Fr. Weiss Kirschdorf, Kirstansdorff, dobra i wś, pow. świdnicki, par. ew. Świdnica, kat. Gross Wierau. W r. 1885 dobra miały 220 ba, 13 dm. , 101 mk. kat. 42; wś 41 ha, 21 dm. , 123 mk. kat. 5. WeisseRose 1. ob. Biała Róża, 2. W. R. , ob. Róża. t. IX, 851. 3. W. R. , pow. krotoszyński, ob. Górka 6. , Weisse Schoeps, rzeka, pow. rozborski, ob. Schoeps. WeisseSee Spitze niem. , ob. Jagnięcy wierch i Białostawiański szczyt. WeisseWand, ob. Białaściana kiezmarska, Weissbach, moraw. Bily Potok, gmina, na Szląsku austr. , pow. frywaldowski, okr. sąd. jawornicki. Ma kościół par. katol. , szkołę ludową, przykomorek celny na granicy od Prus, 990 mk. Częśó gm. Hanberg ma 178 mk. Weissberg, ob. Białogóra. Weissbruch, pol. Białe Błoto, leśnictwo, pow. ostródzki, st. p. Hohenstein. Weissels, wś, pow. świętosiekierski, st. p. Lichtenfeld. Weissenberg al. Białogóra, kol. niemiecka, pow. gródecki, 8 klm. na płn. od Gródka sąd pow. , urząd poczt. w miejscu, 2 klm, na płn od stacyi kol. Kamienobród. Kolonia zajmuje płn. częśó obszaru Kamienobrodu, z którym tworzy gminę katastralną. Wzdłuż granicy wschod. płynie Wereszyca i tworzy staw białogórski. W r. 1880 było 46 dm. , 380 mk. 333 rzym. kat. , 15 gr. kat. , 26 izr, , 6 innych wyzn. ; 17 Polaków, 7 Rusinów, 356 Niemców. Par. rzym. kat. w miejscu, dek. gródecki. Parafia założona r. 1807. Do par. należą Dobrostany, Jaryna Gruenthal, Kamienobród, Ottenhausen al. Zatoka i Wolica. We wsi jest kośoiół kat. murowany. Par. gr. kat. w Dobrostanach. We wsi szkoła etat. lklas. Ob. Dobrostany i Kamienobród. Lu. Dz. Weissenberg, w pow. inowrocławskim, ob. Jędrzejewo. Weissenberg 1. ob. Białagóra. 2. W. , pow. toruński, ob. Kuchnia 1. , Weissenberg 1. ob. Biała Góra; wś w Pomezanii, pow. sztumski, st. p. Piekło, par. kat. Sztum; 85 ha, 1885 r. 56 dm. , 127 dym. , 541 Weingrundforst Weissenburg Weissenberg Weissenberg Weisser Weissenstejński Weissfliess mk. , 446 kai, 95 ew. 2. W. , wyb. do Buchwałdu, pow. grudziądzki, st. p. Jabłonowo. Weissenberg, ob. Wospork. Weissenburg niem. , ob. Chwałkowo. Weissenburg, folw, dóbr Rakowiec, pow. lubawski, ob. Nowy Folwark t. VII, 301 i Rakowiec 5. . Weissenburg, pol. Wyszemborg wś. pow. ządzborski, st. p. Rudwangen. Weissenfalk, folw. , pow. świętosiekierski, st. p. Ludwigsort. Weisseifluss, pol. Pańska Wola, wś i fol. , pow. lecki, st. p. Neuhof. Weissenhoche, pow. wyrzyski, ob. Biaiośliwie. Weissenhof, dobra i wś, pow. lignicki, par. kat. i ew. Lignica. W r. 1885 dobra miały 221 ha, 5 dm. , 73 mk. kat. 8; wś 20 ha, 11 dm. , 84 mk. kat. 3. Weissenleipe, w dok. z r. 1413 dy Leipe genand das weise Vorwerg, 1413 Leype, dobra i wś, pow. lignicki, par. ew. Gross Baudiss, kat. Kuhnern. W r. 1885 dobra miały 250 ha, 5 dm. , 99 mk. kat. 3; wś 21 ha, 23 dm. , 121 mk. kat. 3. Weissensand, pow. międzyrzecki, ob. Weissensee, łotew. BaltuMujza, dobra pryw. z folw. Neuhof, w okr. zelburskim, pow. iłukszteński, par. dyneburska Kurlandya. Weissensee 1. pow. bydgoski, ob. Biała. 2. W. ob. Błażejewo holendry, w pow. szremskim. 3. W. , pow. międzyrzecki, ob. Chycina, Weissensee 1. posiadłość, pow, reszelski, st. p. Roessel. 2. W. , wś, pow. iławski, st. p. Wehlau. 3. W. Klein i Neu, posiadłość i leśnictwo, pow. iławski, st. p. Wehlau. Weissensee, dobra i ws, pow. oleśnicki, par. ew. Maliers, kat. Ober Frauenwaiden. W r. 1885 dobra miały 513 ha, 3 dm. , 14 mk. kat. 21; wś 181 ha, 36 dm. , 236 mk. kat. 3. Weissenstein, estońskie Pajdelin mto powiat. gub. estlandzkiej, nad strumieniem t. naz. , o 93 w. na płd. wsch. od Rewia, miało w 1860 r. 11 ulic, 1 plac, 109 dm. 13 murow. , 14 sklepów, 3 kościoły, 102 ogrody, 2 szkoły męz. i 2 żeńskie, dom przytułku, szpital, 2 zakłady przemysłowe browar piwny i fabryka likierów, 1250 mk. 245 prawosł. i 19 kat. , zresztą ewang. . Obecnie liczba mk. wzrosła do 1786 dusz. Dochody miejskie w 1860 r. wynosiły 2040 rs. Handel nieznaczny; 4 jarmarki doroczne, z obrotem nieprzewyźszającym 30000 rs. ; 146 rzemieślników. Malownicze ruiny zamku na wzgórzu. Założone w 1270 r. przez mistrza zakonu niemieckiego Konrada von Medem, w 1573 r. zajęte zostało przez wojska ruskie pod osobistem dowództwem Iwana Groźnego, przyczem poległ ulubieniec cara Maluta Skurjatow. W 1577 r. zamek wzięty był przez Szwedów; oblężony i zdobyty d. 27 września 1602 r. przez hetmana Zamoyskiego, został w 1608 r. odebrany przez Szwedów. Nadany kanclerzowi Oksenstierna, od 1783 r. mto powiatowe. Weissensteiński al. jerweński powiat, położo ny w środkowej części gubernii, zajmuje 55, 6 mil al. 2691, 6 w. kw. Powierzchnia pagórkowata, dochodząca od 200 do 400 st. npm. , tworzy dział wodny pomiędzy rz. Loksu i Jaggowal, płynącemi ku płn. i uchodzą cemi do zatoki Fińskiej, i rzek. Weissenstein dopł. rz. Fenem i Oberpalen dopł. Emba chu. W powiecie znajduje się do 40 jezior, z których ważniejsze Weinerw i Zaja. Bło ta znajdują się przeważnie w części płd. zach. , i płn. zachd. Pod względem geogno stycznym przeważają wapienie i piaskowe formacyi dolnosyluryjskiej, tworzące miejsca mi grzebienie, ciągnące się przeważnie od płn. wschodu na płn. zach. Gleba gliniasta, przykryta dość grubym słojem ziemi urodzaj nej. Lasy, głównie liściaste, zajmują do 48000 dzies. , t. j. około 1 2 część ogólnej przestrze ni i znajdują się wyłącznie w płn. części. W 1860 r. było w powiecie bez miasta 41971 mk. oprócz 98 prawosŁ, reszta lutera nie, zamieszkujących 218 miejscowości, ma jące 2600 dm. W powiecie jest 108 dóbr prywat. Główne zajęcie mieszkańców stano wi rolnictwo. Pod rolą jest do 62000 dzies. Sieją głównie żyto, dalej pszenicę i jęczmień; uprawa lnu rozwinięta. Łąk znajduje się do 51000 dzies. ; zbierają siana około 2000000 pud. W 1860 r. było w powiecie 9560 sztuki koni, 23700 bydła rogatego, 16270 owiec zwyczaj nych, 32284 rasy poprawnej, 6760 trzody chlewnej. Przemysł fabryczny słabo rozwi nięty, reprezentowny był przez 56 gorzelni i 13 cegielni. Handel bardzo nieznaczny, kon centruje się w Weissen Steinie. J. Krz. Weissenstejński, potok WeissensteinerBach, ob. Parnawa. Weissenstein, dobra ryc. i wś, pow. królewiecki, st. p. Uderwangen. Weisser Adler, pow. krobski, ob. Łaszczyn. Weisser Krug, pol. Biała Karczma, przewóz na Warcie, w pow. szremskim, o 6 klm. na połd. od Zaniemyśla Santomischel; 1 dm. , 8 mk. Weisserkrug, ob. Biała Karczma, pow. gdański nizinny. Weissfliess, ob. Bialafliess Biała, pow. czarnkowski Wieleń. Weissfliess, al. Weissflusa, ob. Biała, wyb. do Zagórza, pow. wejherowski, st. p. Reda; 19 dm. , 186 mk. Weissgraben, pol. Biały rów, struga, wypływająca z jez. Sztumskiego, w pow. sztum Weissenstein Weisserkrug Weissensee Weissensand Weissenleipe Weissenhof Weisseifluss Weissenfalk Weiss Kolm skim, ciągnie się aż do jez. Koniecwałdzkiego. Kś. Fr. Weisshauland, pow. bukowski Grodzisk, ob. Biały Olędry. Weissheide, ob. Biały Bór i Jamy, wś, pow. grudziądzki, st. p. Mniszek; par. kat. Sarnowo; 106 ha; 1885 r. 75 dm. , 86 dym. , 346 mk. , 54 kat. , 292 ew. Wizyta Strzesza, z r. 1667 72 pisze Białybór ubi fundus episcopalis absque cmethonibus p. 104. W inwentarzu bisk. chełmińsk. z r. 1731 czytamy Lond Białoborskie mają w sobie włók 5, morg. 24. 1 Im. p. Mankiewicz z Londów Białoborskich według przywileju na lat 40 od JW. M. X. Kretkowskiego, bisk. chełmińsk. , a. 1729, które włóki i morgi ma w nim nadane z wolnym szynkiem piwa i wódki, rybitwą, z rębem do opału, płaci na św. Marcin kanonu 6 zł. ; 2 Jan Bugaj za kon traktem siedzi, w chałupie pańskiej, ma ogród i roli po kawale, i smużki; szarwarkuje o pańskiej strawie niedziel 2. płaci czynszu na św. Marcin 9 zł. ; 3 Michał Król za kon traktem siedzi w chałupie pańskiej, ma ogród, szarwarkuje niedziel 2 o pańskiej strawie, płaci na św. Marcin do zamku starogardzkie go zł. 6; 4 Michał Medman, Józef Łaszkiewioc, Jan Smakołka, mają chałupy pańskie, ogrody, po kawałku roli i smużki łąk; z tego płacą leśnemu dwaj po zł. 6, Medman zł. 9, co czyni 21 zł. ; szarwarkują temuż leśnemu ci dwaj po niedziel l 1 2, a Michał dni 8, do czego rozkaże str. 15. Kś. Fr. Weisshof, folw. dóbr koron. Barben, w okr. mitawskim, pow. i par. bowska Kurlandya. Weisshof, pow. krotoszyński i grudziąski, ob. Białydwór. Weisshof 1. wyb. do Krępca, nad Motławą, pow. gdański nizinny, par. kat. Św. Wojciech, st. p. Wocławy; 5 dm. , 49 mk. 2. W. , wyb. do Wisłoujścia, na lew. brz. Wisły, pow. gdański nizinny, st. p. Gdańsk; 3 W. , wyb. do Zaspy, pow. gdański górny, st. p. Gdańsk; 1885 r. 12 dm. , 232 mk. ; 4. W. , ob. Wysiołki. 5. W. , ob. Bystrzec i Ulkowy. 6. W. , ob. Biały Dwór, pow. grudziądzki, st. p. Gorzuchowo, par. kat. Sarnowo, 165 ha; 1885 r. 48 dm. , 72 dym. , 308 mk. , 86 kat. , 222 ew. Dawniej własność bisk. chełm. , zachodzi w dok. pod nazwą; Weysendorf Byalidwor, Neuhoff i Weissenhol. R. 1578 dostaje te dobra w dzierżawę od bisk. Piotra Kostki Daniel Plemięcki na lat 30 ob. Woelky Urkbuch d. Bist. Culm, str. 921. Po konfiskacie zabrał te dobra rząd pruski i wydał je r. 1789 na własność osadnikom przyległych włości, z obowiązkiem, odszkodowania spadkobierców po bisk. Leskim i płacenia 100 tal. rocznego czynszu i innych prestacyi ob. Gesch. des Graudenzer I Kreises t. Froehlich, II, str. 343. 7. W. , majętność prywatna, pow. gdański górny, st. p. Oliwa. 8. W. , wyb. , pow. brodnicki, st. p. Golub. 9. W. , al. Bystrzec, wś, w pow. kwidzyńskim, posiada starożytne cmentarzysko; ob. Bystrzec i Kwidzyn. 10. W. , pow. cheł miński, ob. Sarnowo 5. . Kś. Fr. Weissig l. dobra i wś, pow. stynawski, par. ew. Karamelwitz, kat. Queissen. W r. 1885 dobra miały 583 ha, 6 dm. , 64 mk. 6 kat. ; wś 130 ha, 33 dm. , 154 mk. kat. 5. 2. W. , 1424 Weisseck, 1442 Weisag, dobra i wś, pow. szprotowski, par. ew. Kriegheide, kat. Primkenau. W r. 1885 dobra miały 3 dm. , 20 mk. kat. 1; wieś 982 ha, 86 dm. , 406 mk. kat. 12. Weisskehle, pow. krobski Rawicz, ob. Białykał. Weisskeisel al. Wiuskisz, łużycka nad wielkim stawem ob. t. V, 842. Weisskirch, pow. karniowski, ob. Kościelec. Weiss Kolm, dobra i wś, pow. wojrowicki, par. ew. Lohsa. W r. 1885 dobra miały 1976 ha, 18 dm. , 84 mk. 4 kat. ; ws 268 ha, 85 dm. , 470 mk. ewang. Weissniuehle, pol. Biały Młyn, pow. ostrzeszowski Kępno, 2 dm. , 11 mk. ; wchodzi w skład okr. wiej. Osiny. Weissnauelitz, ob. Nowoślicy 1. Weisstein, 1409 Weyssentein, ws, pow. walbrzychowski, par. ew. i kat. Wałbrzychów. W r. 1885 miała 771 ha, 223 dm. , 6123 mk. 1262 kai, szkołę ewang. Na obszarze W. znajdują się liczne kopalnie węgla i w nich godną uwagi sztolnia, mająca swe ujście na wysokości 1218 st. npm. Tworzy ona podziemny kanał, mający 6400 stóp długości. Weissthal. Tak przezwano po r. 1871 holendry Białężyńskie, w pow. obornickim. Weissthurm, pow. wyrzyski, ob. Białowieża. Weissunen, ob. Wejsuny. Weisswasser, potok tatrzański i dolina, ob. Białawoda 1. Weisswasser, wś, pow. bystrzycki, par. ew. Bystrzyca, kat. Neu Waltersdorf. W r. 1885 miała 190 ha, 24 dm. , 115 mk. kat. Weisswasser, pol. Biała Woda, czeskie Bila Woda, gmina, w pow. frywałdowskim, okr. sąd. jawornicki. Składa się z wsi 592 mk. , targowiska 668 mk. i osad Kamitz Ueberschar 166 mk. i Rosenkranz 44 mk. . Znajduje się w miejscu kościół par. katol. , szkoła ludowa, kollegium pijarów, st. poczt. i przykomorek II klasy na granicy od Szląska pruskiego. Weisswasserthal, ob. Kieżmarska dolina. Weisswiese, pow. kozielski, ob. Biaiyług. Weissig Weisskehle Weisshauland Weisshauland Weissheide Weisshof Weisskeisel Weisskirch Weissniuehle Weissnauelitz Weissthal Weissthurm Weissunen Weisswasser Weisswasserthal Wejbery Weistritz, rzeka, ob. Wystrzyca. Weistritz 1. Alt, wś, pow. bystrzycki, par. kai i ew. Bystrzyca. W r. 1885 miała 1016 ha, 149 dm. , 1017 mk. 17 ew. ., 2. W. Neu, wś, tamże, 933 ha, 115 dm. , 658 mk. kat. 3. W. Ober, 1385 OberWeistricz, dobra i wś w dolinie rzeki Wystrzycy, pow. świdnicki, par. kat i ew. w miejscu. W r. 1885 dobra miały 449 ha, 7 dm. , 59 mk. 3 kat. ; wieś 464 ha, 70 dm. , 615 mk. 108 kat. ; papiernia. Kościół katol. jest filią par. Ditmannsdorf; kościół par. ewang. istnieje wraz ze szkołą odr. 1742. 4. W. Polnisch, ob. Wystrzyca Polska. Weitenfeld, łotew. Wihtenpelte, dobra prywat. , w okr. i pow. tukumskim, par. auceńska Kurlandya. Do dóbr należą folw. Georgenhof, Annenhof i Karlshof. Weitenhaagen, ob. Witówno. Weitstee niem. , ob. Wdzidze. Weitzdorf, dobra ryc. i wś, pow. rastemborski, st. pocz. Rastenburg. Weitzenau, pow. brodnicki, ob. Budziszewo. Weitzenberg, 1381 Weysinberg, wś, pow. nissański, par. ew. Nissa, kat. Gross Neundorf. W r. 1885 miała 301 ha, 48 dm. , 283 mk. 2 ew. . Weitzenhoff, fol. , pow. labiewski, st. p. Seith. Weizenau w dok. , pow. lubawski, ob. Mszanowo 1. Weizenrodau, 1307 Weyzenrode, ws, pow. świdnicki, par. ew. Świdnica, kat. w miejscu. W r. 1885 wś miała 1064 ha, 90 dm. , 1084 mk. 314 kat. . Kościół par. katol. , szkoła katol. , szkoła ewang. Wejbery, os. karcz. , pow. krotoszyński, ob. Konarzewo, Wejczelej wś, pow. wileński, w 3 okr. poL, gm. Giedrojcie o 6 w. , okr. wiejski Wielki Dwór, o 56 w. od Wilna, 3 dm. , 28 mk. katol. w 1865 r. 8 dusz rewiz. ; należy do dóbr Ambrożyszki, Jeleńskich. Wejda, wś śród błot i lasów, pow. kolneński, gm. Łyse, par. Myszyniec odl. 14 w. , ma 38 osad, 1211 mr. 390 mr. roli obszaru. Zamieszkana przez Kurpi. W r. 1827 było 41 dm. , 233 mk. W 1802 r. było tu 14 roln. , 6 chałupn. , karczmarz; w 1819 r. 14 roln. , 23 chałupn. i karczmarz, razem 229 mk. 53 męż. , 53 kob. , 17 syn. i 9 cór. starszych nad 10 lat, 47 syn. i 37 córek młodszych nad 10 lat, 7 parob. , 3 dziewki, w tej liczbie 5 żydów; 52 koni, 53 wołów, 52 krów, 28 jałow. , 36 świń, 32 owiec. Gromada płaciła czynszu rocznie 243 złp. 10 gr. , dziesięciny dworskiej 8 złp. 24 gr. uiszczanej poprzednio do seminaryum w Pułtusku. Chałupnicy płacili po 3 złp. trzydniówki. Straż leśna Wejda stanowi część leśnictwa rządowego nowogródzkiego, którego granice tworzą Szkwa, granica pruska, kanały Wejda i Serafiński. Obejmuje 8893 mr. i dzieli się na 9 obrębów Wejda, Antonia, Pupkowizna, Zalas, Ksebki, Lipniki, Rudny Las, Łyse, Rzechutka. Rośnie tu przeważnie sosna, z wyjątkiem 647 mr. ol szyny w obrębach Rzechutka i Rudny Las. Kanał Wejdowski stanowi część systemu ro wów i kanałów, wykopanych w latach 1854 1862 w celu osuszenia błot puszczy nowo gródzkiej. Kanał Wejdowski poczyna się przy lesie obrębu Wejda, ciągnie się do zbiegu kanałów Serafińskiego bocznego i Wanackiego na długości 1482 pręt. , z których 1078 wykopano 1859 r. , resztę zaś w 1862 r. Ka nał ten biegnie w kierunku płd. względem głównego kanału. Lud. Krz. Wejda, rzeka, ob. Widawa. Wejdaki, dwór, pow. dryssieński, par. Rosica, własność Kondrackiej. Wejdawa al. Wajdawa, może Widawa, niem. Weidau, rzeka, prawy dopływ rz. Gauja, dopł. morza Baltyckiego. Przybiera z lewej strony Schwarzbach. Ob. Waidau. Wejdełałoki, zaśc, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 62 w. od Nowoaleksandrowska. Wąjdełańce, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 63 w. od Nowoaleksandrowska. Wejdeszany, ob. Wejdzieszany. Wejdłańce, wś, pow. wiłkomierski, w 2 okr. pol. , gm. i par. Traszkuny, o 42 w. od Wiłkomierza, własność Wojtkiewiczów. Wejdo ob. Nowa Ruda, mylnie, za Wejda. Wejdyki, niem. Weidicken, w dok. Caithemedien, Waidikaimen, wś, pow. lecki, st. pocz. Rhein Ryn. W r. 1415 w. m. Michał Kuechmeister nadaje w Kajtemedien 10 włók Marcinowi Jaśkowi Jeschke na prawie magd. , następnie 10 włók tamże Marcinowi Resowi i 10 wł. Markowi Polakowi Polan. W r. 1488 w. m. Marcin Truchses odnawia Miśkowi i Jerzemu Pirogom przywilej na 10 wł. na prawie chełm. W r. 1539 w W. mieszkają sami Polacy Kętrzyński, O ludn. poL, 469. Wejdzieszany, Wejdeszany, wś włośc, pow. święciański, w 3 okr. poL, gm. i okr. wiejski Melegany o 7 w. , 58 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Daugieliszki. Weje, okolica, pow. rossieński, w 1 okr. pol. , gm. Kołtyniany, par. Poszyle, o 46 w. od Rossień. Buszyński podaje wś i dwór, należący do Giedmina. Wejerowo, fol. nad rz. Issą, pr. dopł. Serwecza, pow. nowogródzki, w pobliżu mia Weistritz Weizenrodau Weizenau Weitzenau Weitzenberg Weistritz Weitenhaagen Wejdaki Wejda Wejczelej Weitzdorf Weitzenhoff Wejdawa Wejdełałoki Wejdeszany Wejdłańce Wejdo Wejdyki Wejdzieszany Weje Wejerowo steczka Połonki, w 3 okr. poL, gm. i paraf. katol. NowaMysz. A, Jel. Wejerowo, ob. Wejrowo. Wajgowiszki, ob. Wajgowiszki. Wejherowo, ob. Wejrowo. Wejhmuny, ob. Wejsmuny. Wejksze 1. wś włośc. nad rzką Orzwietą, pow. święciański, w 3 okr. poL, gm. i dobra skarbowe Twerecz, o 9 w. od gminy a 28 w. od Święcian, ma 5 dm. , 56 mk. katol. ; należy do dóbr skarbowych Dzisna. 2. W. , wś, pow. nowoaleksandrowski, w 2 okr. poL, gm, Smołwy. Osipowiczowie mają tu 47 dzies. 1 lasu, 19 nieuż. . 3. W. , wś, pow. szawelski, w 3 okr. poL, gm. Kruki, o 54 w. od Szawel. Balczewscy mają tu 9 dzies. 1 lasu, 1 nieuż. . Wejksztańce, wś włośc, pow. wileński, w 3 okr. poL, gm. Malaty o 13 w. , okr. wiej ski Bebrusy, 25 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Intury. Wejksztelany al. Wejksztelańce, wś włośc, pow. trocki, w 1 okr. poL, gm. Olkieniki, okr. wiejski Klepacze, o 22 w. od Trok, 10 dm. , 125 mk. katol. 61 dusz rewiz. . Wejkszyszki, folw. i dobra skarbowe, pow. oszmiański, w 3 okr. poL, gm. Dziewieniszki o 12 w. , o 29 w. od Oszmiany. W 1866 r. był dzierżawiony przez włościan wsi Piaćkuny. Wejkucie 1. Wejkuty, wś, pow. święciański, w 2 okr. poL, gm. Zabłociszki o 6 w. , okr. wiejski Szwinta, 25 dusz rewiz. ; należy do dóbr Bielany, Danilewiczów. 2. W. , wś włośc, pow. wileński, w 3 okr. poL, o 49 w. od Wilna, 3 dm. , 22 mk. katol. Wejkuńce, ws włośc, pow. lidzki, w 1 okr. poL, o 27 w. od Lidy, 16 dm. , 120 mk. Wejkuny, z przysioł. Wałka, wś włośc. nad rzką Żejmianką, pow. święciański, w 1 okr. poL, gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe Święciany, o 13 w. od gminy a 11 w. od Święcian, 5 dm. , 44 mk. katol. w 1865 r. 29 dusz rewiz. . Wejkutany, dobra, pow. wiłkomierski, w 4 okr. poL, gm. i par. Uciana, o 65 od Wiłkomierza, własność Bortkiewiczów, 446 dzies. 204 lasu, 18 nieuż. . Wejliszki, fol. i os. , pow. wyłkowyski, gm. Zielonka, par. Olwita, odl. od Wyłkowyszek 8 w. , leży na płn. od linii dr. źel. na przestrzeni WyłkowyszkiBobławka, ma 9 dm. , 165 mk. , 956 mr. 782 mr. roli, 103 mr. łąk, 27 mr. past. i 44 nieuż. ; osada ma 1 mr. W 1827 r. było 14 dm. , 176 mk. Wejnie, ob. Weni. Wejnitony, wś, pow. wiłkomierski, w 4 okr. pol. , gm. Owanty; włośc. Papiewis ma 34 1 2 dzies. 2 lasu, 7 1 2 nieuż. . Słownlk Geograficzny T. XIII Zeszyt 147. Wejona, Wiejona, rzeczka, w gub. kowieńskiej, prawy dopływ Niewiaży. Wejoty, wś, pow. rossieński, par. Jurborg. Wejpa, zaśc, pow. święciański, w 2 okr. poL, o 10 w. od Święcian, 3 dm. , 13 mk. katol. Wejpenis, rzeczka, w pow. trockim, powstała z krynic puszczy Mereckiej, płynęła przez ostęp t. n. , obszaru półczwartej miii Rewizya puszcz w. ks. l. z r. 1559. Wejrowo al. Wejherowo al. Nowe Miasto, niem. Neustadt in Westpr. miasto pow. w Prusach Zachodnich, nad rzką Cedron, właściwie Białą zwaną, uchodzącą pod miastem do Redy dopł. Baltyku, stolica ziemi kaszubskiej, głośna ze swej Kalwaryi. Leży w malowniczej, lesistej okolicy, o 40 klm. na wschód od Gdańska, pod 54 36 płn. szer. i 35 55 wsch dług. od F. W mieście jest landratura, urząd pobor. , sąd okręg. , st. kol. źel. gdańskoszczecińskiej, urząd poczt. i tel. , dwa kościoły katol. , kościół ewang. i bóżnica, zakład dla oe błąkanych od r. 1883, dwie szkoły wyższdla dziewcząt, szkoła miejska bezwyznaniowa 1887 r. 670 dz. , gimnazyum r. 1857 o tworzone jako progimnazyum; 1885 r. 164 uczniów, 100 prot. , 53 kat. , U żyd. , wreszcie zakład Najśw. Maryi P. pod kierownictwem sióstr miłosierdzia św. Wincentego a Paulo, założony r. 1866, przy którym obecnie, po zamknięciu pensyi dla dziewcząt r. 1877, 7 sióstr zajmuje się pielęgnowaniem chorych. R. 1885 liczyło miasto wraz z przyległościami 337 dm. , 984 dym. , 5176 mk. , mianowicie 2804 kat. , 2200 ew. , 7 dyssyd. , 165 żydów; r. 1890 był 5546 mk. Ludność trudni się rolnictwem, handlem drzewa, kupiectwem i rzemiosłami, zwłaszcza szewctwem. Obszar miejski obejmuje 614 ha 206 roli orn. , 40 łąk, 258 lasu. R. 1892 było 170 koni, 109 sztuk bydła rogatego, 21 owiec, 396 świń, 263 kóz i 30 uli. Okolica W. musiała już wcześnie być zaludniona. Dowodzą tego zabytki odkryte w wschod. stronie miasta przy żwirówce wiodącej do Śmiechowa, pod korzeniami starej wierzby. Znaleziono tam celty, kółka i pierścienie z drutu w wielkiej ilości, ob. Objaśn. do mapy Ossowskiego, str. 107, Także na t. zw. górze Zamkowej Schlossberg na płd. od miasta, gdzie się dawniej wznosił okop starożytny, znachodzą się dziś jeszcze skorupy naczyń ob. Ans d. Verhandl. d. Berliner anthropol. Gesell. 1888. W. jest najmłodszem między miastami zachodniopruskiem gdyż zostało założone dopiero w pierwszej połowie XVII w. przez Jakuba Weihera, późniejszego woj. malborskiego, starostę kiszporskiego, człuchowskiego i bytowskiego, od którego też przybrało swą nazwę. Weihe13 Wejerowo Wejrowo Wejpenis Wejpa Wejoty Wejona Wejnitony Wejnie Wejliszki Wejkutany Wejkuny Wejkuńce Wejkucie Wejkszyszki Wejksztelany Wejksztańce Wejksze Wejhmuny Wejherowo Wejerowo rowie przybyli na Pomorze z Frankonii, podobno już za cesarza Karola Łysego. Marcin Weiher był biskupem w Kamieniu r. 1556. Jeszcze dziś posiadają zlutrzeni Weiherowie w Pomeranii obszerne włości. Jakub był panem bardzo zamożnym, rycerzem sławnym i przytem wielce pobożnym. Towarzyszył Władysławowi IV w wyprawach wojennych, a w r. 1634 pod miasteczkiem Białą kawałem muru w powietrze wysadzonego przygnieciony został. W niebezpieczeństwie wzywał św. Franciszka, ślubując, że ks. franciszkanom na cześć Trójcy Przenajśw. i św. Franciszka kościół wystawi, jeżeli zostanie ocalony. Wróciwszy do domu wybrał najprzód w dobrach swoich śmiechowskich między strugami Białą i Srebrną odpowiednie miejsce dla kościoła, mówiąc Pod Białą ślub mój uczyniłem, pod Białą chcę go też wypełnić. Już r. 1644 stanął kośoiół, w pruski mur budowany, który w uroczystość św. Franciszka 4 paźdz. p. w. Trójcy Przenajśw. i św. Franciszka przez opata oliwskiego Aleksandra Kęsowskiego został poświęcony. Przy tej okazyi legowała małżonka Anna Elźbieta z rodu Schaffgotsch 600 zł. na szpital dla 6 ubogich. R. 1645 został kościół ten konsekrowany przez biskupa kujawskiego. Już r. 1643 wydał Weiher za zezwoleniem króla statut dla miasta, które przy nowym kościele zbudowane, Wejrowską Wolą zwane być miało. R. 1648 został położony kamień węgielny pod kościół św. Anny i pod połączony z nim kla sztor, do którego zakonnicy się już 3 paźdz. 1649 sprowadzili z Goruszek w Wielkopol sce. Pierwszym gwardyanom był ojciec Grzegorz, Gdańszczanin, który się głównie do te go przyczynił, że Puck oblegany w czasie wojen szwedzkich w r. 1655 i 1656 nie zo stał wzięty przez Szwedów, choć dowódzca Sarpski, szlachcic z Lęborskiego, pod niebytność wojewody malborskiego Jakuba Weihera o poddanie ze Szwedami już się umó wił. Rybacy puccy i mieszczanie z Grzego rzem i wiernymi oficerami zdradę przytłu mili, za oo Puck sowicie rolą i lasem został wynagrodzony. Ojciec Grzegórz przebieg ca łej tej sprawy z wszelkiemi szczegółami w zachowanej jeszcze kromce klasztornej opi sał. Na prośbę Weihera nadał Jan Kazimierz na sejmie r. 1650 prawo chełm. Jako herb dla miasta wyznaczono biały krzyż maltań ski, w polu niebieskiem, w środku krzyża znajdować się miała róża czerwona. Co rok miały się odbywać 4 jarmarki i 2 targi co tydzień. R. 1651 otwartą została szkoła, z klasztorem połączona. Na jej czele stał re ktor i 2 lub 3 profesorów, z których jeden w języku niemieckim do tyla miał być biegły, żeby mógł w nim nauczać. Oprócz tego u czono religii, języka polskiego i łacińskiego, rachunków. Klas było siedm. R. 1655 została opodal miasta na wzgórzach wystawiona Kalwarya i oddana ojcom reformatom w opiekę. Kalwarya ta składa się z 25 kaplic. Przy ich zakładaniu fundator dołożył starania, aby kaplice i położeniem swojem i odległością najwierniej oznaczały i przypominały odpowiednie miejsca w Jerozolimie. Kazał dla togo potrzebne pomiary i plan przez ludzi do Jerozolimy wysłanych zrobić i takowy tu, o ile się dało, zastosować. Miejsca, na których stoją kaplice, ziemią z Jerozolimy sprowadzoną wysypać kazał. Rzeczkę Białą, która tędy płynie w kierunku z południa na północ, Cedronem nazwał. Nie wszystkie atoli kaplice pochodzą od Wejhera, niektóre z nich stanęły kosztem innych fundatorów. Mianowicie Radziwiłłowie wznieśli kapliczkę grobu św. , która, podług wzoru jerozolimskiego, w Krakowie wykuta została z piaskowca. Kapliczkę nad Cedronem wystawił protestant hrabia Kayserling, dziedzic całego klucza dóbr okolicznych. Obrazy po stacyach wykazują, że były podczas wojen tureckich malowane, bo żydzi, otaczający Zbawiciela, poubierani są w turbany i miecze tureckie. Papież Innocenty XI r. 1678 udzielił na prośbę dziedzica Michała Kaz. Radziwiłła zupełnego odpustu wszystkim tę Kalwaryą zwiedzającym. To też od czasu założenia do dziś co rok kilkanaście tysięcy pielgrzymów ją zwiedza. W. jest dziś najgłówniej szem miejscem pielgrzymek w dyecezyi chełmińskiej. Kaszuba za grzech sobie poczytuje, jeżeli co rok nie jest na jednem z trzech głównych odpustów, które przypadają w dzień św. ap. Filipa i Jakuba, na Wniebowst. Pańskie i Trójcę Św. Dawniej, kiedy jeszcze istniał klasztor reformatów na Sztolcenbergu pod Gdańskiem, wychodziły ztąd kompanie pątników. Od czasu zaś jak klasztor ten w czasie oblężenia Gdańska przez Francuzów r. 1807 został spalony, wyruszają procesye z kościoła oliwskiego. R. 1657 zmarł Jakub Weiher i został w tutejszym klasztorze pochowany. Tamże znajdują się też w połudn. kaplicy portrety jego i małżonki na blasze. R. 1676 nabył dobra wejrowskie i rzucewskie od dwóch córek Wejhera ks. Michał Kazimierz Radziwiłł na Nieświeżu i Ołyce. Po jego śmierci 1681 odziedziczyła dobra małżonka Katarzyna z Sobieskich, która je r. 1685 darowała bratu Janowi III. Cały ten klucz obejmował wówczas W. , Rzucewo, gdzie Sobiescy podobno park założyli, Osłanin, Śmiechowo, Pętkowice, Błądzikowo, Sławutowo i Sławutówko, Nanic, Żelistrzewo, Sopieszyn i niektóre części Gowina, Nowego Dworu i Beki wraz z Łosośnią. Król Jan nadał miastu kilka przy Wejrowo Wejryszki Wejryszki wilejów. Po śmierci króla przeszły dobra nal żonę Maryą Kazimirę i syna Aleksandra. Po jego zgonie przypadły W. , Rzucewo i Kolebki młodszemu bratu Jakubowi Ludwikowi, który je r. 1720 wraz z Poczerninem i Leśniewem sprzedał hr. Piotrowi Przebendowskiemu za 160000 zł. R. 1728 został stary ratusz rozebrany i na jego miejsce nowy pobudowany. Małżonka Przebendowskiego Urszula z Potockich i syn jej Ignacy, starosta; pucki i mirachowski, zasłużyli się przez dwie fundacye dla młodzieży. R. 1772 liczyło miasto, które odtąd urzędowo Nowem Miastem Neustadt nazywano, 112 dym. i 565 mk. R. 1774 sprzedał I. Przebendowski dobra wejrowskie i rzucewskie Józefowi Przebendowskiemu za 511147 zł. pr. R. 1778 została tu otwarta szkoła ewang. ; w mieście liczono podówczas 29 rodzin ewang. z 60 dziećmi. R. 1782 sprzedali wierzyciele dobra wejrowskie i rzucewskie angielskiemu konsulowi w Gdańsku bar. Aleksandrowi Gibsone za 400000 zł. , od niego zaś nabył je r. 1796 hr. Keyserling za 200000 tai. ; jego potomkowie jeszcze dziś je posiadają. R. 1780 było w mieście 568 mk. kat. i 262 ew. ; 1817 r. liczono 137 dym. i 1069 mk. ; r. 1828 było 178 dm. i 1398 mk; r. 1868 było 3493 mk. 1862 kat. , 1487 ew. i 144 żyd. . R. 1823 poświęcono kościół ewang. R. 1827 rozpadły się dobra wejrowskie i rzucewskie na dwa działy; pielwsze zostały w ręku Keyserlingów, drugie odziedziczył von Below. R. 1831 srożyła się tu cholera, tak że na nanickiem polu założono cmentarz choleryczny. W drugiej połowie b. w. musieli reformaci na rozkaz rządu opuścić siedzibę, ale staraniem wiernych stanął w krótkim czasie wspaniały budynek za miastem, dokąd się ojcowie przenieśli. Ale wnet potem r. 1875 wszystkie zakony męzkie w dyecezyi zniesione zostały. Parafia katol. dekanatu puckiego, liczyła 1892 r. 5201 dusz. Kościół p. w. Trójcy Przenajśw. , patronatu prywatnego, był pierwotnie w pruski mur stawiany; teraźniejszy, z cegły, został pobudowany r. 1754. Nowa wieża jest żelazna, miedzią pokryta. Duży dzwon pochodzi z r. 1645, średni z r. 1765. Przy kościele istnieje szpital dla 6 ubogich z miasta i bractwa Szkaplerza św. od r. 1740 i trzeźwości od r. 1856. W skład par. wchodzą Wejrowo, Nanic, Śmiechowo, Pętkowice i Biała. Do kościoła filialnego w Górze należą Góra, Paradyz, Zelewo, Grabowino, Zamostne, Kniewo, Rybno, Rybinko, Warzkowo, Prynkowo, Przysnowo, Orle, Bolszewo, Lisewo, Hamerek, Słuchowo, Jeleniewo, Chynowo i Dąbrówka. Proboszczami byli Grzegorz Bissert 1653 1657; Konstantyn Bekier 1659 1662; Andrzej Wagner 1664 72; Daniel Cartius 1673 75; Jan Kazimierz Grszyński 1676; Mateusz Praetorius 1687 1704; Franciszek Walenty Ruthen 1705 1721; Paweł Łazarowicz 1718 1733; Kazimierz Kaszubowski 1735 38; Jan Radoszewski do r. 1741; Antoni Langhannik; Godfryd Makowski; Franciszek Gręca 1768 1788; Andrzej Gube 1788 1825; Michał Wenzel 18261851; Józef Brill 1851; Jan Rook od r. 1861; Walenty Dąbrowski od r. 1887. Wejrowski powiat był dawniej daleko większy, w r. 1861 obejmował 26, 33 mil kw. , lecz w r. 1887 odłączono od niego nowo utworzony pow. pucki, także dziś obejmuje tylko 85122 ha 38811 roli orn. , 4661 łąk, 26027 lasu. Okręgów wójtowskich liczy 20, miast 1, gmin 54, obwodów dominialnych 49, osad 305, domów 4028, dymów 7563, gmachów publicznych 18 1885 r. . Mieszkańców było 1871 r. 36893, 1875 r. 37829, 1880 r. 39610, 1885 r. 40032. Katol. było 1885 r. 29442, ewang. 10321, dyssyd. 43, żyd. 226. R. 1890 liczono 41600 dusz, 30396 katol, 11003 ew. , 44 sekt różnych, 214 żydów. Budżet powiatowy wynosił na 1890 r. 121500 mrk. Po W. , które 1890 r. liczyło 5546 mk. , drugą z rzędu osadą jest Sopot, gdzie było 4772 mk. W tych osadach są sądy okręgowe. R. 1892 liczył powiat 5253 dzieci szkolnych kat. i 1521 ew. Na północ graniczy powiat z pow. puckim, na wschód z zatoką pucką, na płd. z pow. gdańskim górnym i kartuskim, na zach. z pow. lęborskim. Głównemi rzekami są Reda i Łeba; z jeziór zajmuje pierwsze miejsce jez. Żarnowieckie czyli Piaśnica, 8 klm. długie, 2 klm. szer. Drogi nie są zbyt liczne. Północną część pow. przerzyna kolej gdańskoszczecińska; stacye są w Luzinie, Wejrowie, Redzie, Chyloni, M. Kaczkach i Sopocie. Bitych traktów jest kilka gdańskoszczeciński, 2 z Redy do Packa, 3 z Chyloni do Kosakowa, 4 z Bolszewa do Rybna, 5 z Wołowej Karczmy do Pomieczyna, 6 z Kielna do Oliwy, 7 z Wejrowa na Piaśnicę do Krokowa, 8 z Wejrowa do Szynwałdu. Przy wyborach do parlamentu niem. wybiera powiat razem z puckim i kartuskim zawsze Polaka, Źródła 1 Prutz Gesch. d. Kr. Neustadt. Gdańsk, 1872, str. 197 204; Pielgrzym, 1871, Nr 19 i 1878, Nr 117 119; 3 Bau u. Kunstdenkmaeler d. Prov. Westpreussen str. 50 53; 4 Westpreussisches Volksblatt, 1886, Nr 276 i nast; 5 Cenowa. Spis kaszubskosłowiańskich nazwisk wszystkich miast, wsi i pustkowi w reg. gdańskiej, kwidzyńskiej i kaszubińskiej. Świecie, 1866. Ks. Romuald Frydrychowicz. Wejryszki 1. wś, pow. nowoaleksandrowski, w 1 okr. pol. , gm. Antolepty. Worotyń Wejszluny scy mają 59 dzies. 13 lasu, 5 nieuż. . 2. W. , zaśc, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 37 w. od Nowoaleksandrowska. Wejsbachówka, mko nad jez. Krzywem, pow. przyłucki gub. połtawskiej, o 30 w. na płn. zchd od Przyłuki, ma 257 dm. , 1405 mk. 2 jarmarki. Wejsbuny, dobra, pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol. , gm. Opsa i Dryświaty, własność Mączyńskich, mają wraz z Matejklanami i Wasiliszkami 1267 dzies. 16 1 2 lasu, 71 nieuż. . Wejsce, w XVI w. Weyscze, wś, pow. łowicki, gm. Jeziorko, par. Kocierzew, odl. 12 w. od Łowicza, ma 46 dm. , 338 mk. 30 protest. , 1151 mr. w tem 466 mr. pastw. i 36 mr. nieuż. . W 1827 r. wś rządowa, ma 40 dm. , 259 mk. Na początku XVI w. łany kmiece dawały dziesięcinę dziekanowi kollegiaty łowickiej, łany szlacheckie plebanowi w Kocierzowie, który od kmieci dostawał j tylko kolędę po 2 gr. z łanu a od wójta po fertonie za dziesięcinę Łaski, L. B. , II, 240, 262. Wejse al. Wejsy, fol. , pow. kalwaryjski, gm. i par. Krakopol, odl. od Kalwaryi 38 w. , ma 7 dm. , 32 mk. Wejsmuny, czy Wejhmuny, wś, pow. trocki, w 4 okr. poL, gm. Merecz o 10 w. , okr. wiejski Rzeczany, 45 dusz rewiz. ; należy do dóbr Mokniuny, Mujżelów. Wejsowo, także Majackie al. Majdanne, słone jezioro, w pow. iziumskim gub. charkowskiej, pod mtem Sławiańskiem, ma do 500 saż. obwodu; bardzo głębokie. Dno i brzegi pokryte mułem słonym. Woda bardzo słona, zawiera w sobie, oprócz soli, chlorek magnezyi i siarczan wapna. Wejsuny 1. niem. Wetssunen Gross i Klein, dwie wsi nad jez. Niskiem, pow. jańsborski, st. p. Rudozanny. 2. W. , leśnictwo, pow. jańsborski, st. p. Alt Ukta. Wejssatys, rzeczka, w gub. kowieńskiej, lewy dopływ Wenty. Przybiera od lewego brzegu strumienie Meżupis i Gajleszys. Wejszkuny, wś nad jeziorem, pow. wileński, w 2 okr. pol. , o 59 w. od Wilna, 10 dm. , 92 mk. katol. Wejszluny, wś, pow. wiłkomierski, w 4 okr. poL, gm. Owanty; włośc. Kozłowski ma tu 24 1 2 dzies. 2 lasu, 71 3 4 nieuż. . Wejsznaryszki, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 1 okr. pol. , o 42 w. od Nowoaleksandrowska. Wejsztortany, zaśc, pow. trocki, w 3 okr. poL, gm. Hanuszyszki o 5 w. , okr. wiejski Wackiszki, 3 dusze rewiz. Wejszubka, zaśc. rząd. nad rzką Mioduksztanką, pow. trocki, w 4 okr. poL, o 68 w. od Trok, 1 dm. , 37 mk, I prawosł. , 36 kat. . Wejtele, wś, pow. dryssieński, gm. i paraf. Oświej. Wejtkuszki, pow. wiłkomierski, ob. Wojtkuszki. Wejty, wś, pow. telszewski, w 2 okr. poL, o 75 w. od Telsz. Wejwery, wś nad rz. Jesią, pow. maryam polski, gm. i par. Wejwery, leży przy szosie Warsząwskokowieńskiej, odl. 364 w. od War szawy, 19 w. od Kowna, 32 w. od Maryam pola, najbliższa stacya dr. żel. Mawrucie, le ży o 3 w. na wschódpłn. Wieś posiada ko śoiół par. murowany, seminaryum nauczyciel skie ze szkołą wzorową, stacyą pocztową ostatnią przed Kownem, urząd gm. , 81 dm. , 637 mk. , 55 os. , 1319 mr. W r. 1827 było 30 dm. , 249 mk. Do r. 1818 stała tu mala kapli ca, na miejscu której wzniósł Godlewski, dzie dzic dóbr Freda, kościół drewniany, filialny do Godlewa. W r. 1853 Jozef Godlewski wzniósł nowy kośoiół murowany. Wybudo wanie kolei z Warszawy do Petersburga i z Kowna do Wierzbołowa wstrzymało żywy ruch podróżnych na szosie kowieńskiej. Sta cya w W, opustoszała a obszerny budynek dawnej poczty, nabyty przez władzę naukową, służy dziś za pomieszczenie dla seminaryum nauczycielskiego, liczącego średnio około 100 uczniów. Wieś W. wchodziła w skład dóbr Freda. W. par. , dek. maryampolski dawniej sapieżyski, 2489 dusz. W. gm. ma rozległo ści 15860 mr. i 6133 mk. 33 prawosł. , 134 prot. i 468 żyd. . Sąd gm. okr. II w Dębo wej. Budzie o 13 w. W skład gm. wchodzą Agliniszki, Bielewicze, Bilsk, Borsukinie, Dziewagoła, Giwie, GirnikiMorwa, Kieturakiszki, Kirsnakowizna, Kordaki, Koźliszki, Mawrucie, Nowina, Ogórkiszki, Pietkieliszki, Pobaliszki, Pobartupie, Pograndynie, Podejnupie, Pobajgtuwie, Podrzecze, Pokiekle, Popilwa, Potarzynie, Pożery, Rumkie, Samaniszki, Skrawdzie, StaraRuda, Szylele, Tarputyszki, Użbaliszki, Wejwery i ZoryszkiWielkie. Br. Ch. Wejweryszki, zaśc, pow. wileński, w 2 okr. pol. , o 61 w. od Wilna, 1 dm. , 14 mk. katol. Weklice, niem. Weklitz, wś nad rzką Rogową, , pow. elbląski, st. p. Gueldenboden. Istniał tu kiedyś stary gród pomorski, założony śród Pogezanii lecz zniszczony przez Prusaków przed r. 1261. Weklitz, ob. Woeklitz. . Wekolienec, węg, Vekolyenece, wś a właściwie ulica miasteczka Rozembarka, w hr. liptowskiemj ma 471 mk. Wekwiedzie, wś, pow. szawelski. w 1 okrpoL, gm. Szawle, o 15 w. od Szawel. Wel, .. , ob. Wiel. .. Wejsce Wejse Wejsmuny Wejsowo Wejsuny Wejssatys Wejszkuny Wejsbachowka Wejsznaryszki Wejsztortany Wejszubka Wejtele Wejtkuszki Wejty Wejwery Wejweryszki Wejsbachówka Wejsbuny Welbiany Welden Weljati Welekiemie Welerowo Wel Welesa Weleśnica Weleśniczka Weleśniów Welaten Welbachy Welawa Welasto Wel Wel, dawniej Wkra, niem. Welle, w dok. z r. 1260 Vela, zwana niekiedy Orzechówką i Dąbrówkę, rzeczka, w pow. lubawskim, bierze początek z jeziora we wsi Rumiana, przy granicy Prus wschodnich, przepływa jezioro Rumiańskie, należące do grupy jezior dąbrowińskich, i w początkowym biegu nosi nazwę Rumienicy. Od wsi Lesiak przybiera nazwę Wel, płynie granicą pow. lubawskiego i niborskiego, zbacza na płd. aż pod Lidzbark, przepływa jezioro Lidzbarskie, następnie zwraca się ku płn. i tworzy granicę pow. lubawskiego i brodnickiego. Przechodzi do pow. lubawskiego i uchodzi powyżej Bratyana do Drwęcy. Odprowadza wody jeziora przy wsi Kopaniarze i przyjmuje strugę Katlewkę pod wsią Grodziczno. Obraca kilka młynów i hamarnie w Kurojadzie. Welasto, ob. Welesto. Welaten al. Uszkulmen, wś, pow. tylżycki, st. p. Langszargen. Welawa al. Wielawa, niem. Wehlau, ob. Rawa nad Preglem. O traktacie welawskim z r. 1657 pomieścił obszerny artykuł J. Bartoszewicz w Encykl. Orgelbr. p. t. Welawski pokój. Welbachy, niem. Eulenbach al. Eilbach, węg. Welbach, wś, w hr. spiskiem, pow. le wockim, w wąskiej kotlinie górskiej, na płd. od Podegrodzia Spiskiego Szepés Varalja, o 2 klm. na zach. od Włachów Wailendorf. W r. 1890 było 91 dm. , 597 mk. , 525 Sło waków, 33 Niemców, 7 Madyarów i 32 innej narod. , 580 rz. kat. i 17 izr. Obszar wsi wy nosi 2478 mr. Wieś wspomnioną już w dok. z r. 1209. Kościół paraf. erekcyi nieznanej, istniał już r. 1672. Izraelici mają synagogę w Podegrodziu Spiskiem. W. należą do sądu powiat. w Podegrodziu Spiskiem i urzędu po datk. w Lewoczy. W. H. Welbiany, wś, pow. rossieński, paraf. Kielmy. Welden, łotew. Welde, dobra prywat. , w okr. i pow. hazenpockim, par. amboteńska Kurlandya. Velejte, ob. Weljati. Welekiemie, wś i dwor, pow, poniewieski, w 2 okr. pol, o 33 w. od Poniewieża. Welerowo, dobra, pow. kowieński, w 3 okr. pol. , o 17 w. od Kowna. Welesa, rzeka, w gub. smoleńskiej, lewy dopływ Dźwiny. Wypływa z błotnistego lasu, w pow. bielskim, w pobliżu granicy gub. twerskiej, płynie lesistemi okolicami na płd. do wsi Siemionowskie, pod którą przerzyna trakt z Białego do Toropca w gub. pskowskiej; dalej zmienia kierunek na płd. zachd. i płynie prawie równolegle do Dźwiny wąską doliną, zarosłą lasem jodłowym i sosnowym, do wsi Bondarewoj, poniżej której brzegi jej są urwiste, piaszczyste, miejscami kamieniste. Długość biegu 73 w. , szerok. od 1 do 20 saż. , niezbyt głęboka. Od ujścia rzki Arbuzowki W. podczas przyboru wiosennego jest spławną. Są na niej trzy stałe mosty, obraca trzy młyny wodne i 1 tartak. Przybiera Arbuzowkę, Kamionkę, Sereźenkę, Krapiwnę, Uszycę. Rudnię i Trośnicę. Weleśnica 1. Dolna i Górna, dwie wsi, pow. nadworniański, 18 klm. na płn. wsch. od sądu pow. w Nadwornie, 8 klm. od urz. poczt. w Ottynii. Na płn. leżą Hawryłówka i Wołosów, na płn. Kamienna, na płn. wsch. i wsch. Winograd w pow. tłumackim. Zach. część obszaru przepływa Worona i jej lewy dopł. pot. Poliński al. Rakitna, obok środkiem ob szaru płynie Weleśnica, prawy dopł. Worony, a wzdłuż granicy wschd. Stebnik, też prawy dopł. Worony. W dolinie Weleśnicy leżą za budowania. Wznies. obszaru sięga na wschód 342 mt. Własn. więk. w W. Dolnej ma roli or. 32, łąk i ogr. 116, pastw. 88, lasu 249 mr. ; własn. mn. roli or. 104, łąk i ogr. 29, pastw. 7 mr. ; własn. więk. W. Górnej. roii or. 4, łąk i ogr. 39, pastw. 1; własn. mn. roli or. 205, łąk i ogr. 181, pastw. 9 morg. W r. 1880 było w W. Dolnej 31 dm. , 145 mk. 139 gr. kat. , 3 izr. , 3 innych wyzn. ; w W. Górnej 47 dm. , 237 mk. w gm. ; 2 dm. , 11 mk. na obsz. dwor. 198 grkat. , 17 rz. kat. , 24 izr. , 9 innych wyznań; 222 Rus. , 18 Poi, 10 Niem. Par. rzym. kat. w Ottynii, gr. kat. w Winogradzie. We wsi jest cerkiew i szkoła etat. lklas. Za czasów Rzpltej należała wś do dóbr kor. , dzierżawy Bratkowce, w ziemi halickiej. Dokum. d. 27 list. 1687 zezwala Jan III Albertowi Kosowi, sędziemu ziem. buskiemu, zrzec się dożywocia na dobrach król. Weleśnica na rzecz Józefa Potockiego, ststy kołomyjskiego Arch. kraj. we Lwowie, C. , t. 171, str. 37; ob. także Rkp. w Bib. Ossol. Nr. 2127, str. 12, Lustr. star. halickiego w r. 1556 i 1661, i Rkp. w Bib. Ossol. Nr. 1892, str. 40, Lustr. star. halickiego w r. 1765. 2. W. , ob. Weleśniczka. Lu. Dz. Weleśniczka al. Weleśnica, Weleśniczka Leśna, częśó Majdanu Górnego, pow. nadworniański. Weleśniów, wś, pow. buczacki, 18 klm. na płd. zach. od Buczacza, 8 klm. na płd. od Monasterzysk sąd pow. i urz. poczt. . Na płn. leżą Dubienko i Barysz, na wsch. Barysz, na płd. Zaleszczyki Małe al. Zalesie, na zach, Komarówka. Zach. częśó obszaru przepływa Koropiec, lewy dopł. Dniestru, W jego dolinie leżą zabudowania. Wznies. sięga na wsch. do 387 mt. Własn. więk. ma roli mr. 48, łąk i ogr. 7, pastw. 93, lasu 272 mr. ; własn. mn. roli or. 345, łąk i ogr. 192, pastw. 24 morg. W r. 1880 było 106 dm. , 598 mk. w gm. ; 3 dm. ; Welkenhof 15 mk. na obsz. dwor. 461 gr. kat. , 146 rz. kat. , 6 izr. ; 572 Rus. , 35 Pol, 6 Niem. . Par. rzym. kat. w Baryszu, gr. kat. w miejscu, dok. buczacki. Do par. należą Dubienko i Zalesie. We wsi cerkiew p. w. św Mikołaja i szkoła etata lklas. Lu. Dz. Welesto al. Welasto, jezioro, w pow. porzeckim gub. smoleńskiej, na płd. od jeziora Moszne. Weliampel, folw. , pow. wiłkomierski, w 2 okr. pol. ,, gm. Rogowo, własność Mikuliczów, ma 120 1 2 dzies. 30 lasu, 3 nieuż. . Welianow, ws, pow. kowieński, w 3 okr. poL, o 52 w. od Kowna. Weliczna al. WelkaWeś, weg. Nagyfalu, miasteczko, w hr. orawskiem, nad rz. Orawą. . Ma kościół paraf. katol. i kościół ewang. , synagogę, kilka młynów wodnych, 1181 mk. W tutejszym kościele przechowywano archivum hrabstwa, zgorzałe w r. 1690. Ludność trudni się rolnictwemj chowem bydła. Gleba urodzajna. Welin 1. al. Księżki, część Ponikowicy, pow. brodzki. 2. W. , grupa domów w Rażniowie, pow. brodzki. Welinów 1. folw. , pow. miechowski, gm. Rzerzuśnia, par. Czaple. 2. W. al. Litwa, folw. na obszarze majoratu Przewłoka, w pow. radzyńskim; ob. Przewłoka 2. . Velissa, rzka, ob. Piesienica. Weljati, węg. Velejte. wś, w hr. ziemneńskiem Zemplin. Kościół filial. katol, parafia gr. katol. , stacya I węg. galic. kolei żelazn. , st. poczt. i tel. , 887 mk. Welk niem. , ob. Welk. Velka, ob. Wielka. Welkemujża al. Welkersamemujźa łotew. , niem. Hohenhergen, dobra prywat. , w pow. wendeńskim gub. ryskiej, parafia StaryPe balg. Do dóbr należą folw. Jabłoński al. Jabaliński i Seehof. Welkenhof, nazwa niem. Mościszewa, w pow. szubińskim Żnin, nadana około r. 1830, nie utrzymała się. Welkersdof, 1372 Wolfkersdorf, 1386 Walkersdorff, dobra i wś, pow. lwowski Szląsk, par. ew. w miejscu, kat. Greiffenberg. W r. 1885 dobra miały 146 ha, 3 dm. , 4 mk. ew. Obszar leśny miał 251 ha, 2 dm. , 8 mk. ew. ; wś 1091 ha, 259 dm. , 1204 mk. kat. 13. Kościół par. ewang. , kościół katol. filialny, szkoła ew. i katol. , zamek, park, piec wapienny, łomy wapienia. W pobliżu wsi, na górze zwanej Talkenstein. wzniósł w r. 1207 ks. Henryk Brodaty zamek dla obrony od Czechów. Zamek ten po wygaśnięciu książąt na Jaworze przeszedł w XIV wieku pod władzę Czechów. Panowie z Talkenbergu bywali teraz burgrafami zamku i założyli tu swe rozbójnicze gniazdo. Odznaczał się zwłaszcza Bernard około r. 1432. Na prośbę mieszczan Loewenberga i innych miast Mateusz, król węgierski, polecił r. 1476 swemu namiestni kowi szląskiemu zburzyć ten gród, czego ten że dokonał z pomocą mieszczan. Zamek zaś i ws W. otrzymało miasto Loewenberg. Potomkowie tych burgrafów odebrali po śmierci Matyasa mieszczanom zamek i dobra W. w r. 1491 i ułożyli się następnie z mieszczanami. Po r. 1531 dobra przeszły w inne ręce. Po między posiadaczami był także feldmarszałek hr. Dybicz Zabałkański. Reformacya wpro wadzoną tu została r. 1544. Nabożeństwo wznowiono r. 1742. Obecny kościół stanął r. 1753. Br. Ch. Welki, wś, pow, wołkowyski, w 2 okr. pol, gm. Tołoczmany, o 11 w. od Wołkowyska, wraz ze wsią Pućki ma 248 dzies. 41 łąk i pastw. , 7 nieuż. . Welkota al. Wołkota, rzeka, w gub. pskowskiej, prawy dopływ Dźwiny. Bierze początek w pow. chołmskim, płynie na płd. wschd śród lesistych brzegów, miejscami śród zalewnych łąk, przepływa jeziora Zabołotie, Welkota, Wielkie i Małe Kamienne, Długie Dołgoje, Ottołowo i OchwatŻadanje i ubiegłszy 50 w. uchodzi do Dźwiny. Szeroka do 6 saż. , podczas przyboru zaś do 40 saż. ; głębokość nieznaczna, bieg powolny. Spław drzewa nieznaczny. Welkun, rzka, w pow. Erwalen Kurlandya, dopływ rz. Wiejkiej Roi Rohja. Welkwidis, rzeczka, w gub. kowieńskiej, praw. dopływ Muszy Muchy. Przybiera od lew. brzegu strumień Nurupis. Wellarags łotew. , pow. hazenpocki, ob. Steinort. Welle, rzeczka, ob. Wel. Wellenhof, dobra i wś, pow. nissański, par. ew. Nissa, kat. Mittel Neuland. W r. 1885 dobra miały 135 ha, 4 dm. , 43 mk. ew. 4; wś 52 ha, 47 dm. , 336 mk. kat. WellenSee, jezioro, w pow. wałeckim, w pobliżu Wałcza. Welnau niem. , pow. gnieźnieński, ob. Kiszkowo. Welnia 1. folw. , pow. mścisławski, od 1878 r. własność Izmajłowiczów i Szostkiewiczów, 255 dzies. 41 roli, 16 łąk, 178 lasu. 2. W. , tamże, od 1858 r. Łosowskich, 168 dzies. 28 roli, 26 łąk, 95 lasu. 3. W. , tamże, od 1876 r. Rajewskich, 132 dzies. 38 roli, 12 łąk, 60 lasu. Welnicze, wś nad Ikwą, pow. dubieńskii gm. Kniahynin, o 28 w. od Dubna st. dr. żel; , st. poczt. Młynów o 15 w. , ma 70 dm. , 559 mk. prawosł. ., 3 katol, 16 żydów. Posiada cerkiew p. w. Podniesienia krzyża św. , z drzewa wzniesioną w 1877 r, kosztem parafian i Welesto Welesto Weliampel Welianow Weliczna Welin Welinów Weljati Welk Welkemujża Welkersdof Welki Welkota Welkun Welkwidis Wellarags Welle Wellenhof Wellen Welnau Welnia Welnicze Wel Welcz Welpesie uposażoną 30 dzies. ziemi. Cerkiew filialna we wsi Rudlew o 2 w. . Welpesie, al. Wolpesie, Welpesy, wś i dwór nad Dubissą, pow. rossieński, w 2 okr. pol. , gm. Rossienie, par. Lidowiany, o 13 w. od Rossień. Suchoccy mają w W, i Bogdaniszkach 240 dzies. 33 lasu, 7 nieuż. . Welsaz, Welsaze niem. , ob. Wieldządz, Welse, Welza al. Welsza, rzeka, w Kurlandyi, dopływ Wenty z prawej strony; w pa, rafii Goldingen płynie na przestrzeni 70 80 st. pod ziemią. Welse, rzeka, lewy dopływ Odry dolnej, dziś złączona z rz. Bandow, prawym skanalizowanym dopływem rz. Wkry Ucker. Welsen, folw. dóbr koron. Goldingen, w okr. , pow. i par. Goldingen Kurlandya. Welsk, mto pow. gub. wołogodzkiej, nad rz. Welą, pod 61 5 płn. szer. i 59 49 wschd. dług. , o 267 w. ma płn. wschd. od Wołogdy, miało w 1861 r. 202 dm. 109 murow. , 17 sklepów, 9 ulic, 1 plac, 2 cerkwie 1 murow. , 957 mk. , szkołę cerkiewną, szpital miejski na 10 łóżek. Do miasta należy 2259 dzies. ; dochody w 1861 r. wynosiły 1395 rs. W t. r. było w mieście 11 zakładów, przemysłowych 3 terpentyniarnie i 8 fabr. sadzy; 49 rzemieślników. Mieszczanie zajmują się rolnictwem, kowalstwem i drobnym handlem. Targi odbywają się co tydzień, corocznie zaś 1 nieznaczny jarmak. Istniało już w 1137 r. jako główne sioło welskiej włości, w 1397 r. zajęte przez w. ks. moskiewskiego Bazylego Dmitrowicza. W 1611 r. zajęte przez atamana Zaruckiego, a w 1613 r. przez wojsko polskie, co powtórzyło się w 1614 i 1619 r. ; od 1780 r. mto powiatowe. Welski powiat leży w płn. zchd. części gubernii i zajmuje 494, 7 mil al. 23936 w. kw. Powierzchnia równa, poprzerzynana głębokiemi dolinami Wagi, Weli, Podsogi, Kokszengi i Ustii. Gleba gliniasta, miejscami ilasta i piaszczystogliniasta. Główna rzeka Waga, należąca do powiatu na przestrzeni 160 w. i przybierająca w jego granicach Peżmę, Kułoj, Welę i Ustię z Kokszengą, Jeziora liczne, zwłaszcza w płn. zchd. , błotnistej części powiatu. Najważniejsze z nich WierchnieKu bińskie. Oprócz części płn. zchd. błota zalegają i płd. wschodni zakątek. W r. 1861 było w powiecie bez miasta 77162 mk. , zamieszkujących 825 osad, mających 9329 dm. ; cerkwi było 50. Pod rolą było 84073 dzies. , pod łąkami 44458 dzies. , pod lasami 1782302 dzies. t. j. 5 9 ogólnej przestrzeni. Mieszkańcy zajmują się rolnictwem, uprawą lnu, hodowlą bydła 13270 sztuk koni, 21600 bydła rogatego, 18894 owiec, 2700 trzody chlewnej, przemysłem leśnym, głównie pędzeniem smoły i terpentyny, dalej obróbką i spławem drzewa oraz myślistwem. Przemysł fabryczny w 1861 r. reprezentowany był przez 54 terpentyniarnie z produkcyą 30600 rs. , 30 smolarni i dziegciami 10000 rs. , 38 fabryk sadzy 4000 rs. , 12 garbarni, 13 farbiarni, 15 cegielni i 1 fabr. papieru z produkcyą na 120000 rs. . Handel nieznaczny. W powiecie odbywa się corocznie 10 jarmarków. Welsnów, ob. Walsnów. Welsow al. Velstow niem. , ob. Wielestowo. Welsza, rzka, ob. Welse. Weluta, Wieluta, ob. Woluta. Welwecie, wś, pow. szawelski, w 3 okr. poL, gm. Gruździe, o 34 w. od Szawel. Welza, ob. Welse. Welże, wś i folw. nad rz. Niewiażą, pow. poniewieski, w 1 okr. poL, o 5 w. od Poniewieża. Wełajcie, wś, pow. telszewski, w 3 okr. pol. , o 49 w. od Telsz. Welcz 1. Wielki al. Wołczyce i Wołcz, niem. Gr. Wolz, wś na praw. brzegu Wisły, pow. grudziądzki, st. poczt. i szkoła 3klas. symultanna w miejscu; paraf. kat. Mokre; 1169 ha 553 roli orn. , 125 łąk, 7 lasu; 1885 r. 159 dm. , 219 dym. , 987 mk. , 112 kat. , 862 ew. , 13 dysyd. Mieszkańcy trudnią się uprawą tytuniu. W. wspomniany jest już w dok. z r. 1294, w którym zachodzi w ugodzie między bisk. pomer. Henrykiem a w. m. krzyżackim Meinhardem z Querfurtu jako wś graniczna p. n. Woltschitz. Odtąd miała należeć do bisk. chełmińskiego. Według ksiąg szkodowych z r. 1414 poniosła wś Wolize 400 grzyw. szkody. R. 1432 odnawia komtur grudziądzki Bohemund Brendel przywilej wsi Wolfswaldt t, j. Wełcza, nadając mieszkańcom 52 włók na prawie chełm. , sołtysowi zaś 4 wolne włóki i trzeci fenik kar, wyjąwszy sądy drożne. Proboszcz dostaje 2 włóki wolne. Ód reszty włók mają płacić po 1 1 2 grzyw. i po 2 kury na św. Marcin, oprócz tego 16 kor. żyta i 16 kor. pszenicy do zamku, a proboszczowi po 1 kor. żyta i tyleż jęczm. , także na św. Marcin dawać. We wsi będą dwie karczmy, z których każda będzie czynszowała jakoby od 1 włóki; nadto każdy karczmarz ma płacić po 3 grz. i służbę czynić w wyprawach. Niziny i łacha policzone są jako włóki. W łasze mają mieszkańcy wolną rybitwę. Jeżeli przy nowych pomiarach wykaże się nadwyżka, to ma zostać dołączona do lasu naszego, jeżeli się wykaże brak, doda się każdemu od boru w dwójnasób. Wskutek strat, które poniosły niziny, będą mieszk. wolni od tłoki, za co jednak mają płacić 17 grz. rocznie i czynić służbę wojenną. Wreszcie powinni groble utrzymywać. Dan w Grudziądzu w dzień św. Andrzeja. R. 1438 wykazują tu rejestry czynszowe 45 włók osiadłych i 2 karczmy. Welpesie Welsaz Welse Welsk Welsnów Welsow Welsza Weluta Welwecie Welza Wełcza Wełecz Później, wskutek wojen i wylewu Wisły, wieś prawie całkiem spustoszała, dla tego w drugiej połowie w XVI w. , prawdopodobnie r. 1560, osadzono tu menonitów, z Holandyi sprowadzonych. Tak powstała pierwsza osa da menonicka w tych stronach. R. 1604 wydzierżawia ssta grudziądzki Maciej Konopacki menonitom wełeckim 39 włók na lat 40, za opłatą 400 fl. rocznie, z nadmienieniem, że po upływie tych lat będzie im i ich spadkobiercom w pierwszym rzędzie przysługiwało prawo nabycia włók na własność. R. 1661 przerwała Wisła groblę i wyrządziła szkodę, tak że czynsz z 14 włók zniżony być musiał na 140 fl. jak opiewa lustracya z r. 1664. Sołtys posiadał jeszcze 4 wł. , ale zapiaszczone, dla tego otrzymał 4 inne w ziemi pustej. I on nie mógł czynszu w kwocie 20 fl. opłacać, ponieważ zabudowania w wojnie szwedzkiej spalone zostały. Według lustr. z r. 1765 mieszkali w Wełczu osadnicy noszący nazwy niemieckie przeważnie. Siedzieli oni na 31 włók. 9 morg. wydzierżawionych im na lat 40 przez sstę Golza r. 1763. Płacili od nich 313 fl. , a za używanie zakurzewskich i t. z. Wielkich gór 46 fl. rocznie. Sołtysem był Jan Schwarz, który płacił 40 fl. kanonu i 15 fl. kwarty. Według topogr. Goldbecka z r. 1789 było 52 dymów. R. 1833 wydał rząd pruski 38 osadnikom wś na własność. Tutejszy kościół katol. , p. w. św. Jana Chrz. , patronatu rządowego został r. 1737 na nowo odbudowany. Należy jako filia do Mokrego, choć jeszcze r. 1641 był parafialny. Wsi, filialne są D. i M. Welcz, Rundewiese i Rusinowo. W przywileju z r. 1434 wyznaczono dla proboszcza 2 włóki. Według wizyty Strzesza z r. 1667 72 był kościół w ruinie. Mesznego pobierał prob. z Mokrego dawniej z D. i M. Wołcza razem 50 kor. żyta i tyleż owsa. Ale podówczas wskutek powodzi dawał D. Welcz tylko 14 kor. żyta i tyleż owsa, M. W. zaś tylko 10 kor. jęczm. W B. W. było tylko 2 kat. , w M. W. sami menonici ob. str. 184. Włóki kościelne zostały podzielone na 8 parceli, z których kanon pobiera proboszcz w Mokrem. 2. W. Mały, niem. Kl. Wolz, wś, tamże, 165 ha 84 roli orn. , 4 łąk, 2 lasu; 1885 r. 10 dm. , 15 dm. , 92 mk. , 6 kat. , 86 ew. R. 1619 została wś ta puszczona menonitom na 40 lat, za opłata 250 zł. czynszu. Lustracya z r, 1664 opiewa, że wskutek wylewu Wisły musiano czynsz zniżyć na 160 fl. R. 1754 puszcza ssta grudziądzki Jerzy Mniszek 4 wł. w M. W. czterem osadnikom niem. w dzierżawę; czynszu mieli płacić 120 fl. , a za warzenie piwa 12 fl. R. 1833 nastąpiło i tu uwłaszczenie 5 osadników. Według topogr. Goldbecka z r. 1789 liczyła wś 9 dym. ob. Gesch, des Graudenzer Kr. von Froehlich, I, str. 348 352. 3. W. , niem. Wolz, leśn. , pow. grudziądzki, par. kat. Rogóźno, obwód domin, nadleśn. Ja my; 1 dm. , 7 mk. Kś. Fr. Wełcza, attyncn. do folw. Łuszczewek, w pow. błońskim. Wełdzirz, wś, pow. doliniański, 12 klm. na płd. zach. od Doliny sąd pow. i st. kol. , urząd poczt. w miejscu. Na płn. leży Pacy ków, na wsch. Grabów, na płd. Lolin i Teresówka, na zach. Nowoszyn i Mizuń. Środ kiem obszaru płynie Świca, która dzieli się tu na ramiona i przyjmuje dopływy, z których znaczniejszy pot. Luszecki od lew. brz. . Zabudowania wsi leżą w dolinie Świcy. Na płn. wsch. od nich leży Kuplowiec al. Kuplowica, hamernia żelaza. Na płn. zach. wznosi się szczyt Kiczerka 516 mt. , na płn. wsch. Kuszcza 592 mt. . Własność większa tu i w Ludwikówce, Maksymówce i Teresówce ma roli or. 85, łąk i ogr. 189, pastw. 594, lasu 9422 mr. ; wł. mn. roli or. 1181, łąk i ogr. 1645, pastw. 1644, lasu 54 morg. W r. 1880 było w Wełdzirzu 298 dm. , 1665 mk. w gm. ; 26 dm. , 279 mk. na obsz. dwor. 1114 gr. kat. , 377 rzym. kat. , 391 izr. , 62 innych wyzn. ; 1146 Rus. , 297 Pol. , 437 Niem ców, 7 innej narod. . Par. rzym. kat. w miej scu, dek. doliniański. Do parafii, ustanowionej w r. 1846 z funduszu religijnego, należą En gelsberg al. Anielówka, Jelemie, Kalna, Lo lin, Ludwikówka, Maksymówka, Mizuń Nowy i Stary, Niagryn, Nowoszyn, Pacyków, Seneczów, Sołotwinka, Teresówka, Wyszków i Żakla przys. Wełdzirza. We wsi jest kościół drewniany, konsekrowany w r. 1868 p. w. św, Józefa. Par. gr. kat. w miejscu, dek. perehijski. Do par. należy Nowoszyn We wsi jest cerkiew p. w. św. Bazylego, szkoła etat. lklas. i tartak parowy. W os. Maksy mówce istniała huta żelazna i miedziana, tu dzież fabryka maszyn. O fabryce cementu w W. czyt. Gaz. lwowską r. 1875, Nr. 105. O nafcie w W. czyt. Jahrb. des geolog. Reichsanst. 1881, str. 158. O polowaniu na głuszce w lasach W. pisał Leopold hr. Starzeński Łowiec, 1880, str. 91. Obecny wła ściciel B. Popper, zdziałał wiele dla podnie sienia tego miejsca, zwłaszcza w zakresie go spodarstwa lasowego. Lu. Dz. Wełecz, wś i folw. , pow. stopnicki, gm. i par. Busk, leży przy szosie z Pińczowa do Buska, o 3 w. na zach. od tej ostatniej osady. Na północ od wsi rozciąga się lesiste płaskowzgórze, wznies. 980 st. npm. , podczas gdy ws leży na wzn. 800 do 840 st. Folw. W. stanowi majorat rząd. pułk. Bakonina. We wsi szkoła początkowa. W 1827 r. wś rząd. , ma 90 dm. , 699 mk. W połowie XV w. ws królewska W. , w par. Busko, miała 24 łan. km. , Wełcza Wełdzirz Wełna z których dziesięcinę snopową i konopną, wartości 30 grzyw. , płacono klasztorowi pińczowskiemu. Były tam 3 karczmy, z tych 2 królewskie; płaciły dziesięcinę klasztorowi; 5 zagr. z rolą także dawało klasztorowi. Fol wark królewski płacił dziesięcinę, wartości 2 seksagen, kustodyi św. Floryana w Krako wie. Dwa łany sołtysie dawały dziesięcinę do Pińczowa Długosz, L. B. , I, 488 i III, 133. Według reg. pob. pow. wiślickiego z r. 1579, wś królewska Wełecz w par. Cho tel Zielony, miała 21 1 2 łan. ; 4 zagr. z rolą, 4 chał. , 6 kom. , 8 biednych, 1 rzem. Pawiń ski, Małopol, 210. Wr. 1770 Wełecz, dzier żawa królewska, zostawała wraz z wojtowstwem w posiadaniu Piotra Dembińskiego, chorążyca Zatorskiego. Płacił on kwarty 622 zł. 16 gr. a hiberny 542 zł. 26 gr. Br. Ch. Wełk, niem. Welk, wyb. do Sierakowic, pow. kartuski. 1136, Weima r. 1280, 1422, Welnia, rzeka, poczyna się w pow, Wełna 1. Vna w r. ztąd Wełma, Velina r. prawy dopływ Warty, gnieźnieńskim Witkowo, na płn. zach. krawędzi lasów skorzęcińskich, o 6, 5 klm. na płd. zach. od Trzemeszna, 2000 kroków na wschód od wsi Lubochni i 200 kroków od os. Zdroje, w okolicy wznies. 120 mt. npm. Płynie ku północy, przecina drogę z Lubochni do Trzemeszna, przy której obraca młyn Czartowiec, wchodzący w skład gm. Lubochnia niegdyś klasztoru trzemeszeńskiego i wpływa do jez. Modrze 97, 8 mt, npm. ubiegłszy 6 klm. Łączy Modrze z jez. Wierzbiczan 97, 5, uważanem przez niektórych za jej źródło; ztąd płynie do jez. Jankowskiego 95, 5, przerzynając tor dr. żel. gnieźn. ino wrocławskiej. Z jez, Jankowskiego, które Długosz Hist. , I, 20 uważa za jej źródło, zabrawszy od zach. odpływy dwu stawów, zdąża w poprzek traktu gnieźn. trzemeszeń skiego, zabierając wodocieki z wsi postron nych, zdąża do jez. Łęgi 95, 3 zwanego i zasilanego odpływem jez. Strzyżewskiego na północy i sieci jezior Skrzynka, 103 5 i Sowinek, 100, 5 mt. npm. na płd. zachodzie od strony Gniezna. Z jez. Strzyżewskim spły wała dawniej do W. rz. Piszczyk, połączona z odpływami sieci drobnych jezior, z których Sykuła 103, 4 zlewa się na północy z drugą siecią jezior, mających spadek ku północy i spływających do jez. Zioło. Obecnie ginie Piszczyk w błotach strzyżewskich. Z jez. Łę gi płynie W. do Jeziorzańskiego 95 mt. , prze rzyna drogę z Gniezna do Jeziorzan w pobli żu osad Orchol Warchoł i Pytlewo. Do te go jeziora, tworzącego z Piotrowskiem jednę całość, wchodzi przy wsi, także Wełną zwa nej, i opuszcza takowe na wysokości Korzeczna; przy leśniczówce Brody przecina droga z Łabiszynka do Mięcierzyna, a 400 kroków dalej przyjmuje z lew. brzegu odpływ długiej sieci jezior z pod Gniezna Jelonek 105, 4, Krzyżowe 103, 5, łączące się na wschodzie z Winiarskiem 104, 5 i Pyszczyńskim 102, 6 mt. npm. i tak zasilona wpływa do jez. Ławiczno 94, 1. ztąd zaś w poprzek drogi z Dębłowa do Gościeszyna, do jez. Biskupiec 93, 9. O 750 kroków po wyjściu z jeziorka tego, przy Biskupicach, przyjmuje W. z lew. brzegu odpływ sieci jezior z obszaru Dziadkowa, ze spadkiem ku wschodowi Głębokie 98, 3, Mielno 96, 9 i Głęboczek 94, 3 mt. npm. . Na tym obszarze poczyna się także druga sieć jezior z spadkiem ku północy jez. Mszonek 99, 2 spływa do jeziora Dziadkowskiego 93, 8, które przyjąwszy trzecią sieć jezior z spadkiem ku połd. Kołdrąbskie 95, Niedźwiedzkie 94, 7, Redeckie 94 i Kowalewskie 93, 9 mt. npm. odpływa do jez. Zioło 93, 7. Do tego jeziora zdąża W. wśród łąk torfistych, tworząc na wysokości Cotonia Jez, Rzasno 93. 8; w swym półtrzeciomilowym przebiegu, z pod Wierzbiczan do Zioła, odgraniczała do r. 1887 powiat gnieźnieński od mogilnickiego. Granicę tych powiatów pociągnięto środkiem rzeczonego jeziora. Z Zioła wydobywa się W. pod Rogowem i wchodzi do jez. Rogowskiego 93, 5, zasilanego odpływem sieci jezior na Kaczkowie Kaczkowskie 94, 7, Wolskie i Izdebno 94, 3 mt. npm. , i odpływem 2 jezior b. n. z pod Grochowisk, na północy, tudzież zbytniemi wodami stawu Zórawinieckiego 102, 7 na zachodzie. Pod Szkółkami, w pow. mogilnickim, opuszcza W. jez. Rogowskie i wpływa do jez. Tonowskiego 93, 4, którego częśó połd. należy do Skórek w pow. wągrowieckim; ztąd aż do ujścia Rudki, w pobliżu Rogoźna, odgraniczała niegdyś Wielkopolskę, w dawnem tej nazwy znaczeniu, od Pałuk, czyli powiat gnieźnieński od kcyńskiego. Pierwszą osadę, którą tu spotyka, jest Wiewiórczyn, leżący wprost Skórek. Wychodząc z jeziora Tonowskiego zmienia bieg ku półn. zach. ; pod Żernikami przyjmuje z praw. brzegu strugę od Obiecanowa, oblewa drugą swej nazwy wieś, płynie na Zrazim, potem na Janówiec, gdzie się zasila z lew. brzegu płynącą od Bielan strugą i przecina trakt i tor dr. żel. gnieźn. nakielskiej. W dalszym biegu spotyka się pod Dziękczynem z drogą wiodącą z Brudzynia ku połd. , następnie, pod Tumidajem z drogą od Mirkowiczek do Gorzewa. Przed Mieściskiem rozdziela się W. na dwa ramiona, które się zbiegają w jedno koryto na obszarze Rąbczyna. Północne ramię połączone jest przekopami z jez. Stępuchowskiem, którego zbytnie wody odprowadzone są z odmiennem spadkiem do jez. Łoknenskiego, spływającego z jez. Rgielskiem także do Wełk Wełk Wełny. Połd. ramię płynie głównem korytem na Koźlankę i Mieścisko, gdzie przecina drogę idącą z Zakrzewa; potem obraca młyn Rudę, zabiera z lew. brzegu strugę od Jaroszewa; przy Rudzie tworzy łachę i skręca ku półn. zach. Dolina, którą płynie od Zrazimia do Rudy, pochyla się od 94, 6 do 85, 5 mt. npm. ; o 2 klm. ztąd schodzą się oba ramiona, które jednem korytem zdążają na Sa dy i Straszewo do Wągrowca, zabierając różne wodocieki z osad postronnych. Przy Straszewic spotyka się W. z drogą wiodącą do Ochodzy, a tuż przed Wągrowcem przyjmuje z praw. brzegu Nielbę, odpływ sieci jezior z pod Łekna Rgielskie 84, 6, Łekneńskie 84, 8 i Redgoskie 87, 6 mt. npm. . Nieopodal rozdziela się znów na 2 ramiona, z których półn. płynie środkiem Węgrówca, obracając młyn, a drugie wzdłuż połd. krawędzi miasta. Na zach. kresach miasta zabiera półn. ramię odpływ sieci jezior ciągnącej się z pod Gołańczy, wpoprzek którego idą bity trakt rogoziński i droga żel. z Rogoźna do Domasławka. Tę sieć główniejszą tworzą jeziora Durowskie 78, 1, Kobyleckie 78, 7, Bukowieckie 79, Grylewiec 79, 3, Podjezierskie 81, 1, Chawłodno i Smolarskie. Oba ramiona zbiegają się tuż za Wągrowcem i wchodzą do jez. Łęgowskiego 77, 4, zasilonego na południu jez. Wiatrowskiem 77, 8, którego zbytnie wody odprowadza przekop wprost do W. Wprost Łęgowa wychodząc z jez. Łęgowskiego, pędzi W. młyn Ostrowski, potem skręca ku połd. zach. , mija Pokrzywnicę, przecina dwoma ramionami drogę do Wiatrowa i przed młynem Prusieckim zasila się z lew. brzegu odpływem jez. Prusieckiego 77, które na połd. przyjmuje powstające na Lechlinie pasmo drobnych zbiorników. Te wody oddzielają się przy Frankowie ku zach. i z jez. Czarnem 72 w lasach siernickich spływają do Welnianki dopł. Wełny. Za młynem Prusieckim trakt rogozińskowęgro wiecki przecina oba ramiona Wełny, które nieopodal zlewają się znów w jedno koryto. W Pruścach spotyka się W. z drogą idącą z Jakubowa; przy Biniewie opuszcza pow. wągrowiecki, wchodząc do obornickiego; o 1000 kroków ztąd obraca młyn w Cieśli, kędy idzie droga z Holendrów Potulickich do Rogoźna, i zasila się z praw. brzegu Potulicą, czyli połączoną Rudkę z Tymienicą, z któremi zdąża pod Rogoźno; tu przyjmuje z lew. brzegu przebiegającą jezioro rogozińskie Wełniankę ob. . Dolina, którą płynie od Rudy Mieściskiej do Cieśli, pochyla się od 85, 5 do 71, 9 mt. Przy Rogoźnie zmienia W. bieg swój ku zach. , a w miejscu, gdzie się spotyka z drogą żel. pozn. pilską, skręca ku połd. zach. i w tym kierunku wije się, tworząc łachy, aż do ujścia. O 800 kroków od tego zakrętu przyjmuje z praw. brzegu strugę od Sokołowa; potem przecina trakt z Ryczywoła do Rogoźna, obraca młyn na Rudzie Rogozińskiej i nieco dalej Nowy młyn; następnie mija Żołęcin i holendry, Dziewczą Strugą nazwane; w dalszym biegu oblewa trzecią swej nazwy osadę, gdzie obraca młyn; potem mija Złote góry wzgórza lesiste, wzn. 80 mt. npm. , obraca młyn Jaracz, a przy młynie Rożnowskim przyjmuje z praw. brzegu Golnicę Flinta. Następnie płynie mimo Holendrów Róźnowskich, osad Toepferort i Burzykowo; poniżej Burzykowa zasila się z lew. brzegu strugą rożnowską i zdąża pod Kowanówko zakład leczniczy i młyn wodny na ostrowiu. Nieopodal spotyka się z drożynami idącemi z lasów połajewskich Hartigsheide ku połd. ; porusza stojącą na ostrowiu papiernią, oblewa Rudki, obraca młyn Słoniawski, przecina na zach. krawędzi Obornik trakt do Ryczywoła i o 250 kroków ztąd uchodzi do Warty około 45 mt. npm. . Długość biegu jej obliczają zwykle na 17 mil. W. jest w znacznej części spławną; łowią w niej raki, płotki, węgorze i szczupaki. Dzieje. Bulla Innocentego II z r. 1136 wymienia między posiadłościami arcyb. gnieźn. nad rz. Wełną wieś b. n. , którą niegdyś trzymał rataj biskupi Stan; tą wsią zdaje się być Wełna pod Gnieznem, a nie Wełnica, jak objaśnia wyd. Kod. Wielkop. u. 7. Wsi postfluvium Uvira, które Świętosław z Łekna zapisał Radgostowi z zastrzeżeniem, ażeby one dostały się potem synom Drogomira, leżały prawdopodobnie nad Wyrzą w okolicy Białego Śliwia i Wyrzyska Kod. Wielk. , n. 88. Ks. Bolesław, syn Odonicza, nadając w r. 1258 Henrykowi Stronbyso sołtystwo w Klecku, pozwala mu zakładać tu młyn, oraz drugi, , supra Welmam ultra villam Raczymierowo n. 330; mowa tu nie o Wełnie, odległej od Kłecka 14 klm. , lecz o Małej Wełnie czyli Wełniance, płynącej przez jez. Kłeckie. W r. 1280 Przemysław II nadając Rogoźnu prawo niemieckie, pozwala mieszkańcom używać rzeki W. w obrębie obszaru miejskiego; w r. 1302 namiestnik Fryderyk de Chachowicz poświadcza, że król Wacław nadał cystersom łekneńskim wieś P. Pruśce leżącą nad Wełną; r. 1319 wojew. kaliski Marcin potwierdza tym zakonnikom Łęgów nad Wełną jez. Łęgowskiem, przez które płynie Wełna; r. 1347 król Kazimierz zamienia Spicymirz, Wieszczyce, Kokanin, jez. Jelonek i młyn Księży Warchol nad Wełną, na Przedecz, Żarów i Monice, posiadłości arcyb. gnieźn. ; r. 1364 kasztelan lędzki Wawrzyniec sprzedaje klasztorowi trzemeszeńskiemu, , Czartow mlin Czartowiec, ubi Welma est suborta; jest to prawdopodo Wełna Wełna bnie dziś młyn na Lubochni; w r. 1381 rzeka jest Wełną. R. 1422 król Władysław, za twierdzając swobody Rogoźna, pozwala miesz kańcom ryby łowić wędką i drobnemi siecia mi na W. , między młynami królewskiemi Kod. Wielk. , wyd. Racz. , str. 154; r. 1485 Jakub Brudziński z Brudzynia nabył od Sę dziwoja Czarnkowskiego wś Zakonowo, leżącą za rz. Wełną Paprocki, Herby, 628, t. j. na jej lewem porzeczu. Od r. 1793 prze stała W. odgraniczać Pałuki. 2. W. Mała, ob. Wełnianka E. Cal. Wełna 1. Villa super flumen Vna r. 1136, Welma prope Gnezdnam 1326, Welnia, Wołna Duchowna, wś i folw. , pow. gnieźnieński, o 8 klm. na półn. wschód od Gniezna, na lew. brzegu Wełny, przy wejściu do jez. Jeziorzańskiego; wzn. 111, 5 mt. npm. i 16, 5 mt. nad poziom jeziora, graniczy z Łabiszynkiem, Goślinowem, Wełnicą i Jeziorzanami pow. mogilnicki; par. św. Michała, poczta i st. dr. żeL w Gnieźnie; z folwarkiem 4 dm. , 45 mk. , należącym do majętności Łabiszynek, tworzy okrąg wiejski, mający 5 dym. , 55 mk. 44 kat, 11 prot. i 190 ha 176 roli. Wś nad rz. Wełną, którą niegdyś trzymał rataj biskupi Stan, wymieniona w bulli Innocentego II z r. 1136 Kod. Wielk. , n. 7, nie jest Wełnicą, leżącą bliżej Gniezna nad jez. Sowinkiem, zanim bowiem nazwa Wełnica się ustaliła, zwała się ta osada Wełną ob. Wełnica, tak samo jak posiadłość arcybiskupia, która w r. 1326 sposobem zamiany za część Kwieciszewa przeszła w ręce kanoników trzemeszeńskich. Villa quondam Jurici Jerzyk que Vehne nominatur, którą w r. 1235 Odonicz uwalnia od juryzdykcyi kasztelanów ostrowskich, siedzących na ostrowiu jeziora Lednego Lednica, nie jest Wełną z pod Gniezna, własnością kanoników trzemeszeńskich od r. 1326, zatwierdzoną przywilejem króla Kazimierza z r. 1368. Następnego roku proboszcz Berwold oznajmia, że Mikołaj, dziedzic niegdyś Karsewa, sprzedał Andrzejowi sołtystwo w W. , posiadłości klasztornej, za 9 grzyw. ; wyłuszczając następnie dochody sołtysa, tudzież obowiązki jego i kmieci, pozwala Andrzejowi założyć sadzawkę w dolinie, która pochyla się ku młynowi Księżemu Warchoł, . W r. 1517 opat Andrzej zamierzał oddać kapitule gnieźnieńskiej Wełnę, młyn pod Niestronnem i kościół par. w Łąkoszynie pod Kutnem za uzyskanie kanonikatu Łaski, Lib. Ben. , II, 482 przyp. . Proboszcz przy kościele par. św. Michała w Gnieźnie pobierał meszne po 2 kor. żyta z każdego łanu kmiecego; takich łanów było 3 między r. 1580 i 1620. Po zniesieniu klasztorów rząd pruski zabrał W. i wcielił do domeny w Gnieźnie. 2. W. , Welma r. 1352, Velina r. 1384, Welnia, majętność, w pow. obornickim, o 7 klm. na połd. zachód od Rogoźna, na praw. brzegu Wełny, która tam obraca młyn; kaplica stoi na zach. krańcu osady, przy drodze do Dąbrowy Ludomskiej; dwa słupy sterczą na północnych kresach; rzeczka Golnica Flinta, prawy dopływ Wełny, odgranicza na półn. zach. Wełnę od Dąbrowy; część lasów, przedzielona traktem obornickim od lasów parkowskich, Kruszyną zwanych, ciągnie się wzdłuż lew. brzegu rz. Wełny; na praw. jej brzegu wznoszą się wzgórza Złote góry 80 mt. npm. i łączą się na półn. zach. z lasami, zwanemi Poręby około 68 mt. ; wyżyna na suchym obszarze W. dosięga 76, 8 mt. Par. katol. , poczta i st. dr. żelaznej w Parkowie o 2, 5 klm. Majętność W. z Grudną 9 dm. , 167 mk. , Józefinowem 5 dm. , 124 mk. i folw. na Parkowie 9 dm. , 150 mk. , tworzy okrąg dwor. , mający 34 dm. , 636 mk. 576 katol. , 61 prot. i 2568 ha 1369 roli, 212 łąk, 201 pastw. , 728 lasu, 57 nieuż. i 0, 26 wody; czysty dochód z ziemi 23603 mrk; gorzelnia parowa, młyn, cegielnia, nabiał, chów i tucz bydła, owczarnia Rambouillet Negretti. Właścicielką jest fundacya katedry magde burskiej. Zachodząca w dok. z r. 1239 Wel ma circa Zrazim jest Wełną w pow. wągro wieckim. Mikołaj z W. brał udział w pierw szej konfederacyi wielkopolskiej, która za wiązała się w Poznaniu dnia 2 września r. 1352 przeciw nieprzyjaciołom panującego króla Kod. Wielk. , r. 1313. W r. 1384, w czasie wojny domowej, czeladź zbrojna Do biesława z Gołańczy, wypadłszy z zamku Uj ścia nad Notecią, porwała Przecława, syna Janusza z Gułtów nie z Gołuchowa i matkę jego Anastazyę, spaliła dwór ich W. i złupiła wszystko mienie Janko z Czarnkowa w Pomn. Dziej. PoL, II, 753. Tą Anastazyą zdaje się być owa Nastka z Wełmy, wdowa po Januszu z Rogowa, matka także Jarosława z Siedlca pod Kostrzynem, która między r. 1388 i 1389 zaznaczyła istnienie swoje licz nemi procesami, jakie wiodła z sąsiadem swo im Dobrogostem z Ludom Ludomskim i z in nymi. W toku tych sporów uchwalono ujazd między wsią W. i postronną Dąbrówką Akta gr. Wielkop. , I, Rogowo i Wełna. Około r. 1580 posiadał Wełnę Janusz Grudziński, kaszt. krzywiński, potem kolejno Grzymułtowski Marcin, Rydzyński Wojciech, kaszt. lędzki r. 1727, Kołaczkowscy 1793 i Gra bowscy 1843. Z niob Grzymułtowski wzniósł na początku XVII w. kaplicę, w miejscu któ rej wystawił Rydzyński nową r. 1727. Przy schyłku zeszłego wieku składały tę majętno ści Dziewcza Struga, Grudna, Jaracz, Parko wo, Piłka i Wełna; później powstały Kaziopole i Stajenka. 3. W. , Welma circa Zrazim Wełna Wełnianka Wełniaki Wełnajcie r. 1239, Welnia, wś, pow. wągrowiecki Żnin, o 4 klm. na wschódpółn. od Janówca, na lew. brzegu Wełny, wprost Żernik, w okolicy wzn. 100, 3 do 116, 6 mt. npm. , graniczy na zach. z Zrazimiem, a na połd. z Posługowem; obszar jej sięga na wschod. do jez. Kołdrąbskiego; par. kat. Kołdrąb, par. prot, poczta i st. dr. żel. w Janowcu; ma 14 dm. , 160 mk. 91 kat. , 69 prot. i 286 ha 231 roli, 41 łąk. W r. 1239 Odonicz zamienił wsi książęce; Leśniewo i Pierzyska na W. , dziedzictwo synów kustosza Izajasza; r. 1378 posiadali tę wieś Mroczko, Mikołaj, Wojciech, Jarosław i Wierzbięta, którzy w skutek działów odstąpili bratu swemu Przecławowi połowę Posługowa Kod. Wielkop. objaśnia Wełną z pod Rogoźna. Z tych braci Jarosław i Wojciech Wełmińscy prawowali się w r. 1386 z żydem poznańskim Aronem, który ich pozywał o połowę Zrazimia, , Svacim w Aktach gr. wielkop. , I, n. 25. W r. 1416 kustosz gnieźn. domagał się dziesięcin z W. i Posługowa od Bodzęty, plebana z Kołdrąbia. Za czasów arcyb. Łaskiego Lib. Ben. , 1, 85 pobierał pleban kołdrąbski dziesięcinę z W. ; dziesięciny lnianej dawali kmiecie po 3 gr. a zagrodnicy po korcu owsa. W r. 1448 Wojciech z Modliszewa oświadczył, że spadkobiercy jego syn Marcin, Maciej z Jagodna, Jaśko z Woli, Przecław z Wełny i inni żadnego nie mają prawa do Turzy, o której posiadanie wiódł spory sądowe z cystersami łekneńskimi Hockenbeck, Beitr. , 106. W r. 1558 odgraniczono W. od Janowca i Posługowa; między r. 1580 i 1620 były na W. 2 łany kmiece i 1 sołtysi; przy schyłku zeszłego wieku Józef Koszkowski dziedziczył Żerniki, Zuzoły i Wełnę, która przy separacyi odpadła od majętności żernickiej. 4. W. ob. Wełnica. 5. W. , holendry, w pow. obornickim, ob. Trockenhauland Dziewcza struga. E. Cal. Wełnajcie, wś i dwór, pow. rossieński, par. Lale. Dwór należał do Serafinowiczów. Wełniaki, wś, pow. poniewieski, w 4 okr. poL, o 26 w. od Poniewieża. Wełnianka, rzeczka, bierze początek w pow. hrubieszowskim, na półn. od osady Uchanie, płynie w kierunku półn. wschod. przez Boki nie, przyjmuje z lew. brzegu strumień od Krasnego, podąża następnie przez Busieniec, Busno, Siedliszcze i za Dubienką uchodzi trzema odnogami do Bugu z lew. brzegu. Długa 24 w. Uprowadza ona wody błotnego i lesistego obszaru, zajmującego półn. część pow. hrubieszowskiego. J. BL Wełnianka, rzeczka, w gub. grodzieńskiej, lewy dopływ Rosi Rossy, lewego dopł. Niemna. Wełnianka al. Mała Wełna, Welma w r. 1258, Źdiarowita r. 1505 1588, Sława r. 1793, Srela, Srala, rzeczka, lewy dopł. Wełny, powstaje w pow. gnieźnieńskim, o 11, 3 klm. na zach. płd. od Gniezna, na łąkach między Chwałkowem i Łubowem, dokąd w nowszych czasach sprowadzono przekopami wody z Chwałkówka i z Woźnik, Tak zasilona W. płynie ku płn. , przecina drogę z Łubowa do Lednej Góry; przyjmuje płynącą od Łubówka strugę; przy Żydówku rozlewa się w jezioro wzn. 107, 2 mt. npm. ; przed Owieczkami przecina drogę do Komorowa i tworzy jezioro 106, 4 mt. , nad którem leżą Jeziorzany i Owieczki; na obszarze Dębnicy tworzy 2 jeziorka 106, 2 i 106, 1 mt; potem płynie w poprzek Dębnicy, przed Działyniem przecina trakt z Kłecka do Gniezna, potem rozlewa się znów w jezioro 102, 3 mt. , nad którem leżą Działyń, Brzozogaj i Biskupice; opuściwszy jezioro, przecina drożynę z Kłecka do Bojanic i na przestrzeni 2, 2 klm. odgranicza Biskupice od Bojanic i Florentowa, potem Karniszewo od Kłecka, gdzie wpływa do jez. Kleckiego 100, 8 na płn. i 99, 8 mt. npm. na płd. , zasilanego na północy odpływem jez. Łopieńskiego 101. Jezioro Kłeckie w miejscu, gdzie do niego wchodzi W. , zagina się kolanem ku zach. ; w tym kierunku przebiega ta rzeka przestrzeń 500 kroków rozdzielającą jez. Kłeckie od jez. 99, 2 należącego częściowo do Polskiej Wsi i Gorzuchowa. W poprzek międzyjezierza, na którem rozłożyło się Kłecko, idzie trakt z Mieściska do Gniezna. Jezioro, które nazwiemy Gorzuchowskiem Paulsdorfer See na ma pie niwel. z r. 1889 zasila się na płd. odpływem jez. z pod Sławna 107, 7 i powstającą na Dziećmiarkach siecią jezior 107, 6 do 103, 2 mt. npm. ; część tych wód spływa przy Zakrzewie wprost do W. , która wychodząc z płd. kończyny jez. Gorzuchowskiego płynie ku zach. a w Zakrzewie przecina drogę z Gorzuchowa. Na przestrzeni około 3 klm. W. odgranicza Zakrzewo od Gorzuchowa, w dalszym zaś biegu od Łagiewnik, potem Łagiewniki od Myszek, Zurawitę Żdżarowita, Brudzewko, Kiszkowo Welnau, Turostowo, Darmoszewo i Karczewo w pow. gnieźnieńskim. Przed Darmoszewem skręca ku północy; dobiegłszy krańca pow. wągrowieckiego, odgranicza takowy od gnieźnieńskiego na przestrzeni około 8 klm. ; na płn. wschodniej kończynie lasu Roszkowskiego obraca młyn Nadolny Nadmuchle, dalszym biegiem zakreśla półkole i zdąża ku płd. zach. ; na samym prawie zakręcie spływa do niej zdrój. Przy osadzie Peda przecina W. drogę z Rakojad do młyna, potom wchodzi na obszar dóbr Skoki, gdzie tworzy dwie łachy i jeziorko, nad którem stoi Piła, Następnie przyjmuje z lew. brzegu odpływ jez. Czarnego Wełnajcie Wełnica 76, 2 tudzież część wód jeziora Maciejak, zmierzając ku północy do Skok; tu płynie wzdłuż zabudowań dworskich, między odpły wami z praw. brzegu jez. Rudno 72, 3, za silanego od płn. wodami z obszarów Roszkowa, Roszkówka i Lechlina; przy zach. odpły wie przecina drogę z Rościnna do Skok; po tem przyjąwszy z lew. brzegu odpływ sieci jezior, powstającej na Dzwonowie Skrzynka 75, 6 mt. , Wiekie i Kościelne 75, 1, Gackie 74, 8, Brzezińskie i Włókno 74, 2, Maciejak 74, 1 mt. npm. , wchodzi do jez. Budziszew skiego 71 5 odgraniczającego pow. oborni cki od wągrowieckiego na przestrzeni 4, 5 klm. Zaraz po wyjściu z tego jeziora przyj muje z praw. brzegu odpływ drugiego jez. Czarnego 72, w lasach Siernickich, zasila nego częścią wód spływających z jez. Prusieckiem do Wełny, z lew. zaś brzegu przyjmu je strugę Budziszewską; w pow. obornickim obraca młyn Owczygłowski, wpływa do jez. Rogowskiego 695 i na płn. wsch. krawędzi miasta Rogoźna, tuż za mostem na trakcie wągrowieckim, uchodzi do Wełny. Długośó biegu wynosi około 70 klm. W. zmieniała swą nazwę kilkakrotnie. Żdżarowitą zwana była w okolicy Glinna i Raczkowa, gdzie niegdyś istniała osada Żdżary. Nazwę Sława spotykamy na mapie z r. 1793. Srela zdaje się być nazwą ludową; używa jej kilkakro tnie Suchodolski, monograf pow. wągrowie ckiego. Nazwa Wełnianka jest utworem no wszych czasów. E. Cal. Wełnica, Welma prope Gnezdnam r. 1317, Velma 1356, Welnicza, Velnycza, wś, pow. gnieźnieński, o 4 klm. na płn. wschód odl Gniezna, nad jez. Sowinek 100, 5 mt. npm. . Graniczy na płn. z Wełną i Goślinowem, na zach. z Winiarami i Skrzynką, na płd. z Skrzynką, Różą, Jankówkiem i Drogosławiem. na wsch. z Jankowem i Strzyżewem Kościelnem Róża powstała w nowszych czasach na obszarze Arkuszewa, a Jankówko i Drogosław na Jankowie. Jez. Sowinek przypiera na płd. zach. do os. Skrzynki i zasila się odpływem jeziorka 103, 5 t. n. , tudzież strugą płynącą od Arkuszewa odpływa do jeziora Łęgi 95, 3, niekiedy Strzyżewskiem zwanego, przez które płynie Wełna dopł. Warty. Po obu brzegach odpływu tego 99, 1 rozłożyła się W. ; pojedyncze huby rozrzucone są po całym obszarze; na łąkach znachodzą się pokłady torfu; wyżyna na płn. wschodzie, w pobliżu wiatraka i jeziora, sięga 106, 4 mt. , a druga, na płd. przy drodze do Jankówka, 118, 9 mt. npm. ; par. kat. i protest. , poczta i st. dr. żel. w Gnieźnie. W. z os. Orchol 2 dm. , 26 mk. , tworzy okrąg wiejski mający 24 dm. , 264 mk. 161 kat, 103 prot. i 594 ha 432 roli, 50 łąk. Większa własność obejmuje 85, 31 ha. Wymieniona w bul li Innocentego II z r. 1136 między posiadło ściami arcyb. gnieźn. villa super flumen Vna quam tenuit olim Stan arator episcopi Kod. Wielk, n. 7 nie jest W. lecz Wełną, leżącą nad rzeką t. n. Pierwotnie osada ta mogła obejmować obszar, na którym później powstała Wełnica. W r. 1317 Mikołaj, Bodzęta i Jakub, synowie Bodzęty z Wrześni, sprzeda ją bratu Boguchwałowi działy na Jankowie i na Wełnie n. 993 czyli na późniejszej Wełnicy, dziedzictwie niegdyś Porajów z Janko wa; r. 1356 arcyb. Jarosław, przychylając się do prośby biskupa krakowskiego Bodzanty Poraja z Jankowa, ustanawia parafię jan kowską, przydzielając do niej ws Wełnę n. 1339 czyli Wełnicę. Tak złożona parafia istniała jeszcze za czasów Łaskiego L. B. , I, 102 3 i później. W. składała się z samych ról dziedzicznych, z których pleban jankow ski pobierał dziesięcinę. Wełna arcybiskupia wchodziła w skład par. św. Michała w Gnie źnie i osadzoną była kmieciami, którzy pro boszczom dawali meszne po 2 kor. żyta z ła nu L. B. , I, 16. Potwierdzenie królewskie posiadłości arcybiskupów z r. 1357 Kod. Wielk. , n. 1354 nie wymienia ani Wełny ani Wełnicy, ponieważ Wełna już r. 1326 prze szła w ręce kanoników trzemeszeńskich, Wełnicę zaś kapituła gnieźnieńska nabyła dopiero r. 1546 za 70 grzyw. od Andrzeja Karszewskiego Korytkowski, Prał. i kan. I, 153. W r. 1413 pisał się z W. Bogusław, dziedzic Łabiszyna dziś Łabiszynek. W r. 1580 było na W. 5 ćwierci, os. 2 zagr. , 1 komor. i rybak, a w r. 1620 tyleż roli kmiecej, 1 kom. i młyn o jednem kole. Po r. 1793 za brał rząd pruski tę wieś i wcielił do domeny w Gnieźnie. E. Cal. Wełniki, wś, wspomniana w dok. z r. 1367, ob. Rybotycze. Wełnin, u Długosza Velnin, niekiedy Wielnin, wś, pow. stopnicki, gm. Pawłów, par. Solec, odl. 3 w. na płd. zach. od Solca, w wy niosłem położeniu po nad doliną Wisły, pły nącej o 8 w. na płd. od wsi a w pobliżu łachy wiślanej, płynącej pod samą wyżyną, na któ rej wś rozłożona. Ma 102 osad, szkołę początkową. W 1827 r. , wś rządowa, miała 58 dm. , 346 mk. W połowie XV w. wś królew ska W. , w par. Solec miała łany km. , kar czmę z rolą, z których dziesięcinę snopową i konopną, wartości 12 grzyw. , płacono kościo łowi w Gnojnie Długosz, L. B. , II, 428, 433. Według reg. pob, pow. wiślickiego z r. 1579 wś miała 14 osad. , 6 łan. , 2 kom. , 5 biednych Pawiński, Małop. , 212. Wieś ta wchodziła w r. 1602 w skład dóbr ststwa korczyńskie go, które w r. 1771 posiadał Fryderyk Mo szyński ob, t. VII, 226. Br. Ch. Wełnin Wełniki Wełnica Wendehnen Wełpin, niem. Welpin, dobra ryc. nad jez. Bysławskim, pow. tucholski, st. p. Bysław o 3 klm. odl, st. kol Pol. Cekcyn 5 klm. odl. , par. kat Bysław; 602 ha 445 roli orn. , 36 łąk 16 lasu; 1885 r. 26 dm. , 38 dym. , 206 mk, 191 kat. , 15 ew. z tych w kol Kosowo 15 dm. i 101 mk. . Dziedzic Rogowski. We dług taryfy pobor. z r. 1648 płacił tu Wełpiński od 1 włók os. 2 fl. , Loktowski 1 fi. 12 gr. , Białobłocki 1 fl 12 gr. ob. Rocz. Tow. P. N. w Pozn. , 1871, str. 183. Podług tary fy na symplę płacili 1717 r. Wełpiński i Ko walkowski 8 groszy ob. Cod. Beln. w Pel plinie, str. 92. R. 1343 nadaje w. m. Ludolf Koenig wiernemu Konradowi Butlerowi i je go spadkobiercom 28 włók w granicach wełpińskich z jeziorami, bez dawania krów i świ ni, od których go uwalniamy. Za to będzie pomagał przy budowlach zamkowych i służbę czynił do obrony ziemi ob. Cod. Beln. w Pel plinie i odpisy Dregera, str. 105. Lustracya z r. l570 opiewa, że W. , należący do par. bysławskiej obejmował 28 włók folwarcznych; dziedzicem był Jan Borowski; 5 ogrodników płaciło po 2 gr. W topogr. Goldbecka z r. 1789 zapisany jest W. jako wś szlach. i folw; o 11 dym. str. 250. Kś. Fr. Wełta, rzeczka, pow. dzisieński, pod wsią Kruki ob. . Wełujkie, wś, pow. rosieński, w 4 okr. pol. , gm. Pojurze, o 38 w. od Rossień. Wełykie, wś, pow. dobromilski, 5 klm. na płd. zach. od Dobromila sąd pow. , st. kol, urz. poczt. i tel. . Na płn. wsch. leży Kniaż pol, na wsch. Polana, na płd. Starzawa, na płd. zach. Katyna, na zach. i płn. zach, Mi chowa. Płn. krawędź wsi przepływa Wyrwa i przyjmuje tu od praw. brz. mały dopływ. Wzn. obszaru na płn. sięga 349 mt. , na płd. 528 mt. Własn. więk rządowa ma roli orn. 8, łąk i ogr. 1, pastw, 6, lasu 114 mr. ; wł. mn. roli or. 297, łąk i ogr. 57, past. 73, lasu 26 mr. W r. 1880 było 33 dm. , 204 mk. w gm. 197 gr. kat. Rus. , 7 wyzn. izr. a narodow. niemieckiej. Par. rz. kat. w Dobromilu, gr. kat. w Michowej. Za czasów Rzpltej należała wś do dóbr kor. , klucza dobromilskiego w zie mi przemyskiej. Lu. Dz, Wembowitz, dobra i wś, pow. mielicki, par. ew. Wierzchowice, kat. Mielice. W r. 1885 dobra miały 195 ha, 1 dm. , 44 mk. ew. ; wś 79 ha, 23 dm. , 143 mk. ew. Zamek książęcy z pięknym parkiem. Wembry, fol i dobra nad rzką t. n. dopł. Szejmeny, pow. wyłkowyski, gm. Bartniki, par. Łankieliszki, odl. od Wyłkowyszek 7 w. Fol. ma 6 dm. , 67 mk W 1827 r. 2 dm. , 35 mk. W r. 1874 dobra W. składały się z fol W. i Wiktoryn, rozl mr. 737 fol W. gr. orn. i ogr. mr. 427, łąk mr. 83, pastw. mr. 2, nieuż. mr. 15; bud. mur. 16, drow. 5; gospodarstwo 4pol; fol Wiktorya gr. orn. i ogr. mr. 152, łąk mr. 52, nieuż. mr. 6; bud. mur. 2, drew. 4. Wś Bojary os. 18, mr. 455. Wemitten 1. pol Wymoj, wś nad jeziorem t. n. , pow. olsztyński, st. p. Dorotowo. Por. Spogany, 2. W. Neu, wś, pow. olsztyński, st. p. Hohenstein. Wempierszczyzna, ob. Wampierszczyzna. Wempiły, ob. Wępiły. Wencalelis, wś, pow. poniewieski, w 3 okr. pol, gm. Girsudy; włośc. Łauczko ma 70 dzies. 60 nieuż. . Wencewicze, wś, pow. święciański, w 4 okr. pol, gm. Świr o 6 w. , okr. wiejski i dobra Byszewskich, Bolkowo, o 41 w. od Święcian, 14 dm. , 106 mk. katol. w 1865 r. 50 dusz rewiz. i 5 dusz w części należącej do dóbr Niecki, Świrszczewskich. . Wenclowice, właściwie Więcławice, czesk. Wenclovice, niem. Wenzlowitz, wś na Szląsku austr. , w pow. cieszyńskim, o 20 klm. na zach. od Cieszyna. W r. 1890 było 151 dm. i 1052 mk. , 1011 rz. kat. , 40 prot. , 1 izrael, wszy scy Czesi. Parafia rz. kat. Szenów Schoenhof o 4 klm. Szkoła ludowa 2klas. w miej scu. W. H. Wencławienięta al Wensławienięta, wś włośc. nad potokiem, pow. oszmiański, w 2 okr. pol, gm. i dobra skarbowe Smorgonie o 9 w. , okr. wiejski Wensławienięta, o 26 w. od Oszmiany, ma 27 dm. , 54 mk. prawosł. 101 katol w 1865 r. 108 dusz rewiz. . W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsi; W, , Białkowszczyzna, Chwieciewicze, Sazony, Krowowaje al Grykowszczyzna, Oleszynki, Słabieny i Stymonie, oraz zaśc. Osinówka i Szaszki. Venczlow dok. , ob. Unisław. Wenczławka, wś, pow. wyłkowyski, gm. i par. Olwita, odl od Wyłkowyszek 5 w. , ma 32 dm. , 269 mk W r. 1827 było 22 dm. , 161 mk. Wendau, estońskie Woennokirrik, wś paraf, w pow. dorpackim gub. inflanckiej, o 26 w. na płd. wschd od Dorpatu. Posiada kośoiół ewang. parafialny, najstarszy w powiecie, wznies. w 1236 r. przez biskupa Hermana I a odnowiony w XVII w. przez hr. Oksenstierna. O 2 w. od wsi znajdują się 3 olbrzymie głazy, będące ołtarzem za czasów pogańskich. Wendehnen, fol, pow. rastemborski, st. p. Korschen. Wendelau, fol, pow. świętosiekierski, st. p. Ludwigsort. Wendelin, czesk. Vendelin, grupa domów w gm. Stabłowice, w pow. opawskim. W r. 1880 było 6 dm. i 39 mk. rz. kat. Niemców. Wełpin Wełta Wełujkie Wełykie Wembowitz Wembry Wemitten Wempierszczyzna Wempiły Wencalelis Wencewicze Wenclowice Wenc Wenczławka Wendau Wendelau Wendelin Wełpin Wenden Wenden, łotew. Kehse, Cehse, Wehse, estońskie Wennolin, u historyków polskich Kieś al. Kiesia, mto powiat. gub. inflanckiej, nad rz. Aa Inflancka TreiderAa al. Gauja, na wyniosłej równinie, w malowniczej okolicy, pod 57 19 płn. szer. , a 42 56 wschod. dług. , o 89 w. na płn. wschd od Rygi odległe. W 1860 r. miało 17 ulic, 117 dm. 44 murow. , 12 sklepów, 18 składów towarów, cerkiew, kośc. ewang. , 10 szkół 7 prywatnych, szpi tal, 2 domy przytułku, 2048 mk. 211 prawosŁ, reszta ewang. . Obecnie jest tu 6445 mk Dochody miejskie w 1860 r. wynosiły 5900 rs. ; do miasta należało 1775 dzies. pod miastem 22 dzies. . Handel i przemysł fabryczny słabo rozwinięte 4 nieznaczne jarmarki i 1 fabr tytuniu, z produkcyą na 8300 rs. . Ozdobę miasta stanowią wspaniałe i dobrze zachowane zwaliska zamku oraz kościół ewang. , w pięknym stylu ostrołukowym, wzniesiony w 1284 r. przez mistrza prowincyonalnego Wilhelma Schauenberga, z nagrobkami kilku mistrzów i biskupów. W 1535 r. zmarł w nim nagle podczas nabożeństwa w. mistrz Walter Ton Pletenberg. Miasto założone zostało w 1224 r. przez drugiego mistrza zakonu Volquina, za rządów biskupa Alberta. Zamek tutejszy, wzniesiony jeszcze przez Volquina, przez 300 lat był stałą rezydencyą mistrzów zakonu. W 1495 r. mistrz v. Pletenberg wzmocnił fortyfikacye. W XIV i XV w. mto liczyło podobno do 1000 dm. i prowadziło ożywiony handel. Na mocy układu zawartego w Wilnie d. 28 listopada 1561 r. mto W. wraz z całemi Inflantami wcielone zostało do Litwy. W grudniu 1566 r. stany inflanckie potwierdziły połączenie swoje z Litwą, przyczem W. zostałostolicą jednego z czterech okręgów czyli kasztelanii, na które Inflanty zostały podzielone ryska, trejdeńska, wendeńska i dyneburska. W 1577 r. mieszczanie, sprzysięgłszy się między sobą, poddali się Magnusowi, ks. holsztyńskiemu, wkrótce jednak Iwan Groźny opanował miasto, przyczem kawaler zakonu Boismann wysadził zamek w powietrze. Na początku t. r. 7 stycznia Rawicz Dębiński odniósł pod miastem zwycięstwo nad Szwedami, zapędził oddział nieprzyjaciół na słabe lody Gawii, gdzie mnóstwo ich potonęło. W następnym roku odniesiono tu walne zwycięstwo nad wojskiem Iwana Groźnego. Po rozejmie w Kiwerowej Horce 15 stycznia 1582 r. i odzyskaniu Inflant, na sejmie warszawskim d. 4 grudnia 1582 r. utworzono biskupstwo wendeńskie i podzielono Inflanty na trzy prezydentury wendeńską, derptską i parnawską, , a prezydentom przyznano te same prawa, które służą wojewodom ziemi pruskiej. Do grodu wendeńskiego zaliczono trzy sstwa niegrodowe maryenhauskie, luceńskie i rozyteńskie rzeżyckie. Sstwo wendeńskie obejmowało mto W. z zamkiem i przyległościami. Na sejmie 1598 r. , przy nowej organizacyi ziemi inflanckiej, utworzono wojewodę i kasztelana wendeńskiego. Podczas wojny z Karolem Sudermańskim w 1600 r. mto W. dostało się Szwedom, ale w roku następnym hetman Krzysztof Mikołaj Radziwiłł odzyskał takowe po dwudniowem oblężeniu. W czasie zamieszek wojennych w 1628 r. ustał byt biskupstwa wendeńskiego a natomiast utworzono biskupstwo inflanckie. Biskupami wendeńskimi byli Aleksander Mieleński 1583 4, Jan Jędrzej Patrycy Nidecki 1585 7, Otton de Schenking 1587 1628. Uposażenie biskupa i kapituły stanowiły zamki Weimar, Burtnik i Trykat. Zygmunt III w 1593 r. biskupowi wendeńskiemu wyznaczył miejsce w senacie po biskupie kamienieckiem. Pokój zawarty w Oliwie przyznając Szwedom większą częśó Inflant, objął tem postanowieniem i Wenden. W 1709 r. wraz z Inflantami szwedzkiemi W. zostało przyłączone do Rossyi i wtedy zamek uległ zupełnemu zniszczeniu. Nadane w 1741 r. przez cesarzowę Elżbietę kanclerzowi, Bestużewowi Riuminowi, otrzymało wznowienie praw miejskich za czasów Katarzyny II; od r. 1783 r. mto powiatowe. Wendeńskie województwo utworzone zostało w 1598 r. z prezydentury, która istniała od 1583. Graniczyło na płn. z wwdztwami parnawskiem i derptskiem, na zachód z Baltykiem, na płd. z wwdztwami trockiem i wileńskiem, na wschód z wwdztwem połockiem i Rossyą. Szereg wojewodów zaczyna Jerzy Farensbach od 1583 prezydent, od 1598 1602 wwda; dalej idą Maciej Dembiński 1602 6, Krzysztof Słuszka 1609 1620, Teodor Denhoff 1620, Tomasz Sapieha 1641 3, Mikołaj Korff 1642 59, Aleksander Morsztyn. Kasztelania wendeńska powstała w 1566 r. i trwała do 1578 r. , t. j. do czasu podbicia prawie całych Inflant przez Iwana Groźnego. Kasztelanem mianowany został ssta wendeński Just Fuerstenberg. Na sejmie 1598 r. na nowo utworzono godność kasztelana, którą kolejno sprawiali Jerzy von Schenking 1599 1605, poczem od 1606 do 1610 wakowała; dalej Gotard Jan von Tiesenhausen Tyzenhaus, 1611 34, Mikołaj Korff 1634 43, Mikołaj Głębocki 1643 47, Henryk Kaszowski 1647 1677. Wendeński powiat, położony w południowej części gubernii, zajmuje 104, 5 mil al. 5005 w. kw. Stanowi on najbardziej wzniesioną część Inflant i jest przeważnie zajęty płaskowzgórzem rz. Aa, która rozciąga się pomiędzy rz. Aa i Ewest na przestrzeni 4800 w. kw. Wenden Wendrin Wendstadt Wendy Wendyczanka Wendyczany Wenden Średnia wysokość płaskowzgórza przenosi 600 st. , części zaś wyższej, zajmującej do 2000 w, kw. , od 750 do 800 st. Powierzchnia tego płaskowzgórza jest wogóle falista, obnażona z lasów i pokryta mało urodzajną glebą. Pomiędzy wzgórzami znajdują się niewielkie urodzajne równiny, miejscami zarosłe lasem. Najwyższe wzniesienia dochodzą we wzgórzach Slapiumskalns do 820 st. , Spirekalns 872 st. , Gajzingskalns 1028 st. Lemiekalns 865 st, Bakuskalns 920 st. , Nessaulskalns 938 st. Z płaskowzgórza biorą początek rz. Aa, Tirse i Ogier. Płd. wschd. część powiatu przepływa rz Ewest. W powiecie znajduje się do 350 jezior i pod tym względem W. po wiat zajmuje pierwsze miejsce pomiędzy powiatami gub, inflanckiej. Największe z nich jezioro Łubań w płd. wschd. części, na pograniczu z gub. witebską, mające 14 w. dł. i 8 szer. Z innych jezior ważniejsze Allukste 5 w. dł. , 2 szer. , Innis 3 w. dł. , 2 szer. , Wejse 8 w. obwodu, Immerdon, Wehssit, Lezern, Luedern i in. Błota zajmują 233 w. kw. i towarzyszą przeważnie biegowi Ewesty. Pod względem geognostycznym występują głównie piaskowce czerwone starszej formacyi i w części wapienie dewońskie, z charakterystycznemi skamieniałościami, jak Terebratula livonica i in. Gleba uboga, gliniasto piaszczysta, pokryta cieńkim słojem urodzajnej ziemi; lotny piasek spotyka się na wybrzeżach rz. Aa. Lasy, rozrzucone niewielkiemi gajami po całym powiecie, zajmują do 100000 dzies. W drzewostanie przeważa sosna i jodła, nad Ewestą zaś lasy mieszane, przeważnie liściaste. W 1860 r. było w powiecie bez miasta 115860 mk. za wyjątkiem 21368 prawosł. , reszta ewang. , zajmujących się głównie rolnictwem. Pod rolą znajduje się do 57000 dzies. Sieją najwięcej żyto, dalej owies i jęczmień i niewiele pszenicy. Uprawa lnu dość rozwinięta. Pod łąkami jest 44000 dzies. , pod pastwiskami 52000 dzies. ; siana zbierają od 800 do 900000 pudów. W 1860 r. było w powiecie 22370 sztuk koni, 69570 bydła rogatego, 26300 owiec zwyczajnych, 7428 rasy poprawnej, 24970 trzody chlewnej. Oprócz 53 gorzelni, w t. r. była w powiecie tylko 1 fabryka sukna, z produkcyą na 7900 rs. Przemysł domowy i handel słabo rozwinięte. W powiecie odbywa się 29 nieznacznych jarmarków. Pod względem administracyjnym powiat dzieli się na dwa okręgi wendeński i walski i 16 parafii. J. Krz. Wenden, ws i leśniczówka, pow. rastemborski, st. p. Bastenburg. Wendisch 1. Baggendorf, dobra ryc. w Pomeranii, pow. Grimmen, st. p. Grimmen. 2. W. Buckow, wś i dobra ryc. w Pomeranii, pow. sławiński. 3. W, B. , ob. Bukowa Kaszubska. 4. W. Karstnitz, ob. Karznica Kaszubska, 5. W. Plassow, ob. Płaczewo Kaszub skie. 6. W. Puddiger, wś i dobra ryc. w Po meranii, pow. miastkowski. 7. W. Pribbernow, dobra ryc. w Pomeranii, nad rz. Regą, pow. Greifenberg, tamże st. p. i kol. 8, W. W. Silkow, ob. Zelkowo Kaszubskie. 9. W. Ty chow, wś i dobra w Pomeranii, pow. sławiński, na praw. brzegu Wkry; stare dobra lenno Kleistów; st. p. w miejscu. Kś. Fr. Wendisch 1. Ossig, serbskie Wósek. dobra i wś, pow. zgorzelicki, par. ew. w miejscu. W r. 1885 dobra miały 242 ha, 1 dm. , 8 mk. ew. wś 594 ha, 104 dm. , 454 mk. 4 kat. Do r. 1818 należała wieś do Łużyc saskich. 2. W. Musta, serbskie Most dobra i wś, pow. żegański, par. ew. i kat. Przewóz. W r. 1885 dobra miały 773 ha, 3 dm. , 22 mk. ew. ; wś 220 ha, 46 dm. , 227 mk. 1 kat. . 3. W. Hermsdorf bei Priebus, dobra i wś, pow, żegański, par. ew. Zibelle, kat. Przewóz. W r. 1885 dobra miały 298 ha, 3 dm. , 22 mk. ew. ; wś 388 ha, 65 dm. , 332 mk. 4 kat. . Wendoroż, sioło i dobra, pow. mohylewski, gna. Wendoroż, ma 38 dm. , 91 mk. , z których 25 mężczyzn zajmuje się wyrobem naczyń drewnianych a 38 kobiet wyrobem płótna. Posiada cerkiew paraf. drewnianą, zapasowy śpichlerz gminny, zarząd gminny. Dobra, od 1856 r. własność Ciechanowiczów, mają 896 dzies. 45 roli, 46 łąk, 569 lasu; młyn wodny daje 50 rs. , karczma 40 rs. , smolarnia 55 rs. Gmina należy do 2 okr. pol. obejmuje 61 miejscowości, mające 821 dm. i 4281 mk. włośc. 1308 męż. , 1543 kob. , 1430 dzieci, z których 130 męż. i 95 dzieci zajmuje się przemysłem leśnym, używając do pomocy 395 koni. Włościanie w liczbie 1167 dusz rewiz. 965 b. włośc. prywat. i 202 skarbowych, uwłaszczeni zostali na 5845 dzies. ziemi 5398 użytkowej, ze spłatą po 5792 rs. 14 kop. rocznie. W gminie jest 13537 dzies. lasów prywatnych i 563 włośc. Wendrin, ob, Wędrynia. Wendstadt, dobra i wś, pow. górski Szląsk, par. ew. Lauersitz, kat. Schabenau. W r. 1885 dobra miały 256 ha, 4 dm. , 37 mk. 4 kat. ; wś 107 ha, 28 dm. , 136 42 kat. . Wendy al. Wende, Samuel, posiadłość niegdyś istniejąca, w pow. krobskim, o 3 klm. na pa płd. zach. od Rawicza, przy granicy Szląska Mapy powiat. z r. 1821 i 1834. Wendyczanka, rzka, w pow. mohylow skim, prawy dopł. Niemii. Bierzo początek powyżej wsi Wendyczan, płynie z płn. na płd. , mija wś Wendyczany i pod wsią Borsz czowcami ma ujście. X M. O. Wendyczany, wś nad Wendyczanką dopł. Nemii i przy linii dr. żel. do Mohylowa, pow. mohylowski, okr. pol. Łuczyńce, gm. W. , Wenden Wendoroż Wendziagoła Wenecya Wendzelewo Weneckie Wendziul Wendzioch par. katol. Ozarzyńce, sąd Mohylów o 20 w. , ma 251 osad, 1482 dzies. ziemi wlośc, 1744 dworskiej, 47 cerkiewnej. Posiada cerkiew p. w. N. M. P. , wzniesiona w 1874 r. , z 946 parafianami, zarząd gminny, st. poczt. wiejską. Powierzchnia miernie górzysta, gleba czarna i urodzajna. Własność Sulatyckich. Według Marczyńskiego we wsi ma być źródło mine ralne, kamień wapienny i glina zdatna na fa jans. Gmina obejmuje wsi W. , Krzyczanówka, Niemircze, Śledzie, Suhaki, Tropowa, ra zem 7 okręgów starostw wiejskich, ma 1291 osad, 6868 mk. włościan, uwłaszczonych na 7223 dzies. ziemi 6592 ornej. Oprócz tego w obrę bie gminy przebywa 788 osób innych stanów, posiadających 8943 dzies. 5811 ornej. Cały więc obszar gminy ma 8656 mk. i 16166 dzies. ziemi 12403 ornej. Dr. M. Wendzelewo, wś nad rz. Świsłoczą, pow. miń ski, w 2 okr. poL rakowskim, gm. Zasław, o 32 w. od Mińska, a 8 w. od Rakowa, st. poczt. , ma 8 osad; miejscowość wzgórzysta, dość leśna, grunta szczerkowe. A. Jel. Wendzgol, ob. Wendziul. Wendziagoła, Wędziagoła, w kronikach krzyżackich Wandejagel, Wendjagel Vendigaliu pilis, mko, dobra i folw. nad rzką Urką, pow. kowieński, w 3 okr. poL, gm. Bobty, st. dr. żeL Zejmy o 16 w. , o 24 w. na płn. wschód od Kowna, a 21 w. na płd. wschód od Kiejdan. Mko ma około 400 mk. , przeważnie żydów w 1859 r. 40 im. , 387 mk. , kościół paraf. katol. , dom modlitwy żydowski. Dobra należały dawniej do Chłopickich, dziś Z. Hartowskiego ob. Józefowo. Podług spisu urzędowego własności ziemskiej mają tu Juszkiewiczowie 582 dzies. 203 lasu, 26 nieuż. , oraz Koczanowie w W. i Kowaliszkach 183 dzies. 56 1 2 lasu, 7 3 4 nieuż. . Kościłół paraf. katal. , p. wez. św. Trójcy, z drzewa wzniesiony w 1664 r. przez Jana i Maryannę z Łopacińskich, Rostworowskich, przebudowany został w 1885 r. Parafia katol. , dekanatu kowieńskiego, 4260 wiernych. W. pamiętna jest tem, że wicekomtur Ragnety Markward Szulzbach, wyprawiony w 1384 r. na Litwę, celem wspierania Witolda przeciw Skirgajle, gdy znalazł tu znaczną liczbę ludu zgromadzonego do świątyni dla jakiejś uroczystości, zmuszony był stoczyć z nim zaciętą walkę. Po długim i krwawym boju przemogli Niemcy; 120 Litwinów legło na pobojowisku przy świętem miejscu, inni poszli w rozsypkę i dostali się do niewoli, z których 300 wziął komtur a 200 Witold. Krzyżacy z wielkim łupem wrócili za Niemen. J. Krz. Wendzin, pow. lubliniecki, ob. Wędzin. Wendzindzie, wś, pow. poniewieski, w 3 okr. poL, o 50 w. od Poniewieźa. Wendzioch, ob. Wędzioch. Wendziul, w spisie urzęd. Wendzygol, dobra, pow. kowieński, w 3 okr. poL, o 64 w. od KowSłownik Geograficzny T. XIII. Zeszyt 147. na, własaość Gościewiczów, 192 dzies. Zawkiewiczowie mają tu 58 dzies. 3 lasu, 3 1 2 nieuż. . Weneckie jezioro, w pow. szubińskim Żnin, pod Wenecją, między Gąsawą i Żninem, w sieci jezior, przez które płynie Gąsawka dopł. Note ci, 2, 7 klm. długie, około 0, 8 klm. szer. , wzn. 79, 6 mt. npm. Przyjmuje na pld. odpływ jez. Biskupiego 79, 6, zasilanego jez. Godawskiem 79, 8 i Skrzynką 79, 7, a na półn, odpływem jez. Dominikańskiego 81, 7; odpływa na zacho dzie przez Gąsawkę do jeziora Skarbienickiego 79, 4. Ob. Wenecya. E. Cal. Wenecya 1. pow. kolneński, ob. Wanacya. 2. W. , wś nieistniejąca obecnie. Według reg. pob. pow. sandomierskiego z r. 1578 wś W. , w par. Wąchocko, należąca do klasztoru św. Krzyża, miała 4 osad. , 2 lany, 1 kom. Pawiński, Małop. , 196. Wenecya 1. wś, pow. wileński, w 2 okr. poL, gm. Giełwany o 23 w. , okr. wiejski Kiejżany, o 88 w. od Wilna, 2 dm. , 33 mk. katol. w 1865 r. 11 dusz rewiz. ; należy do dóbr Rukła, hr. Kossakowskich. 2. W. , wś, pow. dryssieński, par. Leszczyłowo. Wenecya, węg. Venetia, wś, w hr. szaryskim Węg. , 164 mk. . Wenecya 1. urzęd. Venetia, Wenacia r. l390, Venaciae, Wanaczia r. 1400, Weneczya r. 1408, Venecia, majętność z kościołem paraf, pow. szubiński Żnin, o 4 klm. na półn. od Gąsawy i 1 klm. od traktu źnińskiego, między jez. Weneckiem i Skrzynką; par. katol. w miejscu, poczta w Gąsawie, par. prot. i st. dr. źel. w Żninie o 6. klm. ; z folw. Karolewo i Mościszewo ma 16 dm. , 209 mk. 164 katol. , 45 prot. i 932 ha 512 roli, 52 łąk, 57 pastw. , 311, 75 wody; mączkarnia, trzciniska, torf i glina; właścicielem jest v. Barier. W. jest wzn. 82 mt. npm. i 24 mt. nad poziom jeziora. Leży między trzema jeziorami, przedzielonemi przesmykami. Brzegi dwóch większych jezior Biskupiego i Weneckiego są niskie i błotniste, zarastają trzciną w niektórych miejscach; do nich zbliża się najwięcej zachodnie wybrzeże jez. Skrzynki, tworząc dwa przesmyki, z których półn. nie dosięga 200 kroków, a płd. ma zaledwie 100 kroków szerokości. Trzeci przesmyk między jez. Biskupiem i Weneckiem, gdzie swobodnie płynie Gąsawka, nie szerszy nad 200 kroków w miejscu, gdzie brzegi jezior najwięcej się zbliżają. Brzegi północny i południowy jez. Weneckiego przysuwają się na 100 kroków i ta cieśnina rozdziela je na dwie równe części, z których wschodnia, przy zamku, zwała się niegdyś Białem jeziorem. Zamek wenecki stał na trzecim z wyliczonych powyżej przesmyków, 800 kroków na zachód od wschodniej krawędzi sadu dworskiego, przypierającego do jez. Skrzynki, 300 kroków na wschód od Gąsawki, 100 kroków od jez. Weneckiego, po prawej stronie drogi z Biskupina do Wenecyi. Zamek ten 14 Wendzindzie Wendzelewo Wendzgol Wendzin Wenecya runął z biegiem czasu; zwaliska, których rycinę podają E. hr. Raczyński w swych Wspomnieniach, Przyjaciel ludu i Album N. Ordy, burzyć poczęto w ostatnich czasach. Obszar W. obejmuje jeziora Skrzynkę, Weneckie, Mosinę i Dominikańskie. Powierzchni wzn. sięga od 82 do 1041 mt. npm. , a na półn. wschodzie do 110, 9 mt. Kościół, p. w. Narodz. N. M. Panny, stoi na połd. wschodnim brzegu jez. Weneckiego, o 500 kroków na zach. od dworu. Nazwa obecna jest, zapewne przekształceniem pierwotnej, brzmiącej prawdopodobnie Wanacya Wanacia. Pojawia się w dok. dopiero r. 1390; wprowadza ją na widownia Mikołaj z W. , sędzia kaliski, którego Janko z Czarnkowa, pod r. 1383 nazwał dziedzicem Chomiąży a dokument trzemeszeński z d. 12 stycznia 1390 r. dziedzicem Chomiąży czyli Wenecyi. Ztąd możnaby wyprowadzić wniosek, źe W. była poprzednio częścią Chomiąży. Cały trójkąt między dwoma pasami jezior i Notecią mogł się zwać pierwotnie Chomiążą i być siedzibą jednego rodu. Gdy z biegiem czasu rozwijać się tu zaczęły trzy osady o równobrzmiącej nazwie, w milowem od siebie oddaleniu, rozróżniano je dodając nową nazwę jednej choć z nich. Wspomniony sędzia kaliski jest niezawodnie Mikołajem, synem Chwała, występującym w r. 1381 dnia 8 lipca w Poznaniu w otoczeniu namiestników króla Ludwika, wysłanych do Wielkopolski celem wymierzania sprawiedliwości Kod. Wielk. . Mikołaj ten od r. 1390 pisał się niekiedy z Wenecyi, to znów Mikołajem Chwałowiczem. W czasie wojny domowej stał po stronie Nałęczów i brał udział przy dobywaniu Pyzdr, które zająwszy Nałęczowie, zawiązali 18 stycznia 1383 r. konfederacyą na rzecz Maryi, starszej córki Ludwika. Janko z Czarnkowa podaje, źe 10 marca t. r. Grzymalczycy wypadłszy z Nakła, spustoszyli Mikołajowi z Chomiąży, sędziemu kaliskiemu, sześć włości około Żnina. Z tych włości znamy Chomiążę, Wenecyę, Mościszewo, Grzmiącą, Mokre i młyn na Gąsawce Pomn. dziej. PoL, II, 728. Drugą wzmiankę znachodzimy w Dopełniaczu szamotulskim rocznika Trzaski, ale tak odmienną od zapiski Janka, który przebywając często w Żninie, własności arcyb. gnieźn. , musiał znać osobiście dziedzica pobliskiej Wenecyi, że jej wiary dać nie możemy. Dopełniacz ten pomieszał snać osoby i wypadki, prawiąc o wojnie arcybiskupa Bodzanty z Mikołajem, dziedzicem Wenecyi, sędzią naczelnym Wielkiej Polski tamże, II, 861. Tego Mikołaja zwano powszechnie Krwawym Djabłem; pomieszał go w swych Dziejach Długosz z również wybitną postacią Jana Nałęcza z Czarnkowa, sędzi poznańskiego, dorzucając do swego opowiadania szczegóły, nie dające pogodzić się ani z jedną ani z drugą osobistością Hist. , III, 464. Prof, Przyborowski w Wiadomości historycznej o Krwawym Djable Pismo zbiorowe Wileńskie na rok 1859 sprostował mylne o nich podania. Ale dotąd lud okoliczny opowiada niestworzone rzeczy o bezprawiach Krwawego Djabła, dziedzica Wenecyi ob. E. Calliera Powiat źniński, 69 79. Zachodząca w uszkodzonym zapisku akt ziemskich gnieźnieńskich z r. 1390 miejscowość Wene cia nie zdaje się być Wenecyą sędziego Mikołaja. O przewóz między tą miejscowością i Ostrowem Mścigniew, kasztelan zbąszyński, wiódł spory z Sędziwojem z Marcinkowa Akta gr. Wielk. , II, n. 994. Sędzia Mikołaj zamierzał wynieść dziedzictwo swoje do rzędu miast; w uposażeniu bowiem kościoła miejscowego z dnia 25 czerwca 1392 r. nadaje w mieście swojem Wenecyi kościołowi cztery łany roli na Mościszewie, dziesięcinę snopową z ról dziedzicznych na Mokrem, całe jeziorko Mosinę, dwóch rybaków, którym pozwala łowić, krom niewodem, ryby różnemi drobnemi sieciami na jeziorze Skrzynką zwanem, tudzież jaz na tem jeziorze przy odpływie Mosiny, łąkę u Zimnej Wody, oddzieloną od łąk kmiecych na Mościszewie, i ośm kawałów ziemi z ogrodami w samem mieście Wenecyi dla różnych rzemieślników, którzy tam osiądą; w końcu pozwala zbierać drzewo bądź suche bądź zielone, gdziekolwiek się ono zbiera dla zamku. Za to wszystko pleban odprawiać ma tygodniowo dwie msze żałobne. To nadanie zatwierdził dnia 8 maja 1395 r. w Żninie arcyb. Dobrogost pismem, które, prócz wyłuszczonych dochodów, wymienia wolne rybołówstwo drobnemi sieciami na wielkiem jeziorze Białem, naprzeciw zamku weneckiego, a zbieranie i zwożenie drzewa ogranicza na las Ochodzę Kod. Wielkop. , n. 1926 i 1959. Mniemanie, jakoby arcyb. Dobrogost założył kościół wenecki, wyrosło z tego potwierdzenia. Sędzia Mikołaj, wystawiwszy kościół w W. . fundował w nim altaryą p. w. św. Mikołaja, uposażając ją dziesięciną snopową z ról km. na Jadownikach, w obrębie parafii górskiej; kmiecie płacili prócz tego dziesięcinę lnianą po 2 gr. z łanu, Altarzysta odprawiał za to tygodniowo trzy msze za duszę założyciela. R. 1419 układa się Maciej, mieszczanin żniński, z altarzystą Jakubem, źe mu płacić będzie corocznie na Boże Narodzenie i na św. Wojciech po 3 grzywny za dziesięcinę owsa w Jadownikach. Lib. Ben. Łaskiego, wyliczając zawarte w dok. z r. 1392 i potwierdzeniu z r. 1395 nadania, wyjąwszy zbierania drzewa, wskazuje następujące jeszcze daniny Kmiecie z W. , Biskupina i Godaw płacili kolendę po groszu z każdego łanu, a zagrodnicy i karczmarze po pół grosza. Z innych parafii pobierał pleban w Suchym Dole pod Trlągiem i w Konarach pod Margoninem dziesięcinę snopową z ról km. , którą zwoził własnym wozem, za co kmiecie płacili po 2 gr. dziesięciny lnianej z każdego łanu. Parafią wenecką składały Biskupin, Godawy, Mościszewo i Wenecya; Wenigsee Wenecya Weneki Wenekąjcie Wenig Wenigen Weni Wengerin później przybyły Annowo. Folusz, Karolewo, Nowy Folwark, Ostrówce, Pniewy, Rozalinowo i Wiktorowo. W r. 1759 Wojciech Miaskowski, starosta żniński, dzierżawca dóbr weneckich, wystawił z polecenia i nakładem arcyb. Łubień skiego nowy kościół drewniany, który konsekro wał dnia 18 paźdz. r. 1765 kś. Krzysztof Dobiński, sufragan gnieźn. W sto lat potem kościół popadł w ruinę. Jakoż rząd wespół z parafiana mi w latach 1869 1872 wystawił nowy kościół murowany z wieżą, w stylu gotyckim, malowniczo położony pomiędzy jeziorami na półwyspie. Parafia dek. żniński liczyła w r. 1888 dusz 767; szkoły parafialne są, w Biskupinie, Godawach i Ostrówcach. Po śmierci sędziego Mikołaja do stała się W. Mikołajowi Pomianowi z Warzymowa, który ją w roku 1420 odstąpił arcyb. Trą bie w zamian za Biskupice pod Radziejowem, na Kujawach. Mikołaj z Wawrzymowa był kaszte lanem kruszwickim w r. 1433, umarł po r. 1441 na kasztelaństwie brzeskokujawskiem. Na W. były 2 ślady km. w r. 1577 i 1 zagr. ; w dwa lata potem leżały role kmiece pustkami, a około r. 1620 znikły zupełnie; w r. 1579 żyło tam 2 zagr. i 3 kom. , a w 1620 r. 3 zagr. Po zaborze dóbr arcybiskupich sprzedał rząd pruski W. z Mościszewem i Karolewem prywatnym nabyw com. Ostatniemi właścicielami byli Iłowieccy, którzy ją sprzedali Niemcom. 2. W. , urzęd. Venetia, os. , w pow. odolanowskim Ostrów, tuż pod Ostrowem par. , poczta i st. dr. żel; ma 4 dm. i 68 mk. ; wchodzi w skład okr. wiejskiego Krępa. Większą własność z obszarem 103 ha posiada Natalia Seidel. 3. W, albo Nowa We necya, Tak zwano niegdyś Kobylin, w pow. kro toszyńskim. E. Cal. Wenecya 1. niem. Venedia, wś, w nizinach nadwiślańskich, pow. chełmiński, st. p. i par. kat. Chełmno; 168, 78 magd. morg. , 17 dm. , 130 mk. W 1876 połączona z Nową Wsią. 2. W. , niem. Venetia, kol. do Grodziczna, pow. lubawski, st. p. Montowo, par. kat. Grodziczno; 108, 15 magd. morg. , 4 dm. , 20 mk. Leży między jez. i rzeką Dąbrówką niem. Welle. Kś. Fr. Weneda, ob. Wineta. Venedia niem. , ob. Wenecya. Wenekąjcie, wś, pow. rossieński, w 3 okr. pol. , gm. i par. Taurogi, o 64 w. od Rossień. Weneki, wś, pow. rossieński, par. Aleksandrowsk, o 104 w. od Rossień. Wenetowo, niegdyś przedmieście Poznania, zajmowało zach. część dzisiejszego św Marcina. W XVI w. Wojciech Potulicki, wojewodzie ka liski, darował szpitalowi św. Łazarza znaczną przestrzeń roli za kościołem św. Marcina. Eko nomowie tego szpitala powypuszczali części tej roli prawem emfiteutycznym i tym sposobem powstało przedmieście za kościołem św. Marci na J. Łukaszewicz, Obraz m. Pozn. , I, 22, 277. E. Cal. Weng. .. .. ., ob. Węg, .. Wengaithen, ob. Węgajty. Wengeln niem. , ob. Węgle. Wengeln, 1442 Wengelau, dobra i wś, pow. lubiński, par. ew. Kriegheide, kat. Kotzenau. W r. 1885 dobra miały 281 ha, 4 dm. , 41 mk. 2 kat. ; wś 212 ha, 38 dm. , 192 mk. 5 kat. . Wengelwalde niem. , wś nad jez. Drużnem, w Pomezanii, pow. malborski, st. p. Hohenwalde, par. kat. Tyrgart, szkoła ewang. w miejscu, 4 1 2 mili na wschód od Malborga, 477 ha 31 roli orn. , 116 łąk, 61 dm. , 83 dym. , 325 mk. , 2 kat, 51 dyssyd. , 272 ew. Według topogr. Goldbecka z r. 1789 było 47 dym. Wengerin, ob. Węgrzyn. Wengerinn, lesniczówka, pow. wystrucki, st. p. Insterburg. Wengermutze, ob. Węgiermuca. Wengern niem. , ob. Węgry. Wengern, 1295 Wengri, 1430 i 1532 Wangri, wś, pow. opolski, par. kat. Kotarz Wielki, par. ew. Kupy. W r. 1885 było 865 ha, 135 dm. , 861 mk. 41 ew. . Wengerz niem. , ob. Węgierce. Wengielańce, wś wlośc, pow. trocki, w 4 okr. poL, gm. Aleksandrowo dawniej Oława, okrąg wiejski i dobra skarbowe Niemonajcie, o 11 w. od gminy a 81 od Trok, ma 29 dm. , 167 mk. kat. i 3 żydów, w 1861 r. 71 dusz rewiz. . Wengieliszki, zaśc, pow. wiłkomierski, w 2 okr. poL, gm. Subocz, o 59 w. od Wiłkomierza. Wengierska, wś, pow. rossieński, w 2 okr. poL, gm. Rossienie, o 12 w. od Rossień. Wengiery, wś, pow. rossieński, par. Girtakol. Wengitten, ob. Węgajty. Wengoien, wś, pow. reszelski, st. p. Rothfliess. Weni, Wenie, , Wejnie al. Beatów, dwór i dobra nad jez. t. n. , pow. szawelski, w 1 okr. poL, gm. Błagowieszczeńsk, o 59 w. od Szawel, przy drodze z Użwent do Powondenia, własność Pieczkowskich, ma 440 dzies. 120 lasn, 20 nieuż. . Pięknie zabudowany i zagospodarowany. Wenig, Wenigen, Weningen. .. .. , nazwy niemieckie tak się zaczynające, pomieszczone są przeważnie pod drugim wyrazem złożonego nazwiska. Wenig 1 Lernen, wś, pow. zielonogórski, par. ew. Logau Brandenburg, kat. Gross Lessen. W r. 1885 dobra miały 636 ha. 56 dm. , 346 mk. 15 kat. . 2. W. Mohnau, wś, pow. świdnicki, ob. Mohnau. 3. W. Nossen, pow. ziębicki, ob. Nossen. 4. W. Rackwiiz, pow. lwowski, ob. Rackwitz. 5. W. Walditz, wś, ob. Wilditz. Wenigen, wzgórze, wzn. 595 mt. npm. , w hrabstwie spiskiem, w okolicy miasta Gniazda ob. , nad pot. Kamionką lewym dopł. Popradu. Wenigsee, dobra ryc, pow. ostródzki, st. p. Hohenstein. Wenetowo Wengoien Wengitten Wengiery Wengierska Wengieliszki Wengielańce Wengerz Wengern Wengermutze Wengerinn Wenecya Wengelwalde Wengeln Wengaithen Weng Weneda Wensławienięta Wenigtreben, 1407 Wenige Trewen, wś, pow. bolesławski, par. ew. Alt Oels, kat. Nieder Schoenfeld. W r. 1885 miała 536 ha, 24 dm. , 129 mk. ew. Wennolin estońskie, oh. Wenden. Wensau, dobra prywat. z folw. Karlshof i Oben, w okr. goldyngskim, pow. i par. windawska Kurlandya. Wensewitz al. Wensowitz, dobra i wś, pow. mielicki, par. ew. Freyhan, kat. Strebitzko. W r. 1885 miały 120 ha, 2 dm. , 26 mk. 2 kat. ; wś 28 ha, 16 dm. , 99 mk. 7 kat. . Wensken 1. pol. Więcki, wś, pow. kłajpedzki, st. p. Lankuppen. 2. W. , wś, pow. pilkałowski, st. p. Milluhnen. Wensków, pow. nowogródzki, mylnie ob. t. VI, 479, za; Weresków ob. . Wenskowethen al. Wenskutschen, posiadłość, pow. wystrucki, st, p. Norkitten. Wenslowischken, zapewne Węcławiszki, wś, pow. stołupiański, st. p. Pillupoenen. Wensławienięta, oh. Wencławienięta. Wensowitz niem. , ob. Węźowiec. Wensowken, ob. Wężówko. Wenssowen, ob. Wężewo. Wenta, Windawa, niem. Windau, rzeka, w gub. kowieńskiej i Kurlandyi, dopływ morza Baltyckiego, oskrzydlająca dorzecze rzek przymorskich. Bierze początek w pow. szawelskim zjeziora Łabunowa, w dobrach t. n. , na płaskowzgórzu wzniesionem do 700 st. npm. , w pobliżu źródeł rz. Mussy dopł. rz. Aa i Dubissy dopł. Niemna. Płynie początkowo ku płn. wschd. przez mka Chwałojnie, Użwenty, Szawkiany, odkąd zmienia kierunek na płn. , oblewa Kurszany, Popielany, poczem wykręciwszy się ku płn. zachodowi, który to kierunek zachowuje do samego ujścia, przepływa przez Wieksznie i Lacków, po za którym wkracza w granice pow. telszewskiego, zrasza pln. wschodni jego zakątek i pod folw. Greże przechodzi do Kurlandyi, pomija Goldingen, Piltyn i pod mtm Windawą Wentą ma ujście, przerwawszy wprzód pasmo przymorskich pagórków. O 6 w. od ujścia W. tworzy rozległą odnogę Packul ob. . Bługość biegu W. wynosi około 300 w. , z czego na gub. kowieńską przypada do 130 w. ; szerokość u wierzchowiny 2 saż. , pod Wekszniami do 40 a przy ujściu 80 saż. ; głębokość w górnym biegu 5 6 st. , pod Piltynem do 20, w dolnym biegu od 5 do 12 st. ; spadek wód od 5 do 10 cali, pod Goldingen dochodzi do 16 stóp. Bieg ma bystry, dolinę malowniczą, brzegi przeważnie wyniosłe i urwiste, w których występuje piaskowiec i zbity wapień, zawierający wielką ilość skamieniałości. Łoże rzeki początkowo piaszczyste, miejscami ilaste, zalegają dalej kamienie, które powyżej mta Goldingen tworzą wodospad, Rummel zwany, 6 st. wysoki, przerzucający się przez rafę wapienną próg, przechodzącą łożysko rzeki. Przy silnych rozlewach wiosennych rzeka często zmienia swe lo że i tworzy znaczne mielizny, stojące na zawa dzie żegludze. Z licznych dopływów W. wa żniejsze z prawej strony Dobikinia, Wodoksta Waddaks, Sangen, Zezer Cecern, Rimsaht al. Resehje Resa, Abawa Abau, Piltene i Plata, z lewej zaś strony Awnowa, Żyżma, Wirwita, Wejszatis, Szerksznia, Wardawa, Łusza; oraz drobniejsze w gub. kurlandzkiej, jak pot. Rudeński. Ledisch, Abbus, Alex i in. Celem połą czenia W. z Dubissą w 1824 r. przedsięwzięto wykopanie kanału Windawskiego, po przeprowa dzeniu jednak znacznej jego części, zaniechano dalszych robot w 1839 r. J. Krz. Wenta, st. dr. żel. lipawskoromeńskiej, na odnodze LipawaRadziwiliszki, w pow. szawelskim, pomiędzy st. Łusza o 10 w. a Możejki również o 10 w. , odl. o 76 w. od Lipawy a 101 w. od Radziwiliszek. Wentain, leśniczówka, pow. szyłokarczemski, st. p. Kallningken. Wentfin niem. , ob. Wętwie, Wentołazy al. Wintołazy, zaśc. w pobliżu rz. Śliżanki, pow. borysowski, w 2 okr. pol. i par. katol. Łohojsk, gm. Hajna, o 56 w. od Borysowa. Od 1844 r. własność Antichów. A. Jel. Wentzisken, Wenciszki, posiadłość, pow. nizinny, st. p. Heinrichswalde. Wenusberg al. Messendorfer Berg, góra na Szląsku austr. , ob. Thielberg 2, i Nowa Czerwona Woda, Wenusów al. Wenusowo, mko i dobra, pow. nowoaleksandrowski, w 1 okr. poL, gm. Antolepty, par. Dusiaty, o 21 i 22 w. od Nowoaleksandrowska, własnośc Krzywców, mają 1052 1 2 dzies. 266 lasu, 113 nieuż. . Niegdyś rozlegle dobra Brzezińskiego, rozdrobione po eksdywizyi na mnóstwo cząstek, nabył Wereszczyński, który również zaplątał się w interesa i po nim z licytacyi nabył Tomasz Krzywiec. Istniał tu do początku XVIII w. zbór kalwiński. Weny, wś, pow. wiłkomierski, w 2 okr. poL, gm. Subocz, o 71 w. od Wiłkomierza. Wenzkau niem. , ob. Więckowy. Wenzkehmen al. Mecken, wś, pow. stołupiański, st. p. Bilderweitschen. Wenzken, poL Więcki, pow. węgoborski, st. p. Buddern. Wenzkenthal, posiadłość, pow. węgoborski, st. p. Angerburg. Wenzlau niem. , pow. chełmiński, ob. Świętosław, Wenzlowitz, ob. Węcławice, Weppern 1. posiadłość, pow. szyłokarczemski, st. p. Kinten. 2. W. al. Budweitschen, młyn i karczma, pow. stołupiański, st. p. Stallupoenen. Wepryk, Wieprzyk, wś nad rzką Kirszyną, dopł. Irpienia, pow. wasylkowski, w 2 okr. poL, gm. Wepryk, o 6 w. na płn. zachd. od Chwastowa a 42 w. od Wasylkowa, ma 874 mk. Podług Wenigtreben Wenzlowitz Wenzlau Wenzkenthal Wenzken Wenzkehmen Wenzkau Weny Wenusów Wenusberg Wentzisken Wentołazy Wentfin Wentain Wenta Wenssowen Wensowken Wensowitz Wenslowischken Wenskowethen Wensków Wensewitz Wensau Wenno Wenigtreben Wepryn Wepryk Wepryk Werba Weras Weranga Werakszyce Weraksy Pochilewicza w 1863 r. było tu 995 mk. prawosł, oraz w całej parafii 384 katol. i 54 żydów. Posiada cerkiew, p. w. św. Parascewii, z drzewa wzniesioną w 1856 r. na miejsce dawniejszej, popadłej w ruinę, i uposażona 58 dzies. ziemi. Do parafii należą wsi Skrahlewka o 6 w. i Stawki. Wś należy do klucza chwastowskiego dóbr państwa. Wś tą oraz z Biłkami zw. Mochnacz i ostrowem na Irpieniu nadal Olelko Władymirowicz słudze swemu Olechnie Juchnowinowi ob. Kornin, Gmina obejmuje 18 miejscowości 1 chutor, 2 kolon. żydowskie, 3 fermy, 1 karczmę, ma 852 dm. , 10091 mk. , 13827 dzies. ziemi 12303 wlośc, 1267 dworskiej, 257 cerkiewnej. Wepryk 1. wś nad Supoją, , pow. kozielecki gub. czernihowskiej, o 40 w. na płd. wschód od Kozielca, ma 1870 mk. , cerkiew. 2. W. , mko przy ujściu rzki t. n. do Psoły, pow. hadziacki gub. połtawskiej, o 12 w. na wschód od Hadziacza, ma 545 dm. , 4 cerkwie, 4027 mk. , targi tygodniowe, 4 jarmarki. Założone w 1658 r. , do 1782 r. należało do pułku hadziackiego. Wepryn, wś na lewym brzegu Teterewa, pow. radomyski, w 3 okr. poL, gm. Wyszewicze o 3 w. , o 20 w. od Radomyśla, ma 1080 mk. W 1784 r. było tu 413 mk. ; w 1863 r. 1026 mk. ; w 1887 r. podług Pochilewicza 1475 mk. prawosł. , 30 katol. , 48 żydów. Włościanie, w liezbie 451 dusz rewiz. , uwłaszczeni zostali na 2035 dzies. , ze spłatą po 1339 rs. 25 kop. rocz nie. Posiada cerkiew, p. w. św. Archanioła Mi chała, wzniesioną na miejsce dawniejszej w 1792 r. a odnowioną w 1850 5 r. Uposażenie cerkwi stanowi 49 dzies. ziemi. Bo par. praw. należą wsi Buchtiejówka o 4 w. i Wyrwa o 5 w. . W XV w. W. należało do rodziny Jurszów ob. Hermanówka, t. III, 63. Przy końcu XVI w. Iwana Proskury. Następnie Czerleńskich i Zmijowskich, od których nabywa Adam Kisiel. Za czasów Chmielnickiego własność Maksymiliana Brzozowskiego ob. t. III, 492. W drugiej poło wie zeszłego wieku od 1772 r. W. wraz z Makalewiczami i niektóremi okolicznemi wsiami na leżał do Jerzego Galeckiego, podsędka owruckie go, od 1782 r. wdowy po nim Agaty z Micha łowskich, poczem jej sukcesorów. W 1861 r. Anna Neuman sprzedała W. Mieczysławowi Bardeckiemu, następnie wś. przeszła na skarb, który w 1879 r. sprzedał Bazylemu Ulskiemu za 20730 rs. Przed uwłaszczeniem włościan wś miała 3980 dzies. , obecnie własność większa wynosi 355 dzies. ziemi użytkowej, 1568 lasu, 35 nieu żytków. J. Krz. Weprynka, rzeczka, w gub. mohylewskiej, lewy dopływ rz. Ipuci. Weraksy, wś i zaśc, niegdyś radziwiłłowskie, nad bezim. dopł. Pierekałki, pow. miński, w 3 okr. pol. i par. katol. Kojdanów o 16 w. , gdzie też st. p. , gm. Rubieżewicze o 4 w. , o 56 w. od Mińska. Miejscowość falista, grunta szczerkowe, żytnie. A. Jel. Werakszyce al; Luboszany, folw. nad rz. Klewą, pow. ihumeński, w 3 okr. pol. i par. kat. Berezyna, gm. Pohost, o 60 w. od Ihumenia. Niegdyś królewszczyzna przy Berezynie Ihumeń skiej. Grunta lekkie. A. Jel. Weranga, strumień, zapewne lewy dopł. Niemna, płynie przez obszar dóbr Giełgudyszki, w pow. władysławowskim. Weras, jezioro, z którego wypływ Dowgiwa, prawy dopł. Muszy. Werba, mko nad Ikwą, niedaleko ujścia Ponitwy, i przy linii dr. żel. płd. zachodnich, na odnodze ZdołbunowoRadziwilłów, pow. dubieński, w 3 okr. pol, gm. Werba, par. katol. Ptycza o 2 w. , o 17 w. na płd. zachód od Dubna. Wraz z należącą do par. praw. wsią Stołpiec o 3 w. ma 140 dm. , 1137 mk. prawosł. i 188 katol. Posiada cerkiew drewnianą, p. w. św. Trójcy, wzniesioną w 1774 r. , odnowioną w 1875 r. i uposażoną 58 dzies. ziemi z zapisu dziedzica Łukasza Rothariusa z 1759 i 1776 r. Kaplica katol. W. mku znajduje się tartak, gorzelnia, browar, cegielnia, smolarnia, 2 młyny wodne. Przystań na Ikwie, która od W. poczyna być spławną. Odbywają się trzy jarmarki doroczne. Prawo miejskie otrzymała w 1518 r. od Zygmunta I. Gmina W. graniczy od płn. z gm. Młynów i Dubno, od wschodu z gm. Sudobicze, od płd. z gm. Białokrynica i Bereźce obie pow. krzemienieckiego, od zachodu z gm. Krupiec i Tesłuhów, obejmuje 32 miejscowości, mające 1047 dm. włościańskich obok 167 należących do innych stanów, ma 9455 mk. włościan, uwłaszczonych na 10726 dzies. ziemi. St. dr. żeL W. , o 1 w. od mka położona, pomiędzy st. Dubno o 17 w. , a Rudnia Poczajowska o 9 w. , od ległą jest o 56 w. od Zdołbunowa a 30 w. od Radziwiłłowa. Podług rewizyi zamku krzemie nieckiego z 1545 r. własność Andrzeja Kaniow skiego, który spoinie z Piotrem Deniszkowiczem z Bereha zobowiązany był do utrzymywania je dnej horodni zamkowej Jabłonowski, Rewizye, 98. Reg. pobor. pow. włodzimirskiego z 1570 r. Podają jako właścicieli Michała Rusalskiego i Wasyla Mirowickiego. Pierwszy z nich z części Wierbey i Wochnowycz wnosi z 7 dm. , 4 ogr. po 2 gr. , drugi zaś ze swej części W. z 7 dm. i 9 ogr. po 2 gr. W 1577 r. Wasil Mirowicki z części Wierzbej i Wochniewicz płaci z 5 dm. , 2 ogr. po 4 gr. W 1583 r. Michajło Rozal ski ze wsi Wierbej i Wohnowicz wnosi z 6 dm. , 1 ogr. , 4 ogr. , 1 2 popa a Wasili Wierbski z czę ści wsi Wierbej i Wodnowiecz Wochnowicz z 3 dm. , 2 dym. , 2 ogr. , 1 ogr. , 1 pustowszcz. oraz z 1 dm. , 1 ogr. Nadto reg. pobor. pow. krze mienieckiego z 1583 r. podają jako właściciela wsi Wierzbej Wasila Malińskiego, który wnosi od 10 dm. , 4 ogr. , 3 ogr. , 2 kół dorocz. , 1 popa Weprynka Werbezdany Werbiąż al Werbelin Jabłonowski, Wołyń, 20, 75, 115, 11. 6, 119, 140. J. Krz. Werbajew. Wierbayew 1570 r. , Werbno 1577 r. , Wierbajow 1583 r. , wś nad Styrem, pow. łucki, na płd. wschód od Łucka. W 1545 r. własn. Piotra Kirdejewicza, który z W. i Kisielina zobowiązany był do opatrywania jednej horodni j zamku łuckiego Jabłonowski, Rewizye, 57. Podług reg. pob. pow. łuckiego z 1570 r. należy do włości mylskiej Iwana Kierdeja Milskiego; pobór oddzielnie niewykazany. W 1577 r. własność Iwanowej Kierdejowej, która płaci od 3 dm. w 1583 r. własnośc tejże, w dzierżawie Krzysztofa Bronisza, który płaci od 6 dym. , 2 ogr. , 1 komor. Jabłonowski, Woly, 4, 57, 100. Werbaliszki, ob. Wirbaliszki. Werbce, wś, pow. poniewieski, w 1 okr. pol. , gm. Nowe Miasto, Wierzbiccy mają 28 dzies. , Hryniewiczowie 23 dzies. , Dowgiałłowie 30 dzies. , Jankiewiczowie 38 dzies. Werbcze 1. Małe, wś, pow. rówieński, gm. Stepań, par. prawosŁ Werbcze Wielkie o 1 w. , o 80 w. od Równego. Posiada gorzelnię parowa, założoną w 1863 r. , zatradniającą 5 robotników, która w 1881 r. wyprodukowała 4889 wiader spirytusu; własność Turkiewicza. Podług reg. pobor. pow. łuckiego z 1577 r. wś Werbcze Małoje, sioło zamku stepańskiego kn. Konstantego Ostrogskiego, płaci od 6 dym. półdworz. , 8 dym. na ćwierciach, 10 ogr. W 1583 r. ze wsi Mały Wierbiecz, należącej do Stepania, wnoszono od 14 dym. , 6 ogr. , 4 komor. Jabłonowski, Wołyń, 40, 83. 2. W. Wielkie, wś nad rzką Mielnicą. , wypływającą z jezior w pobliżu Styru i uchodzącą do Horynia we wsi Kryczylsku, pow. rówieński, gm. i par. katol. Stepań o w. , o 80 w. od Równego a 8 w. od st. dr. źel. Stepań Blochowska, posiada cerkiew paraf. drewnianą, p. w. św. Archanioła Michała, wzniesioną w 1741 r. kosztem parafian, odnowioną w 18. 73 r. i uposażoną 39 1 2 dzies, ziemi z zapisu dziedziców dóbr stepańskich ks. Janusza Aleksandra Sanguszki w 1741 r. i Stanisława Worcela z 1815 r. Do par. praw. należą wsi Butejki nad Mielnicą o 2 w. , Krasówka również nad Mielnicą, stanowiące jakoby przedłużenie W. Wielkiej, i Werbcza Mała o 1 w. . W całej parafii 167 dym. , 1345 mk. prawosŁ, 22 katol. i 100 żydów. Od 1859 r. do 1876 r. była w W. Wielkiej szkoła ludowa. Jest tu kaplica katol. dekanatu rówieńskiego. Podług reg. pobor. pow. łuckiego z 1577 r. ze wsi Werbcza, sioła zamku stepańskiego, wniesiono pobór od 6 dym. półdw. , 10 na ćwierciach, 3 ogr. a w 1583 r. od 7 dym. , ogr. , 2 kół walnych Jabłonowski, Wołyń, 40, 83. J. Krz. Werbecka Słobódka, nad rzką Szumiłów ka Markówką, dopł. Dniestru, pow. olhopolski, okr. pol. Pieszczanka, gm. i par. Miastkówka, st. pocz. Olszanka, ma 10 dm. X M. O. Werbecki Majdan, wś, pow. latyczowski okr. pol. Międzyboż, gm. Wójtowce, par. praw. Werbka, katol. Nowy Konstantynów, przy dro dze z Werbki do Majdanu Sachniańskiego, o 15 w. od Latyczowa st. poczt. , ma 94 dm. , 680 mk. Wchodziła w skład sstwa werbskiego, dziś rządowa. X M. O. Werbel, jezioro, w pow. rastemborskim, w pobliżu wsi Święta Lipka. Werbela, rzeczka, dopływ Kołodzieżanki lew. dopł. Świsłoczy. Werbelin, jezioro, i Werbeliński kanał, wchodzą jako część do systemu Finowskiego kanału ob. , łączącego Elbę z Odrą. Werbeń 1 w dokm. Werbiń, wś nad Styrem, pow. dubieński, okr. pol. i par. katol. Beresteczko o 10 w. , gm. Boremel również o 10 w. , par. praw. Chrynniki o 5 w. , ma 38 dm. , 657 mk. Posiada cerkiew filialną, Uśpieńską, z drze wa wzniesioną w 1877 r. kosztem parafian i uposażoną 38 dzies. ziemi z zapisów Jana i Szy mona Pietruszewskich oraz Michała Rogoziń skiego; kaplica katol. dekanatu dubieńskiego. W 1563 r. własność marszałka królewskiego kn. Aleksandra Sanguszkowicza Koszyrskiego. W 1564 r. kn. Lew Sanguszkowicz Koszyrski zostawia Werbiń słudze ojca swego Saczkowiczowi. Opiś akt. kn. kijew. centr. arch. , 2037 i 2038. Podług reg. pobor. pow. łuckiego z 1583 r. Fiedor Saczkowicz z imienia Wierbnia płaci od 12 dym. , 5 ogr. , 3 og. , 1 kola waln. Ja błonowski. Wołyń, 107. W 1601 r. własność kn. Hrehorego Sanguszki Koszyrskiego i żony je go Zofii ks. Hołowczyńskiej, który daje w aren dę Abramowi Szmołowiczowi, żydowi turyskiemu, Kgecowi Percowiczowi, żydowi toraczyńskiemu, żonom ich i potomkom, imiona w pow. łuckim le żące, t. j. miasto Horuchów, dwór i sioło Oziercy, sioło Raczyń, sioło Markowice, dwór i sioło Koniuchy, sioło Kuty, sioło Białe pole, mko Poremil, dwór i sioło Smolawe, dwór i sioło Werbiń, a przytem staw spustny i młyn na starym sta wie. Arch. J. Z. R. , cz. VI, t. I, 284. 2 W. uro czysko na gruntach wsi Radoszyn, w pow. kowelskim. J. Krz. Werben podleśnictwo w leśnictwie Goldingen, w okr. , pow. i par. Goldingen Kurlandya. Werben al. Antmirehlen, wś, pow. piłkałowski, st. p. Kussen. Werbezdany, wś włośc, pow. wileński, w 6 okr. poL, gm. i okr. wiejski Mickuny o 8 w. , 5 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Ławaryszki. Werbiąż al. Wierzbiąż l Niżny, wś, pow. kołomyjski, 4 klm. na pld. zach. od Kołomyi sąd pow. , st. kol. i urz. poczt. . Na płn. zach leży Sopów, na płn. wsch. Kołomyja, na wsch. Oskrzesińce, na pld. Ispas i Myszyn, na zach. Werbiąż Wyższy. Płn. wsch. granicy dotyka na malej przestrzeni Prut, przyjmujący tu od praw. brz. Werbajew Werbela Werbel Werbecki Werbecka Werbcze Werbce Werbaliszki Werbajew Werbeń Werben Werbli Werbice Pistyńkę, płynącą przez wsch. część obszaru, i Łuczkę z Sopówką, płynące przez pln. część wsi. Wzniesienie obszaru sięga na pld. 283 mt. Własn. więk. ma roli or. 54, łąk i ogr. 20, pastw. 231, lasu 267 mr. ; włas. mn. roli or. 679, łąk i ogr. 349, past, 189 morg. W r. 1880 było 274 dm. , 1213 mk. w gm. , 17 dm. , 130 mk. na obsz. dwor. 1134 gr. kat. , 71 rzym. kat. , 138 izr. ; 1144 Rus. , 55 Pol. , 144 Niem. . Par. rzym. kat. w Koło myi, gr. kat. w miejscu, dek. pistyński. Do parafii należy W. Wyższy. We wsi jest cerkiew, szko ła 1 klas. , kasa pol. gmin. z kapit. 1674 złr. We Lwowie d. 9 grud. 1375 r. nadaje Włady sław, ks. opolski, wsi Werbiąż Wirzbąsz i inne Waśkowi Teptukowiczowi prawem lennem Liske, A, G. Z. , t. V. , Str. 12. Nadanie to potwierdza Ja giełło w Niepołomicach d. 26 paźdz. 1416 r. 1. c. str. 38. 2 W. Wyższy, wś, pow. kołomyjski, 5 klm. na płd. zach. od Kołomyi sąd pow. , urz. poczt. , st. dr. żeL. Na płn. zach. leży Sopów, na płd. Myszyn, na płn. wsch. i wsch. Kluczów Wielki. Środkiem wsi płynie Łuczka, prawy dopł. Prutu, od płd. z Kluczowa Wielkiego. Własn. więk. ma roli or. 57, łąki ogr. 39, p. 113 mr. ; wł. mn. roli or. 402, łąk i ogr. 416, past. 102 mr. . W r. 1880 było 196 dm. , 912 mk. w gm. 893 gr. kat. , 6 rz. kat. , 13 izr. ; 894 Rus. , 5 Pol. , 13 Niem. . Par. rzym. kat. w Kołomyi, gr. kat. w W. Niżnym. We wsi jest cerkiew i kasa poż. gm. z kapita łem 1476 złr. Lu. dr. Werbice, węg. Werbicze, Wierzbica, wś obok m. Mikulasza w hr. liptowskiem, nad rz. Wagiem, wzn. 580 mt. n. p. m. ; kościół katol. filialny, kościół ewang. paraf. , jarmarki, 1670 mk. Werbicz, rzka, w pow. hajsyńskim, prawy dopł. Sobu. Zaczyna się powyżej mka Granów, płynie ze wschodu na zachód, mija Granów i po niżej wsi Huńczy ma ujście. X M. O. Werbiczewka, rzeczka, w gub. czernihowskiej, prawy dopł. Snowu. Werbiczewo, wś w pobliżu wielkiego błota do 3, 500 dzies. , pow. rohaczewski, gm. Łuki. Werbiczno, wś, pow. kowelski, na płd. wsch. od Turyjska. W. należało pierwotnie do zamku włodzimierskiego; król Aleksander nadał je Markowi Kałusowskiemu. W czasie rewizyi zamku włodzimierskiego w 1544 r. własnośc Piotra Kałusowskiego, który z bratankami był obowiązany z W. i Kałusowa do opatrywania jednej horodni zamkowej Jabłonowski, Rewizye, 9, 83. Podług reg. pob. pow. włodzimierskiego z 1570 r. p. Gniewosz Kałuszowski płaci z Kalussowa i Wierzbicznej z 7 dym. , 5 ogr. po 2 gr. , Iwan Kałusowski z tychże wsi od 7 dym. i 3 ogr. po 4 gr. , a Fiedor Kałussowski z części Wyerbiczna z 2 dym. , 2 ogr. po 4 gr. W 1577 r. Wasili Kałuszowski płaci z części W. od 3 ogr. po 2 gr. a Iwan Kałussowski 4 z dm. pół dw. , 5 ogr. W 1582 r. Jerzy Kałussowski płaci z części imieni W. z 2 dym. , 2 ogr. a Iwan Kaluszowski z Kalusowa i W. z 6 dm. , 11 ogr. Jabłonowski, Wołyń, 19, 20, 21, 72, 76, 114, 118. J. Krz. Werbiczówka, ob. Werbiżówka. Werbie, wś, pow. nowogradwołyński, gm. Serby, par. praw. Andrzejowicze o 11 w. . Werbiłowo, wś skarbowa nad jeziorem t. naz. , pow. siebieski, o 48 w. na płn. wsch. od Siebieża, 18 dm. , 149 mk. , monaster męzki Pokrowski. Werbiń, ob. Werbeń. Werbiszczów, wś, w dawnym pow. włodzimierskim, w okolicy mka Świniuchy. W czasie rewizyi zamku włodzimierskiego w 1515 r. wś Werbiszczew al. Kusty należała do kn. Koszyrskiego, który zobowiązany był do utrzymywania jednej horodni zamkowej ob. Jabłonowski, Rewiz. , 7. Werbiszki, wś, pow. wiłkomierski, w 4 okr. po. , gm. Owanta, o 42 w. od Wiłkomierza. Werbiż wś, pow. czerykowski, gm. Łobanówka, ma 62 dm. , 261 mk. Werbli, wś, pow. rudecki, 35 klm. na płn. wsch. od Rudek, 18 klm. na płd. wsch od sądu pow. w Komarnie, 8 klm. na płd. zach od urz. poczt. w Mikołajewie. Na zach. leżą Horożana Mała, Nowosiółki i Ryczychów, na pln. i płn. wsch. Honiatycze, na wsch. Drohowyże i Orcie, na płd. Urcie obie w pow. żydaczowskim. Wzdłuż granicy płd. płynie Dniestr; wsch. część obszaru przepływa Szczeryk, lewy dopł. Dniestru. Na pld. grupa domów Sajków. Płd. częśó obszaru lesista las Dąbrowa. Własn. większa kapituły łacińskiej we Lwowie ma roli orn. 4, łąk i ogr. 5, pastw. 3, lasu 1081 mr. ; wł. mn. roli or. 807, łąk i ogr. 358, pastw. 107 morg. W r. 1880 było 174 dm. , 1002 mk. w gm. , 2 dm. , 20 mk. na obsz. dwor. 969 gr. kat. , 18 rz. kat. , 35 izr. ; 842 Rus. , 180 PoL. Par. rz. kat. w Mikołajewie, gr. kat. w miejscu dek. horożański. Do par. należą Honiatycze i Kahujów. We wsi jest cerkiew, szkoła etat. lklas. i kasa poż. gm. z kapit. 2000 złr. Dokumentem wydanym d. 7 listopada 1407 r. w Medyce nadaje Jagiełło wiernemu słudze Iwanowi Wołoszynowi i dzieciom jego karczmę nazwaną Werbiaż Wierzbiąż na rzece Szczercu, w Szczerzeckiej Woli, za roczną daninę Liske, A. G. Z. , t. II, str. 59, dokument pisany po rusku. W Samborze dnia 17 czer. 1423 r. przenosi Jagiełło wś Wierbiż na prawo niemieckie i mianuje wójtem żyda Wołczka Liske, A. G. Z. , t. II, str. 70. W Medyce d. 3 list. 1425 r. nadaje król pustkowie Werbeża zwane żydowi Wołczkowi, celnikowi lwowskiemu, w celu osiedlenia i. c, str. 75. R. 1427 daje Jagiełło temuż Wołczkowi część wsi Werbiź, ustanawia w niej wójtowstwo i przenosi ją na prawo niemieckie I. c, str. 77. We Lwowie d. 1 czer. 1431 rozstrzyga Jan z Oleśnicy, marszałek w. kor. , z polecenia króla spór między Wołczkiem a kmieciami W. na korzyść Wołczka 1. c, str. 89. We Lwowie d. 6 list. 1432 r. dodaje Werbiż Werbiszki Werbiszczów Werbiń Werbiłowo Werbie Werbiczówka Werbiczno Werbiczewka Werbice Werbiżówka król do zapisu 50 grzyw. kapitule lwowskiej na wsi W. zrobionego, nowy zapis 150 grzyw. przez kapitułę Wolczkowi na wykupno wsi rzeczonej wyliczonych i zastawia jej tę wieś aż do całko witej spłaty 200 grzyw. 1. c, str. 90. Dnia 14 lipca 1433 r. w Koninie nadaje król wś W. kapi tule lwowskiej na wieczystą własność l. c, str. 100. We Lwowie d. 26 wrześ. 1442 r. po świadczają, kanonicy lwowscy, że rajcy miasta Lwowa wypłacili im 121 grzyw. na wykupno sołtystwa w Wierzbiążu, które im zapisał w te stamencie Mikołaj Hecht 1. c, t. V, str. 114. Dnia 14 wrześ. 1455 r. w Werbiżu poświadczają, Jan z Sielikowa ststa grodecki i szczerzecki, i Piotr z Rumna rozmierzenie gruntów do W. należą cych 1. c, t. II, str. 144. Dnia 23 kwiet. 1463 w W. odgraniczają; komisarze królewscy wś ka pitalną od Horożany i Ryczy chowa 1. c, str. 173. 2. W. , ob. Wierzbiąż. Lu. Dz. Werbiżówka, Werbiczówka al. Strzyżawka, rzka, w pow. winnickim, lewy dopływ Bohu, ma źródła na gruntach wsi Tiażyłowa, płynie ze wschodu na zachód i pod os. karcz. Elisenhof ma ujście. X M. O. Werbka, wś, pow. olkuski, ob. Wierzbka. Werbka, rzeczka, w pow. nowogradwołyńskim, dopływ rz. Słuczy, przepływa pod wsią Kutyszcze. Werbka 1. wś nad rz. Mukszą, , dopł. Dniestru, pow. kamieniecki, okr. pol. i gm. Maków, par. katol. Czercze, sąd w Kamieńcu o 18 w. . W górzystem położeniu, ma 190 dm. , 1067 mk. , 474 dzies. ziemi włośc, 33 cerkiewnej; dworska należy do klucza makowskiego Raciborowskich. Posiada cerkiew p. w. św. Dymitra, wzniesioną w 1744 r. , z 854 parafianami i szkółkę cerkiewną. Między W. a Przewrociem, na górze należącej do Przewroci znajduje się kamień ciosowy. Jedna z najdawniejszych osad w tych okolicach. Już w 1453 r. nadał ją Kazimierz Jagiellończyk Piotrowi z Gliniszcz. Prawdopodobnie synem jego był Zygmunt z Wierbkowiec, ożeniony z Klarą de Niszczysław z sąsiednich Stupiniec; córką żona Hynki a wnuka 1mo voto Piasecka, 2do Jaczymirska. W 1530 r. wś Vyrbka należy do Herburtów i Domaszkowskich, którzy płacą od 4 pługów. 1542 r. pierwsi z nich wnoszą od 3, ostatni od 1 pługa. W 1565 r. płaci ztąd Herburt od 3 pługów przez Czackiego i od tyluż Wolski, notar. ziemski kamien. przez Jaczymirskiego; w 1569 r. Wolski od 2 pługów i od tyluż ssta barski. W 1578 r. jest tu część Wolskiego i część Dłuskiego Dłuszki, płacącego od 1 pługu. Wreszcie w 1583 r. z W. płacą od 5 pługów i koła dorocznego oraz z drugiej części od 1 pługu Jabłonowski, Wołyń i Podole, 159, 193, 197, 221, 299. W tym czasie Andrzej Potocki, mąż Zofii Piaseckiej, na mocy procesu odbiera schedę swej żony W. i zastawia ją Walentemu Kalinowskiemu w sumie 3000 złp. W 1670 r. , na mocy również procesu, Stanisław Puchalski odbiera W. od Potockich i sprzedaje Jerzemu Wołodyjowskiemu. Następnie władają nią Makowieccy, od których nabyli Raciborowscy. 2. W. , wś nad Turyą, pow. kowelski, na płn. od Kowla; cerkiew. Był tu monaster św. Trójcy. Podług reg. pobor. pow. włodzimierskiego z 1583 r. należy do włości kowelskiej kn. Andrzeja Kurpskiego i Jarosławskiego, który płaci ztąd od 12 ogr. Jabłonowski, Wołyń, 120. W czasie lustracyi kaszt. radomskiego Słupeckiego z 1628 r. wś Wierbka należy do sstwa kowelskiego którzy w tej wsi mieszkają czynszu żadnego nie płacą, tylko pieszo robią do folwarku, który folw. do króla należy. Folw. wierbski facit 649 fl. 21 gr. 9 den. Jabłonowski, Lustracye, 163. 3. W. , wś nad rz. Rudą, pow. latyczowski, na pograniczu lityńskiego, okr. pol. Międzybóż, gm. Susłowce, par. kat. Nowy Konstantynów, sąd w Latyczowie o 10 w. . Leży przy tr. poczt. z Latyczowa do Lityna, ma 120 osad, 1061 mk. , 970 dzies. ziemi włośc, 62 cerkiewnej. Posiada cerkiew p. w. N. M. P. , wzniesioną w 1867 r. , z 1110 parafianami. Jest tu piec wapienny, zatrudniający 14 ludzi i wypalający do 24000 pudów wapna. Należała do dóbr królewskich. W r. 1530 i 42 r. trzymał ją Bernard Pretficz, opłacając od 2 pługów; następnie trzyma ją Jakub Ciepłowski Czieplowski, który w 1656 r. płaci od 6 pługów, 1 rzemieśl, a w 1583 r. od 5 pługów i koła dorocz. 12 gr. Jabłonowski, Wołyń i Podole, 164, 182, 303. Podług lustracyi Humieckiego, kaszt. kam. , z 1616 r. posesorem wsi Wieprka jest ur. Wawrzyniec Karśnicki, na którą ukazał sumę starą, dobrą, przez Jakuba Ciepłowskiego na sejmie lubelskim przysięgą likwidowaną, pokazał teź i dożywocie jemu i ur. pani Annie Cieklińskiej, małżonce jego, in solidum obiema służące, która suma iż jeszcze czworgiem dożywociem nie ekspirowała, bo dopiero w trzecim dożywociu te dobra trzymają, lustracyi natenczas niepodlegają. Na której też wsi gruncie teraz niedawno mko Weprką ten to posesor począł osadzać. W 1636 r. mko Wierpkę i wś Wierpkę trzymają ur. Jan Komorowski z małżonką swą Barbarą Słupską. Czyniły 146 fl. 24 gr. Jabłonowski, Lustracye, 65, 193. Następnie posesorem mka i wsi był Aleksander Cetner, kaszt. halicki. Podług lustracyi z 1665 r. w mku i wsi Wierbce od lat kilkunastu żadnego niemasz mieszczanka i poddanego, gdyż miasteczko częścią przez nieprzyjaciela, częścią przez żołnierza często przechodzącego funditus zniszczało i spustoszało. Że miejsce to było dawniej obronnem świadczą pozostałe dotąd okopy, a cmentarz, że boje tu często były staczane. Podług lustracyi z 1765 r. wś W. stanowiła oddzielne sstwo werbelskie, w skład którego oprócz W. , wchodziły wsi Kerdanów al. Kierdanówka, Kudynka i Majdan, Werbiżówka Werbka Werblin Werbki będące w posiadaniu Michała Rzewuskiego, wwdy podolskiego, poczem dzierżył je Józef Mier, ssta buski. Następnie W. musiała być połączona ze sstwem latyczowskiem, gdyż nie wymienia jej sumaryusz królewszczyzn z 1770 r. Po ostatniem rozbiorze Rzpltej Katarzyna U w 1795 r. darowała sstwo latyczowskie, z włączoną; do niej Werbką, Morkowowi. W 1809 r. otrzymał W. na lat 12 Alsufiew, od którego w 1815 r. nabył ks. Konstanty Czartoryski, z opłatą kwarty 916 rs. 90 kop. 4. W. Czeczelnicka, wś nad rz. Sawranką; , dopł. Bohu, pow. olhopolski, okr. pol. , gm. i par. katol. Czeczelnik o 6 w. przy tr. poczt. z Czeczelnika do Łuhu, o 16 w. od Olhopola, ma 395 osad, 3934 mk. , 2294 dzies. ziemi włośc. , 63 cerkiewnej, dworskiej w całym kluczu czeczelnickim 18000 dzies. Posiada cerkiew p. w. św. Mikołaja, wzniesioną w 1771 r. , z 1536 parafianami. Mieszkańcy trudnią sie wyrobem kół, wozów, a także garncarstwem. Rz. Sawranka tworzy tu obszerny staw. W skład gminy wchodza W. , Aniutyna, Berszada, Biały Kamień, Brytawka, Iwaszków, Kureniówka, Popowa Grobla, Rembówka i Rohozki, razem 10 okręgów starostw wiejskich, mających 2461 osad, 14774 mk. włośc, uwłaszczonych na 12866 dzies. 10398 ornej. Oprócz tego w obrębie gminy mieszka 3696 osób innych stanów, posiadających 20705 dzies. 19891 ornej. Cały więc obszar gminy ma 33571 dzies. 19891 ornej i 18470 mk. Dobra niegdyś Lubomirskich klucz czeczelnicki, następnie Gudowiczów, obecnie Orłowych. 5. W Drewniana, wś u źródeł rzki Studenki, dopł. Uszycy, pow. proskurowski, okr. pol. i poczta Jarmolińce o 16 w. , gm. i par. Szarawka, o 26 w. od Proskurowa. Otoczona od wschodu i południa wielkiemi lasami, przeważnie z grabiny, ma 170 osad, 1090 mk. , 798 dzies. ziemi włośc, dworska w częściach, należy do Małuiny 361 dzies. , Kręglaka 289 dzies. , Mitkiewiczów, dawniej Neporoznych 651 dzies. Poprzednio od 1605 r. własność Dulskich, z których Antoni przyjmował Stan. Augusta wracającego z Kamieńca, następnie Orłowskich. Istniała już w 1530 r. i płacono z niej od 11 a w 1542 r. od 12 pługów. W 1565 r. Podfilipska wnosi od 6 pługów, a w 1578 Podfilipski od 2 pługów Jabłonowski, Wołyń i Podole, 168, 184, 303. 6. W. Murowana, wś nad rz. Studenką, dopł. Uszycy, pow. latyczowski, na pograniczu pow. proskurowskiego, okr. poL Michałpol, gm. , par. kat. i sąd Zinków, przy drodze z Hremiaczki do Szarawki, o 54 w. od Latyczowa odległa. Ma 211 osad, 1145 mk. , 1098 dzies. ziemi włośc, 760 dworskiej, 44 cerkiewnej. Posiada cerkiew p. w. św. Mikołaja, wzniesioną; w 1777 r. z 1037 parafianami. Cztery młyny wodne, przynoszące 2700 rs. Grunta górzyste, suche. Na wzgórzu we wsi ślady zamku. Własność kolejno Mierów, Krassowskich, Michałowskich, od których nabyli teraźniejsi właściciele Orłowscj. 7. W. Wołoska, wś przy ujściu Taszliku do Szumiłówki Markówki, pow. olhopolski, okr. pol. i sąd Pieszczanka, gm. i par. łat. Miastkówka, poczta Olszanka, o 75 w. od Olhopola, ma 414 osad, 1607 mk. , 1115 dzies. ziemi włośc, 44 cer kiewnej, dworska w 30 częściach, z których największe posiadają Wiszniewscy 536 dzies. , Gołkowscy 508, Gdowscy 200, Szpinerowie 369 dzies. i in. Posiada cerkiew Wniebowzię cia, wzniesioną w 1834 r. , z 2087 parafia nami. Dr. M. J. . Krz. Werbki, wś u źródeł rzki Omelnik, praw. dopł. Biały, pow. charkowski. Werbkowa, nieistniejąca dziś wś w pow. żytomierskim, należała do dóbr Kotelnia ks. Romana Rużyńskiego ob. t. VII, 918. Werbkowice, wś, folw. i dobra nad rz. Huczwą; , pow. hrubieszowski, gm. Werbkowice, par. prawosł. Werbkowice, rz. kat. Grabowiec, odl. 12 w. od Hrubieszowa. Wś posiada cerkiew par. drewnianą, szkołę początkową; , urząd gm. Na obszarze folw. gorzelnia, młyn amerykański o sile 50 koni, młyn zwyczajny, owczarnia, gospodarstwo rolne staranne, produkcya torfu od r. 1872, z pokładu mającego do 10 st. grubości, na obszarze 600 morg. W r. 1827 było 60 dm. , 346 mk. Cerkiew paraf. erygował r. 1690 Aleksander Łaszcz i żona jego Katarzyna z Firlejów. Dobra W. składały się w r. 1889 z folw. W. , Elżbiecin i Teofilówka, rozl. mr. 2206 fol. W. gr. or. i og. mr. 585, łąk mr. 195, pastw. mr. 56, lasu mr. 43, nieuż. mr. 84; bud. mur. 14, drew. 30; płodozm. 9pol. ; fol. Elżbiecin gr. or. i ogr. mr. 313, łąk mr. 169, pastw. mr. 21, nieuż. mr. 11; bud. mur. 2, drew, 8; płodozm. l0poL; fol. Teofilówka gr. or. i ogr. mr. 174, łąk mr. 139, pastw. mr. 177, lasn mr. 217, nieuż. mr. 23; bud. mur. 3, drew. 9; płodozm. l0pol. ; las nieurządz. Wś W. os. 62, mr. 796; wś Kotorów os. 48, mr. 606; wś. Konopne os. 19, mr. 464. W. gmina należy do sądu gm. okr. IV we wsi Miętkie, st. pocz. w Hrubieszowie. Gmina ma 20037 morg. obszaru i 6690 mk. , w tem 5758 prawosł. , 820 rz. kat. , 118 żyd. W skład gm. wchodzą wsi i folw. Alojzów fol. , Biała os. , Dąbrowa os. , Elżbiecin fol. , Gozdów, Gołota os. karcz. , Hostynne, Konopne, Kotorów, Leopoldów fol. , Łotów, Łysa Góra fol. , Majdan, Krynki, Malice, Podgórce, Podhoryszów os. , Strzyżewice, Terebin, Terebiniec, Teofilówka fol. Br. Ch. Werbiany, pow. żółkiewski, ob. Mohylany. Werblin, uroczysko na gruntach wsi Bereżki, w pow. rówieńskim. Miejscowa cerkiew posiada tu 31 dzies. sianożęci i zarośli. Werblin, Warblino 1583, wś Włośc na Kaszubach, pow. pucki, st. p. i paraf. kat. Starzyn, agent. poczt. i szkoła kat. w miejscu. Zawiera 26 posiadeł włośc i 20 zagród, razem 521 ha 337 roli orn. , 51 łak; 1885 r. 56 dm. , 78 dym. , Werbki Werbkowa Werbkowice Werbiany Werbowa Werbów Werbowata 426 mk. , 384 kat. , 42 ew. W pobliżu płynie Plutnica. Na obszarze wsi znajduje się cmenta rzysko, w którym znaleziono dwie urny z łań cuszkami ob. Objaśn. do mapy Ossowskiego, str. 64. Wizyta Rozdrażewskiego z r. 1583 opiewa, , Warblino 16 coloni, modius siliginis e manso, totidem avenae pag. 10. Według wizyty Ry bińskiego z r. 1780 liczył W. 165 mk. kat. i da wał mesznego 20 kor. żyta i tyleź owsa ob. 45 i 49. Topografia Goldbecka z r. 1789 wykazuje 26 dym. Wś należała do opatów oliwskich, lecz po okupacyi rząd wydal ją 17 dotychczasowym dzierżawcom na własnośc. K ś. Fr. Werblużka, wś nad rzką t. n. , dopł. Łozo wej, pow. aleksandryjski gub. chersońskiej, o 37 w. na płd. wschd. od Aleksandryi, ma 2374 mk. , 2 cerkwie. Werbna, ob. Wierzbna. Werbniki, grupa domów w Biłce Szlacheckiej, pow. Iwowski. Werbno w dokum. , ob. Werbajew. Werbno, ob. Wierzbno, Werbno, czesk. Vrbno, niem. Wuerbenthal, miasto na Szląsku austr. , w pow. bruntalskim Freudenthal, w punkcie połączenia dwóch źródłowych potoków, Białej i Czarnej Opawy, w niewielkiej górskiej kotlinie. Od płd. i płd. wschodu otaczają góry Schlossberg 866 mt. , Hoher Berg 1023 mt. i Schindelberg 861 mt. . W r. 1880 było 210 dm. i 2415 mk. rz. kat. . Niemców. W r. 1885 było tu 128 osób zajmujących się samoistnie handlem i przemysłem. W. jest znacznem ogniskiem przemysłowem; kwitnie tu wyrób gwoździ, śrub i lin drucianych, szkła, guzików, nici, materyi bawełnianych i lnianych, juty i produktów chemicznych. Miasto posiada kościół paraf. , szkołę ludową, urząd poczt. i tel. i stacyę kolei żel. Zawiązkiem osady był zamek książąt opawskich z domu Przemyślidów. Po wygaśnięciu rodu zamek popadł w gruzy; w tem samem miejscu jednak założył w r. 1611 Hynck z Werbna, pan na Bruntalu, miasto i nadał temuż nazwę od swego rodu ob. Peter Antoni Das Herzogthum Schlesien, Wien, 1884. W. H. Werbno, folw. do Jeżewa, pow. szremski Gostyń, tuż pod Borkiem poczta i st. dr. żel, par. Jeżewo; ma 1 dm. i 9 mk. W. założone przez piszących się z innego Werbna Wierzbna Rydzyńskich, dziedziców niegdyś Jeżewa, było dawniej znaczniejszą osadą; w r. 1843 miało 6 dm. i 83 mk. ; a za dziedzictwa Rydzyńskich uchodziło podobno za miasteczko. Werbołozy, wś nad Hujwą, pow. berdyczowski, w 1 okr. poL, gm. Białopole, par. praw. Wernihorodek o 2 w. , o 25 w. od Berdyczowa, ma 758 mk. w 1863 r. 496 mk. i 856 dzies. ; cerkiew filialn. p. wez. Archanioła Michała, z drzewa wzniesiona w 1793 r. Własność hr. Tyszkiewiczów. Werbowa, Wierzbowa, Werborodyńce al. Werborodec, wś, pow. starokonstantynowski, par. Stary Konstantynów, w 1867 r. miała 76 dm. Wzniesienie sięga 1092 st. npm. Werbów, wś, pow. skwirski, w 3 okr. pol, gm. Chodorków, o 40 w. od Skwiry a 4 w. na płn. zachód od wsi Sokolczą. Rozłożona na lesistej wyżynie, dającej początek rz. Irpień i Zdwiż, płynącym na wschód, i Iwnicy, uchodzących do Teterewa, ma 817 mk. Podług Pochilewicza w 1863 r. było 1056 mk. praw. i 122 katol. Posiada cerkiew p. w. św. Mikołaja, z muru wzniesioną w 1810 r. na miejsce dawniejszej i uposażoną 37 1 2 dzies. ziemi. Kaplica katol. par. Chodorków. Przed uwłaszczeniem włościan należała w części do Kazimierza Cywińskiego, poprzednio Michałowskich 3344 dzies. i 277 dusz rewiz. , Władysława i Kazimierza Kazimirskich 572 dzies. i 76 dusz i Henryka Turczewicza 108 dzies. i 18 dusz. Werbowa 1. al. Werbowiec, rzeczka, w pow. zwinogródzkim, lewy dopływ Tykicza Gniłego, powstaje z połączenia 5 strumieni pod wsią Oknina, przepływa w kierunku płd. zachd. pod Świnarką, Kajetanówką, Wierbowcem i pod wsią Brodeckie uchodzi od Tykicza. 2. W. , rzka, w pow. uszyckim, ob. Żwan. 3. W. , rzeczka, lewy dopływ Wysuni praw. dopł. Ingulca. Werbowa 1. wś nad rzką t. n. , dopł. Taszliku, pow. bałcki, okr. poL, par. katol. i sąd Hołowaniewski o 9 w. , gm. W. , ma 332 osad, 1649 mk. , 1285 dzies. ziemi włośc, 1314 dworskiej, 37 cerkiewnej. Posiada cerkiew p. w. św. Dymitra, wzniesioną w 1834 r. , z 1431 parafianami; zarząd gminny, w skład której wchodzą W. , Klonowa, Krasnopol, Kruteńkie i Semiduby, mające 871 osad, 4992 mk. włościan, uwłaszczonych na 5927 dzies. 5159 ornej. Oprócz tego w obrębie gminy mieszka 492 osób, posiadających 8245 dzies. 6398 ornej. Cały więc obszar gminy zajmuje 14172 dzies. 11557 ornej i 5484 mk. Dziedzictwo dawniej Potockich, dziś Wiszniewskich. 2. W. , Wierzbowa al. Werbówka, Wierzbówka, wś, pow. jampolski, okr. pol. i par. Tomaszpol, gm. Tymanówka, sąd Komargród, w pobliżu linii dr. żeL kijowskoodesskiej, między st. Krzyżopol i Wapniarka o 2 w. , ma 134 osad, 1070 mk. , 628 dzies. ziemi włośc, 2224 dworsk. , 52 cerkiewnej. Cerkiew p. w. św. Mitrofana, wzniesiona w 1844 r. na miejsce dawnej z 1784 r. , z 873 parafianami; kaplica katol. Dobra niegdyś ks. Czetwertyńskich, dziś Perłowskich. Werbowata, wś nad rzką Werchniaczką, dopł. Umanki, pow. humański, w 1 okr. poL, gm, Oradówka, o 12 w. od Humania par. katol. , ma 112 mk. Podług Pochilewicza w 1863 r. było 687 mk. prawosŁ, 13 katol. , 8 żydów; 1582 dzies. ziemi. Posiada cerkiew p. w. św. Michała, z drzewa wzniesioną w 1761 r. kosztem ówczesnego dziedzica hr. Potockiego, i uposażoną 46 Werblużka Werblużka Werbna Werbniki Werbno Werbołozy Werborodyńce Werbowiec dzies. ziemi. Własność do 1856 r. Morgulców, następnie Ludwika Kossowskiego. Werbowce, wś nad rz. Chomarą, dopł. Słuczy, pow. zasławski, par. katol. Zasław, posiada cerkiew drewnianą. O 1 w. od wsi st. poczt. t. naz. , między Zasławiem a Lulińcami. Należy do Sanguszków. Werbowce, rum. Werboutz, wś, pow. kocmański na Bukowinie. Posiada cerkiew par. gr. nieun. St. poczt. w Koczurmiku 04 klm. . Gmina ma 813 mk. , większa własność 97 mk. Werbowiec, ob. Werbowa 1. . Werbowiec, wś nad rzką t. n. , uchodzącą we wsi Brodeckie do Tykiczu, pow. zwinogródzki, w 2 okr. poL, gm. Kalnibołoto Ekaterynopol, o 23 w. od Zwinogródki par. katol. , o 4 w. od Brodeckiego, ma 1387 mk. W 1863 r. było 1019 mk. ; 1220 dzies. ziemi. Posiada cerkiew p. w. N. M. P. , z drzewa wzniesioną na miejsce dawniejszej w 1841 r. i uposażoną 65 dzies. ziemi. Wchodziła w skład ststwa zwinogródzkiego, obecnie należy do dóbr Państwa. Werbówka 1. przys. nad rz. Siniuchą, , dopł. Bohu, pow. bałcki, okr. pol. i par. katol. Hołowaniewskie, gm. Trojanka, par. praw. Kohutówka, ma 3 dm. 2. W. , wś po obu brzegach Taszliku Suchego, pow. czehryński w 2 okr. poL, gm. Bałandina o 4 w. , o 55 od Czehrynia, ma 1001 mk. W 1808 r. było 102 dm. , 945 mk. ; w 1863 r. 1175 mk. Cerkiew p. w. N. M. P. , z drzewa wzniesiona w 1857 r. , na miejsce poprzedniej, z 1794 r. , uposażona jest 36 dzies. We wsi była gorzelnia od 1823 r. i fabryka mączki cukrowej od 1847 r. . O 4 w. na wschód od wsi las, zwany Tarapun. Własność dawniej Katarzyny Dawydowej, następnie córki jej Zofii Borozdinej, której syn sprzedał wś Helenie Staal. 3. W. , wś, pow. humański, w 2 okr. pol, gm. Podwysokie, o 50 w. od Humania, ma 84 mk. 4. W al. Wierzbówka, przysiołek mka Pokotyłowo, w pow. humańskim. 5. W, , Wierzbówka, wś, pow. lityński, okr. poL Stara Sieniawa, gm. , par. i sąd Chmielnik o 3 w. , przy tr. poczt. z Chmielnika do Nowego Konstantynowa, o 33 w. od Lityna, ma 22 osad, 191 mk. , 179 dzies. ziemi wlośc; dworska należy do dóbr chmielnickich, dawniej Kuszelewa Bezborodki, dziś Kanszyna. 6. W. , mylnie Wierzbówka, wś u źródeł bezim. strumienia, formującego dwa stawy, a o 2 w. poniżej uchodzącego do Rastawicy pod wsią Sokołowy Bród, pow. skwirski, w 2 okr. poL, gm. Werbówka, par. katol. i sąd pokoju Pawołocz, o 18 w. od Skwiry odl. W miejscowości górzystej i lesistej położona, ma 613 mk. Podług Pochilewicza w 1863 było 746 mk. praw. , 30 kat. , 28 żydów i wraz ze wsią Rewucha 3281 dzies. w samej W. około 2000 dzies. . Cerkiew paraf. , p. wez. Narodzenia N. M. P. , drewniana, na kamiennym fundamencie, wzniesiona w pierwszej połowie zeszłego wieku a przebudowana w 1840 r. , uposażona jest 46 dzies. ziemi. W. , dość dawna osada, wspominana jest w aktach już w początku XVII w. , należała do dóbr pawołockich, pozostających w pierwszej połowie XVI w. w posiadaniu Ostafiego Daszkiewicza. Rodzona jego siostrzenica Bohdana z Nemirów Olizarowa Wołczkiewiczowa wydała córkę swoją za kn. Ostafiego Róźyńskiego i, w ten sposób, cala fortuna po Daszkiewiczu przeszła do rąk Różyńskich, którzy, pomimo pochodzenia od Narymunta Giedyminowicza, bynajmniej się znaczeniem w kraju ani dostatkami nie odznaczali. Gdy w 1610 r. Jan Roman Różyński, hetmaniąc wojskom Dymitra, zmarł młodo w Wołoku, wszystkie dobra jego stały się własnością pozostałej wdowy Zofii z Karabczewskich h. Ostoja. Ks. Zofia, acz wielce energiczna i śmiała niewiasta ob. Niewiasty kresowe dr. Józefa Rolllego, niemogla wszakże podołać ciężarom, jakie wkładało na nią zarządzanie olbrzymią fortuną. Po wyjściu powtórnie za Hieronima Chodkiewicza, kasz. wileńskiego, wkrótce potem owdowiawszy, ujrzała się znowu Kniahinia, bo tak ją zawsze, pomimo zmiany nazwiska zwano, narażoną na najazdy słynnego gwałtownika i raptora cudzej własności Samuela Łaszczą. Pomimo blizkiego pokrewieństwa, gdyż Imć Pan Strażnik rodził się z Karabczewskiej, tak jednak potrafił dokuczyć niemłodej już podówczas wdowie, że ta, dla pozbycia się ciągłych kłopotów i procesów, sprzedała w 1635 Tomaszowi Zamoyskiemu, podk. kor. , całą włość pawołocką, składającą się z 5 miast i 56 wsi za 1200000 złp. Dobra te przynosiły wówczas 70000 złp. Pamiętniki o Koniecpolskich St. Przyłęckiego, str. 368. W nomenklaturze sprzedanych dóbr Jest także wymienioną W. W 1665 r. po śmierci ostatniego z hetmańskiej linji Zamoyskich, Jana, wwody sandomierskiego, W. , z całą włością pawołocką, przeszła na własność Stanisława Koniecpolskiego, jako spadkobiercy Aleksandra Koniecpolskiego, chor. kor. , i Joanny Barbary z Zamoyskich. W posiadaniu panów z Koniecpola W. zostawała do 1719 r. czyli do zgonu Jana Aleksandra, wwdy sieradzkiego. Jego spadkobiercy Walewscy, nie wiedząc zapewne jaką olbrzymią odziedziczyli fortunę, odprzedali w 1772 r. spuściznę po Koniecpolskich Jerzemu Lubomirskiemu, oboźnemu koronnemu. W 1774 r. ks. Lubomirscy Franciszek, Józef, Aleksander i Michał, władający niepodzielnie dobrami, sprzedali W. Antoniemu Bonawenturze z Polkowa Konopackiemu, podstolemu sandeckiemu, późniejszemu wojskiemu żytomierskiemu, a po ostatnim rozbiorze marszałkowi szlachty powiatu skwirskiego. Majętność tę oddziedziczyła pozostała po nim w 1805 r. bezdzietna wdowa Dominika, córka Józefa z Kurozwęk PorajZawadyńskiego h. Róża, przedostatniego miecznika kijowskiego. Po zgonie Konopackiej W. odziedziczył rodzony Werbowce Werbowce Werbówka Werby Werchnia Werchalew Werch Werbina Werbyczna Werbuszki Werbuszka Werbuny Werbowka synowiec zmarłej Wiktor Zawadyński, oficer artyleryi b. wojsk polskich, zmarły w 1871 r. Obecnie majętność ta jest własnością kijowskiego kupca p. Popow. Na wschód od W. , nad granicą, wsi Minkowiec, piętrzą się, porosłe starym lasem, doskonale zachowane ślady obronnego miejsca, zwanego w dokumentach, starożytnem zamkowiskiem al. horodyszczem. Niewątpliwie wały te sięgają, odległych, drewlańskich, lub co najmniej połowieckich czasów; żadna tradycya o starem horodyszczu nie pozostała. Na południe od wsi ciągnie się wał, tak zw. Żmijowy, przed laty 40 bardzo jeszcze widoczny, obecnie zaś, przez długoletnie oranie, prawie zupełnie zniszczony. Przez obszar wsi przechodzi stary szlak karawański al. Butarski, wiodący niegdyś od Kijowa do wołoskiej granicy w Mohylewie nad Dniestrem Tomasz Zawadyński. 7. W. , wś nad Rośką, pow. taraszczański, w 3 okr. pol. , gm. Żywotów, par. praw. Skała, katol. Oratów, o 95 w. od Taraszczy, ma 301 mk. Podług Pochilewicza w epoce uwłaszczenia włościan było tu 580 mk. , 1716 dzies. W. wraz ze Skałą i Skomoroszkami należała do klucza żywotowskiego, w połowie zeszłego wieku zajechana przez Franciszka Cieszkowskiego, od którego około 1780 r. nabył hr. Krasicki a od tego w 1810 r. Jakub Zbyszewski. Po śmierci ostatniego otrzymał w podziale W. i części Skały najmłodszy syn Jan Nepomucen. 8. W. , wś nad rzką Olszanką, pow. zwinogródzki, w 1 okr. poL, gm. Olszana o 5 w. , o 30 w. od Zwinogródki, ma 1932 mk. w 1863 r. 1462 mk. . Cerkiew drewniana p. w. św. Jerzego, niewiadomej erekcyi, odnowiona w 1808 r. , uposażona jest 36 dzies. ziemi. Należy do dóbr hr. Branickich. 9. W. , ob. Werbowa. Werbowka al. Bohdanówka, wś nad bezim. dopł. Siniuchy, pow. bobryniecki gub. chersońskiej, w 1868 r. 55 dm. Werbuny 1. folw. , pow. szawelski, w 3 okr. poL, gm. Gruździe, o 14 w. od Szawel Należy do dóbr Gruździe, niegdyś dóbr stołowych królewskich, nadanych hr. Zubow, dziś Naryszkinów. 2. W. , folw. , pow. wiłkomierski, w 4 okr. poL, gm. Owanta, par. Uciana, o 76 w. od Wiłkomierza, należy do dóbr Uciana. Werbuszka, zaśc, pow. święciański, w 1 okr. poL, gm. Łyntupy o 15 w. , okr. wiejski i dobra Szyrynów, Kluszczany, 1 dusza rewiz. Werbuszki, wś włośc. nad rzką Krzywlanką, pow. oszmiański, w 2 okr. poL, gm. i dobra skarbowe Krewo o 6 w. , okr. wiejski Werbuszki, o 33 w. od Oszmiany, ma 13 dm. , 70 mk. prawosł. i 58 katol. w 1865 r. , 57 dusz rewiz. . W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsi W. , Bicieniaty, Czetyrki, Galejsze, Kąty, Krzywlanka, Kuty, Łostaje, Malowicze, Ordasze, Rowki, Urlinięta, oraz zaśc. Biergaliszki, Galejsze, Janusze, Jowniewicze i Urlinięta, wogóle w 1865 r. 168 dusz rewiz. wlośc. uwłaszczonych i 260 b. wlośc. skarbowych. Werby 1. folw. , pow. uszycki, gm. Ma chnówka, o 39 w. od Uszycy, 7 mk. 2. W. , uroczysko na gruntach wsi Śnieżna, w pow. skwirskim, na którem, podług poda nia, była zbudowana pierwotnie wś Śnieżna t. X, 935. 3. W. , w dokum. Wierba, Wierboje, wś, pow. włodzimierski, okr. pol. Uściług, gm. W. , par. kat. Włodzimierz o 9 w. na pln. , na trakcie poczt. z Włodzimierza do Turzyska. Oko ło 1859 r. była własnością Franciszka Skibickiego. W dokum. wymienione uroczysko Suprunowskie dworzyszcze. Do włości należały wsi Błażeniki, Hnojno, Krasnosiółki, Mobilno, dwie Rudy. Gmina graniczy od płn. z gm. Olesk, od wschodu z gm. Turzysk i Kupiczew, od płd. z gm. Kisielik i Mikulicze, od zach. z gm. Chotiaczów i Korytnica, obejmuje 113 miejscowości, mające 787 dm. włośc. obok 1264 dm. należących do innych stanów, ma 13750 mk. włościan, uwłasz czonych na 11118 dzies ziemi. Wś W. stanowi ła pierwotnie królewszczyznę, nadaną przez króla Aleksandra wraz z przysiołkami Hnoino, Mobil no, dwie Budy, Błażeniki i Krasnosełki, Sołtanowi. Podług rewizyi zamku włodzimierskiego z 1545 r. własność Sołtanowicza, który był zobo wiązany do opatrywania dwu horodni zamko wych. Juchna Wierbowski opatrywał jednę horodnię. W t. r. Iwan Sołtanowicz z W. i z Mobil na opatrywał jednę horodnię zamku łuckiego, Juchno zaś z W. i Kolczyna wespół z Bohuszem Puzowskim drugą horodnię Jabłonowski, Rewi zye, 8, 53, 55, 83. W 1570 r. własność Miko łaja Lyssakowskiego, kasztelana lubaczowskiego. Pobór oddzielnie niewykazany. W 1577 r. tenże Mikołaj Łysakowski, kasztelan chołmieński, wnosi z Wierboje z 12 dym. dworz. , 4 ogr. po 4 gr. , 10 ogr. po 2 gr. , z karczmy od szynku piwa 20 gr. , od szynku gorzałki 6 gr. , z młyna od koła korzecznika dorocznego 12 gr. Jabłonowski, Wołyń, 21, 71. J. Krz. Werbyczna, przysioł. , pow. kamieniecki, okr. poL i gm. Kupin, par. praw. Zawadyńce, katol. Gródek, o 47 w. od Kamieńca, założony na gruntach wsi Serwatyniec przez szlachtę jednodworców, ma 21 osad, 134 mk. Werbina, grupa domów w Dzieduszycach Wielkich, pow. stryjski. Werch al. Wierzch, część Szkła, pow. jaworowski. Werchalew al. Wercholewsk, słoboda u źródeł rz. Żerewy, pow. radomyski, w 4 okr. poL, gm. i par. praw. Rozważów o 14 w. , o 88 w. od Radomyśla, ma 65 mk. , 304 dzies. ziemi użytkowej, 600 lasu, 903 nieuż. Wchodziła w skład dóbr Warowsk. W 1885 r. Felicya Żmijewska sprzedała W. mieszczaninowi Chyłkiewiczowi. Werchnia Rudnia, pow. owrucki, ob. Rudnia 18, , Werbowka Werchowa Werchniaczka, rzeczka, w pow. humańskim, prawy dopływ Humańki, ma źródła pod wsią tej że nazwy, płynie z zachodu na wschód, mija wś W. poniżej której ma ujście. X M. O. Werchniaczka, wś u źródeł rzeki t. n. dopł. Humańki, pow. humański, w 1 okr. poL, gm. Leszczynówka, o 15 w. od Humania, ma 312 mk. Podług Pochilewicza w 1863 r. było 1347 mk. prawosŁ, 34 katol; 2231 dzies. ziemi. Posiada cerkiew Bohosłowską, z drzewa wzniesioną, w 1785 r. ; kaplice katol. par. Humań. Fabryka cukru, założona w 1845 r. Z klucza humańskiego dóbr tulczynieckich Szczęsnego Potockiego nabyta w 1812 r. przez Floryana Jasieńskiego, następnie synów jego Kaliksta i Ksawerego, obecnie własnośc spółki żyrardowskiej. Jasieński prowadził gospodarstwo wzorowe, postępowe, założył fabrykę cukru, pozakładał budynki folwarczne, po większej części murowane. Nadto urządził obszerny sad owocowy przy domu, wraz z ogrodem spacerowym, w którym wzniósł kaplicę. W grobach tej kaplicy pochowani są oboje Jasieńscy. Werchniaki, w dokum. Werchoboraja, wś u źródeł Ikwy wschodniej, pow. starokonstantynowski, na płd. zachd od Starego Konstantynowa. Werchoboraja, ob. Werchniaki. Werchobuż, wś, pow. złoczowski, 17 klm. na płn. wsch. od Złoczowa, 21 klm. na płn. wsch. od Oleska sąd pow. , 11 klm. na wsch od urz. poczt. w Sasowie. Na pld. leży Kruhów, na płn. zach. Kołtów, na zach. Opaki, na płn. Huta Werchobuska, na wsch. Łukawiec pow. brodzki. We wsch. strome wsi bierze początek jeden ze źródlanych potoków Bugu. W małej kotlinie pomiędzy karczmą, a zabudowaniami wsi wytry ska kilkoma otworami jedno z najsilniejszych źródeł Bugu. Jest ono otoczone cembrzynami dębowemi; tuż nad źródłem, między dwiema lipa mi, stoi statua św. Jana Chrzciciela. Wzdłuż granicy wsch. płynie pot. Kierniczyna, jedno z ramion Seretu. Dział wodny między dorze czem Wisły u Dniestru przechodzi przez płn. częśó wsi. Własn. więk. hr. Wacława Bawo rowskiego ma roli orn. 65, łąk i ogr. 190, pastw. 31, lasu 129 mr. ; wł. mn. roli orn. 1036, łąk i ogr. 291, pastw. 85, lasu 2 morg. W r. 1880 było 125 dm. , 835 mk. w gm. , 3 dm. , 21 mk. na obsz. dwors. , 766 gr. katol. , 80 rzym. katol. , 10 izr. ; narodowości rus. . Far. rzym. katol. w Sasowie, gr. katol. w Kołtowie. We wsi jest cerkiew p. w. Usp. N. M. P. i szkoła etat. lklas. od r. 1872, z jez. wykł. rus. Gmina posiada kasę pożycz. z kapit. 630 złr. Lu. Dz. Wercholicha, folw. nad strugą Czarny Ruczaj, pow. oszmiański, w 3 okr. pol, o 45 w. od Oszmiany a 27 w. od Dziewieniszek, ma 4 dm. , 17 mk. katol. W 1866 r. własność Lisowskiego. Werchomla, pow. nowosądecki, ob. Wirzchomla. Werchowa al. Wierzchowa, rzeczka, dopł. rz. Żerdziu, w pow. winnickim. Werchowce, wś skarbowa, pow. dryssieński, par. Oświej. Należy do dóbr skarbowych Stryżyno. Werchowie 1. wś, pow. lepelski, gm. Stanisławowo, st. poczt. Bieszenkowicze; zarząd gminny, szkoła gminna od 1864 r. . 2. W. , st. poczt. na trakcie z Witebska do Wieliża, pow. wieliski, pomiędzy st. Suraż o 22 w. a Wieliż o 18 w. , o 62 1 2 w. od Witebska. Werchowienka al. Postoł, Połstoł, Podstol, rzeczka, w pow. skwirskim, dopływ Rastawicy od lewego brzegu. Płynie od zachodu na wschod pod mkiem Wczorajsze i wsiami Spiczyńce, Bystrówka, Werchownia i w pobliżu Trubijówki ma ujście. Werchówka, rzeczka, lewy dopływ Proni, praw. dopł. Soży. Werchówka, wś, pow. łucki, należy do dóbr Romanów. Werchownia, pow. skwirski, ob. Wierzchownia. Warchowo, wś, pow. witebski, w 1 okr. poL, gm. Werchowo, cerkiew paraf. Zarząd gminy we wsi Słoboda. Gmina graniczy z gminami Chrapowicze, Kuryno, Janowicze, Babinicze i Miszkowo, obejmuje 96 miejscowości, mających 280 dm. włośc. obok 82 należących do innych stanów, 2680 mk. włościan, uwłaszczonych na 3095 dzies. ziemi. Werchrata, wś, pow. rawski, 13 klm. na płn. zach. od Rawy Ruskiej sąd pow. i st. dr. żeL, urz. poczt. . Na płn. leżą Huta Lubycka i Lubycza, na płn. wsch. Tyniatyska grupa domów Punki, na wsch. Hrebenne, Siedliska i Prusie, na płd. Dziewięcierz, na zach. Brusno Stare, Huta Stara i Wola Wielka wszystkie w pow. cieszanowskim. W płn. zach. stronie wsi powstaje pot. Werchowina, płynie środkiem obszaru na płd. wsch. , przybiera od praw. brz. pot. Dziewięcierz, odtąd przyjmuje nazwę Rata i płynie na płd. wsch. do wsi Prusie. Główna część wsi leży w dolnie Baty; inne są rozrzucone. I tak na lew. brz. Raty leżą Majdan, Goraj, Mrzygłody, Monasterz, Górniki, Na Dehanach; na praw. brz. Raty Niedźwiedza, Stawyszcze, Zawałyła; na praw. brz. Dziewięcierza Niemica, Łuźki, Szupry, Haluszczakie, Nesterakie i t. p Własn. więk. ma roli orn. 506, łąk i ogr. 48, pastw. 134, lasu 3344 mr. ; wł. mn. roli orn. 4356, łąk i ogr. 229, pastw. 205, lasu 137 morg. W r. 1880 było 422 dm. , 2372 mk. w gm. ; 18 dm. , 124 mk. na obsz. dwor. 2345 gr. kat. , 56 rz. kat. , 87 izr. , 8 innych wyzn. ; 2347 Rus. , 13 Pol, 121 Niem. . Par. rzym. katol. w Potyliczu, gr. kat. w miejscu, dek. potylicki. Do par. należy wś Prusie. We wsi jest cerkiew drewniana. W XVIII Werchowce Werchowie Wercholicha Werchobuż Werchoboraja Werchniaki Werchniaczka Werchowienka Werchówka Werchownia Werchrata Werchniaczka Werchomla Werdershausen Werdatyszki Werdeck Werdehlischken w. powstał tu klasztor bazyliański. Założył go w r. 1678 0. Jow Jamiński, jeromonach mona steru jamnickiego, na gruntach nadanych mu przez mieszkańców wsi. Tego założyciela mia nował ks. Dymitr Wiśniowiecki, wojew. bełski, ihumenem. Gdy następnie Jamiński przeniósł sie do Krupca, gdzie też założył monaster, za proszono na ihumeństwo Izaaka Sokalskiego z monasteru zamojskiego. Ten przyniósł ze so bą dwa obrazy Chrystusa i Matki Boskiej, który zasłynął cudami i znany był pod nazwą M. B. Werchrackiej. Po zamknięciu monasteru prze niesiono obraz r. 1810 do klasztoru krechow skiego. W r. 1702 był ihumenem o. Barłaam Teodorowicz, syn włościanina z W. Monaster istniał do r. 1806, poczem zakonnicy przenieśli się do Krechowa. August II zatwierdził przy wileje monasteru d. 16 maja 1720 r. Arch. kraj. we Lwowie, C. t. 545, str. 2525. Wś ma obecnie szkołę etat. lklas. , gorzelnia i tartak przerabiający 330 mt. kub. drzewa Hołowkiewicz, Flora leśna, str. 52. Lu. Dz. Werchstaw, rozległy staw utworzony przez potok Szkło, na obszarze gm. Olszanicy, w pow. jaworowskim. Werchutka, cześć wsi Łozina, w pow. gródeckim. Werchy 1. sioło, pow. kowelski, na płn. od Stobychwy. 2. W. , uroczysko na gruntach wsi Borki, pow. kowelski. Werciny, Wertimy, chutor, pow. rossieński, w 3 okr. poL, gm. Jurborg, o 62 w. od Rossień. Wercinki, Wertiniki, wś, pow. telszewski, w 4 okr. pol, o 21 w. od Telsz. Werczyce, wś, pow. słonimski, w 2 okr. poL, gm. Różana, o 48 1 2 w. od Słonima, 194 dzies. ziemi włośc. Werda, dobra i wś, pow. rozborski, par. ew. Daubitz, kat. Mużaków. W r. 1885 dobra miały 170 ha, 1 dm. , 7 mk. ew. ; wś 138 ha, 30 dm. , 158 mk. 1 kat. . Werdaciszki, Werdatyszki, wś włośc, pow. święciański, w 1 okr. poL, gm. Święciany, okr. wiejski i dobra skarbowe Symoniszki, o 9 w. od gminy, 31 dusz rewiz. Werdakiemia, wś włośc, pow. trocki, w 1 okr. poL, gm. Olkieniki, okr. wiejski Podzie, 74 dusz rewiz. Werdakisze, wś, pow. trocki, w 1 okr. pol, o 36 w. od Trok, 12 dm. , 154 mk. katol. Werdańce, folw. , pow. trocki, w 3 okr. pol, par. Wysokidwór, o 37 w. od Trok, 1 dm. ,. 18 mk. katol W 18. 50 r. własność Żemojtelów, 67 dzies. Werdaniszki, zaśc, pow. trocki, w 1 okr. poL, o 10 w. od Trok, 1 dm. , 12 mk. katol Werdatyszki, ob. Werdaciszki. Werdeck 1. dobra, pow. kładzki, par. ew. Kładzko, kat. Heinzendorf. W r. 1885 było 172 ha, 9 dm. . 58 mk. kat. 2. W. , wś, pow. rozborski, par. ew. Podroże, kat. Mużaków; 130 ha, 11 dm. , 61 mk. ew. Werdehlischken al Weedern, wś, pow. piłkałowski, st. p. Mallwischken, Werdeln, dobra, pow. gąbiński, st. p. Gumbinnen. Werden, wś, pow. szyłokarczemski, st. pocz. Heydekrug. Werdenberg, posiadłość, pow. szyłokarczemski, st. pocz. Heydekrug. Werder niem. , ob. Żuławy. Werder 1. os. , pow, czarnkowski Wieleń, o 13 klm. ku wsch. od Wielenia, tuż za Nowemi Dworami, po praw. brzegu Noteci dopł. Warty, 42, 9 mt. npm. , par. kat. w Czarnkowie, protest. w Runowie, poczta i okr. wiejski Jędrzejów Putzig, st. dr. źel w Wieleniu Filehne; 17 dm. i 125 mk. Powstała po r. 1871. 2. W. , posiadłość, pow. obornicki, o 4 klm. od Skok i 600 kroków na zach. od jez. Włókna; poczta w Długiej Goślinie, okr. wiejski Brzeźno; 1 dm. i 13 mk. ; powstała także po r. 1871. E. Cal. Werder 1. dobra szlach. , pow. wejherow ski, st. pocz. Lubań, par. kat. Strzepcz; 388 ha, 284 roli or. , 22 łąk; 1885 r. 9 dm. , 15 dym. , 83 mk. , 47 kat. , 36 ew. 2. W. , fol do Miłogoszcza, pow. wałecki, st. pocz. Ruszona. 3. W. , leśn. król, pow. sztumski, st. pocz. Sztum, należy do nadleśn. ryjewskiego. 4. W. Gross. dobra ryc. w Pomezanii, pow. sztumski, st. pocz. i kol i par. kat. Iława; 82 ha, 62 roli or. , 9 łąk, 4 lasu; 1885 r. 2 dm. , 4 dym. , 25 mk. , 1 kat. , 24 ew. 5. W. Klein, leśn. do Szymbarka, pow. suski, 7 dm. , 58 mk. ; st. pocz. Iława. 6. W. Neu, wyb. do Rudzicza, pow. suski, 1 dm. , 10 mk. 7. W. Gross i Klein, ob. Ostrów i Ostrówek. Kś Fr. Werder 1. pow. lecki, ob. Ostrów 1. 2. W. , fol, pow. jańsborski, st. pocz. Johannisburg. 3. W. , posiadłość, pow. gierdawski, st. pocz. Nordenburg. 4. W. Alt i. Neu, pol. Werdry, wś, pow. szczycieński, st. pocz. Willenberg. 5. W. Gross i Klein, wś, pow. ostródzki, st. pocz. Liebemuehl Werder Wielki i Maly, os. niem. w gub. czernihowskiej, w pobliżu źródeł rz. Oster. Werderbrueek, wyb. do Czuchowa, pow. wałecki. Werdermuehle, os. młyńska, pow. wałecki, st. pocz. Czuchowo. Werdermuehle, wś, pow. trzebnicki, par. ew. Kainowe, kat. Kotzerke; 69 ha, 4 dm. , 31 mk. 6 kat, . Werdersche Hufen, wyb. , pow. malborski, st. pocz. Grunowo. Werdershausen, dwie graniczące z sobą osady wlośc, w pow. inowrocławskim, z których większa GrossW. leży o 15 klm. na zach. płn. od Gniewkowa, w nizinach 72, 1 mt. npm. a Werdeln Werdenberg Werderbrueek Werdersche Werdermuehle Werchstaw Werchstaw Werchutka Werchy Werciny Wercinki Werczyce Werda Werdaciszki Werdakiemia Werdakisze Werdańce Werdaniszki Werdum Werecchliszcze Werechanie Werebski Werebki Werebiowo Werebiewicze Werebiejki Werebie Werebciszki Werdziuki Werdymów Werdy Werdunie Werduluki Werdule Werduksznie Werdoń Werdomicze Werderska mniejsza KleinW. nieco dalej, nad kanałem, sprowadzającym wody z wsi postronnych do rzeki Zielonej dopł. Wisły. Obie powstały przed r. 1830 na obszarze Broniewa, wchodzącego w skład ststwa nieszczewickiego Niszczewice; par. katol. Liszkowo, prot. Dąbrowa El sendorf, poczta i st. dr. żel. na Złotnikach Gueldenhof i w Nowej Wsi. GrossW. ma 10 dm. , 58 mk. protest. i 126 ha 14 roli, 77 łąk. ; KleinW. ma 11 dm. . 75 mk. protest. i 65 ha 6 roli, 28 łak. E. Cal Werderska Huta, pow. gnieźnieński, ob. Stary Ostrów, Werdomicze, wś i dobra, pow. wołkowyski, w 2 okr. poL, gm. Tołoczmany, o 15 w. od Wołkowyska. Wś ma 454 dzies. ziemi włośc; dobra, własność Tołoczków, z folw. Kociaki, Skreble, Tołoczmany, Korewicze, Szuściki Szustyki i Janopol mają; 3221 dzies. 219 łąk i pastw. , 852 lasu, 831 nieuż. . Werdoń, wś i fol. , pow. grójecki, gm. Komorniki, par. Tarczyn. Wś ma 7 os. , 79 mk. , 61 mr. ; folw. , wchodzący w skład dóbr Jeżewice, ma 407 mr. W 1827 r. było 24 dm. , 182 mk. Werduksznie, w spisie urzęd. Worduksznie, okolica, pow. szawelski, w 4 okr. poL, gm. Skiemie, o 47 w. od Szawel. Ejdrygiewiczowie mają tu 37 dzies. 7 lasu. Jakubowscy 30 dzies. , Zalescy 65 dzies. 21 lasu. Werdule 1. wś, pow. szawelski, w 1 okr. poL, gm. Szawle, o 2 w. od Szawel. 2. W. , w spisie urzęd. Werdunie, dobra, pow. szawelski, w 4 okr. poL, gm. Radziwiliszki, o 25 w, od Szawel, własność Raczkowskich, ma 481 dzies. 129 lasu, 12 nieuż. . Włośc. Smejlis ma 25 dzies. Werduluki, wś, pow. szawelski, w 1 okr. poL, gm. Szawle, o 2 w. od Szawel. Werdum, pow. obornicki, ob. Wiardunki. Werdunie, ob. Werdule 2. Werdy, wś nad Drujką, pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , gm. Druja o 13 w. , okr. wiejski i dobra, Wasilewskich, Drujka, o 60 w. od Dzisny a 20 w. od st. dr. żel. Balbinowo, ma 5 dm. , 30 mk. katol. w 1865 r. 20 dusz rewiz. ; 65 dzies. ; młyn na rz. Drujce. Werdymów, Werdymowo, folw. , pow. nowogródzki, w 2 okr. poL horodyszczańskim, gm. Koszelewo, o 8 w. od Nowogródka, własność rodziny Żmurków, ma przeszło 1 włókę. A. Jel. Werdziuki, wś, pow. nowoaleksandrowski, gm. Dukszty, okr. wiejski Liguny, 13 dm. Ob. Magunele. Werebciszki, zaśc, pow, święciański, w 3 okr. pol, o 49 w. od Święcian, 3 dm. , 20 mk. katol. Werebie 1. wś, pow. dzisieński, w 1 okr. poL, gm. Zaleś o 2 w. , okr. wiejski Nowydwór, 19 dusz rewiz. 2. W. , wś, pow. lidzki, w 4 okr. poL, gm. i okr. wiejski Pokrowy Sobakińce, o 2 1 2, 11 dusz rewiz. w części Bier nackich i 2 dusze rewiz. w części Morczewiczów. Forów. Worobie. 3. W. , wś, pow. święciań ski, w 1 okr. pol, gm. Aleksandrowo, okr. wiej ski i dobra, Kurkowskich, Podolce, o 9 w. od gmi ny, 49 dusz rewiz. 4. W. , wś, pow. święciań ski, w 4 okr. poL, gm. Wojstom o 1 w. , okr. wiejski Łokacze, 14 dusz rewiz. ; należy do dóbr Dziewiętnia, dawniej Chodźków, dziś Świąteckieh. 5. W. , Werebi, folw. i wś włośc, pow. wilejski, w 2 okr. poL, o 49 i 50 w. od Wilejki. Folw. ma 1 dm. , 6 mk. katol. , wś zaś 22 dm. , 166 mk. J. Krz. Werebiejki, wś, pow. wołkowyski, w 3 okr. poL, gm. Bojary, o 21 w. od Wołkowyska, 507 dzies. ziemi włośc. i 54 dzies. prywatnej. Werebiewicze, wś i dobra, pow. słonimski, w 3 okr. poL, gm. Czemery, o 4 w. od Słonima. Wś ma 339 dzies. ziemi włośc; dobra, własność Czudowskich, z osadą Baranowszczyzna, 701 dzies. 390 lasu, 58 nieuż. . Werebiowo, wś, pow. dzisieński, w 3 okr, poL, gm. Druja o 10 w. , okr. wiejski i dobra Dmochowskich, Zabołocie Zabłoć, 40 dusz rewiz. Werebki, wś nad kanałem Werebskim, pow. borysowski, w 1 okr. poL, gm. Wołosowicze, o 70 w. od Borysowa, 14 osad; miejscowość pole ska, lud rolniczy i flisaczy. A. Jel. Werebski kanał, na granicy pow. borysowskiego i gub. witebskiej, wchodzi w t. zw. system spławny berezyński, reguluje on rzekę Beresztę, łącząc ją z rz. Essą. Kanał ten został wykopany w 1802 r. , ma 2 w. i 228 sąż. długości, spadek 13 stóp. Posiada trzy szluzy, każda 40 sąż. długości, 30 stóp szerokości, z kamerą o 20 sąż. Dla skierowania wody do kanału zbudowana przez Beresztę drewniana tama z obwarowaniem; pomiędzy dwoma pierwszemi szluzami znajduje się urządzenie do spuszczania wody Zieliński, Op. gub. mińskiej, I, 232. Porów. Berezyński Kanał. Werechanie, właściwie Werachanie, wś i fol. , pow. tomaszowski, gm. Tarnawatka, par. r. 1. Rachanie, r. gr. Grodysławice, leży o 12 w. na wschódpłn. od Tomaszowa, śród lesistej wy żyny wzn. około 700 st. , pomiędzy Rachaniami od wsch. i Hutą Tarnawacką od zach. . Po siada cerkiew drewnianą, filią par. Grodysławice, erygowaną r. 1680, Obecna pochodzi z r. 1767. Wś ma 31 dm. , 432 mk. w tej liczbie 180 prawosł. , 20 izr. , 27 os. , 298 mr. ; folw. wchodzący w skład dóbr Tarnawatka, ma 168 mr. Na folw. jest tartak wodny i smolarnia. W r. 1827 było 58 dm. , 371 mk. , par. Łabunie. Wś ta wchodziła w skład ststwa tarnawackiego; ob. Tarnawatka. Kś. F. S. Werecchliszcze, osada nie pomieszczona w nowszych wykazach. Spis z r. 1827 podaje ją w pow. radzyńskim, w par. Koszyn zapewne Werderska Huta Werecino Wereciuga Wereckie Weredów Werecya Wereczje Wereczata Wohyń, bo wsi Koszyn niema. Osada ta miała 3 dm. , 10 mk. Werechótka, wś, ob. Werchutka. Werecieja, Wereteja, wś, pow. orszański, gm. Tuchiń o 26 w. , zapasowy spichlerz gminny. Werecieje, wś i folw. nad rzka Gulidówką, pow. dzisieński, w 1 okr. poL, gm. Głębokie o 10 w. , okr. wiejski Wincentowo, o 64 w. od Dzisny. Folw. ma 1 dm. , 11 mk. katol. , wś zaś 5 dm. , 61 mk. prawosŁ w 1865 r. 48 dusz rewiz. ; należy do dóbr Michałowszczyzna. 2. W. , wś, pow. dzisieński, w 1 okr. pol, gm. , okr. wiejski i dobra, hr. Czapskich, Łuźki o 5 w. , o 38 w. od Dzisny, ma 24 dm. , 285 mk. w 1865 r. 128 dusz rewiz. . 3. W. , wś, pow. dzisieński, w 1 okr. poL, gm. i okr. wiejski Wierzchnie o 4 w. , o 75 w. od Dzisny, przy b. dr. poczt. z Wilejki do Dzisny, ma 3 dm. , 12 mk. spis z 1865 r. podaje 38 dusz rewiz. ; 366 dzies. ziemi dworskiej. Własaość dawniej Kuleszów, dziś Kurkowskich. 4. W. , Wiercięje, Wereteje, zaśc, pow. dzisieński, w 3 okr. pol, gm. , okr. wiejski i dobra, ks. Radziwiłłów, Czeress o 10 w. , o 40 w. od Dzisny, 3 dm. , 27 mk. Werecino, chutor, pow. wołkowyski, w 5 okr. pol, gm. Biskupice, 55 dzies. 1 lasu, 10 nieuż. ; własnośc Kudelków. Wereciuga, Weretiugi al. Weretiuki, wś, pow. dzisieński, w 4 okr. poL, gm. Stefanpol o 2 1 2 w. , okr. wiejski i dobra, Cybulskich, Monazyl, 22 dusz rewiz. Wereckie, os. , pow. grybowski, ob. Starawieś 4. Werecya, rzeczka, w gub. grodzieńskiej, dopływ Świsłoczy z prawej strony, przyjmuje Werejkę; ob. Warecia. Vereczke Also, miasteczko, w hr. beregskiem Węgry o milę od granicy Galicyi, ma kościół paraf. gr. katol. , synagogę, st. pocz. , jarmarki, 1200 mk. W okolicy obszerne lasy, przez które prowadzi Werecka przełęcz, gościniec idący na Skole do Stryja. Wereczata al. Wierczata, Wiereczata, folw. nad jez. Miadzioł i rzką. Rajówką, pow. wilejski, w 3 okr. poL, gm. Miadzioł, okr. wiejski Ostrów, o 55 w. od Wilejki, 1 dm. , 11 mk. 10 prawosł. , i katol. ; w 1865 r. własność Koziełłów. Wereczje, wś, pow. horodkowski, w 4 okr. poL, gm. Wereczje, posiada cerkiew paraf. , zarząd gminy. Gmina, położona w płd. wsch. części powiatu, graniczy od zach. z gm. Beskatowa, od płn. z gm. Tiosto, od wsch. z gm. Kozakowo pow. wieliskiego, od płd. z gm. Kuryno pow. witebskiego, obejmuje 23 miejscowości, ma 843 dm. włośc. obok 6 należącyeh do inszych stanów, 1786 mk. włościan, uwłaszczonych na 3227 dzies. Weredów 1. al. Weredowo, dwór, pow. rossieński, w 2 okr. pol, gm, Mańkuny, par. Ejragołą, o 21 1 2 w. od Rossień, własnośc Wojtkiewiczów poprzednio Syrtowta, 50 dzies. 10 lasu. St. poczt. na trakcie KownoMożejki, między Czekiszami a Rossieniami. 2. W. , ob. Weredowo. Weredówka, wś i folw. , pow. rossieński, w 2 okr. pol, gm. Mańkuny, o 20 w. od Rossień, własność Juszkiewiczów, 70 dzies. 3 1 2 lasu, 2 1 2 nieuż. . Weredowo 1. wś, pow. wilejski, w 1 okr. poL, gm. Krasne al. Krasnesioło o 8 w. , okr. wiejski i dobra, Tyszyńskich, Miasota, 34 dusz rewiz. 2. W. , ob. Weredów. Wereja, mto powiat. gub. moskiewskiej, pod 55 21 płn. szer. i 53 51 wsch. dług. o 117 w. na płd. zach. od Moskwy, w 1860 r. miało 842 dm. 75 murow. , 6 cerkwi, 124 sklepów, 5467 mk. , 6 fabryk z produkcyą na 21060 rs. , łomy wapienia. Dochody miejskie wynosiły 4095 rs. Dość ożywiony handel zbożem, olejem konopnym i siemieniem lnianem; 2 jarmarki doroczne. Istniało już na początku XIII w. i w 1389 r. stanowiło dzielnicę Andrzeja, syna Dymitra Dońskiego. Za Iwana Groźnego przyłączone do ks, moskiewskiego. Miasto kilkakrotnie ucierpiało od najścia Polaków i Litwinow. Od 1782 r. mto powiatowe, zniszczone zostało w 1812 r. przez wojsko francuskie. Werejski powiat, w płd. zach. części gubernii, zajmuje 35, 3 mil al. 1708 w. kw. Powierzchnia falista, przeważnie na dziale wodnym Moskwy i Oki. Gleba ilasta z domieszką piasku i gliny, miejscami zaś piaszczysta i gliniasta. Lasy zajmują 78465 dzies. , t. j. przeszło 3 5 ogólnej powierzchni. Rzeki zraszające powiat, wszystkie spławne, są Moskwa, Protwa, Nara, Pachra z Desną. Błota przeważnie znajdują się we wschodniej części powiatu. W 1860 r. było w powiecie bez miasta 45294 mk. , zamieszkujących 266 miejscowości, mających 5588 dm. Cerkwi było 37 i 1 dom modlitwy rozkolników. Z powodu ubogiej gleby i niedostatku ziemi rolnictwo słabo rozwinięte. Pod rolą znajduje się 60291 dzies. W 1860 r. było w powiecie 8600 sztuk koni, 12700 bydła rogatego, 18600 owiec i 7500 trzody chlewnej. Wielu mieszkańców zajmuje się wyrobem grzebieni, szyciem odzieży i wyrobem pudełek łubowych oraz wychodzeniem na zarobek do Moskwy. Przemysł fabryczny reprezentowany był przez 7 zakładów 2 fabr. sukna z prod. na 121000 rs. , 1 przędzalnia bawełny na 493875 rs. , fabr. tkacka 59500 rs. . fabr. wyrobów chemicznych 101675 rs. i 2 serownie 2950 rs. . Werejka, rzeczka, w gub. grodzieńskiej, prawy dopływ Wareci al. Werecyi. Werekany, wś i folw. , pow. kowieński, w 3 okr. pol, gm. Bobty, o 23 w. od Kowna. Folw. należy do dóbr Sitkuny hr. Benedykta Tyszkiewicza. Weredowo Wereja Werejka Werekany Werechótka Weredówka Werechótka Werecieja Werecieje Werene Werejki Werejkany, wś wlośc, pow. trocki, w 2 okr. poL, gm. Żośle o 9 w. , okr. wiejski i dobra skarbowe Poporcie, o 36 w. od Trok, 16 dm. , 146 mk. katol. i 8 żydów w 1875 r. 83 dusz rewiz. . Werejki 1. wś i dobra, pow. wołkowyski, w 4 okr. poL, gm. Werejki, o 22 w. od Wołkowyska. Wś ma 173 dzies. ziemi wlośc. i 95 1 2 cerkiewnej; dobra, własność Bispingów, wraz z folw. Kuźmicze i Maciejkowszczyzna oraz urocz. Młynek mają 1704 dzies. 144 łak i pastw. , 538 lasu, 130 nieuż. . We wsi była filia parafii katol. Repla oraz st. poczt. Gmina obejmuje 36 miejscowości, 455 dm. włość. obok 54 należących do innych stanów, 3404 mk. włościan uwłaszczonych na 3910 dzies. 2. W. , wś, pow. wiłkomierski, par. Uciana, uwłaszczona z dóbr Romaszkany. Werejkiszki, okolica, pow. lidzki, w 4 okr. poL, gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe Wasiliszki o 6 w. , 3 dusze rewiz. Werekale, wś włośc, pow. święciański, w 1 okr. poL, gm. Święciany, okr. wiejski i dobra skarbowe Wójtowstwo Sudaty, o 7 w. od gminy, 9 dusz rewiz. Werekowszcszyzna, Werkowszczyzna, wś i folw. , pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol, gm. Słobódka, o 67 w. od Nowoaleksandrowska. Mieszczanin Grudziłowicz ma w W. i w Karazinie 258 dzies. 65 lasu, 33 nieuż. . Werele, w spisie z r. 1827 Weresele, w spisie urzęd. z r. 1871 Werśnie, wś, pow. sejneński, gm. Pokrowsk, par. Lejpuny, odl. 11 w. od Sejn, ma 3 dm. , 78 mk. W r. 1827 było 12 dm. , 20 mk. Werele, strumień, w gub. kowieńskiej, prawy dopływ Wilkii. Weremie, wś skarbowa nad rzką, Bobrycą, pow. kijowski, w 4 okr. pol. , gm. Czerniachów o 3 w. , o 75 w. od Kijowa, ma 1520 mk. Podług Pochilewicza w 1863 r. było 1046 mk. prawosł. i 5 żydów, w 1886 r. zaś 1648 mk. prawosł. i 16 żydów. Włościanie, w liczbie 476 dusz rewiz. , uwłaszczeni zostali na 1593 dzies. , ze spłatą, po 2589 rs. 14 kop. rocznie. We wsi cerkiew paraf. , p. w. św. Tymoteusza, z drzewa wzniesiona w 1757 r. przez metropolitę Tymoteusza Szczerbackiego, i uposażona 42 dzies, ziemi. Poprzednio własność monasteru św. Zofii w Kijowie. Założona na miejscu chutoru przez metropolitę Tymoteusza Szczerbackiego, który przesiedlił tu włościan z innych dóbr monasterskich. Weremiejki 1. folw. i wś, pow. wilejski, w 1 okr. poL, gm. Radoszkowicze o 5 w. , okr. wiejski Ogarki, o 55 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. z Wilna do Mińska. Folw. ma 1 dm. , 9 mk. prawosŁ, wś zaś 12 dm. , 95 mk. w 1865 r. 42 dusz rewiz. ; należy do dóbr Karlsberg, Snitków. 2. W. , wś, pow. czerykowski, gm. Słownik Geograficzny T, XIII, Zeszyt 147. Bielica, ma 80 dm. , 183 mk. , cerkiew paraf. drewnianą, . Weremiejowce, wś, pow. kobryński, w 4 okr. poL, gm. Beździeż, o 70 w. od Kobrynia, 426 dzies. ziemi włośc. Weremijówka, wś nad rz. Bożkiem, dopł. Bohu, pow. starokonstantynowski, par. katol. KulczynyKrasiłów, w 1867 r. 90 dm. Weremień, wś, pow. liski, 1, 8 klm. na płd. zach. od Liska, na lew. brzegu Sanu, składa się z dwóch osad Weremienia i Łuczek. Pierwsza ma 42, druga 10 dm. Obie liczą 366 mk. 14 rz. kat. , 345 gr. kat. i 7 izrael. . Bomy stoją, po brzegach potoku płynącego w kierunku płn. wsch. z góry Kobyłki 499 mt. do Sanu. Brzegiem Sanu prowadzi gościniec z Liska do Baligrodu. Wieś zajmuje kotlinę nadbrzeżną, , otoczoną, od płn. zach. i płd. górami porosłemi lasem. Najwyższy szczyt Gruszka ma 583 mt. wzn. We wsi cerkiew drewniana gr. kat. , przydzielona do par. w Lisku. Pos. więk. hr. Krasickiego wynosi 215 mr. roli, 12 mr. łąk, 1 mr. 474 sąż. ogr. , 30 mr. pastw. , 346 mr. lasu, 32 mr. moczarów, 8 mr. nieuż. i 381 sąż. parcel bud. , ogółem 646 mr. ; pos. mn. ma 365 mr. roli, 57 mr. Iak i ogr. , 47 mr. pastw. i 1 mr. łasu. W. graniczy na płn. z Huzelem, na płd. z Hoczwią; . Weremka, rzeczka, w pow. oszmiańskim, przepływa pod zaśc. Koreszenięta. Weremowice, wś, pow. chełmski, gm. Krzywiczki, par. r. g. Depułtycze, r. 1. Chełm, ma młyn wodny. W 1827 r. było 39 dm. , 122 mk. Werenczanka, wś, w pow. kocmańskim, przy źródłach rz. Kierniczki, lew. dopł. Sowicy wschodniej dopł. Prutu. Na płd. od wsi wzgórze Masowiczyn, wzn. 285 mt. Wś ma cerkiew par. gr. nieun. St. poczt. Zastawne odl. 11 w. . Gmina ma 2900 mk. , obszar większ. własności spadkobiercy Petrowicza ma 162 mk. Werene, dawna pruska nazwa wsi Klasztorek ob. . Werendal, mylnie ob. Pieszczanka, za Wieryndar ob. . Werenice, jar, na gruntach wsi Olszanki Barachtyńskiej, w pow. wasylkowskim. Werenie, wś, pow. kowieński, w 3 okr pol, gm. Kiejdany. Mścichowscy mają w W. i Januszewie 35 dzies. 6 lasu. Werenki, wś, pow. święciański, w 3 okr. poL, gm. Kobylniki o 7 w. , okr. wiejski i dobra, hr. Tyzenbauzów, Werenki, o 46 w. od Święcian, 7 dm. , 99 mk. katol. W skład okręgu wiejskiego wchodzą, wsi W. , Białowszczyzna, Boćwinowicze, Bołża, Górany, Hejbowszczyzna, Jaśkowicze, Kiemsy, Michale, Mikitki, Podolany, Stawiszewo i Truchanki, oraz zaśc. Odojowce, Kozły i Skakuny, w ogółe w 1865 r. 253 dusz rewiz. włośc. uwłaszczonych, 39 b. włośc skarbowych i 4 jednodworców. Werenów, ob, Woronów, . 15 Werejkany Werejkiszki Werekale Werekowszcszyzna Werele Weremie Weremiejki Weremiejowce Weremijówka Weremień Weremka Weremowice Werenczanka Werendal Werenice Werenie Werenki Werenów Werejkany Weresówka Weresy Wereszczaki Wereśki Weresków Wereskowszczyzna Wereśna Wereśnia Weresocz Weresok Weresoża Werenówko Werenówko, osada nie pomieszczona w nowszych spisach. Według wykazu z r. 1827 leży w pow. kalwaryjskim, par. Mirosław, ma 10 dm, 70 mk. Wereny al. Weryny, grupa domów w Mostach Wielkich, pow. żółkiewski. VeresKlastrom, ob. Haligowce. Wereśce, ob. Wereszcze. Weresele, oh. Werele. Weresianka al. Dębówka, zaśc. szlach. , pow. dzisieński, w 3 okr. pol, o 45 w. od Dzisny, 1 dm. , 6 mk. katol. Wereski, wś, pow. miński, w 2 okr. pol. ra kowskim, gm. Zaslaw, ma 7 osad; grunta faliste, szczerkowogliniaste. A. Jel. Wereśki 1. pow. radomyski, oh. Strojówka, 2. W, al. Chłypnówka, wś nad Tykiczem, pow. zwinogródzki, w 1 okr. poL, gm. Tarasówka, o 5 w. od Zwinogródki, ma 886 mk. W 1863 r. było 603 mk. prawosŁ, 85 katol. , 55 żydów; 565 dzies. ziemi. Posiada cerkiew drewniana, p. w. św. Michała, wzniesiona około połowy zeszłego wieku i uposażoną. 58 dzies. ziemi. Do par. należą wsi Huzdówka i Murzyńce. Wś W. wchodziła w skład sstwa zwinogródzkiego, obecnie należy do dóbr państwa. Porów. Chłypnówka. Weresków al. Wereskowo, dobra i wś nad rzką Berezką, dopływająca przez jez. Czereszki do Niemna z lewej strony, pow. nowogródzki, w 1 okr. pol. wsielubskim, gm. i st. pocz. Lubcz, o 19 w. od Nowogródka, dawne dziedzictwo Brochockich. Wś ma 30 osad, szkółkę gminną; do bra 5280 dzies. , w najżyzniejszej pszennej zie mi; znaczne dochody z młynów, propinacyi, prze wozu na Niemnie; łąki wyborne, las dostateczny. Piękna rezydencya, z archiwum domowem i nie któremi pamiątkami; gospodarstwo dobre. Kaplica katol. parafii Wsielub, z grobami Brochockich, z muru wzniesiona. A. Jel. Wereskowszczyzna, białorus. Waraskouszczyna, fol. , pow. nowogródzki, w 1 okr. poL, gm. i par. Wsielub, o 16 w. od Nowogródka, Miejscowość falista, dość leśna, grunta pszenne. Wereśna, osada, pow. nowogradwołyński, gmina Żołobne; należała do dóbr berezdowskich, od ks. Jabłonowskich przeszła do Dorofiejewiczów, Górskich, obecnie własność Wojnowej. Wereśnia, Werosna, Werosia, rzeka, w pow. radomyskim, prawy dopł. Uszy. Bierze początek powyżej wsi Zaleszyno, płynie początkowo ku płn. wschd. pod Wereśnią, po za którą skręca na wschód, oblewa Kresiatycze i Lewkowicze, poczem robi zwrot ku północy ku Lewkowskiej Rudni i Dymarce; po połączeniu się z Roleśnią Oleśnią powraca do kierunku wschodniego, płynie przez Cerkowie, Krasiłówkę, Sokołowicze, Potoki, Kowalówkę, Karpiłówkę, Terechy, po za któremi wykręca się ku północy i ma ujście pod wsią Wereśnia Rudnia. Przybiera od lewego brzegu strugę pod Wereśnią, dalej Oleśnią Roleśnią, Luboszkę płynącą od Draczyłówki; od prawego zaś Rubiesznię, Południcę, Kaczorkę pod Lewkowiczami, Krutą i kilka drobniejszych strumieni. J. Krz. Wereśnia 1. wś nad rzką Wereśnią, pow. radomyski, w 4 okr. poL, gm. Kresiatycze, par. praw. Wołczków o 5 w. , o 90 w. od Radomy śla, ma 238 mk. podług Pochilewicza 250 mk. . Włościanie, w liczbie 71 dusz rewiz. , uwłasz czeni zostali na 298 dzies. , ze spłatą po 128 rs. 19 kop. rocznie. Zachodnia część wsi, zasiedlona przez starowierców, nosi nazwę Andrzejówki i Alferówki. Oprócz drobnych części posiadają tu Jaroszewicz Tytus 417 dzies. ziemi użytk. i 503 lasu, Jerzy Paszkowicz 20 dzies. ziemi użytk. , 711 lasu i 30 nieuż. i gen. Alferow 54 dzies. ziemi użytk. i 92 lasu. 2. W. Rudnia, wś przy ujściu rzki Wereśni do Uszy od praw. brze gu, pow. radomyski, w 5 okr. poL, gm. Czarno byl, par. praw. Czerewacz o 3 w. , o 128 w. od Radomyśla, ma 301 mk. Należy do dóbr Czar nobyl. Ob. Rudnia 51. J. Krz, Weresocz, rzka, w gub. czernihowskiej, ob. Smolanka. Weresok, straż leśna, pow. kobryński, w 3 okr. pol, gm. Imienin, o 49 w. od Kobrynia. Weresówka, rzeczka i młyn, własność niegdyś biskupów włodzimierskich. Weresówka, karczma w dobrach Kownata, pow. rzeźycki ob. t. IV, 520. Weresoża, uroczysko, pow. radomyski, w 4 okr. poL, gm. Martynowicze, o 148 w. od Radomyśla, ma 3 mk. Weresy 1. wś nad rzką Chwośnicą, pow. owrucki, gm. i par. prawosł. Chwośnia Fośnia Wielka, w sąsiedztwie wsi Chwośnia Mała i Ko ściuszki. 2. W. , wś, pow. żytomierski, gm. Czerniachów, o 10 w. na płd. wsch. od Żytomie rza, w pobliżu drogi z Żytomierza do Czernia chowa, posiada cerkiew drewnianą Pokrowską, wzniesioną w 1883 r. kosztem parafian i uposa żoną 48 dzies. ziemi. Dawniejsza cerkiew, rów nież drewniana, niewiadomej erekcyi, służy obe cnie za cmentarną. Do parafii należy wś Horo dyszcze o 3 w. . W całej parafii 188 dm. , 1526 mk. W 1611 r. wś należała do Jana Hałczynowskiego. J. Krz. Wereszczaki 1. wś włośc, pow. oszmiań ski, w 3 okr. pol, gm. i okr. wiejski Juraciszki o 2 w. , o 51 w. od Oszmiany a 34 w. od Dzie wieniszek, ma 6 dm. , 42 mk. katol. w 1865 r. 44 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Traby. 2. W. , wś, pow. wołkowyski, w 2 okr. poL, gm. Łyskowo, o 33 w. od Wołkowyska, 530 dzies. ziemi włośc. J. Krz. Wereszczaki 1. wś nad rzką Hredelką, pow. krzemieniecki, w pobliżu granicy od Galicyi, par. katol. Wyżgródek, na zachód od Bazalii, ma 87 dm. , cerkiew. Podług reg. pobor. pow. krzemienieckiego z 1583 r. mko W. należy do Werenówko Wereny Were ce Weresele Weresianka Wereski Wereszczanka Wereszczaty Wereszczatyńce Wereszczyn kn. Lwa Woronieckiego, który płaci od 8 dm. rynkowych po 6 gr. , 8 ogr. , 8 dm. uliczn. , 8 ogr. Jabłonowski, Wołyń, 139. 2. W. , uroczysko na gruntach wsi Potyjówka, pow. wasylkowski. 3. W. , wś, pow. zwinogródzki, w 3 okr. pol. , gm. Pedynówka, o 18 w. od Zwinogródki, ma 400 mk. Posiada cerkiew Pokrowską. , z drzewa wzniesiona w 1775 r. , uposażoną 42 dzies. Wła sność dawniej Konst, hr, Branickiego, obecnie Apanaży Udiełów. W 1645 r. wś ta należała do Lisianki, Samuela Kalinowskiego, następnie otrzymal ją. w 1661 r. Konstanty Wyhowski. 2. W. Niższe, zwane też Krasnopol al. Skarzynówka, wś na pr. brzegu rzki Wereszczanki al. Taśminu Gniłego, pow, czehryński, w 2 okr. poL, gm. Ćwietna, o 29 w. od Czehryna o 4 w. , poni żej W. Wyższych. Śród gór położona, otoczona od płn. zachodu lasem, ma glebę czarnoziemną. , urodzajną, 343 mk. W 1808 r. było 70 dm. i 582 mk. ; w 1863 r. 510 mk. , 2138 dzies. ziemi, z której 279 dzies. odeszło do włościan. Posiada cerkiew p. w. Narodzenia N. M. P. , z drzewa wzniesiona w 1772 r. a w 1857 r, przebudowa ną, i rozszerzoną. , uposażoną. 36 dzies. ziemi. Nie wielka fabryka piasku cukrowego, założona w 1848 r. Za czasów Rzpltej była tu komora po graniczna. Wś należała do Antoniego Jabłono wskiego, kasztelana krakowskiego, od którego kupił gen. Piotr Skarzyński, następnie syna je go Wiktora, od 1834 r. zięcia siostry jego puł kownika Aleksego Kazarynowa. 5. W. Wyż sze wś u źródeł rzki Wereszczanki, pow. cze hryński, w 1 okr. poL, gm. Trylisy, o 4 w. na płn. zach. od wsi Ćwietna a 20 w. od Czehrynia, w położeniu górzystem, przedzielona rzką Wereszczanką. na dwie nierówne części, z których leżąca po lewym brzegu należy do okręgu cze hryńskiego dóbr państwa, położona zaś na pra wym brzegu rzeki należała w epoce uwłaszcze nia włościan do Jakuba Bieleckiego. W 1808 r. w obu częściach było 89 sadyb i 1080 mk. ; w 1863 r. w części skarbowej 1000 mk. chrze ścian, w prywatnej zaś 521 chrześcian i 305 żydów. Spis urzęd. z 1885 r. podaje wś mającą 447 mk. i kolonią ewang. w gm. Ćwietna, o 21 w. od Czehrynia, z 343 mk. We wsi jest cer kiew drewniana, na fundamencie murowanym, p. w. Przemienienia Pańskiego, wzniesiona w 1844 r. kosztem miejscowych włościan i uposażona 40 dzies. ziemi. Dawniejsza cerkiew, z 1750 r. , zgorzała w 1839 r. W zeszłym wieku cała wś wchodziła w skład sstwa czehryńskiego. Ks. Ja błonowski, ssta czehryński, sprzedał nadaną, mu częśó Wereszczak Michałowskiemu, od którego nabyli Bieleccy. J. Krz. Wereszczanka, rzeczka, w pow. skwirskim, prawy dopływ Taśminu Gniłego. Bierze początek pod wsią Lubomirką, uchodzi pod wsią Birki. Wereszczaty al. WysokiLas, osada, pow. mozyrski, w 1 okr. pol. skryhałowskim, gm. Buj nowicze. Własność niegdyś Jana Zienkowicza, były przez cesarzowę Katarzynę nadane wraz z Jakimowską Słobodą w Rzeczyckiem, urzę dnikowi Allopeusowi ob. Mater. dla ist. podol. gub. , str. 222. Przy W. było 347 włościan poddanych. A. Jel. Wereszczatyńce al. Nowe Mytkowce, ob. Mytki. Wereszcze Wielkie i W. Małe, niekiedy Wereśce, dwie wsi, pow. chełmski, gm. Bojowiec, par. r. g. Spas i Pawłów r. 1. Chełm, . Wsi te leżą przy linii dr. żlL nadwiśl. , o 10 w. od Rejowca ku Chełmowi. W. Wielkie mają 836 mr. , W. Male 132 mr. Szkoła początkowa. W 1827 r. W. Wielkie miały 39 dm. , 219 mk. a W. Male 11 dm. , 48 mk. Wereszczeńszczyzna al. Wereszewszczyzna, fol. , pow. sejneński, gm. i par. Berżniki, odl. 7 w. od Sejn. W r. 1887 folwark ten, oddzielony od dóbr Krasnogruda, wraz z przyległościami Żegary i GarborajśC, jeziorami Bałandź, Sztabin, Sztabinki, Druć, Rejst, Dubielis, Dubelek i Pyrkeć rozl. mr. 756 gr. or. i ogr. mr. 143, łąk mr. 60, past. mr. 24, lasu mr. 92, wody mr. 277, nieuż. mr. 160; bud. drew. 4; las nieurządzony, pokłady torfu. Wereszczyn 1. wś i fol. , pow. wlodawski, gm. Wola Wereszczyńska, par. Wereszczyn, odl. 28 w. od Włodawy a około 26 w. na płn. , w linni powietrznej od Rejowca st. dr. żeL nadwiśl. a około 3 w. na pld. od szosy idącej z Lublina na Łęcznę do Włodawy. Wieś leży na wyniosłości stanowiącej niejako wyspę śród okolicznych nizin błotnistych. Około 10 w. na płn. zach. od W. leży Wola Wereszczyńska. W. posiada cerkiew paraf. , kościół par. drewniany, szkołę początkową, 51 dm. , 492 mk. Na obszarze W. jezioro, mające do 12 mr. obszaru. W r. 1827 było 44 dm. , 293 mk. W r. 1885 fol. W. lit A. , powstały z podziału dóbr Wereszczyn, rozl, mr. 179 gr. or. i ogr. mr. 87, łąk mr. 50, past, mr. 3, lasu mr. 34, nieuż. mr. 5; bud. z drzewa 8; las nieurządzony. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś W. os. 45, mr. 585; wś Józefin os. 8, mr. 178; wś Kozubata os. 10, mr. 188; wś Zabrodzie os. 20, mr. 450; wś Dębowiec os. 17, mr. 290; wś Przymiarki os. 7, mr. 212; wś Zastawie os. 10, mr. 354. Przed rozdziałem obszaru folwarcznego było w W. wraz z obszarem włośc. 2612 mr. Obecnie obok drobniejszych części, kolonii, istnieją jeszcze większe folwarki fol. W. lit. B. rozl. 238 gr. or. i ogr. mr. 80 łąk mr. 103, past. mr. 4, lasu mr. 45, nieuż. mr. 6; bud. mur. 2, drew. 3, fol. W. lit. C. rozl. mr. 309 gr. or. i ogr. mr. 143, łąk mr. 87, past. mr. 5, lasu mr. 62, nieuż. mr. 12; bud. mur. 2, drew. 8; las nieurządzony. Wieś ta jest Wereszczeńszczyzna Wereszczanka Wereszcze Wereszczyńska Wereszków Weresznia Wereszyca starodawną siedzibą, rodu Wereszczyńskich h. Korczak. Około polowy XV w. siedzi tu niejaki Fedor Wereszczyński, ożeniony z Małgorzatą So snowską h. Nałęcz. Jeden z jej braci był władyką chełmskim a drugi, obrządku rz. kat. , był oficyałem chełmskim. Ciekawe bardzo dzieje Andrzeja, syna Fedora, i rywalizacji obu wujów o wpływ na duszę siostrzeńca opowiada syn An drzeja, Józef, opat sieciechowski a potem biskup kijowski, kaznodzieja i pisarz polityczny. W domu Andrzeja Wereszczyńskiego bywał jako gość Mikołaj Bej, posiadający tu rozległe dobra, otrzymane za żoną. Szczegóły jaskrawe o Reju podat Józef Wereszczyński w broszurze Gości niec pewny niepomiernym moczygębom Kra ków, 1585. Szczegóły o swej rodzinie podaje tenże pisarz w dziełku Wizerunek nakształt kazania uczyniony r. 1585. Przedrukował ten ustęp wydawca Pism politycznych bisku pa kijowskiego Biblioteka Turowskiego. Ko ściół i parafią erygowała Zofia Tyszkiewiczowa wdzina trocka. Obecny pochodzi z r. 1782. Cerkiew założył dziedzic wsi Seweryn Weresz czyński. W. par. , dek, wlodawski dawniej par czewski 2578 dusz. 2. W. , pow. hrubieszow ski ob. Wereszyn. Br. Ch. Wereszczyn, dwór, pow. nowoaleksandrowski, par. Rakiszki. Należał do starostwa kurkleckiego, nadanego Wereszczyńskim. Gdy zaś po upływie lat 50 wróciło do rządu, rozkolonizowano tam żydów, Por. Kurkle. Wereszczyn Nowy, ob. Chwastów. Wereszczynowo, wś, pow. opoczyński, gm. Rusinów, par. Nieznamierowice, odl. od Opoczna 24 w. , ma 16 dm. , 51 mk. , 39 mr. Wereszczyńska Wola, wś nad jez, Dołhe, pow. włodawski, gm. Wola Wereszczyńska, par. Wereszczyn. Leży o 10 w. na płn. zach. od Wereszczyna, otoczona wieńcem jezior, śród ba gien i trzęsawisk. Jeziora te otaczają wieś ze strony płd. zach. i zach. Znaczniejsze z nich sa Karaśne, Łukie, Blizne, Dołhie, Dolne. We wsi cerkiew paraf. drewniana, nieznanej erekcyi, istniejąca już 1740. Obecna zbudowana po r. 1840. Wieś liczy 55 dm. , 381 mk. , 1754 mr. W r. 1827 było 43 dm. , 272 mk. Wereszczyń skaWola gmina, graniczy z gm. Uścimów, Tur no i Hańsk, ma 7267 mk. 3383 praw. , 2070 kat. , 1211 ewang. , 285 żyd. , rozl. 32845 mr. Sąd gm. okr. III i st. pocz. we wsi Wołoska Wo la, o 5 w. W skład gm. wchodzą Dalekikąt, Dębowiec, Dominiczyn, Helenin, Jagodno, Ję drzejów, Józefin, Komarówka, Kozubata, Lejno, Lipniak, Łomnica, Łysocha, Małków, Michelsdorf, Przymiarki, Seńków, Urszulin, Wielkopole, Wicencin, Wereszczyn, Wereszczyńska Wola, Wu jek, Wytyczno, Wytycka Wola, Zabrodzie, Zagłębokie, Załęcze, Zamłyniec, Zastawie, Zawadówka, Zeńki i Zbójno, Br. Ch. Wereszewszczyzna, ob. Wereszczeńszczyzna. Wereszków, dobra, pow. czerykowski, dziedzictwo Hołyńskich, 621 dzies. 90 roli, 25 łąk, 321 lasu. Weresznia na mapie Chrzanowskiego, Wersznia u W, Pola, rzeczka, w pow. trockim, ob. Wierzchnia. Wereszyca al. Wereszycki potok, lewy dopływ Dniestru, wypływa z wyżyny działu lwowsko tomaszowskiego, którego wodami leśnemi się zasila. Można ten potok uważać za granicę wyżyny podolskiej od zachodu. Od doliny W. ku wschodowi wyżyna podolska podnosi się lekkiemi terasami, aby nad kotliną; Pełtwi wznieść się dość stromo; ku zachodowi od doliny potoku wznosi się południowy stok działu lwowskoto maszowskiego. Sam potok powstaje z czterech strumieni, w wązkiej dolince śródleśnej, w płn. części obszaru wsi Wereszyca, w pow. gródeckim, pomiędzy leśnymi rewirami, zwanemi Wereszyca od zach. a Maliszewskim od wschodu, śród wyniosłości sięgających od 339 do 385 mt. npm. Bieg W. od źródeł do wejścia w staw Janowski jest południowowschod. , ztąd do Malczyc południowy, z Malczyc do Kamienobrodu zachodni, a ztąd do ujścia głównie południowy. W. płynie najpierw przez wieś tego nazwiska, następnie granicą tej wsi od Lelechówki, dalej przez Lelechówkę, gdzie przepływa utworzony tamże staw wzniesienia 304 mt. npm. ; ztąd płynie przez Janów, przepływa staw Janowski wzniesienia 295 mt. Dolina potoku mająca w Lelechowce kolo stawu niemal 1 klm. rozszerza sie w Janowie do 5 klm; jest podmokła i moczarzysta. Dolinkę tę otoczyły lesiste garby które okolicy wiele uroku dodają. Z północy wznosi się Taborówka góra 363 mt. ze zachodu Próchnik 357 mt. , dalej na połd. miasteczko Janów 316 mt. ze wschodu zaś Podkamienna 348 mt. , Ostry garb 356 mt. . Na płd. zwęża się dolina, a w jej zagłębiu rozlewa się staw Janowski, który jest po części rozszerzonem korytem W. i pot. Stawki, do niej wpadającego. Staw Janowski długi jest przeszło 2 klm. , zaś szeroki do 1 1 2 klm. Nad stawem wznosi się ze strony wschod. Królewska skala, zwana tak na pamiątkę pobytu Jana III. Sterczy ona z lasów mieszanych, zupełnie naga. Po opuszczeniu stawu płynie W. wązką błotną doliną, oczeretem zarosłą, przez Zalesie, następnie przepływa przez wązki a długi staw w Stradczu, przechodzi pomiędzy Makarową górą 361 mt. a górą Stradcz 364 mt. , z cerkwią na wierzchołku i długą grotą. Widok z góry rozległy na nizinę, opierającą się u podnóża Karpat pod Przemyślem. Ze Stradcza płynie W. przez kol. Rothenhan i Porzecze Ja Wereszczyn Wereszczyn Wereszczynowo Wereszewszczyzna Wereszyca nowskie. Od Porzecza przedarłszy się ciasnym wyłomem koło Stradeckiej góry wypływa na rozlegle błotniste laki, które ścielą, się po lew. brzegu. W. wzn. 284 mt. . Po praw. brzegu wznoszą; się pagórki 322 mt. i Seredny horb 311 mt. . Te wzgórza opłukuje nurt W. Pomiędzy Malczycami i Stronną, z jednej a Zalużem i Powitnem z drugiej strony lęgi zwężają się i tworzą; dość ciasną, dolinę. Na obszarze Malczyc i Wronowa szerokość lęgów wynosi do 2 1 2 klm. a między Stronną, i Powitnem do 1 2 klm. Od Malczyc tworzy W. rodzaj jaru na obszarze tej wsi, tudzież Stronny, Powitna, Zuszyc i Coniowa, pomiędzy wzgórzami wznoszącemi się do 300 mt. W Kamienobrodzie płynie W. znowu lęgami, 1 1 2 klm. szerokiemi, poczem wpada do stawu Gródeckiego, zwanego w części północnej od wsi nadbrzeżnej Drozdowice, stawem Drozdowieckim. Największa rozciągłość z pln. na pld. wynosi przeszło 5 klm. a od zach. na wschód 1 1 2 klm. Przeplynąwszy staw ten wpływa w odległości 2 klm. do stawu Czerlańskiego, długiego 3 klm. , szerokiego 1 klm. Przebywszy niespełna 1 Mm. wpływa do stawu Lubienieckiego, którego długość 2 1 2 klm. a szerokość do 1 1 2 Mm. Dalej płynie przez Porzecze Lubieńskie, Porzecze Zadwórne, Katarzyńce i w Jakimczycach wpada do stawu. Od stawu Lubienieckiego aż dotąd płynie W. śród błotnistych miejscami lęgów. Staw ostatni rozlewa się p. n. Kliteckiego stawu na obszarze Jakimczyc, Klicka i Komarna na długość przeszło 3 Mm. a wszerz 1 2 klm. Od Komarna Wereszyca jest ujęta w kanały aż do ujścia do Dniestru. Na tej przestrzeni istniały olbrzymie stawy, dziś spuszczone i w części osuszone. Wielkie jeszcze przestrzenie zalegają, biota, bagna, a w czasie wezbrania wód stają, pod wodą, tak źe tylko groble utrzymują komunikacye. Na tej przestrzeni przepływa W. Komarno, Brzezice, granicą Nowej Wsi a Podolin, przez Podoliny, granicą. Podolin a Podzwierzyńca, przez Monasterzec i w Powerehowie wpada do Dniestru. Długość W. wynosi przeszło 60 Mm. Dopływy W. z praw. brzegu w Kamienobrodzie potok b. n. , odpływ stawów Wolickiego, Dobrostańskiego i Białogórskiego. Drugi potok b. n. przychodzi z Rzeczyczan, płynie przez Drozdowice i w Gródku uchodzi do stawu. Potok Zaszkowice płynie z Koropuża, granicą, pow. gródeckiego a rudeckiego, następnie przez Zaszkowice w pow. gródeckim i w Porzeczu Zadwórnym uchodzi do W. Dolina potoku w górn. biegu wzn. do 287 mt. , przy ujściu 269 mt. Pot. Krupka płynie z Hoszan, przez Koropuż, Chyszowice w pow. rudeckim, następnie granicą, pow. rudeckiego a gródeckiego, przez Buczały, na granicy Horbuli a Porzecza Zadwórnego uchodzi do W. Dohna wzn. od 295 do 285 mt. Potok Smotrycz, zwany w górnym biegu Podłużnym ob. , płynie z Podhajczyk w pow. rudeckim, następnie przez Koropuż, Chyszowice, Chłopy, granicą. Buczał a Chłopów, granicą. Komarna a Litewki i na granicy Klicka uchodzi do stawu Kliteckiego. Z Chłopów przypływa potok b. n. , od Tuligłów pot. Łukacz, z nim łącząsię wódy ujęte kanałami z Kiodeł i Koniuszek Królewskich. Potok Grzęski płynie z Hołodówki i Małpy. Do niego uchodzą kanały osuszające okolicę. Z lew. brzegu dopływy W. nie są, tak liczne i znaczne. Pot. Rudaczka płynie z pod Małatyna 345 mt. , przez Wiszenkę Mułą, i W. a przebywszy staw przyjmuje nazwę Sawiny, w Majdanie przepływa dwa stawy i uchodzi do W. Ze Stawek płyną, przez błota 299 mt. trzy potoki, z których dwa wschodnie tworzą pot. Stawki, a trzeci z pot. Stawki ma wspólne ujście w Janowie do stawu. Stara Rzeka płynie przez Dąbrowicę, Łosinę, Łosniska, Domażyr, gdzie zwana jest pot. Domażyrskim, dalej przez Karaczynów, pod nazwą Starej Rzeki przez Wroców, przepływa staw Malczycki, dalej granicą, Załuża a Malczyc i w Powitnie uchodzi do W. Zbiera ona dopływy od wschodu a mianowicie pot. Białohorski, wypływa na terytoryum głównego dworca kolei we Lwowie i płynie przez Białohorszcze, drugi pot. Zimna Woda wypływa w Sokolnikach, płynie granicą Sokolnik a Skniłówka, przez Skniłów, Zimnowódkę i Zimnowodę. Oba potoki wpadają, do stawu Strychowaleckiego, poczem jako jeden odpływają, przyjąwszy pot. z Rzesny Buskiej, do stawu w Karaczynowie, a stąd odlewają się do pot. Domażyru. Tak więc zachodni obszar Lwowa przez pot. Białohorski, Domażyr, Wereszycę i Dniestr należy do stoku morza Czarnego. Pot. Gasicka płynie przez Rumno i staw w Andryanowie, śród błot Brzezia i Łowczyc, Z lew. brzegu dopływa do niego z Tatarynowa i Podzwierzyńca Mały Potok. Gasiska p. n. Młynówki uchodzi do W. Całe dorzecze W. przedstawia się jako podmokła, miejscami bagnista, torfowiskami zaległa okolica. Dopływy W. są odlewiskami stawów. Okolica tedy wilgotna, w opady obfita. Suma opadu w Janowie w r. 1890 wynosiła 866 milim. , idąc za biegiem Wereszycy maleje ona na 800, 700 a wreszcie koło ujścia już tylko 500 milm. Maleją tedy opady nad W. w miarę jak się kraj ku płd. obniża i jak ubywają stawy a błota się osuszają Mapa wojsk. , 5, XXIX, 6, XXIX i 7, XXIX, St. Majerski. Wereszyca al. Wereszyce, wś, pow. gródecki, 25 klm. na płn. od Gródka, 12 Mm. na płn. zach. od Janowa koło Lwowa sąd pow. , urz. poczt. . Na płn. leży Wiszenka Mała, na wsch. Majdan, na płd. Lelechówka, na płd. zach. i zach. Starzyska pow. jaworowski. W płn. stronie obszaru powstaje Wereszyca, dopł. Dniestru. Wzdłuż granicy wsch. płynie lewy dopł. Wereszycy, Rudaczka. Zabudowania leżą w dolinie Wereszycy. Na płd. zach. grupa domów Słoboda. Obszar przewa Wereszyca Werezna żnie lesisty. Własn. więk. ma roli or, 311, łąk i ogr. 169, pastw. 83, lasu 5692 mr. ; wł. mn. roli or. 1443, łąk i ogr. 297, pastw. 251, lasu 205 morg. W r. 1880 było 81 dm. , 530 mk. w gm. , 8 dm. , 42 mk. na obsz. dwor. 535 gr. kat. , 20 rz. kat. , 17 izr. ; 531 Rus. , 24 PoL, 17 Niem. . Par. rzym. kat. w Janowie, gr. kat. w miejscu, dek. gródecki. We wsi jest cerkiew p. w. Narodz. N. M. P. Według pamiętnika Krechowskiego stał tu niegdyś monaster bazyliański. Za czasów Rzpltej należała wś do dóbr kor. , ststwa gródeckiego. W aktach z XV w. zwie się wś Wereszezycą albo Brzeszczycą, a dopiero w XVI w. przybiera obecną nazwę. W lustracyi z r. 1570 Rkp. Os. , 2834, str. 250 czytamy W tej wsi nazwano ja Wrzesica jest ludzi osiadłych na 8 dworzyszczach na rolach niepomiernych 41. Czynszu pewnego nie masz na nie postanowionego, jeno wszyscy ogółem składają się secundum et qualitatem fundi zł. 8 gr. 21. Tamże dorocznych ludzi, którzy odkupują robotę, jest 3; wszyscy razem dają. zł. 8. Zagrodników jest 5, każdy z nich daje po gr. 6, co czyni 1 złp. Tokarz, który teź tam mieszka, daje czynszu do roku gr. 36, co czyni 1 zł. 6 gr. Służków jest 7, którzy nie nie dają. , jedno na służbie są zamkowej. Pop ruski dawa czynszu zł. 2. Poczty gromada wszystka składa się gr. 24. Z karczmy dają z kapłonami na rok zł. 20 gr. 6. Miodu dannego od bartników przychodzi na każdy rok 56 rączek, każda po gr. 24, co czyni zł. 45 gr. 6. W lustracyi z r. 1662 1. c, str. 237 czytamy Ta wieś zdawna na dworzyszczach 29 zasiadła. Poddanych w niej przed wojną było 50, teraz ich tylko 17, którzy siedzą, na dworzyszczach 8. Czynszu z każdego dworzyszcza po gr. 15, co czyni zł. 4. Owsa, kapłonów, gęsi, jajec, kur nie dają. podług dawnego zwyczaju. Robić powinni z dworzyszcza dni 6 w tydzień, lubo sprzężajem, lubo pieszo. Miodu dannego powinni dawać z dworzyszcza po rączce; przychodzi teraz rączek 8, co czyni zł. 12. Dziesięciny owczej dostało się tego roku jagniąt 4, po 1 zł. 15 gr. , co czyni zł. 6. Pop jest w tej wsi, daje zł. 2. Hajduczyzny dają zł. 7 gr. 15. Karczmy tu są. dwie; z jednej daje karczmarz zł. 38 i kamień łoju na zł. 2. Kapłonów przedtem dawali po 4; teraz nie dają. Z drugiej także daje zł. 38 i kamień łoju na zł. 2. Kapłonów także nie daje. Służków w tej wsi było 7; teraz ich jest 6, którzy z listami, gdzie im każą, jeździć powinni. Młyn przy tej wsi o jednem kole na potoku. Mielnik na trzeciej mierze postanowiony, czynszu żadnego nie daje, jedno z siekierą do dworu iść powinien. Tenże wymiaru daje tego roku półmiarków 25 po 1 zł. Suma prowentu z tej wsi czyni 137 zł. 9 gr. D. 30 marca 1616 r. wydają odpis lustracyi tej wsi Stanisław Wapowski, kasztelan przemyski, Hieronim Mieloński, sekretarz król. , Felicyan Grochowski, lustratorowie, i Jan Białobrzeski, pisarz skarbowy, do wojew. ruskiego i wołyń skiego naznaczeni ob. Arch. krajowe we Lwo wie, C, t. 385, str. 1014 i t. 484, str. 582. Ulryk Werdum pisze w swej podróży Jest to wcale mała wieś, z kościołem z drzewa, jak pra wie wszystkie kościoły po wsiach, jako i więk szość domów. Okna tutaj i w wielu innych miejscach były z pęcherzy rybich, przytwier dzonych do drewnianych prątków zamiast kitu Liske, Cudzoz. w Polsce, str. 84. Podania od noszące się do W. podało Słowo Lwów, 1863, 72. Lu Dz. Wereszyce 1. część wsi LubyczaKniazia, pow. Rawa Ruska. 2. W. , wś, pow. gródecki, ob. Wereszyca. Wereszyn, niekiedy też Wereszczyn, wś i fol. , pow. hrubieszowski, gm. Kryłów, par. r. 1. Nabróż, odl. 21 w. od Hrubieszowa, posiada cerkiew drewnianą paraf. , szkołę początkową. Istniała tu dawniej plantacya tytuniu. W 1827 r. było 52 dm. , 357 mk. , par. Gródek. W r. 1876 fol. W. rozl. mr. 1005 gr. or. i ogr. mr. 518, łąk mr. 139, lasu mr. 320, nieuż. mr. 28; bud. mur. 4, drew. 12; płodozm. 4 i 9pol. ; las urządzony, pokłady torfu. Wś W. os. 63, mr. 795. Cerkiew, filia par. Wiszniów, erekcyi niewiadomej. Wereteja 1. al. Weretejski Moch, błoto, w pow. orszańskim, w gm. Tuchin Nowy, około wsi Ostrowa, położonej na wzniesieniu, stanowią cem wyspę śród błota. Największa długość wy nosi li a szerokość do 5 w. ; zajmuje 3450 dzies. Uchodzi do niego ruczaj Zawosinka, wypływają zaś ruczaje Werchita, Wiazówka i Wmeńka. Pokryta jest przeważnie krzakami łoziny. W bło cie W. ginie dział wodny pomiędzy systematem Dniepru i Dźwiny, wchodzący do pow. orszań skiego z gub. smoleńskiej i pojawiający się zno wu pomiędzy wsiami Dubińce i Kamionka. W okolicy znajdują się najwyżej położone pun kty w gubernii, sięgające od 800 do 900 st. npm. 2. W. , ob. Werecieja. J. Krz. Weretejki, wś, pow. wilejski, w 3 okr. poL, gm. i ok. wiejski Norzyca o 5 w. , 56 dusz rewiz. ; należy do dóbr Łasica, Okuszków. Weretelnica, uroczysko, pow. grodzieński, w 1 okr. poL, gm. Hoża, o 21 w. od Grodna. Weretiugi, ob. Wereciuga. Weretiuki, ob. Wereciuga. Werewczyna, rzeczka, w gub. chersońskiej, prawy dopływ Dniepru, poniżej Ingulca. Werewojsza, wś, pow. orszański, gm. Barań o 5 w. , zapasowy śpichlerz gminny. Werezdzie, grupa domów w Lublińcu Nowym, pow. cieszanowski. Werezna, mylnie ob. Dymarka, za Wereśnia. Werezuby, wś, pow. mścisławski, gm. Bochota, 45 dm. , 262 mk. Wereszyce Wereszyn Wereteja Werezuby Werezdzie Werewojsza Werewczyna Weretiuki Weretelnica Weretejki Wereszyce Were e Wergań Werglinówka Wergunie Werhów Werhuny Werkały Werki Werkały Wereże, zaśc. , pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol, o 63 w. od Nowoaleksandrowska. Wergań al. Werganie, Nowy i Stary, dwie wsi, pow. oszmiański, w 3 okr. pol. , gmina i dobra, Wolskich, Lipniszki o 4 w. , o 51 w. od Oszmiany a 22 w. od Dziewieniszek, mają 42 dm. , 233 mk. katol. W 1865 r. W. Nowy miał 34 a W. Stary 68 dusz. rewiz. W skład okręgu wiejskiego wchodzą, wsi W. Nowy i Stary, Czobryno, Bulki, Kowale i Niekrasze, w ogóle w 1865 r. 270 dusz rewiz, wlośc. uwłaszczonych. Werglinówka 1. folw. , pow. nowogródzki, w 3 okr. pol, gm. i par. katol. NowaMysz, o 67 w. od Nowogródka. 2. W. , uroczysko leśne, pow. nowogródzki, w pobliżu rzki Koczereszki i uroczyska t. naz. , w gm. NowaMysz, o 5 w. od st. dr. żeL mosk. brzeskiej Lesnaja. A. Jel. Wergunie, mko, pow. chorolski gub. połtawwskiej, o 7 w. na płn. wschd od Chorola, ma 227 dm. , 1608 mk. Założone w 1669 r. Werhów, chutor, pow. owrucki, gm. Iskorość, par. praw. Wyhów o 6 w. . Werhuny, wś na lew. brzegu Taśminy, pow. czerkaski, w 1 okr. pol, gm. Werhuny, o 15 w. od Czerkas, ma 2466 mk. W 1741 r. było 80 sadyb, w 1863 r. 1725 mk. prawosł. i 26 żydów. Części wsi noszą nazwy Charkówka i Kumejki. Położona na pln. krańcu pasu piaszczystego, ciągnącego się po nad Taśminą ku Czehrynowi, rozrzucona na przestrzeni 5 w. , posiada cerkiew p. w. św. Trójcy, z drzewa wzniesioną w 1730 r. i uposażoną 64 dzies. ziemi. Pomiędzy mieszkańcami rozpowszechnione pszczelnictwo. Wś wchodziła w skład sstwa czerkaskiego obecnie należy do okręgu czerkaskiego dóbr państwa. Gmina W. składa się z 7 okręgów starostw wiejskich, obejmuje 7 wsi, mających 1385 dm. , 12209 mk. , 14141 dzies. ziemi 13622 wlośc, 208 dworskiej, 311 cerkiewnej. Werkały, białorus. Warkały, wś i folw. , pow. ihumeński, w 1 okr. pol. i par. katol. Uzda, gm. par. praw. , st. poczt. i sąd Szack o 10 w. , o 80 w. od Ihumenia. Wś ma 14 osad. Włościanie za poddaństwa mieli na każdą chatę przeszło po 26 morgów, odrabiali na rzecz dziedzica po 156 dni pieszych i po tyleż sprzężajnych, przytem po 8 dni gwałtów od osoby i dawali daniny. W 1861 r. przy formowaniu listów nadawczych oceniono dzień sprzężajny 15 kop. , pieszy po 10 kop. ; daniny kurę 7 1 2 kop. ; 10 jaj 1 2 kop. ; 2 kopy, grzybów 15 kop. ; 2 garnce orzechów 5 kop. ; jagód leśnych garniec 5 kop. ; lnu funt 10 kop. ; chmielu 8 funtów 40 kop. i wyliczono czynsz roczny na 43 rub. 5 kop. , z którego późniejsza komisya weryfikacyjna strąciła większą połowę. Niegdyś W. leżały w ks. słuckiem, jako własnośc ks. słuckich Olelkowiczów i przez zapis ostatniej ks. Zofii mężowi Januszowi Radziwiłłowi, 1612 r. przeszły do imienia Radziwiłłów. W posiadanych dokumentach znajdujemy wzmiankę pod 1572 r. , że w dniu 15 kwietnia otrzymał w zastaw W. za 100 kop. pieniędzy zapewne gro szy od Jana Szczerbiny zapewne plenipotenta ks. słuckiego niejaki Szabłowiński. W 1601 r. Janusz Radziwiłł, będąc już mężem Zofii Olelkowiczówny oddaje W. w zastaw Pruszyckiemu na mocy dokumentu z d. 17 października. W 1620 r. był proces Pruszyckiego z Radziwiłem o W. , które w 1626 r. widzimy już w zastawie u Hrebnickich. Dokument 1680 r. wykazuje W. we władaniu zastawnem Korsaków, wydzierżawiają cych je Janowi Duszewskiemu. W r. 1694 za stawnicy Korsakowie ustępują swych praw na W, małżonkom Wojnom, którzy w r. 1695 intromitują się do W. W r. 1733 Wojnowie ustępu ją swych praw na W. Chodorowskiemu, ale wkrótce, gdyż w r. 1736 byli tu jako wieczyści właściciele Bendinellowie, a w r. 1739 Petronela Bendinellowa odprzedaje W. Oskierce, dziedzico wi Szacka. Między Oskierkami a sąsiadującymi Radziwiłłami, toczyły się ciągłe spory o granice, a w r. 1751 rozpoczął się proces pomiędzy Os kierkami i ks. Hieronimem Radziwiłłem, chorążym i podczaszym litewskim. Choć książę zmarł w r. 1760, to sukcesor jego i brat Michał Kazimierz Radziwiłł prowadził dalej proces, aż dopiero w r. 1764, już za dziedzictwa ks. Karola Panie kochanku, Oskierko, referendarz lit. , uzyskał dekret generalny, przeciwko któremu Radziwiłł zaapelowawszy, pozwał Oskierkę w r. 1768 przed instancyę Ultima. Zdaje się, że odtąd Os kierkowie władali już swobodnie W. Około r. 1755 cześnik lit. Oskierko oddał w zastaw W. Pawłowiczowi, a w r. 1778 Józef Gerwazy Os kierko puszcza W. w dożywotnie władanie Lu dwikowi Hruszwiekiemu i małżonce jego Zofii z Jaworzyńskich. Następnie przyszło do zupeł nego okupna W. na rzecz Hruszwickich. Michał Hruiszwicki, jeden z trzech synów Ludwika, po siadłszy W. , fundował tu kościołek filialny, który został zamknięty około 1850 r. Po śmieci Mi chała Hruszwickiego W. wzięła córka Michalina, wydana za Tadeusza Obrąpalskiego, prezydenta izby cywilnej mińskiej; syn zaś Michała Rudolf odziedziczył fol. Michałów, oddzielony od W. Michalina Obrąpalska po śmierci męża zawarła powtórnie związki z Arkadyuszem Szystowskim, po jej zaś śmierci W. przeszły na własność syna jej Mieczysława Szystowskiego, profesora aka demii inżynierów. Oszuszył on tu znaczne prze strzenie błot, przez co się dziś stały urodzajnemi. Obszar W. wynosi przeszło 53 włóki, w gruntach lekkich, piaszczystych; łąk i past wisk dużo, rezydencya porządna. Przed laty kilkunastu W. miały obszar nieco większy, lecz częśó zwana Waniacze oddzieloną została na schedę Józefa Obrąpalskiego. A. Jel Werki Borki, dziś Borki Wyrki, wś, pow. siedlecki, gm. Jasionka, ob. Borki 1. Według reg. pob. pow. łukowskiego z r. 1631 WerkiBorki, teź Wirki, wś szlachecka, w par. Zbuczyn, miała w jednej części 1 lan, w drugiej części lan. 1 1 2 W r. 1580 p. Daniel Borkowski od siebie i sąsiad od 4 włók, co sami orzą. płaci fl. 2, od pól koła korzecznego gr. 6, od komornicy bez bydła gr. 2, suma fl. 2 gr. 8 Pawiński, Małop. , 384, 396, 415. Werki 1. wś, pow. dzisieński, w 2 okr. pol, gm. Bohiń o 21 w. , okr. wiejski Domasze, o 114 w. od Dzisny, 4 dm. , 43 mk. kat. w 1865 r. 18 dusz rewii. . 2. W. , folw. nad Dźwiną, pow. dzisieński, w 4 okr. pol, gm. Mikołajewo, okr. wiejski Werki, o 14 w. od Dzisny. Niegdyś attynencya Hrehorowicz, Jesmanów, z eksdywizyi nabywa Michanowicz, później wiano córki jego Weroniki Medunieckiej, dziś syna jej Cezarego. W skład okręgu wiejskiego wchodza, wsi Dziechcierowo i Tymoszkowo, w ogóle 67 dusz rewiz. 3. W. , zaśc. szl. nad potokiem, pow. święciański, w 2 okr. pol, o 70 3 4 w. od Święcian, 1 dm. , 5 mk. katol. 4. W. , folw. z parkiem i pałacem na praw. brzegu Wilii, o 508 w. od jej źródeł, pow. wileński, w 1 okr. pol, gm. Rzesza, okr. wiejski i par. Werki, o 7 w. na płn. wschód od Wilna, w prześlicznem położeniu, ma 182 mk. 26 prawosł, 127 katol. , 4 ewang. , 25 żydów. Parafia katol. Werki, z kośc. św. Krzyża w odległej o 1 1 2 w. wsi Kalwarya ob. , należy do dekanatu wileńskiego zamiejskiego i liczy 4100 wiernych. Kaplice w Rzeszy i Czerwonym DwoTze. Okrąg wiejski obejmuje wsi Babińce, Bołtupie, Bukiszki, Fabianiszki, Krzyżaki, Nowosiółki, Oszkińce, Rzesza, Skiersinie, Szyszkinie, Stawiszki, Turniszki oraz zaśc Dworzyszcze, Krempl i Siemieniszki, w ogóle w 1865 r. 351 dusz rewiz. włośc, . uwłaszcz. , i 112 b. włościan skarbowych. Nazwę W. wywodzą, od wyrazu lit. werkt, znaczącego płacz. Tu bowiem, podług podania, znaleziony został w gnieździe orlem Lizdejko, słynny potem w dziejach litewskich krewekrewejte arcykapłan pogański. W 1387 r. W. nadane zostały przez Władysława Jagiełłę biskupom wileńskim, którzy stale tu odtąd przebywali latem. W 1390 r. Witold, połączony z Krzyżakami, wygrał tu walną bitwę z w. ks. Skirgajła, a w 1659 r. ks. Dołgoruki i Chowański wygrawszy bitwę pod W. , wzięli do niewoli hetmana poln. lit. Gosiewskiego. Zamek tutejszy założony został w XVII w. przez Konstantego Brzostowskiego, biskupa wileńskiego. Około 1780 r. W. przeszły na prywatną własność Ignacego Massalskiego, bisk. wileńskiego, który wzamian oddal kapitule majętność swoja Czerwony Dwór. Biskup Massalski chciał z W. uczynić ordynacyę dla Karola Józefa de Ligne, męża jednej z swych krewnych, iw tym celu wzniósł w 1782 r. zachowane dotychczas w części wspaniałe budowle pod kierunkiem Wawrzyńca Gucewicza. W gmachu była kaplica, wielkie i okazałe sale, teatr domowy i t. p. Sprowadził nadto na górę wodę i założył obszerne ogrody. Ks. de Ligne w pa miętnikach swoich wspomina, że W. są. szczęśli wem dzieckiem natury; jedna rzeka większa, trzy mniejsze, łańcuch gór dzielący dwie doliny. Cztery wodospady, trzy wyspy, fabryki, zamki, młyn, port, ruina, dwa klasztory, swiątynia Ba chusa, świątynia unii, obelisk, mosty, wszystko to przyczynia się do świetności tej rezydencyi ob. Tyg. ilustr. , 226 z r. 1887. W 1792 r. zmarł ks. de Ligne, pozostawiwszy jedyną, córkę, wydaną za hr. Potockiego, który objął W. po śmierci biskupa Massalskiego 1794 r. w War szawie, wkrótce je jednak wraz z innemi dobra mi puścił w obce ręce. Następnie posiadał W. Stanisław Jasieński, b. marszałek pow. wileń skiego i kawaler maltański, po którym nabył do bra Ludwik ks. Witgenstein. Przebudował on pałac, założył piękny ogród i cieplarnią. , obszer ny murowany dom folwarczny z zegarem wieżo wym i inne budowle gospodarskie. W pobliżu folwarku znajduje się fabryka papieru, własność poprzednio Auera, następnie kolejno Hejmana, Pilchau, kupca Czernoszwarca. Widoki W. po dał Wilczyński w swem Album oraz Tygodnik Ilustr. 215 z 1872 r. . Ob. także Tyszkiewi cza Wilia, str. 275. J. Krz. Werki al. Wyrki, przysiołek wsi Majdan Stary, pow. kamionecki. Werkielany, folw. nad potokiem, pow. oszmiański, w 1 okr. poL, gm. Soły, o 24 w. od Oszmiany, 1 dm. , 32 mk. katol. ; w 1865 r. własność Hryniewskich. Werkieniany, wś, pow. wiłkomierski, w 5 okr. poL, gm. Onikszty, o 90 w. od Wiłkomierza. Werkieniki, wś włośc, nad potokiem Cycysznia, pow. trocki, w 3 okr. pol, o 46 w. od Trok, 9 dm. , 86 mk. katol. Werkijewka, mko nad rz. Bohaczką, pow. nieżyński gub. czernihowskiej, o 12 w. na płn. od Nieżyna, przy trakcie do Czernihowa, ma 585 dm. , 5870 mk. , 2 cerkwie, szkolę ludową. , cukrownię z produkcyą, na 40000 rs. . Założone w 1635 r. ; w 1764 r. było mtem sotniczem pułku nieżyńskiego. Werkowo, Vrkow w r. 1252, Wyrkowo r. 1360 1532, Werkowo r. 1577, Birkowo, wś i folw. , pow. wągrowiecki, o 5 klm. na płd. wschód od Łekna, na starym trakcie do Żernik i Janowca, wzn, 102, 7 mt. npm. Zach. częśó obszaru W. przebiega tor dr. źel. z Rogoźna do Domasławka; wody łączne spływają z jez. Redgoskiem do Wełny; par. i st. dr. żel. w Kozielsku o 3, 3 klm. ; poczta w Łeknie. Wś ma 4 dm. , 34 mk. katol. i 95 ha 88 roli. Folw. 4 dm. i 84 mk. , wchodzi w skład okr. dwors. Niemczynek, należy zaś do majętności stępuchowskiej i obejmuje 401. 30 ha 248 roli, 65 łąk, 6 pastw. , 72 lasu i 8 nieuż. ; czysty doch. z ziemi 4236 mrk; właścicielem jest Adolf Moszczeński. W r. Werkielany Werkowo Werkijewka Werkieniki Werkieniany Werki Werki Wernegitten 1252 Przemysław I dal cystersom łekneńskim przeniesionym do Wągrówca wzamian za Kiedrowo wś Werkowo, którą odłączył od dzielnicy zrazimskiej i wcielił do łekneńskiej; r. 1360 po siadał W. kasztelan rogoziński Chwał, którego w 3 lata potem spotykamy na tem stanowisku w Nakle. R. 1360 w dniu 28 kwiet. podejmo wał on w pobliskim Kobylcu Wierzbieta, kaszte lana pozn. , ststę wielkopolskiego, i innych, wo bec których zagodził spory własne z klaszto rem łekneńskim, dając cystersom swój Kobylec, dopłacając 30 kop. gr. i biorąc od klasztoru w zamian Oleśno i Chawłodno. R. 1370 należa ła dziesięcina z W. do proboszczów łekneńskich Kod. Wielkop. , n. 301, 1430, 1500, 1631. Za czasów Łaskiego pobierał proboszcz łekneński dziesięcinę z ról dziedzicznych; kmiecie płacili mu po groszu z dymu, a zagrodnicy po pół gro sza; dziesięciny z łan. km. brał pleban w Kisz kowie już przed r. 1426; probostwo stępuchowskie posiadało na W. łan ziemi z łąkami Lib. Ben. , I, 70, 108, 143, z odniesieniem do nieznane go zkądinąd Bierkowa. W r. 1577 było tu 3 ślady km. , a później póltrzecia. Przy schyłku zeszłego wieku posiadał tę wś M. Moszczeński, dziedzic Stępuchowa. E. Cal. Werkowski al. Werkowcy, zaśc, pow. dzisieński, w 2 okr. poL, gm. Bohiń o 19 w. , okr. wiejski Domasze, 8 dusz rewiz. Werkowszczyzna, ob. Werekowszczyzna. Werkszany, wś, pow. wileński, w 2 okr. poL, gm. Mejszagoła o 12 w. , okr. wiejski JurjewoGiejszyszki, 29 dusz rewiz. ; należy do dóbr Ojrany, Giedrojciów. Werliga, zaśc, pow. wileński, w 2 okr. poL, gm. Malaty o 10 w. , okr. wiejski Bijuciszki, 1 dusza rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Pacuny. Verlorenwasser, pow. karniowski, ob. Stracona Woda, Werłoka, grupa domów we wsi Lubycza Kniazie, pow. Rawa Ruska. Werłooki al. Wyrłook, wś nad ruczajem Koroboczką, pow. radomyski, w 2 okr. poL, gm. Kiczkiry, o 4 w. na zachód od Radomyśla, ma 520 mk. Podług Pochilewicza w 1784 r. było 35 dm. , 180 mk. ; w 1863 r. 448 mk. , obecnie zaś 587 mk. prawosł. i 37 żydów. Włościanie, w liczbie 215 dusz rewiz. , uwłaszczeni zostali na 820 dzies. , ocenionych na 17990 rs. , ze spłatą po 1079 rs. 40 kop. rocznie. Posiadłość większa wynosi 733 dzies. ziemi użytkowej i 685 lasu. We wsi cerkiew p. w. św. Mikołaja, z drzewa wzniesiona w 1776 r. na miejsce dawniejszej i uposażona 49 dzies. ziemi. Na gruntach wsi przechodzi dawny wał. W połowie zeszłego wieku wś należała do Jakuba Jerlicza, w 1784 r. Kajetana Olizara, stolnika koronnego, następnie Kruszyńskich, od 1837 r. Jordana Kacickiego, od którego nabył Jakuba Boruchowski, obecnie od 1883 T. barona Bolesława von Klodta. Wermiany 1. okolica, pow. telszewski, w 1 okr. poL, gm. Gadonów, o 14 w. od Telsz. Posiadają tu mieszczanin Giedwiłło 76 dzies 8 lasu, l 1 3 nieuż. ,, włośc. Glezarowa 26 dzies. , szlachcic Godlewski 40 dzies. 3 nieuż. , Dzierżanowscy 66 dzies. 20 lasu, 3 nieuż. , Krzyżewiczowie 235 dzies. 20 lasu, 11 nieuż. , Mikiewiczowie w W. i Mitkajciach 141 dzies. 42 lasu, 2 1 2 nieuż. , Piekarscy 127 dzies. 27 lasu, 5 nieuż. , Raczkowscy 12 dzies. 1 1 2 nieuż. , Szymkiewiczowie w dwóch częściach 104 dzies. 2 lasu, 2 nieuż. , włośc Wilkas 24 dzies. 2. W. Nerymdajcie, tamże, własność Pleśniewiczow, 57 dzies. 3 lasu, 1 1 2 nieuż. . Wermiński, las obok wsi Popudni, pow. lipowiecki. Wermitis Jar, w pow. bałckim, pod wsią Wychwatyńcami, przypiera do Dniestru. Wermiten, wś, pow. świętosiekierski, st p. Heiligenbeil. Wernaja, nieistniejąca pod tą nazwą wś, w pow. ostrogskim. Podług reg. pob. pow. łuckiego z 1577 r. sioło ziemian ostroskich, płaci od 5 dym. pól dworz. , 3 na ćwierć, 5 ogr. Jabłonowski, Wołyń, 39. Wernar, węg. Vernar, wś, w hr. goemoerskiem Węg. , na granicy hr. spiskiego, w malowniczem położeniu, u podnóża góry KralowaHo la Królewska Hala. Wś wznies. 778 mt. npm. , ma kościół fil. , st. poczt. , 666 mk. , chów bydła, wyrób gontów, desek, naczyń drewnianych. Rozległe lasy, w których wytryskują potoki Wernarski ramię Hornadu i Hnilec dopł. Hornadu. Werndorf, dobra i wś, pow. trzebnicki, par. ew. Massel, katol. Kotzerke. W r. 1885 dobra miały 164 ha, 3 dm. , 45 mk. 15 katol. ; wś 220 ha, 36 dm. , 176 mk. 5 katol. Wernegitten, wś, pow. licbarski, st. poczt. Heilsberg. Wernejówka, przyl. wsi Puławy, w pow. sanockim. Wernele, wś, pow. lucyński, na lewo od dr. ze wsi Korsówki do mka Marienhauzen. Pod wsią wznosi się góra Naudyskołns al. Pieniężna góra. Werneragis, zaśc, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol, o 72 w. od Nowoaleksandrowska. Wernerode niem. , wyb. , pow. wejherowski, st. p. Smażyn. Wernerów, fol. , pow. wielkostrzelecki, ob. Gąsiorowice. Wernersdorf, pow. malborski, ob. Pogorzała. Wernersdorf 1. Nieder, Ober i Neu, 1399 Wernhersdorff, dobra i wś nad rz. Bober, pow. bolkowiecki, par. ew. Nieder Wernersdorf, kat. Werkowski Werkowski Werkowszczyzna Werkszany Werliga Werłoka Werłooki Wermiany Wermiński Wermitis Wermiten Wernaja Wernar Werndorf Wernejówka Wernele Werneragis Wernerode Wernerów Wernersdorf Wernershof Werniaki Wernershof Werniuki Wernobil Wernsdorf Wernyhorodek Wermin Landeshut. W r. 1885 dobra miały 593 ha, 4 dm. , 22 mk. ew. ; wś w ogóle miała 601 ha, 165 dm. , 1088 mk. 83 kat. , z tego przypadało na W. Ober 66 dm. , 415 mk. , W. Nieder 80 dm. i 576 mk. , a W. Neu 19 dm. i 97 mk. We wsi kościół par. ewang. od 1742 r. i kościołek filialny katolicki. Przędzalnia lnu i tkactwo. 2. W. , 1369 Wenhersdorf, dobra i wś, pow. świdnicki, par. ew. Rogau, kat. Gross Mohnau. W r. 1885 dobra miały 302 ha, 9 dm. , 139 mk. 52 kat. ; wś 277 ha, 44 dm. , 305 mk. 60 ew. . 3. W, , 1369 Wernhersdorff, wś, pow. jeleniogórski, par. ew. Kaiserswaldau, kat. Voigtsdorf, 223 ha, 47 dm. , 225 mk. 4 kat. . 4. W. al. Brnocice, wś, pow. głupczycki, par. ew. Głupczyce, kat. Babitz. W r. 1889 miała 431 ha, 62 dm. , 368 mk. 1 ew. , szkoła katol. Przy wsi jest stacya dr. żel. wiodącej z Karniowa do Raciborza, o 19 Mm. od. Karniowa. Wernershof, posiadłość, pow. obornicki, o 6 Mm. na płn. zach. od Rogoźna par. , poczta i st. dr. żel; wzn. 78, 6 mt. npm. , nad strugą, która spływa do Wełny. Wchodzi w skład okr. wiejskiego Gościejewa, ma 2 dm. , 30 mk. i 84 ha. Wernershof, wyb. , pow. wejherowski, st. p. Boże Pole. Wernershof, posiadłość, pow. fyszhuzki, st. p. Drugehnen. Werniaki al. Wierniaki, część Czernichowa, pow. zbaraski. Wermin al. Popówka Zasobska, wś, pow. lipo wiecki, przy drodze z Lipowca do mka Żorniszcze, w 2 okr. pol. , gm. Iwańki, o 9 w. od Lipow ca, ma 796 mk. Podług Pochilewicza w 1863 r. r. było 656 mk. prawosł. , 9 katol. i 10 żydów. Posiada cerkiew p. w. św. Anny, z drzewa wznie sioną; w 1762 r. i uposażoną 64 dzies. ziemi. Do 1802 r. wś należała do Strutyńskich, poczem rozpadła sie na części. Przed uwłaszczeniem włościan posiadał tu skarb 300 dzies. i 62 dusz rewiz. poprzednio Zapolskich, Niedziałkowscy dawniej Stamirowscy 64 dusz rewiz. , Nowiń scy dawniej Hulaniccy 62 dzies. , Niesułowscy 213 dzies. i 32 dusz rewiz. , Kaczanowscy 9 dzies. i 7 dusz rewiz. i Błażejewscy 23 dzies i 4 dusze rewiz. J. Krz. Werniuki, część Oleska, pow. złoczowski. Wernobil rzeczka, w gub. kowieńskiej, prawy dopływ Laudy pr. dopł. Niewiaży. Wernsdorf, dobra ryc. wś, pow. królewiecki, st. p. Tharau. Wernyhorodek, wś nad rz. Hujwą, , pow. berdyczowski, w 1 okr. poL, gm. Białopol o 6 w. , o 25 w. od Berdyczewa, o 6 w. od wsi Sestrenówki, ma 1193 mk. Według Pochilewicza w 1863 r. było 1007 mk. praw. , 125 kat. w całej parafii W. , Radziwiłówka i Werbołozy; 1463 dzies. ziemi. Posiada cerkiew p. w. Narodzenia N. M. P. , pobudowaną, niewiadomo kiedy, uposażoną. 40 dzies. Kaplica katol. par. Białopol. Na gruntach wsi przyst. dr. źel. płd. zachodnich brzeskokijowskiej, pomiędzy Czarnorudką, o 10 w. a Koziatynem o 10 w. , odl. o 138 w. od Kijowaa 665 w. od Brześcia. Od wieków W. wchodził w obręb dóbr białopolskich, Tyszkiewiczów, a że ta posiadłość rozległa, nie miała ściśle określonych granic, ztąd z sąsiedniemi dobrami częste zdarzały się graniczne zatargi. Dzierżawy tyszkiewiczowskie w tej stronie sięgały aź do wsi Sestrenówki, należącej już do dóbr biłołowskich al. rastawickich ks. Koreckich. Anna z Chodkiewiczów ks. Korecka zagarnęła do dóbr biłołowskich uroczysko Horodek, położone nieopodal od Sestrynówki a należące do Tyszkiewiczów. Fryderyk Tyszkiewicz, dziedzic Białopolszczyzny, przeciwko temu przywłaszczeniu wystąpił zbrojnie i odebrał uroczysko. Podanie ludu zachowało pamięć tego wypadku. Uroczysko zwane Horodok mówi ono było przed wiekami miejscem ciągłych odwetów krwawych pomiędzy właścicielami Białopola i Biłołówki. Owoż pewnego razu, gdy kniahyni z Biłołówki, zajęła to uroczysko i do Sestrynówki swojej wcieliła, pan Białopola rzekł jej Wróć mi mój Horodek Werny Horodek, a gdy ta nie zgodziła się na to, zebrał mnogi zastęp zbrojny i napadł na Horodek, który był broniony od ludzi ks. Koreckiej, ale ci ostatni, w krwawem starciu, rozpierzchli się; a uroczysko już na zawsze pozostało w ręku właściciela Białopolszczyzny. Zkąd następnie i nazwisko wsi, która się na tym zwróconym uroczysku osiedliła, powstać miało od tegoż wypadku. W czasach konfederacyi barskiej na polach W. nastąpiło spotkanie gen. Podgoryczanina z oddziałem konfederatów, dowodzonych przez Stanisława Kostkę Ortyńskiego. Hufiec jego pierzchnął, a on sam w Koziatynie został ujęty i wywieziony do Kazania, gdzie 5 lat przebywał. Po powrocie wydał w Berdyczowie bez oznaczenia roku książkę do nabożeństwa p. tyt. Droga bita do Nieba, z przyłączeniem życia swojego i t. d. Ortyński byl dowódzcą milicyi nadwornej u Salezego Potockiego w Humaniu i podczas napadów hajdamaków zasłynął jako ich pogromca niezmordowany. Pewnego razu, gdy zapędziwszy się za bandą brojącą w okolicy, oddalił się z Humania, inny oddział hajdamaków wpadł do miasta i zrabował je. Ortyński poszedł za nimi w pogoń i zniósł ze szczętem Pam. Moszczeńskiego. W ostatnich czasach Rzpltej Białopolszczyzna należała do Wincentego Tyszkiewicza, referendarza w. ks. lit. , ożenionego z synowicą Stanisława Augusta. Po rozbiorze dobra te uległy sekwestrowi, ale znowu zwrócone zostały Tyszkiewiczowi przez Katarzynę II Klem. Kantecki, Szkice i opow. , str. 445. Po śmierci referendarza Tyszkiewicza W. wraz z Białopolem drogą sukcesyi dostał się hr. Gabryelowi Tyszkiewi Weronajcie Werpa Werowskie Werówka Werów Werosy Werosna Weronów Weronikowo Weronikopol Weronika Weronie Weroki Wernyhorszczyzna Werro Werpole Werpile Werpiki Werpiany Werpechy czowi, a dziś jest dziedzictwem jego wnuka hr. Stanisława. Edward Rulikowski. Wernyhorszczyzna, przedmieście m. pow. Taraszczy. Weronajcie, okolica, pow. telszewski, w 4 okr, pol, o 28 w. od Telsz. Weroki, wś, pow. lidzki, w 2 okr. pol, gm. Ejszyszki o 7 w. , okr. wiejski i dobra, Karłowiczów, Bratomierz, 22 dusz rewiz. Weronie, wś, pow. oszmiański, w 4 okr. pol, gm. i dobra, hr. Chreptowiczów, Wiszniów o 7 w. , okr. wiejski Weronie, 47 dusz rewiz. W skład okręgu wiejskiego wchodzą, wsi Miechy, Pocie, Rudniki, Sawicze, Sina Góra, Ugły i Weronie, w ogóle w 1865 r. 232 dusz rewiz. wlośc. uwłaszczonych. Weronika, kol. , pow. łaski, gm. Zelów, par. Wygiełzów, ma 13 dm. , 95 mk. , 133 morg. Wchodziła w skład dóbr Poździenice. Weronika, urzęd. Veronika, osada włośc, pow. szubiński, o 10 klm. na płn. od Kcyni, po lew. brzegu Noteci, na przestrzeni 1, 2 klm. mię dzy Piotrowem i Wojciechowem; par. kat. w Kcy ni, prot. w Kowalewku, poczta w Gromadnie, st. dr. źel. przy Studzieńcu o 7, 5 klm. ; ma 38 dm. , 313 mk. 262 prot. , 51 kat. i 109 ha 118 roli, 30 łąk. Około r. 1818 założył tę wś i osa dził Niemcami Piotr Radzimiński z Kowalewka. Około r. 1840 posiadała ją Weronika Radzimiń ska. R. 1830 istniał tu dom modlitwy prote stancki. E. Cal. Weronikopol, urzęd. Veronikenpol, os. i okręg wiejski, pow. ostrzeszowski Kępno; par. katol. w Parzynowie, par. prot. i st. dr. żel. w Kępnie, poczta w Mielęcinie. Okrąg ten skła dają, osady Cegielnia 7 dm. , 38 mk. , Huśpina 2 dm. , 31 mk. , Najtki 4 dm. , 20 mk. , Skro bek 2 dm. , 16 mk. , Stępna 2 dm. , 13 mk. . Utrata 8 dm. , 52 mk. i Weronikopol 3 dm. , 28 mk. ; cały okrąg ma 28 dm. , 198 mk. 45 kat. , 153 prot. i 257 ha 164 roli, 55 łąk, 26 lasu. W. wchodził w skład majętności Mielęcin około r. 1843. E. Cal Weronikowo al. Kokule, wś, pow. rzeźycki, attyn. dóbr Rybiniszki. Weronów, folw. , pow. radomski, gm. i par. Radom, odl. od Radomia 3 w. , ma 2 dm. , 3 mk. , 80 morg. 74 roli, 2 łąk. Wchodził w skład dóbr rząd. Radom. Werosna, ob. Wereśnia. Werosy 1. uroczysko, pow. kobryński, w 1 okr. poL, gm. Zalesie, o 4 1 2 w. od Kobrynia. 2. W, , straż leśna, pow. kobryński, w 4 okr. poL, gm. Osowce, o 65 w. od Kobrynia. Werów, w XVI w. Wyrowo, folw. , pow. kutnowski, gm. Wojszyce, par. Bedlno, ma 7 dm. , 83 mk. , 210 morg. W 1827 r. było 7 dm. , 83 mk. Na początku XVI w. były tu tylko części szlach. , dające dziesięcinę pleb. w Bedlnie. Werówka, folw. dóbr Ceteń, w pow. opoczyńskim, ob. Wyrówka. Werowskie, jezioro, w gub. grodzieńskiej, spływa do Kotry. Werpa 1. al. Werpy, w dokum. Werpowska ziemia, Tyszkowszczyzna, wś, pow. owrucki, gm. Pokalów, par. praw. Lewkowicze, na płn. wschód od Wielednik. 2. W. , wś, pow. owrucki, gm. Slaweczno, par. praw. Możary o 1 w. . Werpechy, ob. Warpechy. Werpiany, Wierpiany, dwór, pow. rossieński, w 1 okr; poL, gm. i par. Kielmy, o 30 w. od Rossień, własność Witolda Mikszewicza, ma 634 dzies. 203 lasu, 23 nieuż. . Jest tu kaplica katol. , pod wez. św. Anny, fundacyi hr. Wołłowicza. Dobra w 1628 r. należały do Szemiottów ob. t. VI, 647. Werpiki, wś nad rzką. Nawą. , pow. władysławowski, gm. i par. Gryszkabuda, odl. od Władysławowa 19 w. , ma 3 dm. , 16 mk. W 1827 r. było 3 dm. , 28 mk. , par. Syntowty. Werpile al. Werpiły, dwór, pow. szawelski, w 4 okr. pol, gm. Skiemie, o 56 w. od Szawel. Werpole, grupa domów w Szczutkowie, pow. cieszanowski. Werro, mto pow. gub. inflanckiej, na pochyłości otoczonej z trzech stron jez. Tammula, Waggula i rz. Woo Woja, pod 57 51 płn. szer. i 44 41 wschd. dług. , o 237 w. na płn. wschód od Rygi odległe, składa się z 11 ulic, miało w 1860 r. 160 dm. 14 murow. , 14 sklepów, cerkiew, kościół ewang. , 4 szkoły, szpital, dom przytułku, 1513 mk. obecnie 2141 mk. , 1 garbarnia z produkcyą, na 1300 rs. , 129 rzemieślników. Handel nieznaczny, głównie lnem i siemieniem lnianym. Odbywa się 7 jarmarków. Mto założone zostało w 1784 r. z polecenia Katarzyny II na gruntach folw. Werro, w pobliżu zwalisk dawnego zamku Kirumpe, należącego do biskupów dorpackich. Werroski powiał leży we wschodniej części gubernii i zajmuje 74, 4 mil al. 3600 w. kw. Powierzchnia powiatu przedzielona jest traktem prowadzącym z Dorpatu przez Werro i Nenhausen do szosy ryskiej, na dwie nierówne części, z których mniejsza, płn. wschodnia, jest niską, większa zaś, płn. zachod. , wyniosłą. Do płd. wsChocl. części powiat, wkracza pln. , najbardziej wyniosła część płaskowzgórza Haanhofskiego, średnia wysokość którego przechodzi 600 st. W tej części znajdują, się najwyższo punkty Inflant Munamogi 1063 st. i Wellamegi 1008 st. . Z rzek najważniejsze Woo Woja, Biumze i Aa. Z jezior około 120 największe Tammula 7 w. w obwodzie, Waggula 12 w. obwodu, Pugula 3 1 2 w. dł. i 1 w. szerokie, Weissensee i in. Błota zajmują. 350 w. kw. , t. j. mniej niż 1 10 ogólnej przestrzeni. Pod względem geognostycznym przeważa w powiecie piaskowiec czerwony starszej formacyi, we wschod Wernyhorszczyzna Werrski Wersele Werschen Werrski Wersminia lüej zaś części wapienie formacyi dewońskiej. Gleba piaszczysta, rzadko gliniasta, w większej części uboga. Lasy, rozpostarte głównie w czę ści płn. zachod. , zajmują do 130000 dzies. W drzewostanie przeważa sosna i jodła. W 1860 r. było w powiecie bez miasta 72493 mk. 10568 prawosł, reszta ewang. , zajmujących się głównie rolnictwem. Pod rolą; znajduje się do 45000 dzies. Sieją żyto, jęczmień i owies; pszenica się nieudaje. Dość rozwinięta uprawa lnu. Pod łąkami do 61000 dzies. , pod pastwi skami 43000 dzies. W 1860 r. było w powiecie 11100 sztuk koni, 30100 bydła rogatego, 18000 owiec zwyczajnych, 7500 rasy poprawnej, 12000 trzody chlewnej, 3500 kóz. Przemysł fabryczny ograniczał się na 52 gorzelniach. Han del nieznaczny. W powiecie odbywa się corocz nie 9 jarmarków. J Krz. Werrski al. Wagulski, kanał w Inflantach, łączy zatokę Ryska z jez. pskowskiemi i czuchońskiemi a przez rz. Narwę, z nich wypływa jącą, zatokę Ryską z zatoką Fińską, do której Narwa wpada. Bo tego połączenia użyto z je dnej strony rz. Gauja Liwoń. Aa i Schwarzbachu Czarnego potoku, który w połączeniu z Wajdawą wpada do Gaui od prawego brzegu; z drugiej zaś strony rzeki Woo czyli Woja, która ma źródło w okolicy Odenpe, na jeziora Waggulę i Tammulę płynie, pod mstem Werro przyj muje rz. Miedzę i wpada od zachodu do jęz. Pskowskiego. W. Pol. Werschen, wś, pow. gierdawski, st. poczt. Muldszen. Wersele, jezioro, w pow. suwalskim, przy wsi t. n. , w pobliżu granicy od Prus, na wschódpłn. od jez. Hańcza. Wypływa z niego rz. Blendzianka Blindzianka, dopł. Rospudy. Wersele 1. wś i folw. nad jeziorem t. n. , pow. suwalski, gm. Pawłówka, par. Przerośl, odl. od Suwałk 28 w. , ma 11 dm. , 97 mk. W 1827 r. było 8 dm. , 80 mk. 2. W. al. Werszele, wś, pow. sejneński, gm. i par. Lejpuny, odl. od Sejn 39 w. , ma 14 dm. , 137 mk. W r. 1827 było 12 dm. , 20 mk. . Wersingawe, wś, pow. wołowski, par. ew. Stroppen, kat. Gros Strenz. W r. 1885 wś miała 34 dm. , 182 mk. 15 kat. ; dobra 218 ha, 6 dm. , 69 mk. 7 kat. . We wsi kościół ewang. kaplica cmentarna, wzniesiony przed r. 1586; szkoła ewang. Tutejsze źródło siarczane było już znane i używane w połowie XVIII w. Przy nim urządzono zakład kąpielowy. Wersk 1. wś, pow. złotowski, st. p. Sypniewo, par. kat. Zakrzewo; szk. ewang. w miejscu; 344 ha 204 roli orn. , 24 łąk, 30 lasu; 1885 r. 35 dm. , 57 dym. , 281 mk. , 115 kat. , 166 ew. ; na Staluński młyn przypada 25 mk. i 2 dm. Gdzie dziś wś, tam jeszcze 1467 r. był las; Wyrsk; r. 1653 było tu 3 włościan; r. 1695 tylko 2; trzecie posiadło było puste ob. Wizytę Jezierskiego, str. 55. 2. W. , leśn. do nadleśn. Kujańskiego, tamże. 3. W. , dobra, tamże, 396 ha 309 roli orn. , 61 łąk; 1885 r. 7 dm. , 17 dym. , 99 mk. , 46 kat. , 53 ew. Kś. Fr. Werskerbrueck, wyb. do Sypniewa, pow. złotowski. Werskepchen, wś, pow. piłkałowski, st p. Pillkallen. Wersmeningken 1. wś, pow. tylżycki, st. p. Coadjuthen. 2. W. , leśnictwo, pow. piłkałowski, st. p. Lasdehnen. 3. W. Gross i Klein, dwie wsi, pow. gąbiński, st. p. Judtsehen. 4. W. , ob. Werszmeningken. Wersminia, zaśc. nad stawem, pow. wileński, w 3 okr. pol, gm. Podbrzezie o 3 1 2 w. , okr. wiejski i dobra, Jeleńskich, Glinciszki, o 33 w. od Wilna, 2 dm. , 4 mk. prawosł. , 32 katol. Wersnupie. wś i folw. , pow. wyłkowyski, gm. i par. Olwita, odl. od Wyłkowyszek 10 w. Wś ma 14 dm. , 141 mk. ; folw. 4 dm. , 201 mk. W 1827 r. 9 dm. , 59 mk. Wersoczka 1. wś nad rzką t. naz. , pow. lidzki, w 2 okr. pol, o 35 w. od Lidy a 5 w. od Ejszyszek, ma 5 dm. , 32 mk. katol. 2. W. , zaśc, tamże, 33 mk. katol. Wersoka. rzka, w pow. lidzkim, lewy dopływ Mereczanki. Powstaje z połączenia się strumie ni Kientuła i Dumblanka, w okolicy wsi Jeśmonty, płynie początkowo ze wschodu na zachód pod wsiami Wersoczki, Dojlidy, Podworańce pod mko Ejszyszki, odtąd zmienia kierunek na płn. zacho dni, oblewa Nadwieś, Matujzy, Bołandziszki, Wersoki, Powersocze, Gieniuńce, pod Krumińcami wykręca się na zachód i uchodzi w pobliżu wsi Dziekciary. Długa około 25 w. , szeroka do 3 sąż. , głęboka około 4 stóp; do spławu nie zdatna. Obraca 3 młyny. Przybiera Mka dro bniejszych strumieni, z których ważniejszy Wer soczka, przepływający pod wsią Gumbiszki, zaśc. Krokszle i okolic. szlach. Mongieliszki i Nackiewicze. J. Krz. Wersoka 1. wś i folw. nad rz. t. nazwy, pow. lidzki, w 2 okr. pol, gm. Ejszyszki o 8 w. , okr. wiejski Wersoka, o 46 w. od Lidy. Folw. ma 13 mk. katol. , wś zaś 5 dm. , 42 mk. katol. , 6 żydów w 1865 r. 25 dusz rewiz. ; młyn wodny. Własność Narbutów. 2. W. , wś i folw. , tamże, o 14 w. od Ejszyszek, 7 dm. , 50 mk. w 1865 r. 32 dusz rewiz. ; własność Szalewiczów. 3. W. , wś, tamże, o 12 w. od Ejszyszek, 24 dusz rewiz. Spis w 1866 r. podaje nadto 3 dwory i folw. , mające 25, 12 i 18 mk. katol. w jednym młyn wodny oraz zaśc, mający 1 dm. , 9 mk. katol. Miejscowości te położone są o 14 do 18 w. od Ejszyszek a 50 do 54 od Lidy. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsi Anciuszki, Baciulańce, Bondziszki, Dowgilańce, Koleśniki, Korsaki, Matujzy, Pojedubie, Powersocze, Purwiany, Sznury, Wersoka i Zubiszki Ząbisżki, w ogóle w 18. 65 r. 334 dusz rewiz. Werskerbrueck Wersoka Werskepchen Wersmeningken Wersk Wersnupie Wersingawe Werstok Wersówka włośc. uwłaszcz. , 250 b. wlośc. skarbowych i 18 jednodworców. 4. W. , zaśc. nad Gawiją, , pow. oszmiański, w 3 okr. pol, gm. i dobra skarbowe Dziewieniszki o 5 w. , okr. wiejski Girdziuny, o 33 w. od Oszmiany, 13 mk. katol. 5. W. al. Popiszki, wś wlośc, pow. trocki, w 1 okr. pol, gm. Olkieniki, okr. wiejski Waryszki, o 46 w. od Trok, 12 dm. , 97 mk. katol. w 1865 r. 34 dusz rewiz. . W 1409 r. wś Wersoki nadaną została przez w. ks. Witolda na uposażenie kościoła farnego w Trokach. 6. W, Jadubka, os. młyn. nad rzką. Nieździlką, pow. lidzki, w 2 okr. pol, o 14 w. od Ejszyszek a 54 w. od Lidy, 1 dm. , 19 mk. żydów; młyn wodny. J. Krz. Wersówka, wś nad rzka Owsiszcze, dopł. Ihumenki, pow. ihumeński, gm. Hrebionka, o 7 w. od Ihumenia, ma 2 osady; grunta piaszczyste. Wersoża, rzeczka na południowym krańcu pow. rzeczyckiego, w obrębie gm. Dernowicze, wypływa z bagien powiatu owruckiego i ginie w olbrzymich bagnach, które w ostatnich cza sach zostały skanalizowane do rzeki Sławecznej i w pobliżu Dernowicz do Prypeci. Nad brze gami W. leży wś NoweUhły i okolica Wersoźa. Dziś bagna okoliczne stały się urodzajnemi łą kami. A. Jel. Wersoża, wś nad rzką t. n. , pow. rzeczycki, w 2 okr. pol. jurewickim, gm. Dernowicze, o 160 w. od Rzeczycy, ma 8 osad. Miejscowość małoludna, w ostatnich czasach skanalizowana. Werstok, wś i dobra, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 5 okr. poL, gm. Wierzchowicze, o 54 i 55 w. od Brześcia. Wś ma 191 dzies. ziemi włośc. 21 łąk i pastw. , 40 nieuż. i 37 cerkiewnej; dobra, własność Wasilkowskich, 575 1 2 dzies. 90 łąk i pastw. , 300 lasu. Werstominy, ob. Wersztominy. Werszaków, grupa domów w Mikuliczynie. Werszaliszki, zaśc, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol, o 66 w. od Nowoaleksandrowska. Wersze, mylnie Wiersze, wś nad rz. Pentą, pow. władysławowski, gm. i par. Syntowty, odl. 19 w. od Władysławowa, ma 22 dm. , 247 mk. W 1827 r. było 22 dm. , 201 mk. Werszele, ob. Wersele. Werszenhof, wś i dobra, pow. tylżycki, st. p. Szameitkehmen. Werszkajnie, folw. , pow. wiłkomierski, w 3 okr. poL, gm. Wojtkuszki, należy do dóbr Rybaciszki, Montwiłłów. Werszmeningken Gross, wś, i W. Klein al. Bajohrgallen, wś, pow. piłkałowski, st. p. Lasdehnen. Wersznia, ob. Wierzchnia. Wersznica, wś, pow. owrucki, gm. i par. praw. Narodycze o 3 w. na płd. wschód. Wersztominy, wś, pow. sejneński, gm. ŚwiętoJeziory, par. Łozdzieje, odl. od Sejn 28 w. , ma 46 dm. , 487 mk. W r. 1827 jedna część, w pan SwiętoJeziory, miała 18 dm. , 113 mk. ; druga, w par. Łozdzieje, 6 dm. , 79 mk. Por. Kurdymokszty. Werszupie, wś, pow. władysławowski, gm. Kidule, par. Kajmele, odl. od Władysławowa 28 w. , ma 12 dm. , 107 mk. W 1827 r. było 7 dm. , 67 mk. , par. Słowiki. Werszwy, wś, pow. maryampolski, gm. Aleksota, par. Sapieżyszki. Nie pomieszczona w spisie urzęd, osad gub. suwalskiej z r. 1878. W 1827 r. było 13 dm. , 103 mk. , par. Godlewo. Werszynka, częśó wsi i folw. w Rokszycach, pow. przemyski. Wertebiszki, zaśc, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol, o 30 w. od Nowoaleksandrowska. Wertele, okolica, pow. szawelski, w 1 okr. pol, gm. Łukniki, o 46 w. od Szawel. Kukiewiczowie mają tu 33 dzies. 1 nieuż. , Łękowscy 20 dzies. 1 nieuż. , Putramentowie 35 dzies. 1 nieuż. . Wertelicze, folw. , pow. święciański, w 4 okr. poL, o 79 w. od Święcian, 1 dm. , 12 mk. , 2 prawosł. , 10 katol. . Wertełka, wś, pow. brodzki, 45 klm. na płd. wsch. od Brodów, 8 klm. na płd. wsch. od Załoziec sąd pow. i urz. poczt. . Na płn. zach. i pln. leży Reniów, na wsch. Mszaniec, na płd. Obarzańce, na płd. zach. Horodyszcze wszystkie w pow. tarnopolskim. Zach. część wsi przepły wa Seret, dopł. Dniestru. Wchodzi on od płn. z Reniowa, rozlewa się w staw wertełecki 314 mt. wzn. , z którego wypłynąwszy wchodzi na granicę Horodyszcza i Obarzaniec. Zabudowania wsi leżą na wsch. od stawu. Na pln. góra Ja kubowa, pokryta lasem dębowym 366 mt. . Własność więk. hr. Włodzimierza Dzieduszyckie go ma roli orn. 29, łąk i ogr. 1, pastw. 387, lasu 385 mr. ; własn. mn. roli orn. 481, łąk i ogr. 153, pastw. 8 morg. W r. 1880 było 84 dm. , 572 mk. w gm. , 2 dm. , 20 mk. na obsz. dwor. 520 gr. kat. , 40 rzym. kat. , 32 izr. ; 547 Rus. , 45 Pol. Par. rzym. kat. w Załoźcach, gr. kat. w miejscu, dek. załoziecki. We wsi jest cerkiew p. w. św. Jerzego i młyn wodny o 6 kamieniach. Wielu mieszkańców zajmuje się garncarstwem. Dobywają tu margiel kredowy i wywożą do Czerniowiec Lu. Dz. Wertepy, ob. Laszki, pow. bobrecki. Wertheim, nazwa nadana po r. 1871 wsi Karnowo, wchodzącej niegdyś w skład ststwa nakielskiego. Karnowo leży 3, 5 klm. na północ od Nakła, w pow. wyrzyskim; graniczy na półn. z Kosowem Lindenberg, Karnówkiem i Sucharami, na zachodzie z Rusinowem Rosenhof i Trzeciewnicą Hohenberg, na płd. z Nakłem, na zach. z Chrząstowem Gernheim i Małocinem Walttershausen. Wyższe części obszaru sięgają 105 do 116 mt. npm. ; jeziorko 95, 5 odpływa w Nakle do Noteci, Z osadą Ludwigsheim Wersówka Wersoża Werstominy Werszaków Werszaliszki Wersze Werszele Werszenhof Werszkajnie Werszmeningken Wersznia Wersznica Wersztominy Werszupie Werszwy Werszynka Wertebiszki Wertele Wertelicze Wertełka Wertepy Wertheim Werthsburg Werusowo Werwat Werwcie Werwiliszki Werxnen Wery Werycie Weryczów Weryhowo Weryny Wertheim Werupis Weruczi Wertimlauken Wertiniki Wertykowce Wertoksznia Wertulowo Wertyce Wertykyówka 2 dm. , 29 mk. , tworzy okrąg wiejski, mający 26 dm. , 310 mk. 102 katol, 202 prot. , 6 żyd. i 850 ha 689 roli, 115 Iak; większa własność obejmuje 252 ha. W r, 1578 było na Karnowie 9 lan. os. i 2 zagr. ; regestra pobor. r. 1618 1620 wykazują 9 półłanków i 1 zagr. K. zabrane przez rząd pruski, wcielone było do domeny Mrocza. Ob. Karnowo. E. Cal. Wertheim pol. Dobrzewin ob. , dobra ryc. na Kaszubach, pow. wejherowski, st. p. i paraf. Kielno; razem z przyległościami ma 832 ha, 627 roli orn. , 50 Iak; 1885 r. 27 dm. , 42 dym. , 263 mk. , 229 kat. , 34 ew. ; gorzelnia, cegielnia. Na obszarze dóbr napotkano liczne groby skrzynko we z urnami, ob. Objaśn, do mapy Ossowskiego, str. 59. Według taryfy z r. 1648 płacił tu Jerzy Dobrzewiński od 3 wł. fol. 3 fl. , Ludwik Wiczliński od 2 wł. folw. z ogr. 3 fl. 18 gr. ob. Roczn. T. P. N. w Pozn. , 1871, str. 169. R. 1717 płacili tu na symplę Dobrzewiński 16 gr. , Chmieliński 15 gr. 4 1 2 den. , Lebiński 16 gr. ob. Cod. Beln. w Pelplinie, str. 80. Wizy ta Szaniawskiego z r. 1710 opiewa, że meszne go pobierał prob. w Kielnie ztąd 2 1 2 kor. żyta i tyleż owsa str. 137. R. 1780 posiadali Do brzewin i Karczemki Nobilis Chmieliński i Spectabilis Herman; kat. było 43, ew. 10, str. 249. W topogr. Goldbecka z r. 1789 wymieniony jest D. jako wś szlachecka o 18 dym. Kś. Fr. Wertheim, posiadłość, pow. gąbiński, st. p. Sodehnen. Werthsburg, wyb. do Człopy, pow. wałecki, 3 dm. , 38 mk. Wertimlauken al. Keszinn al. Kitzinnen. wś, pow. stołupiański, st. p. Stalupoenen. Wertiniki, ob. Werciniki. . Wertoksznia wś, pow. rzeżycki, z zarządem gminy Rozentów. Wertulowo, wś, pow. lucyński, gm. Rundany, cerkiew paraf. , szkoła ludowa od 1861 r. . Wertyce, ob. Świątki 3 i Świętki 3 Wertykyówka, wś nad stawem uformowanym z rozlewu rzki t. n. , dopł. Kodeńki, pow. żytomierski, gm. i par. katol. Kodnia, par. praw. Jankowce o 1 w. , przy dr. z Kodni do Horodyszcz, ma szkółkę cerkiewną od 1870 r. z 15 uczniami, młyn wodny o 2 gankach. Własność Wojciechowskich, poprzednio Kaletowiczów. Do 1828 r. istniała ta cerkiew filialna. Podług reg. pob. pow. krzemienieckiego z 1583 r. wś Wiertokijówka należy do Ostropola ks. wwdy kijowskiego, płaci od 2 dym. , 4 ogr. , 1 podsus. Jabłonowski, Wolyń, 146. Wertykowce, mołd. Wertihaucy, wś u źródeł rz. Łargi, dopł. Prutu, pow. chocimski gub. bessarabskiej, par. Chocim, przy drodze z Łargi do Perkowiec, w 1869 r. 128 dm. Weruczi, u Konst. Porfirogenity nawa siódmego porohu Dnieprowego, t. zw. Budziłowskiego ob. Dniepr, t. II, 47. Werupis, rzeczka, w pow. wiłkomierskim, dopływ rz. Łaukiessy. Werusowo 1. folw. nad rzką, pow. wileński, w 1 okr. pol, gm. Niemenczyn, o 28 w. od Wilna, 1 dm. , 26 mk. katol. W 1865 r. własność Siertrzeńcewiczów. 2. W. , chutor, pow. grodzieński, w 2 okr. pol, gm. Indura, należy do dóbr Kniazewicze, Ursynów Niemcewiczów. Werwat, ob. Warwata. Werwcie, ob. Werycie, Wcrwiszczyk 688 mt. wzn. , szczyt kar packi nad górnym Dniestrem, należy do grzbietu Orowy ciągnącego się w Mer. półn. zach. Sam szczyt W. jest dokładnie oddzielony dolinanami i strumieniem od reszty pasma. Dniestr od dziela W. od wschodu i od strony tego szczytu otrzymuje dwa potoki z których jeden oddziela W. od północy, drugi Złotonowiec wypływa u półn. stoków, opodal pierwszego, lecz zwraca się na północ, potem opływa zach. i półn. stoki W. W ten sposób przedstawia W. samodzielny człon w pasmie Orowy. Stoki góry porosłe la sem. E. R. Werwiliszki, zaśc. , pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol, o 74 w. od Nowoaleksandrowska. Werxnen 1. wś, pow. wystrucki, st. p. Georgenburg. 2. W, al. Abschermeningen, wś, pow. gołdapski, st. p. Mehlkehmen. Werxiiupoehnen al. Schmagutschen, pow. ragnecki, st. p. Kraupischken. Wery, niem. Werry. wś, pow. lubawski, st. p. Rybno, par. kat. Rumian; 384 ha 64 roi or. , 13 łak, 3 lasu; 1885 r. 8 dm. , 11 dym. , 54 mk. katol. Wś leży nad jez. Tarczyńskiem, niedaleko granicy Prus Wschodnich. W topogr. Goldbecka z r. 1789 W. , wś włośc, ma 2 dym. Ob. Harto wiec. Kr. Fr. Werycie u Buszyńskiego Werwcie, wś, pow. rossieński, w 1 okr. pol. , gm. Kołtyniany, o 77 w. od Rossień. Miłasżewiczowie mają tu 32 dzies. Weryczów, Weryczewo, wś w pobliżu Druci od praw. brzegu, pow. rohaczewski, gm. Ciechinicze, ma 58 dm. , 415 mk. ; zapasowy śpichlerz gminny. Weryhowo, folw. i zaśc. nad prawobocz. dopł. Ptycza, pow. miński, w 2 okr. pol. rakow skim, gm. StareSioło, o 27 w. od Mińska. No wiccy mają tu 1 włókę gruntu. Miejscowość fa lista, gleba szczerkowogliniasta. A Jel. Weryny wś, pow. żydaczowski, 20 klm. na płn. wsch. od Żydaczowa, 5 klm. na płd. od Mikołajowa sad pow. , st. kol. i urz. poczt. Na zach. i płn. zach. leży Rozwadów, na płn. Mikołajów, na płn. wsch. Stulsko, na płd. wsch. Krupsko, na płd. zach. Nadiatycze. Płd. zach. część wsi przepływa Dniestr. Pln. część obszaru lesista. Własn. więk. fundacyi hr. Skarbka ma lasu 756mr. ; wł, mn. roii orn, 481, łąk i ogr, 366, Wertheim pastw. 272, lasu 5 morg. W r. 1880 było 119 dm. , 749 mk. w gm. 740 gr. kat. , 3 rzym. kat. , 6 izr. ; 739 Rus. , 4 PoL, 6 Niem. . Par. rzym. kat. w Mikołajowie, gr. kat. w miejscu, dek. rozdolski. We wsi jest cerkiew p. w. Narodzenia Chr. P. , szkoła lklas. i kasa poż. gmin. z kapit. 2002 złr. Za czasów Rzpltej należała wś do dóbr kor. , ststwa drohowjskiego. W lustracyi zr. 1662 Rkp. Ossol. , 2834, str. 84 czytamy Ta wś zasiadła zdawna na łanach 2; teraz 1 1 6Poddanych 20. Czynsz dają. po zł. 10 gr. 20 z łanu. Eustachy, pop, na ośminie siedzi; daje zł. 10. Duńko na ośminie zł. 10. Powinności, robo ty, chmielu dawanie takowe, jak w Drohowyźu. Suma prowentu zł. 37 gr. 10. Lu. Dz. Werynia, r. 1536 Virinia, 1581 r. Wirnina, Wyrnina i Wyrymia, wś i obszar dwor. , pow. kolbuszowski, par. rz. kat. i urz. poczt. w Kolbu szowy odl. 4 9 klm. , ma 1228 mk. na obszarze gminy i 150 mk. na obszarze dworskim. Leży śród piaszczystej wyżyny, wznies. około 200 mt. npm. Na początku XVI w. stanowi jedna całość z Kolbuszową, , z którą graniczy, i należy do Sta nisława Tarnowskiego, kasztelana sandeckiego. W r. 1536 Kolbuszowa ma kościół parafialny. Obie wsi mają, 62 kmieci, 11 zagród, 2 karczmy, dające po 2 grzyw, i kamieniu łoju, młyn, dwie sadzawki. Wszystkie te role dają, 53 grzyw. czynszu, 200 korcy owsa, 20 kapłonów, sery, jaja. Jest też folwark. Lasy i bory wspólne dla całych dóbr Tarnowskiego. Pasieki przynoszą. 12 grzyw. W r. 1581 Stanisław Tarnowski pła ci tu od 66 osad. , 24 łan. , 20 ogr. z rolą, 12 ko mor. , 10 ubogich, 12 rzemieśl. , 2 łanów sołty sich. Parafia nosi nazwę Weryni Pawiński, Ma łop. , 275, 505. Br. Ch Werynka, rzeczka, w gub, chersońskiej, lewy dopływ Ingułu, wpada powyżej ujścia Suhaklei Kamiennej. Podług Hydrogr. W. Pola odlewa 6 stawów. Werysa, Ferse, rzka, lewy dopł. Wisły, ob. Wierzyca. Werysiej dwór, pow. wiłkomier ski, w 5 okr. pol, gm. Onikszty, o 42 w. od Wiłkomierza. Werysowa j folw. , pow. grodzieński, w 1 okr. pol, gm. Łaszą, o 31 w. od Grodna. Weryszkij wś, pow, szawelski, w 4 okr. pol. gm. Radziwiliszki, o 34 w. od Szawel. Weriówka, rzka, w pow. wileńskim, w dobrach Kojrany ob. . Werzynka, folw. w dobrach Rokszyce, pow. przemyski. Werżańce, wś rząd. , pow. lidzki, w 2 okr. pol, o 48 w. od Lidy a 11. od Ejszyszek, 16 dm. , 198 mk. katol. A. T. Werżaszki, zaśc. skarb. , pow. wileński, w 4 okr. pol, o 24 w. od Wika, 1 dm. , 15 mk. 1 prawosł, 14 katol. . Werzjaerw jezioro, w gub. infiandzkiej, ob. Wirzjaerw. Wesalgen wś królików kurońskich KuriseheKoenige, w okr. , pow. i par. Goldingen Kurlandya. Weschkau, 1326 Weska, wś, pow. górski Szląsk, par. ew. Heizendorf, katol. Seitsch. W 1885 r, 511 ha, 30 dm. , 211 mk. 21 ew. Wesdehlen folw. , pow. królewiecki, st. p. Seepothen. Wesel, pow. sierpecki, ob. Jeżewo W. Wesele, węg. Veszele, wś w komitacie orawskim, pow. namiestowskim, na pograniczu pow; żywieckiego, nad pot. Wesołówka, do której tu uchodzi Mutnianka od wsi Mutne i Mutnik z Wahanowa. Weselowka jest lew. dopł. Białej Orawy. Szeroko rozrzucona po obu stokach kotliny, zamkniętej ku wsch. i zach. a otwartej ku pld. Od wschodu osłania wś góra Pieniaczkowa 876 mt. , od zach. Magórka 1021 mt. i Gałganów Wierch 840 mt. . Wr. 1890 było 1986 mk. 1979 rz. kat. Polaków i 7 izrael. Niem. , 427 domów i 7161 morg. Według szematyzmu z r. 1891 dla dyecezyi spiskiej parafia ustanowioną, tu została w 1764. Sad pow. w Namiestowie Nameszto, urząd podatkow, w Twardoszynie, urząd poczt. w miejscu, st. tel. w Namiestowie. Ludność trudni się uprawą, lnu i chowem bydła. Wesele, Weschelle, 1534 Weszeli, także Petersdorf, dobra i wś, pow. niemodliński, par. ew. i kat. Niemodlin. W r. 1885 dobra miały 44 ha; wś 422 ha, 53 dm. , 323 mk. 157 kat. . Wesele, miejscowość na Granówku, w pow. . kościańskim. Weseke, wś nad rz. Skwilą, Kwilą, , dopł. Smotrycza, pow. proskurowski, okr. poi. Fel sztyn, gm. Kuźmin, par. praw. Rydka, katol. Kumanów, sąd w Satanowie, o 48 w. od ProskuHniec, 13 w. od st. dr. żel. wołoczyskiej Wój towce, ma 143 osad, 811 mk. 18 jednodwor. , 545 dzies. ziemi włośc, 747 dworskiej z połową. wsi Rytki; młyn krupczatny. Rzeka Skwila rozlewa się tu w duży staw. Należała do Ga domskich, dziś Darewskich. Dr. M. Weselewo, Wiesiołowo. wś, pow. dzisieński, w 2 okr. pol. gm. , okr. wiejski i dobra, Łopacińskich, Jody o 3 w. , o 81 w. od Dzisny, 3 dm. , 35 mk. Weselica 1. przysiołek wsi Czuchry ob. , w pow. uszyckim. 2. W. , las, pow. uszycki, okr. poL Żwańczyk, gm, Kosikowce. Należy do wsi Kosikowce, Bolesława Regulskiego, X M. O. Weseliszki 1. Weszyliszki, zaśc, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol, o 50 w. od Nowoaleksandrowska. 2. W. , zaśc, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol, gm. Czadosy, o 74 w. od Nowoaleksandrowska; włośc Mironas ma 16 dzies. 3 lasu, 2 nieuż. , Staszys 16 dzies. 3 lasu, 2 nieuż. . Weselkiszki, wś, pow. poniewieski, w 2 okr, pol, o 48 w. od Poniewieźa. Werzjaerw Wesalgen Weschkau Wesdehlen Wesel Wesele Werynia Weselkiszki Weseke Weselewo Weselica Werynia Werynka Werysa Werysiej Werysowa Weryszkij Weriówka Werzynka Werżańce Werżaszki Weseliszki Wesiht Wesenberg Wesenberg, estońskie Rakwerelin, w latopisach ruskich Rakobor, mto pow. gub. estlandzkiej, przy linii dr. źel. bałtyckiej, pod 59 21 pln. szer. i 44 2 wsch. dług. , o 97 w. na pld. wsch. od Rewela odlegle. W 1860 r. było 150 dm. 14 murow. 4 kościoły, 20 sklepów 5 murów. , 120 ogrodów i 1547 mk. 150 prawosŁ, reszta ewang. . Obecnie liczba mk. wzrosła do 8374 dusz. W mieście była szkoła powiat. , dwie szkoły prywat. , dom przytułku, szpital, 4 zakłady przemysłowe 2 garbarnie, browar i cegielnia, 175 rzemieślników, st. poczt. i st. dr. źel. Własność mta stanowiło 385 dzies. ; dochody w 1860 r. wynosiły 4050 rs. Handel nieznaczny; trzy jarmarki doroczne, obrót których nie przewyższał 22000 rs. Na wzgórzu, u stóp którego rozłożyło się miasto, znajdują się malownicze rozwaliny zamku, wzniesionego z polnego kamienia i piaskowca. Miasto wraz z zamkiem założone zostało przez króla duńskiego Waldemara II w 1224 r. , otrzymało prawa miejskie w 1302 r. od Eryka VI a w 1347 r. dostało się pod władzę zakonu niemieckiego. W ciągu XIV i XV w. W. był kwitnącem mtem handlowem i posiadał do 400 dm. W 1568 r. zajęte przez wojska ruskie, przeszło w 1581 r. we władanie Szwedów i odtąd poczęło chylić się ku upadkowi. W r. 1631 Gustaw Adolf podarował W. wraz z zamkiem Reinholdowi von Brederode; po wygaśnięciu rodu w 1669 r. mto przeszło do Tyzenbauzów, od których odkupione zostało w 1783 r. przez rząd. Wesenbergski al. wirlandzki powiat, leży we wschodniej części gubernii i zajmuje 116 mil al. 5619 w. kw. Powierzchnia wogóle wzgórzysta, oprócz części płn. wsch. i płd. wsch. , które opadają ku jez. Czudzkiemu i Narwie Narowie. Średnie wzniesienie pozostałej części powiatu wynosi od 200 do 400 st. npm. Najwyższe punkty dochodzą w szczytach Emmomegi do 516 i Ebbafermegi do 454 stóp. Z rzek powiatu zasługuje na uwagę Narwa, stanowiąca granicę na przestrzeni 68 w. , dochodzi ona tu do 300 saż. szerokości i o 1 1 2 w. od Narwy tworzy słynny wodospad. Pozostałe rzeczki są nadbrzeżnemi ruczajami. W powiecie jest 120 jezior, przeważnie niewielkich, za wyjątkiem Czudzkiego, które przylega do płd. wsch. części powiatu. Z pozostałych największem Ulasto, mające 4 1 2 w. dług. i Konza, 2 w. długie. Błota zajmują wielkie przestrzenie. Najważniejsze Likowskie w części płn. wsch. , Ampferskie w części płd. wsch. 40 w. dług. i 20 szer. , Sircy 40 w. dł. i do 30 szerokie i Simoniskie w części płd. zach. Gleba napływowa, gliniasta, miejscami marglowata, zawierająca w sobie niezliczoną ilość głazów narzutowych, które w postaci wałów okalają północne wybrzeże Estonii. Ubogą wogóle glebę w niektórych miejscach pokrywa słój urodzajnej ziemi, najgrubszy w części płd. zach. i zachodniej powiatu, które należa do najurodzajniejszych części gubernii. Podłoże powiatu składa się przeważnie z wapieni, w części zaś z piaskowców i łupków formacyi dolnosyluryj ökiej. Bogate łomy kamieni budowlanych. Lasy zajmują do 282000 dzies. , t. j. stanowią przeszło 1 3 częśó ogólnej przestrzeni. Drzewostan stanowi sosna i jodła. W 1860 r. było w powiecie bez miasta 82136 mk. 2938 prawosł. , zresztą luteranów, zamieszkujących 451 miejscowości, mające 4800 dm. W powiecie było 176 dóbr prywat. i 1 skarbowe. Główne zajęcie mieszkańców stanowi rolnictwo. Pod rolami jest 98000 dzies. , pod łąkami do 88000 dzies. Hodowla bydła dość rozwinięta. W 1860 r. było 19600 sztuk koni, 48800 bydła rogatego, 29950 owiec zwyczajnych, 26950 rasy poprawnej, 17400 trzody chlewnej. Przemysł fabryczny reprezentowany był w 1860 r. przez 166 fabryk i zakładów przemysłowych 98 gorzelni, 42 browarów piwnych, 4 fabr. octu, 2 likierów, 21 cegielni, 1 garbarnia, 1 folw. cukru ołowianego, 1 farb i 1 przędzalnia bawełny, zatrudniająca 1546 robot. i produkująca za 1314248 rs. . Nadto na dość wysokim stopniu rozwoju stoi przemysł leśny, mianowicie budowa statków wodnych, zwłaszcza przy ujściu Narwy we wsi Gungerburg i przy wsi Kunda. Pod względem administracyjnym powiat dzieli się na 3 okręgi Allenhaken, StrandWirland i LandWirland i 10 parafii. Wesendorf, wś, pow. kluczborski, par. ew. Wilmsdorf, kat. Lowkowitz; 72 ha, 23 dm. , 100 mk. 89 ew. . Wesiht, ob. Wehsiht. Weska, Veska szczyt 948 mt. , w Beski dach zach. , na granicy pomiędzy Węgrami a GaHcyą pow. żywiecki; dwoma przełęczami niż szymi o 80 do 90 mt. jest W. oddzieloną od Beskidu 923 mt. i Studenej 935 mt. . Przez W. idzie teź linia wodo dzielna między dorzeczem Soły i Orawy. E. R. Weskeim, dobra ryc, pow. pruskoiławski, st. p. Landsberg Ostpr. Weslaien folw. dóbr pryw. Nodaggen, w okr. i pow. hazenpockim, par. amboteńska Kurlandya. Weśnino wś, pow. dryssieński, par. Oświej. Wesoła 1. wś, pow. sochaczewski, gm. i par. Rybno, ma 6 mk. , 109 morg. włośc. 2. W. os. nad rz. Bzurą, pow. łowicki, gm. Kompina, par. Łowicz, oberża i kuźnia przy szosie, pod miastem Łowiczem. W 1827 r. 1 dm. , 5 mk. 3. W. , os. , pow. łęczycki, gm. Rogoźno, par. Gieczno, odl. od Łęczycy 16 w. 4. W. al. Krupka os. , młyn. nad rz. Prosną, w pow. wieluńskim. Należy do dóbr Łubnice. W r. 1827 był 1 dm. , 10 mk. 5. W. al. Stare Pławno, os. nad rz. Wiercicą, pow. noworadomski, gm. Gidle, par. Pławno, ma 6 dm. , 36 mk. , 50 morg. dwor. W 1827 r. było 3 dm. , 20 mk. 6. W, , Wesenberg Wesendorf Weska Weskeim Weslaien Wesoła os. młyn. nad rz. Widawką, pow. piotrkowski, gm. Kamieńsk, par. Gorzkowice, ma 2 dm. , 12 mk. , 5 morg. dwor. Należy do dóbr Kamieńsk. 7. W. , os. karcz, nad rz. Wolborką, pow. piotr kowski, gm. Bogusławice, ma 3 dm. , 28 mk. , 2 morg. dwor. 8. W. al. Karch, wś, pow. będziński, gm. Ożarowice, par. Sączów, ma 11 dm. , 86 mk. , 6 os. , 37 morg. Wchodziła w skład dóbr Dobieszowice. 9. W. , pow. olkuski, gm. i par. Kromołów. 10. W. , os. karcz. , pow. konecki, gm. Pijanów, par. Pilczyca, odl. od Końskich 30 w. , ma 1 dm. , 7 mk. , 1 morg. W 1827 r. było 8 dm. , 46 mk. , par. Radoszyce. 11. W. , folw. i wś, pow. opoczyński, gm. Topolice, par. Żarnów, odl. od Opoczna 16 w. , ma 7 dm. , 87 mk. , 383 morg. dwor. , 2 morg. włośc. Łomy piaskowca. W 1827 r. było 9 dm. , 79 mk. Na leżała do dóbr Trojanowice. 12. W. , os. , pow. opoczyński, gm. Zajączków, par. Błogie, odl. od Opoczna 33 w. , ma 5 dm. , 22 morg. 13. W. al. Wesoła Góra, wś, pow. kielecki, gm. Zajączków, par. Małagoszcz. W 1827 r. było 8 dm. , 54 mk. Wchodziła w skład dóbr królewskich Buda ob. Ruda 52. , 14. W. , os. , pow. mie chowski, gm. i par. Niedźwiedź. 15. W, , pow. miechowski, gm. Wielko Zagórze, par. Mie chów. 16. W. , folw. pow. stopnicki, gm. i par. Chmielnik, odl. 33 w. od Stopnicy. Folw. ten, w r. 1879 oddzielony od dóbr Lubania, mr. 277 gr. orn. i ogr. mr. 189, lasu mr. 71, nieuż. mr. 17; bud. drew. 3, pokłady wapienia. 17. W. , os. , pow. janowski, gm. Annopol. , par. Świeciechów. 18. W. , os. , pow. siedlecki, gm. Skupie, ma 4 dm. , 618 morg. 19. W. , al. Wesółka al. Auguścin, wś, pow. sokołowski, gm. Kudelczyn, par. Sokołów odl. 2 w. . Ma 4 dm. , 49 mk. Trzy osady włośc. w r. 1864 otrzymały ziemi 6 mr. 274 pręt. W 1858 utworzony został folw. , ma jący 604 morg. , które w całości oddane zostały na własność uwłaszczonym mieszczanom Sokoło wa. Do dworu należy tylko 3 mr. 223 pręt. W. wchodziła w skład dóbr Przezdziatka. 20. W. al. Wesołe, wś, pow. sejneński, gm. i par. Sereje, odl. od Sejn 36 w. , ma 8 dm. 38, mk. 21. W. , dawniej Praurimie, wyniosłość pod Aleksotą. , w pow. maryampolskim, miejsce przechadzki dla mieszkańców. Br. Ch. Wesoła 1. Wiesiełaja, wś włośc, pow. wilejski, w 3 okr. poL, gm. Mańkowicze o 4 w. , okr. wiejski i dobra skarbowe Menczenięta, 19 dusz rewiz. 2. W. , uroczysko, pow. sokólski, w 2 okr. poL, gin. Romanówka, o 24 w. od Sokółki, 59 dzies. 18 łąk i pastw. . 3. W. Gór ka, folw. , pow. miński, gm. StareSioło, własność Okuliczów, należy do domin. NowyDwór. A. Jel. Wesoła 1. słobódka nad rzeką Uszycą, pow. uszycki, okr. pol. Dunajowce, gm. , par. i poczta Mińkowce o 2 w. , o 12 w. od Uszycy, ma 15 osad, 45 mk. Należała do Ignacego ze Ściborów Marchockiego, dziś skarbowa. Słownik Geograficzny T. XIII. Zeszyt 148, 2. W. , karczma na trakcie z Jołtuszkowa do Słobody Hulowskiej, pow. mohylowski, par. Jołtuszków. 3. W, Słoboda al. Himówka, wś, pow. kijowski, w 2 okr. pol, gm. Byszów, par. praw. Hrużka o 1 w. , odl. o 62 w. od Kijowa, ma 373 mk. Podług Pochilewicza jest tu 481 mk. Włościanie, w liczbie 147 dusz rewiz. , uwłaszczeni zostali na 625 dzies. , ze spłatą po 763 rs. 12 kop. rocznie. Wś należy do dóbr Hrużka Daryi z Chaleńskich Frejgangowej. Wesoła 1. przedmieście Krakowa, leży mię dzy Prądnikiem Czerwonym, Olszą, Piaskami, Grzegorzkami, Starą Wisłą, Stradomiem, mia stem właściwem i Kleparzem. Znajduje się tu 18 ulic, 3 kościoły, 121 domów i placów. 2. W. z Magierowem i Ujazdami, wś, pow. brzozowski, w otwartej dolinie pot. Baryczki, uchodzącego z pot. Hłudno pod Nozdrzcem z lew. brzegu do Sanu. Od płn. wschodu i płd. zach. otaczają do linę lesiste wzgórza, sama dolina jest urodzajna i gęsto zaludniona. We wsi parafia rzym. kat. , z kościołem murowanym, fundowana w r. 1462 przez Małgorzatę, wdowę po Mościckim. Te raźniejszy kościół zbudowano r. 1839. Par. na leży do dekanatu dynowskiego; obejmuje też Barycz. Wszystkie trzy osady liczą 360 dm. na obszarze gm. a 9 dm. na obszarze dwor. Oba obszary mają 2150 mk. , 2077 rz. kat. , 70 izrael. i 3 prot. Wesoła ma 278 dm. i 1649 mk. ; Magierów 26 dm. i 146 mk. ; Ujazdy 56 dm. i 276 mk. Pos. większa Samuela Schoenbluma wy nosi 358 mr. roii, 34 mr. łąk, 4 mr. ogr. , 26 mr. pastw. , 480 mr. lasu i 1446 sąż. parcel bud. ; pos. mn. 2441 mr. roh, 163 mr. łąk i ogr. , 168 mr. pastw. i 455 mr. lasu. W. graniczy na płn. zach. z Baryczem, na płd. wschód z Hłudnem. Osada Magierów leży 3 klm. na zach. od W. , u Stóp gó ry Kamieńca 482 mt. ; Ujazdy na płn. , przy gościńcu z Domaradza do Dynowa. Mac. Wesoła 1. przys. wsi Kutyska, w pow. tłumackim. 2. W. , os. , karcz. , pow tłumacki, na obszarze gm. Połahicze. Wesoła, drobne osady, w pow. ostrzeszow skim i w nowo utworzonym pow. kępińskim. 1. W. , w par. Kobylagóra, okr. wiej. Góra, 1 dm. , 15 mk. 2. W. , par. Wyszanów, okr. wiej. Lubczyn, 1 dm. , 9 mk. 3. W. , par. Baranów, okr. dwors. Mroczeń, w lasach mroczeńskich, 1 dm. , 6 mk. 4. W. , młyn, w par. i okr. dwors. Siemiamce, 3 dm. , 32 mk. 5. W. , ob. Osieczno i Wesołów. E. Cal. Wesoła 1. folw. , w pow. toszeckogliwickim, należy do dóbr Łona. 2. W. , os. , pow. toszeckogliwicki, ob. Chechło. 3. W. , os. , w gm. Droniowice, pow. lubliniecki. 4. W. , pustk. , należy do dóbr Laskowice, w pow. opolskim. 5. W. , folw. , pow. bytomski, ob. Mikulczyce. Wesoła Góra, wś, w pow. kieleckim, ob. Wesoła. 16 Wesoła Wesoła Wesoła Góra 1. wyniosłość na obszarze Bobuliniec, w pow. buczackim. 2. W. G. , wyniosłość w Mądzełówce, pow. podhajecki. Wesołe, wś i folw. , pow. maryampolski, gm. Aleksota, par. Godlewo, odl. od Maryampola 50 w. Wś ma 49 dm. , 479 mk. ; folw. ma 5 dm. , 85 mk. W 1827 r. było 3 dm. ,, 25 mk. Wesołe Oko, wś, pow. maryampolski, gm. Michaliszki, par. Igłówka, odl. od Maryampola 17 w. , ma 12 dm. , 114 mk. W 1827 r. było 4 dm. , 48 mk. Wesołek, zaśc. nad stawem, pow. lidzki, w 4 okr. pol. , o 28 w. od Lidy a 35 w. od Wasij liszek, ma 1 dm. , 4 mk. katol. Wesółka 1. os. leś. , pow. gostyński, gm. Duninów, par. Dobrzyków, ma 27 mk. 2. W. , w XVI w. Wesszolka, wś i folw. , pow. laski, gm. Łask, par. Borszewice; wś ma 2 dm. , 33 mk. ; fol. ma 2 dm. , 2 mk. Wchodziły w skład dóbr Łask. W 1827 r. było 6 dm. , 38 mk. Na po czątku w. XVI wś należy do par. Borszewice lecz daje plebanowi tylko kolędę po groszu z ła nu, zaś dziesięcinę kościołowi i mansyonarzom w Łasku Łaski, , L. B. , I, 444, 448. 3. W. Sobiesęki lit. A. , fol. , pow. kaliski, gm. i par. Iwanowice, odl. od Kalisza 24 w. , ma 4 dm. , 21 mk. Por. Sobiesęki 4. W. pow. olkuski, gm. i par. Minoga. 5. W. al. Krzesk wś i fol. , pow. siedlecki, gm. Królowa Niwa, par. Zbuczyn, odl. 27 w. od Siedlec, ma 21 dm. , 159 mk. Por. Krzesk W r. 1884 fol. W. lit. AB rozl. mr. 411 gr. or. i ogr. mr. 351, łąk mr. 50, pastw. mr. 5, nieuż. 5; bud. drew. 16; płodozm. 4pol. Wś W. os. 17, mr. 365. Według reg. pob. pow. łukow skiego z r. 1531 wś Wesołka Krzesk, w par. Zbuczyn, płaciła od 1 łanu Pawiński, Małop. , 378, 416. 6. W. al. Auguścin, pow. sokołow ski, ob. Wesoła. 7. W, os. , pow. ostrołęcki, gm. i par. Rzekuń. Br. Ch. Wesołka, karczma, niegdyś pod Psarskiem, w pow. szremskim, istniała w r. 1835. Wesołki al. Wiesiołki, właściwie Wysiołki Folwarczne, wś, pow. kaliski, gm. Chocz, par. Blizanów, stanowią, jedną całość z osadami Jan ków i Oszczywilk. W 1827 r. 2 dm. , 21 mk. Wesołki al. Wesółki, folw. , niegdyś do Czer wina, pow. pleszewski, około 7 klm. ku płn. od Pleszewa poczta i st. dr. żel. Powstał po r. 1843 w miejscu Sadziska. Łazarz Krauze sprze dał W. komisyi kolonizacyjnej. R. 1885 było 5 dm. i 112 mk. E. Cal. Wesoło, niem. Freudenfier, pow. wałecki, ob. Szwecya. Wesołów 1. al. Wesołowo, dobra, pow. wiłkomierski, w 3 okr. poL, gm. i par. Kowarsk, o 22 w. od Wiłkomierza, własność Gharmańskich, mają, 291 dzies. 68 lasu, 30 nieuż. . 2. W. , dobra, pow. rohaczewski, dziedzictwo Żukowskich, maja wraz z Lasową Budą. i Szapczycami 3341 dzies. 734 roli, 386 łąk, 1912 lasu; młyn daje 100, karczma 150 rs. Wesołów 1. z Podbrzeziem i Ujazdem wś, pow. brzeski, na praw. brzegu Dunajca, o 2 klm. na zach. od Zakluczyna. Przez wś prowadzi gościniec łączący Zakluczyn z Tymową, , Brzes kiem i Lipnicą; . Wś leży w równinie nawodnio nej potokami uchodzącymi do Dunajca i ma gle bę napływową, urodzajną. Par. rz. kat. w Za kluczynie. Wraz z wólkami liczy 101 dm. i 585 mk. Obszar większy dzieli się na dw. a korpusy tabularne W. Górny Ant. Tomalikowskiego ma 6 dm. i 47 mk. ; W. Dolny dr. E. Merczyńskiego 7 dm. i 56 mk. Pod względem wyznania jest 638 rz. kat. i 50 izrael. Posiadłość pierwsza ma 180 mr. roli, 8 mr. łąk, 1500 sąż. ogr. , 27 mr. pastw. , 36 mr. lasu, 91 mr. nieuż, i 1145 sąż. parcel bud. ; część druga 287 mr. roli, 12 mr. łąk, 3 mr. ogr. , 20 mr. pastw. , 22 mr. lasu, 824 sąż. stawów, 24 mr. nieuż. i 2 mr. 458 sąż. par cel bud. Pos. mniejsza 356 mr. roli, 19 mr. łąk i ogr. , 59 mr. pastw. i 8 mr. lasu. Długosz L. B. , II, 273 nn. w par. Opatkowice zna Uyasd klasztoru tynieckiego i Pobrzeże Mi kołaja Buczyńskiego i Teodora Marcinkowskie go, natomiast Wesołowa nie wymienia. Również nie spotykamy tej nazwy w spisach pob. z r. 1581 Pawiński, Małop. , 144, chociaż inne mniejsze osady są wymienione. W. graniczy na wsch. z Zakluczynem, na płd. ze Zdonią i Stró żami, na zach. z Ujazdem. 2. W. , przys. wsi Łużna, w pow. gorlickim. Mac. Wesołów 1. al. Wesołowo, Wesoła, Wesołek. urzęd. Neu Hochzeit, dawniej też Kindelbier, majętność, pow. czarnkowski Wieleń, o 20 Mm. na płn. zach. od Wielenia, na lew. brzegu Dra wy dopł. Noteci, wprost Osieczna Hochzeit brandenburskiego, przy trakcie z Człopy do Dobiegniewa, wzn. 50, 9 mt. npm. ; graniczy z Przysiekami Prossekel; par. kat. w Wieleniu, par. prot. i poczta Hochzeit, st. dr, żel. w Krzyżu Kreuz i w Dobiegniewie o 15 klm. ; ma 9 dm. , 112 mk. 107 prot. , 5 żyd. i 457 ha 188 roli, 29 łąk, 21 pastw. , 185 lasu, 21 nieuż. , 11, 89 wody. Około r. 1830 należał W. do zamku wieleńskiego. Ob. Osieczno w Brandeburgii. 2. W. pow. wrzesiński, ob. Nowy W. Nenhau sen. E. Cal. Wesołówka 1. os. , pow. radomski, gm. i par. Kowala Stępocina, odl. od Radomia 6 w. , ma 1 dm. , 2 mk. , 1 morg. dwors. 2. W. , wś nad rz. Wisłą, pow. opatowski, gm. Julianów, par. Słupia, odl. od Opatowa 39 w. , ma 32 dm. , 178 mk. , 537 morg. włośc. Przystań na Wiśle. W 1827 T. było 25 dm. , 163 mk. 3. W, os. , pow. opatowski, gm. Boksice, par. Waśniów, odl. od Opatowa 17 w. , ma 1 dm. , 5 mk. , 1 morg. 4. W. , os. leś. , pow. opatowski, gm. i par. Czyżów, odl. od Opatowa 34 w. , ma 1 dm. , 3 mk. , 1 morg. 5. W, , os. , pow. opatowski, gm. Opa Wesołówka Wesoła Wesołe Wesołek Wesółka Wesołka Wesoło Wesołki Wesołów Wesoła Góra tów, par. Ptkanów. Nie pomieszczona w ostat nich spisach urzęd. 6. W. , os. , pow. opoczyń ski, gm. i par. Studzianna. Nie pomieszczona w ostatnich spisach. 7. W. , os. , pow. opoczyń ski, gm. Krzczonów, par. Drzewica. Nie podana w ostatnich spisach. 8. W. , wś nad rzką. Opa tówką, , pow. sandomierski, gm. Lipnik, par. Ma lice, odl. od Sandomierza 15 w. , ma 8 dm. , 29 mk. , 61 morg. włośc. W 1827 r. było 5 dm. , 18 mk. 9. W. 9 wś i fol. , pow. chełmski, gm. Brze ziny, par. Puchaczów. Gorzelnia produkująca za 22400 rs. rocznie. Nie podana w spisie z r. 1827. 10. W. , os. , pow. krasnystawski, gm. Rudka, par. Siennica Rożana. 11. W. , kol. utworzona na obsza rze dóbr Hniszów, w pow. chełmskim, gm. Swierze. 12. W. , os. włośc, pow. ciechanowski, gm. Nuże wo, par. Ciechanów odl. 2 w. , 1 dm. , 5 mk. , 4 mr. 13. W. os. , pow. płoński, gm. Kuchary, par. Królewo, odl. 16 w. od Płońska, 1 dm. , 7 mk. , 69 morg. 14. W. , os. , pow. mławski, gm. i par. Unierzyz, odl. 28 w. od Mławy, 2 dm. , 8 mk. , 5 morg. 15. W. , fol. , pow. suwalski, gm. Pa włówka, par. Przerośl, o 13 w. od Suwałk, ma 3 dm. , 24 mk. W 1827 było 2 dm. , 28 mk. Da wniej wieczysta dzierżawa, należaca do ekonomii Przerośl, długo zostawała w posiadaniu Zarem bów, od których ją, nabył K. Mackiewicz. Po spłaceniu kanonu, nabyta w r. 1877 na włas nośc. Obszaru 205 morg. 253 pręt. , położenie pagórkowate, gleba żytnia. Gaj olszowy i brzo zowy i lasek świerkowy, po polu i lesie kępy leszczynowe, obfitują ce w orzechy. Na łąkach dobywa się torf na opał. 16. W. , fol. , pow. sej neński, gm. Krasnowo, par. Sejny, odl. od Sejn 6 w. , ma 2 dm. , 23 mk. , 125 morg. 84 mr. roli, 37 mr. łąk. Pokłady torfu i wapienia. Fol. ten oddzielony od dóbr Jenorajście. 17. W. , przyl. dóbr Hołny Mejera, pow. sejneński, gm. Hołny Wolmera, par. Berżniki. 18. W. , pow. sejneń ski, gm. i par. Sereje. 19. W. , pow. maryam polski, gm. Antonowo, par. Pilwiszki. 20. W. , os. , pow. maryampolski, gm. Balwierzyszki, par. Gudele. Cztery ostatnie osady nie są, pomiesz czone w spisie urzęd. z r. 1878. Br. Ch. Wesołówka 1. zaśc, pow. trocki, w 3 okr. poL, o 61 w. od Trok, 1 dm. , 11 mk. katol. 2. W. , zaśc, pow. wileński, w 2 okr. pol, gm. Szyrwinty o 14 w. , okr. wiejski Bejwidzie, 1 dusza rewiz. ; należy do dóbr Miszkieniszki, Grabowieckich. 3. W. , Wiesiełowki, wś i os. karcz. , pow. wileński, w 3 okr. poLl gm. Podbrzezie o 10 w. , okr. wiejski Glinciszki, o 36 w. od Wilna. Wś ma 7 dm. , 16 mk. prawosł. i 76 katol. ; os. karcz. 1 dm. , 12 mk. katol. w 1865 r. 69 dusz rewiz. ; należy do dóbr Koniuchow, Dowgiałłów. 4. W. , zaśc, pow. wiłkomierski, w 2 okr. pol, gm. Subocz, o 72 w. od Wiłkomierza. 5. W. , zaśc, pow. wiłkomierski, w 5 okr. poL, gm. Onikszty, o 28 w. od Wiłkomierza. 6. W. , os. nad Świsłoczą, pow, miński, pod Mińskiem, za folwarkiem Ludament, posiada od 1875, znakomity zakład ogrodniczy, założony przez Niemca Holasza i spółkę. Opis tego zakładu w Pamiat. kn. minsk, gub. za 1884 r. Wesołówka 1. wś, w 1741 r. należała do par. Bystrczyk w pow. skwirskim i miała 20 chat szlachty rit. romani ob. Pochilewicz, 210. Obecnie pod tą nazwą nieistnieje. 2. W. , nie istniejąca wś we włości Zasławskiej, t. j. w dzi siejszym pow. zasławskim. Podług reg. pob. pow. krzemienieckiego z 1583 r. kn. Michał Za sławski płaci ze wsi Wiesiołówki, należącej do włości Zasławskiej, od 1 koła dorocz. Jabłonow ski, Wołyń, 131. J Krz. Wesołówka, strumień, prawy dopł. Orawy. Wypływa u stóp Dudowej 1187 i Magórki 1087 jako pot. Jasieniska; po krótkim biegu dostaje się na obszary, które uległy już silnej denudacyi, krajobraz poryty licznemi strumieniami rzek, płynących ku Orawie. Okoliczne czuby i wierchy mają charakter pagórków, zaledwo o 100 150 mt. górujących nad doliną W. Ta ki teren przepływa W. na długości około 5 kiL; nad strumieniem rozłożyła się rozległa osada Wesołów Vesele. Tu przyjmuje W. dwa po toki Mutniankę z praw. , Mutnik z lew. brzegu. Zasilona wodami dwu potoków jest już teraz W. potężnym strumieniem, który przedziera się po przeczną doliną przez hale orawskoliptowskie. Krajobraz górski powraca. Szczyty liczne prze noszą poziom rzeki o 200 do 300 mt. Redikanów 926 mt. , Poperaczka 1037 mt. , Wrała 1051 mt. i inne, dolina jest tak wąską, że pomimo przeci nającej dolinę rzeki drogi, niema na całej tej przestrzeni, 8 klm. długiej, najmniejszej ludzkiej osady. Dopiero tuż przy ujściu rzeki do Orawy rozłożyła się po prawej stronie rzeki wioska Ja sienica; brzeg lewy jest aż do ujścia niedostęp ny. Dopływy z praw. brzegu pot. Rakowiec, z lew. brz. pot. Rieczka, pominąwszy znaczniej szą ilość bezimiennych. Długość całego biegu 2 1 2 mil geogr. do 19 kil. . Poziom źródeł około 1050 mt. Osada Wesołów poczyna się w pozio mie około 808 mt. , dolna jej część wznosi się około 690 mt. , ujście 615 mt. E. R. Wesołówka al. Weselówka, część Korytnik, pow. przemyski. Wesołówko, niem. Wesselkowo, folw. do Ostrowitego, pow. lubawski, par. kat. Ostrowite, st. p. Łąkosz. W najnowszych spisach nie wymieniony. Wesołowo 1. wś, pow. suwalski, gm. Zaboryszki, par. Puńsk, odl. od Suwałk 20 w. , ma 8 dm. , 77 mk. W1827 r. było 3 dm. , 32 mk. 2. W. , os. , pow. maryampolski, par. Pokojnie. W nowszych spisach nie podawana. W 1827 r. miała 1 dm. , 17 mk. Wesołowo 1. dobra skarbowe, pow. trocki, w 4 okr. pol, gm. Merecz, okr. wiejski Nerowo, o 112 w. od Trok, 1 dm. , 3 mk. katol. Dobra W. Wesołowo Wesołówka Wesołówka Wesołówko Wesołucha Wesołowo w 1850 r. składały się z 1 mka, 1 folw. i 2 wsi, miały 750 dzies. obszaru; właściciel Hrynio. 2. W. zaśc. szlach, , pow. wilejski, w 3 okr. pol, gm. Gaby, o 66 w. od Wilejki, 1 dm. , 8 mk. katol 3. W. , mko i wś nad jeziorem t. n. , pow. nowoaleksandrowski, w 1 okr. pol, o 22 i 24 w. od Nowoaleksandrowska a 2 w. na płn. wschód od st. dr. żel Tnrmont. Wś w 1859 r. miała 4 dm. , 40 mk. ; cerkiew. Par. prawosł. , ma 191 dusz. W. był niegdyś sstwem, należą cem do Hajki, żonatego z Zofią Sapieżanką. . 4. W. , zaśc, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. poL, o 24 w. od Nowoaleksandrowska. 5. W. , zaśc, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. poL, o 38 w. od Nowoaleksandrowska. 6. W. , dwór, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol, o 80w. od Nowoaleksandrowska. 7. W. , majętność nad rz. Berezyną, pow. borysowski, w 1 okr. poL chołopienickim, gm. KiszczynaSłoboda, o 16 w. od Borysowa, dość dawna własność rodziny Rawów. Za poddaństwa w dwóch folwarkach było 108 włościan płci męzkiej; obecnie jest około 48 włók. Grunta lekkie, ląki wyborne, miejscowość leśna. O 3 w. powyżej W. rz. Hajna uchodzi do Bere zyny. 8. W. , zaśc w pobliżu jez. Łoczyn, pow. ihumeński, w 4 okr. poL puchowickim, gm. Pohorełe, o 3 mile od Ihumenia. Grunta lekkie, łąk błotnych dużo; miejscowość nizinna, małoludna. Mają tu Kuncewiczowie 6 włók, Świrscy 2 1 2 włóki, Tarasiewiczowie 2 włóki. 9. W. , osada, pow. ihumeński, w 2 okr. poL, gm. Dukora, o 42 w. od Ihumenia. 10. W. , folw. nad rz. Talką, pow. ihumeński, w 4 okr. poL puchowickim, gm. Omelno, par. katol. Serafin, o 62 w. od Ihu menia. Należy do dominiam Bluźe, niegdyś Za wadzkich, przez wiano Świętorzeckich, obecnie Zofii ze Świętorzeckich Konstantowej Prozorowej, ma około 10 włók; grunta lekkie, łąki wy borne. 11. W, , folw. , pow. miński, w gm. Samochwałowicze, pomiędzy wsią; Piaciewszczyzna i zaśc. Rubitki, o 25 w. od Mińska. 12. W. , folw. nad Świsłoczą, pow. miński, w gm. Siemkowo, o 7 w. od Mińska, około 1 3 4 włóki, włas ność urzędnik Nikotina. 13. W. , wś. pow. no wogródzki, w 1 okr. poL, gm. Niehniewicze, o 7 w. od Nowogródka. J. Krz. A. Jel. Wesołowo, niem. Wessolowo, kol. do Osta szewa, pow. lubawski, st. p. Montowo, par. kat. Grodziczno, 1885 r. 71 dm. , 435 mk. Posiada pomocniczy urząd pocztowy i szkołę 2klas katol. Kś. Fr. Wesołowo 1. niem. Wessolowen, wś, pow. gierdawski, st. p. Abelischken. 2. W, , posiadłość, pow. oleckowski, st. p. Duneyken. Osada istniała już XVII w. 3. W. , dobra ryc, pow. olsztyński, st. p. Gr. Purden. 4. W. , os. , pow. ządzborski, st. p. Nikolaiken. 5. W. , wś, pow. szczycieński, st. p. Willenberg. 6. W. , niem. Wessolowen Gross i Klein, ws i posiadłość, pow. węgoborski, st. p. Allenstein. 7. W. , niem. Wessolowo, posiadłość, pow. niborski, st. p. Koschlau. Albrecht Kościesza, mistrz hutnicki w Kucborku, dostaje w XVI w. przywilej ua 13 włók i 7 1 2 morg. nad strumykiem Omulew oraz 2 włóki pod majątkiem jego w Kucborku Kętrzyński, O ludn. pol, 349. Wesołowo, niem. Hochzeit, wś w Brandenburgii, ob. Osieczno 1, , Wesołucha 1. karczma i zaśc pryw. , pow. wilejski, w 3 okr. pol, gm. Gaby, o 69 w. od Wilejki, 2 dm. , 22 mk. 7 prawosŁ, 8 katol. , 7 żydów. Była tu drew. cerkiew prawosł. 2. W. , Wiesiełucha, zaśc, pow. wileński, w 4 okr. poL, o 35 w. od Wilna, 1 dm. , 8 mk. katol. Wesołuszka 1. folw. nad rzką Szyrwińczą, pow. wileński, w 2 okr. pol, o 51 1 4 w. od Wilna, 5 dm. , 38 mk. katol. 2. W. , wś, pow. nowoaleksandrowski, w 1 okr. poL, o 22 w. od Nowoaleksandrowska. Wesoły 1. folw. , pow. ihumeński, w 1 okr. poL, gm. i par. katol. Uzda, pomiędzy WielkąUsą i Kamionką; miejscowość dość leśna, grunta urodzajne, szczerkowe. 2. W. , folw. , pow. słucki, w 2 okr. poL kleckim, gm. Lachowicze, przy drodze z Niedźwiedzicy do Lachowicz, należy do dóbr lachowickich. Miejscowość bezleśna, falista, grunta wyborne. W pobliżu przechodzi linia dr. żel. poleskich. 3. W. Dwór, dobra, pow. słonimski, w 4 okr. poL, gm. Zdzięciół, o 49 w. od Słonima, 278 dzies. 40 łąk i pastw. , 60 lasu, 13 nieuż. ; własność Borzobohatych. 4. W. Uhol, białoros. WiasiolyUhoł. wś nad rzką Studzianką, praw. dopł. Usy niemnowej, pow. miński, w 3 okr. poL i gm. Kojdanów o 13 w. , o 52 od Mińska, ma 15 osad; grunta szczerkowe, urodzajne, łąki dobre. Wesoły Kąt 1. wś w pobliżu ujścia rzki Tołmacza do Wysi, pow. czehryński, w 3 okr. poL, gm. Złotopol, o 115 w. od Czehrynia, ma 363 mk. W 1808 r. wraz ze słobodami Witiaziową i Winopole miała 63 dm. i 477 mk. ; w 1863 r. zaś 420 mk. ; 1887 dzies. ziemi bardzo urodzajnej, z czego 240 dzies. odeszło do włościan przy uwłaszczeniu. Posiada cerkiew Pokrowską, z muru wzniesioną w 1831 r. przez właściciela wsi gien. Bielskiego, na miejscu dawniejszej, drewnianej, z 1788 r. , uposażoną 36 dzies. Bo par. praw. należą wsi Witiaziowa i Gliniana Bałka. Wś ta, osadzona w 1776 r. przez Pomorskiego, należała do klucza śmilańskiego ks. Lubomirskich a następnie Potemkina, poczem do dóbr złotopolskich gien. Wysockiego. W 1804 r. Wysocki sprzedał W. K. ks. Kudaszewowi, po którym oddziedziczył zięć jego gien. Bielski. Spadkobiercy jego sprzedali wś w 1855 r. gien. Enochinowi. 2. W. K. , wś przy ujściu Makszybołota do Tykiczu, pow. humański, w 3 okr. pol, gm. i par. Szawlicha o 3 w. , ma 792 mk. W 1863 r. było 577 mk. Posiada cerkiew drewnianą; filialną do 1842 r. parafia, p. w. Wesoły Wesołowo Wesołuszka Wesołygrąd Wesseningken Wessig Wessit Wesskallen Wesslienen Wesslinken Wessnitz Wessoligrond Westende Westenhoefen Westerplatte Westfalen Westfelde św. Parascewii, niewiadomej erekcyi. Wś w 1732 r. należała do sstwa szawuliskiego, ; w bieżącym wieku do okręgu humańskiego kolonii wojskowych. 3. W. K. wś na lewym brzegu Tykicza Gniłego, pow. taraszczański, w 1 okr. poL, gm. Żydowska Grobla, o 16 w. od Taraszczy, ma 1266 mk. W 1863 r. było 927 mk. prawosŁ, 8 katol. , 5 żydów; 1832 dzies, ziemi. Posiada cerkiew p. w. św. Michała, z drzewa wzniesioną w 1778 r. Wydobywają, tu wyborną glinę białą. Wś należała do Romańskich, następnie Skibickich, od których kupił adwokat Welker, poczem Kiercellich i Meleniewskich. J. Krz. Wesoły Kut Wesoły Kąt, stacya dr. żel. pld. zachodnich, na linii KoziatynOdessa, w gub. chersonskiej, pomiędzy st. Iwanówką o 9 w. a Rozdzielną o 29 w. , odl. o 367 w. od Koziatyna, 79 w. od Birzuły a 97 w. od Odessy. Wesołygrąd, al. Piecuchy, niem. Wessoligrond wś, pow. szczycieński, st. p. Lipowitz. Weśrednik, os. leśn. , młyn i posiadłość, w pow. chodzieskim, nad strugą Margońską wzn. 65, 8 mt. npm. , dopł. Noteci, o 5 klm. na płn. zach. od Margonina par. i poczta, w okolicy wzn. 85 mt. npm. ; st. dr. żel w Chodzieży Kolmar i. P. o 9 klm. ; okr. dworski Margońska Wieś. Leśniczówka 1 dm. , 6 mk. stoi tuż przy młynie, na lew. brzegu strugi. Młyn ma 2 dm. , 25 mk. ; posiadłość obejmuje 397 ha 156 roli, 24 łąk, 6 pastw. , 194 lasu, 11 nieuż. i 5, 71 wo dy. W. wchodził dawniej w skład dóbr Margo nin; istniał już w XVIII w. E. Cal. Weśrednik al. Średnie, niem. MittlereSee, jezioro pod Gostoczynem, w pow. tucholskim, między jez. Rudziankiem a jez. Wielkiem; ob. Śpitalskie. Wessalen, rzeczka, lewy dopływ Abawy, praw. dopł. Windawy. WessatAndres, wś, i W. Herrmann al. Blussen al. Schlagweg Peter, wś, pow. kłajpedzki, st. p. Immersatt i Memel. Wesseć al. Wessecia, niem. Wessat, Wesset al. Weesit, rzeka, w pow. wendeńskim gub. inflanckiej, prawy dopływ Ewikszty. Bierze początek w pobliżu wzgórza Gaisingkalns, pod wsią Tolkenhof, z jez. Wessit, mającego 3 w. dług. , 2 szerokości i 3 wyspy, płynie w kierunku płd. zach. i ubiegłszy około 50 w. wpada do Ewikszty niedaleko ujścia jej do Dźwiny pod wsią Alt Seeburg. Spadek ma silny, łoże kamieniste. Poławiają w niej pstrągi i perły rzeczne. Przybiera rzeki Ismaet, Sawide i Swirrei. Wesseiten, wś, pow. szyłokarczemski, st. p. Heydekrug. Wesseln Gross, dobra, pow. elbląski, st. p. i par. kat. Elbląg; 261 ha 134 roli om. , 12 łąk, 101 lasu; 1885 r. 6 dm. , 9 dym. , 71 mk. , 2 kat. , 69 ew. ; młyn wodny, sprzedaż mleka. W topogr. Goldbecka z r. 1789 podana jako dobra szlach. o 5 dym. na elbląskiem terytoryum. Zachodzi w doku. już r. 1263 p. n. Weslonia ob. Perlbach, P. U. B. , str. 170. Kś. Fr. Wesselsbruch, folw. , pow. pruskoiławski, st. p. Uderwangen. Wesselshoefen l. , dobra i fol. , pow. królewiecki, st. pocz. LiskaSchaaken. 2. W. , wś i dobra ryc, pow. świętosiekierski, st. pocz. Ludwigsort. Wesseningken, wś, pow. ragnecki, st. pocz. Wischwill. Wessig, 1226 Visoca, dobra i wś, pow, wrocławski, par. ew. S. Salwator we Wrocławiu, kat. Ołtaszyn. W r. 1885 dobra miały 134 ha, 3 dm. , 50 mk. 29 ew. ; wś 15 ha, 14 dm. , 110 mk. 49 kat. . Vessin niem. , dok. Vesino, dobra ryc. w Pomeranii, pow. słupski, na wschód od Słupska. R. 1284 nadaje je ks. Mestwin Piotrowi, synowi comesa Glabuny ob. Perlbach; P. U. B. , str. 339. Kś. Fr. Wessit, ob. Wehsiht i Wesseć. Wesskallen, wś i leśnictwo, pow. pilkałowski, st. pocz. Lasdehnen. Wesslienen 1. dobra ryc, pow. świętosiekierski, st. pocz. Wolittnick. 2. W. , leśniczówka, pow. świętosiekierski, st. pocz. Zinten. Wesslinken niem. , ob. Wiślinka. Wessnitz, zapewne Wieśnica al. Wieżnica, rzeka w Łuźycach, prawy dopływ Elby. Wessoligrond, ob. Wesołygrąd. Westende, folw. do Steenkendorf, pow. suski, st. pocz. Rudzicz, 1 dm. , 19 mk. Westenhoefen, posiadłość, pow. labiewski, st. pocz. Labiau. Westerplatte, osada kąpielowa nad Bałtykiem, ulubione miejsce wycieczek Gdańszczan. Jest tu piękny park, restauracya i kilka willi. Zakład ten leży tuż przy Nowym Porcie, w pow. gdańskim miejskim, między zakrętem Wisły a morzem Baltyckiem; st. pocz. i par. kat. Nowy Port. W r. 1885 było 13 dm. , 60 mk. stałych. Od strony morza znajdują się tu silne fortyfikacye, łączące się z fortecą w Wisłoujściu i szańcami w Nowym Porcie. R. 1887 sprzedano 115784 biletów do zimnych kąpieli morskich, a 3729 do ciepłych ob. Nowy Port, V, 304. Westfalen, ob. Stwolno 1. Westfelde, pol. Krzyżownica, wś, pow. mogilnieki, o 3 klm. na płd. zach. od Wielatowa, na wsch. brzegu części Lubińskiej jez. Trzemeszeńskiego 96 mt. npm. , w okolicy wzn. 104, 8 mt. npm. Graniczy na płn. z Wielatowem, na wsch. z Szydłówkiem, na płd. z Szydłówkiem, Mianowem i Popielewem; par. katol. i poczta w Wielatowie Wilatowen, par. prot. w Trzemesznie, st. dr. źel. w Mogilnie o 7, 5 klm. ; 4 dm. , 88 mk. 69 kat. , 19 prot. i 203 ha 175 posiada jakiś Lombard; roli jest na Krzyżownicy 187 ha. Wś była własnością kanoników trzemeszeńskich; zabrana przez rząd pruski, wcieloną zo Wesoły Kut Wesselshoefen Wesoły Wessalen Wessat Wesseć Wesseiten Wesseln Wesselsbruch Westrza stala do domeny szydłowskiej, którą następnie przeniesiono do Mogilna. E. Cal. Westków wś, dziś nieistniejąca. W XVI w. należała do par. Grocholice dziś pow. piotrkowski. Dawała dziesięcinę w Grocholicach Ła ski, L. B. , I, 459. W r. 1552 płaci tu Mateusz Westkowski z trzema synami od 1 łanu. Kmieci niema Pawiń. , Wielkop. , II, 261. Westrza i. urzęd. Parczew Westrza, wś, pow. odolanowski Ostrów, o 9 Hm. na wsch. pld. od Ostrowa, tuż pod Parczewem; par. kat. Wysocko, szkoła w miejscu, par. prot, , poczta i st. dr. żel. w Ostrowie; 55 dm. , 413 mk. 374 katol, 39 prot. i 365 ha 278 roli, 66 łak. Ob. Parczew. W. istniała już przed r. 1468 i wchodziła w skład pow. kaliskiego; w r. 1579 dziedziczyli ją Maciej i Wojciech Parczewscy, Jan i Piotr Wturkowscy, tudzież Sebastyan, Bartłomiej i Stanisław Gloskowscy; podano tu 4 łany km. , 7 zagr. , 3 komor. i 4 rzemieśl. ; regestra pobor. z r. 1613 1620 wykazują, jednego dziedzica Piotra Parczewskiego. Około r. 1834 należała wś do Walentyny Skórzewskiej z Parczewa. 2. W. , Westna w Spisie gmin i okr, z r. 1888, pustkowie do Kaliszkowic Kaliskich, w powiecie ostrzeszowskim, 1 dm. , 18 mk. Weszeliszki 1. wś, pow. szawelski, w 4 okr. poL, gm. Szawlany, o 30 w. od Szawel. 2. W. , ob. Weseliszki. Weszeta, strumień, w gub. kowieńskiej, lewy dopływ Platony. Weszkowizna, os. , pow. wieluński, gm. Galewice, par. Cieszęcin, odl. od Wielunia w. 24, ma 1 dm. , 5 mk. Weszkowo, ob. Waszków. Weszna, ob. Wiesznia. Weszniańskie, jezioro, pow. wilejski, ob. Serwecz, Wesznie al. Weszno, wś i folw. nad jeziorem t. m. , pow. wilejski, w 3 okr. pol, gm. Sitce, o 95 w. od Wilejki. Folw. ma 1 dm. , 11 mk. katol, 490 dzies. ziemi dworskiej; należał do Budominów. Wś 15 dm. , 121 mk. Wesztorty, wś nad bezim. potokiem, pow. wilejski, w 3 okr. pol, gm. Mańkowicze o 7 w. , okr. wiejski i dobra, hr. Tyzenbauzów, Smycz, o 69 w. od Wilejki, 25 dm. , 37 mk. prawosł. i 16 katol w 1865 r. 32 dusz rewiz. . Weszyliszki, ob. Weseliszki. Wet, uroczysko na gruntach Domontowa, w pow. radomyskim, wspominane w aktach zeszłego wieku. Weta, rzeczka, w pow. kijowskim, dopływ Dniepru z prawego brzegu. Wypływa z horodyszcza przy Chodosowie, płynie przez tę wieś i na wiosnę i jesienią rozlewa się w obszerny staw, przez który idzie niebezpieczna przeprawa w bród, zwana Korol Nazwa ta podług podania stąd pochodzi, że jakiś król zbudował tu most, którego pale jeszcze dziś są widoczne. W. tworzy kika przecieków jarowych, Hawryłkami zwanych, zmierzających ku Stubnie ob. Chodosówka. Przybiera potoki Juryewka i Bezdonia oraz rzkę Chotówkę. Edw. Rul. Weta 1. nieistniejąca dziś wieś, w pow. kijowskim, w 1644 r. wchodziła w skład dóbr Biłhorodki, należącej do ks. Koreckich. 2. W. Litewska, wś przy ujściu rzki Wety do odnogi Dnieprowej, zwanej Konik, pow. kijowski, w 5 okr. pol, gm. Chotów, par. praw. Pirchów Pirohoszcza, o 1 w. , o 17 w. od Kijowa. Podług Pochilewicza ma 354 mk. praw. i 40 żydów; włościanie, w liczbie 137 dusz rewiz. , uwłaszczeni zostali na 873 dzies. , ze spłatą po 949 rs. 55 kop. rocznie. Spis urzędowy z 1885 r. rozróżnia 3 wsi t. n. , t. j. W. Witę L. , W. L. Nową i W. L. Starą, z których pierwsza ma 76, druga 119, trzecia zaś 80 mk. Ludność trudni się głównie rybołówstwem. Podług podania, gdy Litwini zdobyli Kijów na Tatarach, wnet dokoła miasta rozłożyli swoje czaty czyli straże, i od jednej z luk strażniczych, na uroczysku W. stojącej, miejsce to W. Litewską nazywać się poczęło. 3. W. Pocztowa, wś nad rzką Weta, pow. kijowski, w 3 okr. pol, gm. Hlewacha, par, praw. Hatne o 4 w. , o 18 w. od Kijowa, przy starym trakcie pocztowym do Wasylkowa, ma 165 mk. Podług Pochilewicza jest tu 220 mk. prawosŁ i do 50 żydów w 1863 r. podług tegoż było 62 prawosł. , 8 rozkoln. , 23 żydów. Włościanie, w liczbie 74 dusz rewiz. , uwłaszczeni zostali na 274 dzies. , ze spłatą po 310 rs. 90 kop. rocznie. Przed przeprowadzeniem drogi żelaznej znajdowała się tu stacya pocztowa, pierwsza od Kijowa w stronę Wasylkowa odl. o 17 w. . Mocą testamentu burmistrza kijowskiego Wasila Czerewczyja z d. 24 maja 1601 r. nadana została monasterowi Michajłowskiemu w Kijowie ziemia t. nazw. Niwy Wewodeńskie, a 22 czerwca 1602 r. dekretem trybunału głównego Lubelskiego potwierdzono temuż monasterowi myto grobelne na grobli Weciańskiej, jeszcze od ks. kijowskiego Włodzimierza Monomacha pozwolone domowi Rożynowskich Zakrewskij. Opis, Klewa, t. I, str. 517, którzy następnie nadali to myto monasterowi Michajłowskiemu. Rożynowscy ci była to prastara ruska rodzina, nazywająca się Połowcami ze Skwira, wygasła w XVI w. ob. Motowidłówka Skwira i in. . W. , śród lasów zanurzona, była w dawnych czasach miejscem osławionem z gościńcowego rozboju. W 1672 r. watażkowie Szackij i Jenik, usadowiwszy się w Motowidłówce, trudnili się rozbojem w bliższej okolicy Kijowa i na idące do tego miasta karawany kupieckie napadali na Romanowym moście i pod Wetą ob. List Teodora Łaszka sotnika do Jakuba Dmitrowicza, pułkown. kijowskiego. Kiedy Stanisław August bawił w Kaniowie, Szczęsny i Ludwik Potoccy, jadąc do Kijowa, byli napadnięci na We Westków Weszeliszki Weszeta Weszkowizna Weszkowo Weszna Weszniańskie Wesznie Wesztorty Weszyliszki Westków Wettschuetz Wettin Wetryków Wetowa Wetlina Wettenhofj Wetery Weterna Weteranów Weteranów ci przez ludzi Obuchowskich i obrani z pieniędzy Notaty Hermana Hołowińskiego. Celniejsze uroczyska kolo W. w XVII w. były Białocerkiewska droga, Bialokniaziowskie pole, Ołenowska riczka, Bohuszowy oborek, Budajewka Horodyszcze, Bobred riczka. 4. W. Wydubiecka, chutor nad rzką Wetą. , rozlaną, tu w ob szerny staw, pow. kijowski, par. praw. Jankowi eże o 4 w. , o 17 w. od Kijowa, przy drodze z Kijowa do Bohusławia i Korsunia. Należy do monasteru Wydubieckiego, który posiada tu młyn wodny i 40 dzies. ziemi. W 1863 r. było tu 40 mk. prawosł. i 7 rozkoln. Mejseowość ta opasana jest wałami, które ciągną się z obu stron rzki, zacząwszy od wsi Jankowicz aż do wsi Chodosówki. Podług podania wały te usy pali Tatarzy podczas napadu Batego na Kijów. Zapiski etnograficzne z Ukrainy podają o tym wypadku opowiadanie staruszki ze wsi Kru szynki. Edw. Rul. Weteranów, os. włośc, pow. grójecki, gm. i par. Czersk, ma 46 mk. , 27 mr. Weterna Poruba, wś, ob. Poruba 3. Wetery, wś, pow. borysowski, w 3 okr. pol i gm. Dokszyce, o 96 w. od Borysowa. A. Jel. Wettenhofj folw. dóbr prywat. GrossBer ken, w okr. mitawskim, pow. dobleński, paraf. grenchofska Kurlandya. Wetlina, wś, pow. liski, ma kapelanię miejscową gr. kat. , z cerkwią drewnianą, leży w Beskidzie, u źródłowisk Wetliny, dopł. Solinki z pr. brzegu. Od zach. i pld. otacza wś Beskid ze szczytami Sękowa 1022, Paprotna 1193, Babia skala do 200 mt. od wschodu Połonina Wetlińska ze szczytem 1253 mt. Ku pln. obniża się teren w dolinę Wetliny na 644 mt. Górska wieś, ma 109 dm. i 819 mk. 807 gr. kat. i 12 żyd. ; obszar więk. pos. Stan. hr. Konarskiego 6 dm. i 47 mk. , z tych 13 rz. kat. , 16 gr. kat. i 18 żyd. Obszar więk. pos. wynosi 231 mr. roli, 557 mr. łąk, 2 mr. ogr. , 46 mr. 139 sąż. past. , 724 mr. lasu, 2 mr. nieuż. i 1 mr. 118 sąż. parcel budowl; pos. mn. 1177 mr. roli, 1024 mr. łak i ogr. , 331 mr. pastw. i 29 mr. lasu. Gleba kamienista, owsiana, lasy przeważnie świerkowe. Uposażenie kapelana składa się z 43 mr. roli, dodatku 78 złr. i odsetek od kapitału w kwocie 95 złr. W. graniczy na pln. ze Smerekiem. Najbliższą osadą na wschód są Berechy Górne. Wetowa mogila, uroczysko, w pow. kijowskim, w pobliżu rz. Irpienia i Kotura, na płn. od wsi Chotianówki, wspomniane w 1713 r. w rozgraniczeniu pomiędzy gruntami monasteru Meżyhorskiego a gruntami mieszczan kijowskich ob. Antonowicz, Sborn. mater. , str. 136. Wetryków al. Witryków, Wytrykusze, grupa domów w gm. Kulawa, pow. żółkiewskim. Vetschau, ob. Wjetoszów. Wette 1. Polnisch, 1309 Swetonia Polonical, ob. Świętów. 2. W. Deutsch. 1368 Swetania Theotunical, dobra i wś, pow. nissański, par. ew. Ziegenhals, kat. Deutsch Wette. W r. 1885 dobra miały 129 ha, 8 dm. , 50 mk. 1 ew. ; wieś 492 ha, 105 dm. ., 662 mk. 30 ew. . Szkoła katol. i kościół par. katol. Poprzednio wś należała do dóbr biskupa wrocławskiego. Było przy wsi sołtystwo rycerskie. Wetterbach lub Zimmetbach, rzeczka, w gub. ryskiej, uchodzi do morza baltyckiego. Wettin, folw. oóbr Prassen, pow. rastemborski. Wettschuetz, dobra i wś. pow. głogowski, par. ew. Rostersdorf, kat. Rietschuetz. W r. 1885 dobra miały 407 ha, 6 dm. , 91 mk. 11 kat. ; wś 355 ha, 48 dm. , 252 mk. 34 kat. . Wetygoła, wś, pow. wiłkomierski, w 5 okr. poL, gm. Onikszty, o 27 w. od Wiłkomierza. Wetzkopallen Jacob al. Griegssen, wś, pow. kłajpedzki, st. pocz. Dawillen. Wetzstein al. Wetzsteinkamm, grzbiet górski, wzn. 3365 st. par. npm. , w pasmie wybiegającem od grupy Jesionika Schneeberge, w Sudetach szląskich, i ciągnącym się ku płn. wschodowi do źródeł Bieli landeckiej. Pasmo to łączy się z Hundsruecken w płd. wsch. rogu kotliny kładzkiej. Wewerischken al. Kykutt BaradenAndres, wś, pow. kłajpedzki, st. pocz. Memel. Wewersie, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 1 okr. poL, o 23 w. od Nowoaleksandrowska. Wewersinie, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. poL, gm. Poniemunek; wlośc. Jodelis ma tu 30 dzies. 1 lasu, 3 nieuż. . Weweryszki, zaśc, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol, o 34 w. od Nowoałeksandrowska. Wewierz, fol. , pow. kutnowski, gm. Piecka Dąbrowa, par. Sobota, ma 2 dm. , 11 mk. , 290 mr. Wł. W. Wewirża 1. rzeczka, w pow. kowieńskim, zbiega się z Dubissą pod Betygołą. 2. W. niem. Wewirse, rzeka, w gub. kowieńskiej, lewy dopływ Minii. Wypływa z jez. Łajgie, w pobliżu mka Andrzejewo, płynie początkowo w kierunku zachodnim, przybrawszy od pr. brzegu Dyrstejkę skręca się na południe, oblewa mko Wewirżany, poczem przybrawszy kierunek południowo zachodni pod wsią Łujże wkracza do Prus, gdzie ma ujście na Kurońskich nizinach. Lewe dopływy są Sguźnia, Szołpia al. Szołpa i Aszwa. Wewirżany, żmujdzkie Wowirżna, mko nad rzką Wewirżą dopł. Mmii, pow. rossieński, w 5 okr, poL, gm. Wewirżany, st. poczt. Szweksznie o 10 w. , odl. o 28 w. od Retowa a 115 w. od Rossień, miało w 1859 r. 32 dm. , 315 mk. obecnie 775 mk. , kościół katol. paraf. , dom modlitwy żydowski, urząd gminny, szkołę ludową, targi tygodniowe co poniedziałek, 4 jarmarki rocznie 28 kwietnia, 22 lipca, 21 września i w 4tą środę wielkiego postu. Kościół tutejszy Wewirżany Wewirża Wewierz Weweryszki Wewersinie Wewersie Wewerischken Wetzsteinkamm Wetzkopallen Wetygoła Wezs Weydicken wzniesiony został z drzewa w 1639 r. przez Aleksandra Massalskiego, wwdę mińskiego, sstę kowieńskiego i jaswojńskiego, ciwuna retowskiego, oraz żone jego Apolonię Jasińskich. Wadjslaw IV przywilejem z d. 3 czerwca t. r. na uposażenie kościoła przeznaczył po 3 gr. z każdej włóki osiadłej ciwuństwa retowskiego a po 1 gr. z włóki leśnej. Do 1791 r. kościół w W. byłfilialnym parafii retowskiejlecz wzboga cony funduszem Jerzego Orwida, który d. 22 kwietnia 1791 r. zapisał na altaryę majętność swą Lepajcie, leżącą w pow. pojurskim i wartującą 9000 tynfów, wyniesiony został na stopień kościoła parafialnego. Plebania posiadała 1 włókę 12 mr. ziemi, 9 dusz rewiz. poddanych i 1987 rs. kapitału. Na cmentarzu grzebalnym znajduje się kaplica, p. w. św. Jerzego, wzniesiona w 1835 r. Parafia katol. , dekanatu retowskiego, 3776 wiernych. Gmina graniczy od płn. z pow. tel szewskim gm. Płungiany, od wsch. z gm. An drzejów i Konstantynów, od płd. z gm. Szwek sznie, od zach. z Prusami i gm. Gorżdy pow. telszewskiego, obejmuje 43 miejscowości, mają ce 412 dm. , 4634 mk. włościan 1775 dusz re wiz. , uwłaszczonych na 9661 dzies. ziemi 105 nieużytków. W, stanowiły niegdyś własność rządowa, należącą do Retowa, z nabyciem któ rego przez ks. Ogińskich stały się własnością, prywatną. J Krz. Veronice w dok. , jezioro, ob. Kiszewa, Weydicken, ob. Wejdyki. Weynothen 1. al. Woynothen, posiadłość, pow. wystrucki, st. pocz. Norkitten. 2. W. Alt i Neu, dwie wsi, pow. tylżycki, st. pocz. Filzit i Kallwen. Weyershof w dok. , ob. Nowydwór 1. Wezdenki, w dokum. Wessdenky 1530, Wesdenki 1565, Wedzenki 1578, wś nad rz. Bożkiem, dopł. Bohu, pow. proskurowski, okr. poL, gm. i sąd Czarny Ostrów o 12 w. , paraf. katol. Mikołajów, o 20 w. od Proskurowa, przy dr. z Mikołajowa do Orliniec, ma 111 osad, 592 mk. , 564 dzies. ziemi wlośc, 40 cerkiewnej, dworska należy do Mikołajewa, hr. Konstantego Przeździeckiego. Posiada cerkiew p. w. Narodzenia N. M. P. , wzniesioną w 1769 r. , z 540 parafianami. Stara osada, istniała już w 1530, nieskładała jednak poboru z powodu niewyszłej jeszcze wolności; w 1565 r. i 1578 r. należała do Dobruchowskich i miała 2 łany uprawne. W 1583 r. płacono od 1 pługa. Dr. M. Vezitten, fol. dóbr prywat. Pussen, w okr. goldyngskim, pow. windawski, par. piltyńska Kurlandya. Wezz, rzeka w Inflantach, dopływ rz. Oger ob. . WezsOhtke, ob. Okten 2. WezzSzehres Mujża, ob. Sehren 1. WeizSiwałirdes, ob. Schwarden 1 i Riln. WezzaKoplawa lot. , ob. Born Alt, wś, w okr. iłłukszteńskim gub. kurlandzkiej. Weżłowki, wś, pow. rossieński, w 2 okr. poL, gm. Szydłów, o 21 w. od Rossień. Weżuławki, okolica, pow. rossieński, w 3 okr. pol, gm. i par. Botoki, o 45 w. od Rossień. Mają tu Jurewiczowie w dwóch działach 35 dzies. 1 lasu, 4 nieuż. , Linkiewiczowie 45 dzies. 9 lasu, 4 nieuż. , Sławińscy 80 dzies. 5 lasu, 13 1 2 nieuż. . Weżyt ob. Wehsiht, Wębiskie, os. , pow. wyłkowyski, gm. Giże, par. Wyłkowyszki odl. 19 w. , ma 2 dm. , 9 mk. Wąchadłów, w XIV w. Wanchadlow, wś, folw. i dobra, pow. pińczowski, gm. i par. Góry, leży na prawo od drogi z Pińczowa do Działoszyc, odl. 14 w. od Pińczowa. W 1827 było 56 dm. , 327 mk. Dobra W. składy się wr. 1884 z folw. Węchadłów, Tomaszów, attyn. Cegielnia, Pozory, Rafalce, rozl. mr. 2222 folw. W. gr. orn. i ogr. mr. 416, łąk mr. 44, pastw. mr. 242, lasu mr. 997, nieuż. mr. 30; bud. mur. 13, drew. 9; płodozm. 10 i 14poł. , las nieurządzony; folw. Tomaszów gr. orn. i ogr. mr. 477, pastw. mr. 5, nieuż. mr. 9; bud. mur. 4, drew. 5, cegielnia, pokłady kamienia budowlanego. Wś W. os. 52, mr. 334. Przecław z W. wymieniony w akcie z r. 1375 spisanym w Żarnowcu a Pietrasz z W. w r. 1381 w Książu asystuje aktowi Kod. Małop. , I, 388, 425. Według reg. pob. pow. krakowskiego z r. 1581 we wsi W. , w par. Góry Misiowska Góra, p. Rolkowa miała 10 łan km. , 11 czynsz. , 6 zag. bez roli, 6 kom. z bydł, 20 kom. bez byd. , 7 rzem. , 2 dudarzy, 1 2 łan. karczm. Pawiński, Małop. , 89, 439. Br, Ch. Wącki kanał, ob. Windawski Węcławice, pow. cieszyński, ob. Wenclowice, Węcłowiszki, ob. Wenzlowischken, Wączławka al. Węcławka, wś, pow. wyłkowyski, gm. i par. Olwita, odl. od Wyłkowyszek 5 w. , ma 32 dm. , 269 mk. , 19 osad, 612 morg. Wchodziła w skład dóbr Pojeziory. W 1827 r. było 22 dm. , 161 mk. Węda, os. , pow. kielecki, gm. Korzecko, par. Chęciny. Wądogiszki, mylnie Wedegiszki, wś, pow. władysławowski, gm. Swiatoszyn, par. Poniemoń, odl. od Władysławowa 42 w. , ma 4 dm. , 39 mk. W 1827 r. było 4 dm. , 37 mk. Wędrogów, wś i folw. , pow. skierniewicki, gm. Kowiesy, par. Chojnata, odl. 20 w. od Skierniewic, ma 102 mk. W 1827 r. było 10 dm. , 71 mk. W r. 1887 folw. W. rozl. mr. 258 gr. orn. i ogr. mr. 228, łąk mr. 16, pastw. mr. 7, nieuż. mr. 7; bud. mur. 1, drew. 10. Wś W. os. 7, mr. 30. Wędromirz, Wendromierz w r. 1564, jezioro, w pow. międzychodzkim, 1, 5 klm. długie, około 1 klm. szer. , między Pszczewem i Trzcielem, w sieci jezior spływających do Obry, łączy Wędromirz Wędrogów Węda Węcławice Weżłowki Wębiskie Weżyt Weżuławki Wezza Węcłowiszki Weydicken Weyershof Wezdenki Weynothen Wezz Węgielnia Wędrowszczyzna Wędrowszczyzna Wędrynia Wędziagoła Wędzina Wędzioch Wędziszewo Węgielce Węgielnica Węgielniki Węgielsztyn Węgiełka Węgierce się na płn. z jez. Chłop, a na pld. z jez. Rybojady. Należało do biskupów poznańskich. Wędrowszczyzna, folw. , pow. miński, w 1 okr. pol, gm. Samochwałowicze, własnośc hr. Czapskich. A. Jel. Wądryna, niem. Wendrin, 1534 Wędryna, dobra i wś, pow. olesiński, par. kat. i ew. Oleśno. W r. 1885 dobra miały 699 ha, 15 dm. , 294 mk. 58 ew. ; wś 216 ha, 42 dm. , 310 mk. 48 ew. . Przy wsi karczma Kacurka. Młyn wodny, piec wapienny i kuźnica istniały około r. 1840. Wędrynia al. Wendrynie, niem. Wendrin, wś przy drodze z Cieszyna do Jabłonkowa, pow. cieszyński, okr. sąd. jabłonkowski. Posiada kościół par. katol. , 3703 morg. obszaru i 1989 mk. Par. katol. , dek. jabłonkowskiego, obejmuje 557 kat. , 5262 ew. , 52 żydów. Wędziagoła, ob. Wendziagoła. Wędzina, niem. Wendzin, dobra i wś u zbiegu rz. Liswarty z rzeką. Sehirlint, pow. lubliniecki, par. kat. Sieraków, ew. Mollna. W r. 1885 dobra miały 985 ha, 15 dm. , 209 mk. 14 ew. ; wś 802 ha, 93 dom. , 680 mk. 9 ew. . Przy wsi os. Gruszki Gruschken. Wędzioch al. Wendzioch, pustkowie, w pow. ostrzeszowskim, o 4 klm. na płd. wsch. od Miksztata, nad Samicą, dopł. Oloboczki; par. Przedborów. Nie jest wykazane w Spisie gmin i okręgów. Wędziszewo, folw. , pow. sochaczewski, gm. Kampinos, par. Głusk, odl. 25 w. od Warszawy. Leży w pobliżu wsi Sowia Wola. Dwór z ogrodem i winnicą. . Wągajty, niem. Wengaithen, może Wengity, wś, pow. olsztyński, par. i st. p. Jonkowo Jonkendorf. R. 1687 byli tu sołtysami Jan Wojda i Piotr Schultz Kętrz. , O ludn. poL, 558. Wągielańce, wś nad jez. Daugi, pow. trocki, w 4 okr. pol, gm. Niedzingi, odl. 56 w. od Trok, ma 4 dm. , 85 mk. katol. Węgielce, wś, pow. lubartowski, gm. Chudawola, par. Rudno. 1a część ma 2 os. , 28 morg. ; wchodziła w skład dóbr Łukowica; druga część ma 7 os. 118 morg. , wchodziła w skład dóbr Chudawola. W 1827 było 17 dm. , 111 mk. , par. Kock. Wymienia tę wś Długosz L. B. , II, 556 w par. Rudno. Według reg. pob. pow. lubelskiego z r. 1531 wś miała 2 łany. W r. 1676 Jan Czapliński płaci pogłówne od siebie i 30 poddanych Pawiński, Małop. , 349 i 43a. Wągieliszki 1. zaśc. szl, pow. wileński, w 4 okr. pol, o 47 w. od Wilna, 1 dm. , 6 mk. katol. 2. W. , folw. , pow. szawelski, w 4 okr. poL, gm. Radziwiliszki, o 19 w. od Szawel. Wągielnia 1. wś, pow. suwalski, gm. i par. Jeleniewo, odl. od Suwałk 8 w. , ma 20 dm. , 128 mk. W 1827 r. było 12 dm. , 71 mk. 2. W. , kol. , pow. suwalski, gm. Sejwy, par. Puńsk, odl. od Suwałk 23 w. , ma 2 dm. , 11 mk. 3. W. , ob. Węgielnica. Węgielnia al. Węgielno urzęd. Wengielno, młyn i holendry, w pow. bukowskim Lutomyśl, między Trzcielem i Lwówkiem o 11 klm. ; par. kat. i prot. w Lwówku, poczta w Bolewicach, st. dr. źel. w Lutomyślu Neutomischel o 12, 5 klm. ; 49 dm. , 323 mk. 9 kat. , 314 prot. i 785 ha 482 roii, 51 łąk, 165 lasu. Młyn stoi przy uj ściu Suchej do Sępolny; istniał już w r. 1580, miał 2 koła i należał do Marcina Ostroroga Lwowskiego. Holendry rozłożyły się na lew. brzegu Sępolny dopł. Obry; powstały przed r. 1793 i należały do Melchiora Korzboka Łąc kiego. E. Cal. Węgielnica 1. al. Węgielnia, wś w dobrach Krasnowo, pow. sejneński. Nie podana w nowszych spisach. W r. 1827 miała 2 dm. , 8 mk. W r. 1854 podano tu 81 morg. 2. W. al. Węgielnia, os. wlośc, pow. maryampolski, gm. Balwierzyszki, par. Gudele, odl. od Maryampola 22 w. , ma 1 dm. , 10 mk. , 38 morg. Wchodziła w skład dóbr Iwaniszki. W r. 1827 było 1 dm. , 6 mk. Węgielniki al. Węgielnicy, Wangelniczi ante civitatem Gnesnensem w r. 1289, zlały się z Łagiewnikami gnieźnieńskiemi. W r. 1289 Przemysław II wynagradzając zasługi Piotra Winiarczyka, pozwolił mu osadzać na prawie niemieckim Węgielniki i Łagiewniki Kod. Wielkop. , n, 639. Węgielsztyn, niem. Engelstein, wś nad jeziorem stanowiącym część jez. Mamry, pow. węgoborski, odl. 9 klm. od Węgoborka. Posiada kościół par. , urząd poczt. , 779 mk. Gleba czernoziemna. Jestto starożytna osada, w dawnej Galindyi. Istnieje tu starożytne grodzisko i cmentarzysko. Wś założoną, została w r. 1406. Tutejszy kościół paraf. przed reformacyą miał za uposażenie 4 włóki. W r. 1558 pastorem jest Polak Tortykowius. W XVIII w. nabożeństwo polskie i niemieckie. Węgiełka, zaśc, pow. wileński, w 3 okr. poL, gm. Malaty o 10 w. , okr. wiejski i dobra Dowgiałów, Bebrusy, 8 dusz rewiz. Węgierce, pow. rudecki, ob. Horbula. Węgierce al. Wyngierce, Vegerske i Ungerszke w r. 1215, Vangricici r. 1216, Wagercze r. 1488, Wengerczke, majętność, w pow. inowrocławskim, o 7 klm. na płd. wsch. od Pakości, na praw. brzegu Noteci, która tu rozlewa się w jezioro 75, 6 mt. npm. , przy drodze żel gnieźn. inowrocławskiej, w okolicy wznies. 83, 4 do 86, 9 mt. npm. Graniczy na płn. z Górzanami i Kościelcem, na wsch. z Piotrkowicami, na połd. z Siedlcem i Michalinowem, na zach. z Ostrowem i Giebnią Wiesenfelde; par. Ostrów pod Pakością, poczta i st. dr. żeL na Janikowie Amsee o 4 klm. Wś ma 13 dm. , 168 mk. 161 kat. , 7 prot. i 511 ha 377, 88 roh, 94 łąk, 8, 95 lasu, 7, 17 nieuż. , 22, 98 wody; czysty dochód z ziemi 7910 mrk; owczarnia zarodowa Rambouillet, Węgiermuca tucz bydła, chów nierogacizny; właścicielkaFe cya z Kozłowskich Dębińska, dawniej Bronisława Kozłowska. W, były własnością norbertanek strzelińskich, nadaną przed r. 1195 przez ks. Bolesława i zatwierdzoną, przez Mieszka Starego i około r. 1216 przez ks. kujawskiego Konrada Kod. Wielk. , n. 125; Ulan. , Dok. kuj. , 118 9. W r. 1215 przysądzono norbertankom dziesięci nę z W. przeciw uroszczeniom biskupa kujaw skiego Kod. Wielk. n. 84; Ulan. , Dok. kuj. , 117. Majętność ta przeszła później w ręce Kościeleskich. W r. 1488 biskup włocławski Piotr z Bnina, ustanawiając mansyonarzy przy kościele w Kościelcu, przekazał im między innemi dziesię ciny z W. Kod. Dypl. Pol, II, 572. Około r. 1580 posiadał Kościelecki 2 zagrod. w W. a Mał gorzata z Kostków, wojewodzina brzeskokujaw ska, 8 łan. os. i 3 zagr. E. Cal Wągierce 1. niem. Wengerz, wś na Krajnie, pow. złotowski, st. p. Tarnówka, par. kat. Krajenka, 58 ha 48 roli orn. , 8 łąk; 1885 r. 4 dm. , 4 dym. , 27 mk. kat. 2. W. , dobra, tamże; 436 ha 400 roli orn. , 23 łąk; 1885 r. 6 dm. , 17 dym. , 114 mk. , 1 kat. , 113 ew. Według topogr. Goldbecka z r. 1789 folw. o 7 dym. posiadał Korytkowski; obecnie właścicielem jest Dembiński. Węgierka al. Mrówka, rzeczka, bierze początek w pow. przasnyskim, z wyniosłości otaczających wś Pawłowo Kościelne, płynie w kierunku wsch. płd. przez wś Węgrę, od której otrzymuje nazwisko, następnie przepływa pod Obrębem, wsią Klewki, miastem Przasnyszem, Sierakowem, pod Dobrzankowem przybiera z lew. brzegu Murawkę i ubiegłszy około 30 w. uchodzi pod Młodzianowem do Orzyca w pow. makowskim z lew. brzegu. Węgierka, potok, lewy dopł. Soły, zbiera wody z lesistej Bujakowskiej góry i z lasu wsi Kozy, w pow. bialskim. Płynie przez Oślak, Bujaków, granicą pomiędzy Bujakowem a Kobiernicami, przez Kobiernice Dolne i na granicy Kobiernic Dolnych i Podlesia wpada do Soły, Długi do 7 klm. Mapa wojs. , 6, XX. St. Maj. Węgierka, wś, w pow. jarosławskim, nad gór nym biegiem Mleczki, wzn. 248 mt. npm. , w oko licy pagórkowatej i lesistej. Od zachodu i wscho du otaczają wś lasy na pagórkach, sięgających do 400 mt. wznies. Na płd. graniczy z Wolą Wę gierską a na płn. z Chorzowem. Wraz z obsza rem dwors. ma 128 dm. i 818 mk. 357 rz. kat. , 421 gr. kat. i 22 izrael. . We wsi jest szkoła. Par. rzym. i gr. kat. w Pruchniku o 5, 7 klm. . Pos. tabularna Klementyny hr. Szembekowej ma gorzelnią, browar, dwa młyny, tartak, cegielnią i dwa folw. i wynosi 580 mr. roli, 20 mr. łąk, 9 mr. 1086 sąż. ogrodów, 12 mr. pastw. , 409 mr. lasu, 21 mr. 682 sąż. stawów i mocza rów, 8 mr. nieuż. i 7 mr. 432 sąż. parcel budow; pos. mn. ma 767 mr. roli, 104 mr. łąk i ogr. , 13 mr. pastw. i 202 mr. lasu. Mac. Wągierki 1. al. Wengierki pierwotnie Węgry, Wangri w r. 1391, de Wanger r. 1393, Vingry r. 1394, Wengry około r. 1430, wś i dwór, w pow. wrzesińskim, o 7 klm. na wschód od Wrześni, na trakcie warszawskim, przy drodze żel. wiodącej do Strzałkowa; par. Gozdowo, poczta i st. dr. źel. w miejscu. Wś ma 142 mk. katol. i 188 ha 174 roli. Dwór miał w grudniu 1885 r. 15 dym. , 194 mk. 185 kat. , 9 prot. i 410 ha 385, 14 łąk, 9 nieuż. ; czysty doch. z ziemi 5213 mrk; właścicielem był Genge, któ ry tę majętność sprzedał Kolonizacyi niemieckiej. Po dokonanej parcelacyi przezwano obszar dwor ski Wilhelmsau. Między r. 1390 i 1400 wy stępują różni Węgierscy, z których jedni pocho dzili z W. , a drudzy z Węgierskiego, o kilka mil oddalonego, w tym samym pow pyzdrskim Akta gr. Wielk. , I, II. W. były siedzibą drobnej szlachty bez kmieci; między r. 1578 i 1620 sie dzieli tam równocześnie Przyborowscy, Węgier scy, Wydzierzewscy, Skąpscy, Bardzcy i Bartochowscy. Do W. należała wówczas dezerta Kołubiel. Przy schyłku zeszłego wieku dziedziczył tę majętność Romowski, pisarz ziemski gnieźn. , a w nowszych czasach około r. 1843 Adam Ży chliński; składały ją wówczas Karczew, Sołeezna. Węgierki i karczma Nowy Świat. 2. W. , mejscowość na Siedlcu, w pow. inowrocław skim. E. Cal Węgiermuca, niem. Wengermuz al. Wengermutze, w dok. Wangermocza, Wangraemitza, Vangromandiza, rzeczka, prawy dopływ Wierzycy. Wypływa z małego jeziora pod Czarnym Lasem, w pow. starogardzkim, wzn. 93 mt. npm. Płynie na płd. wsch. między Skórczem, gdzie do niej wpada młyński rów, a Wolentalem, przerzyna szosę starogardzką, zwraca się ku północy, mija os. Polko Daridsthal, odgranicza Grabów, Pączew, przerzyna dużą wś kościelną Bobowo. Tu wykręca się ku wschodowi, mija Smoląg, Smolążek i Grabowiec, przerzyna następnie po raz drugi szosę starogardzką, wije się między Lipinkami i Ropuchami wśród łąk, okala wysoko i malowniczo położony Marywil i zwracając się ku wschodowi, przecina drogę z Pelplina do Klonówki, tworząc granicę między polami nowodworskiemi a klonówskiemi. Wreszcie między Dębiną a Rajkowskim Młynem wpada do Wie rzycy. Brzegi olszyną zarosłe. Obfituje w ryby, mianowicie w szczupaki, węgorze, okonie i mnó stwo raków. Długość biegu wynosi 3 1 3 mili. Ponieważ w dolnym biegu ciągnie się przez sławne niegdyś opactwo pelplińskie, dla tego w dokum. często wspomniana. Przy ujściu W. do Wierzycy znajduje się podłużny okop, do brze jeszcze zachowany, a w jego pobliżu znaleziono groby skrzynkowe. W r. 1893 od kryto grób z urnami, z których kilka dziedzic Klonówki Kalkstein posłał do muzeum w To runiu. Kś. Fr. Węgierce Węgierka Węglany Wagiersk, wś i folw. nad rz. Ruziec, pow. lipnowski, gm. i par. Nowogród, odl. 29 w. od Lipna, ma 36 dm. , 335 mk. , 1197 morg. w tem 210 nieuż. . Z ogólnego obszaru przypada na folw. rząd. 244 morg. W r. 1827 wś rząd. , ma 21 dm. , 166 mk. Według reg. pob. pow. lipnowskiego z r. 1564 wś W. , w par. Nowogród, miała 12 kmieci, karczmarza, rzemieśln. , 4 zagr. , 2 lany sołtysie, 3 zagr. Płacono 9 fl. 10 gr. Pawiński, Wielkop. , I, 330. R. 1789 włościanie dawali 191 zł. czynszu biskupowi kujawskiemu. Węgierska, potok, praw. dopł. Kasinki; żródliska ma na wysokości 680 mt. ; płynie ciasnym jarem pomiędzy grzbietem, którego szczyt wznosi się 654 mt. , na przeciw niego, a po praw. brz. pot. góra Bydłomowa 648 mt. w Węglówce, w pow. limanowskim. Długi do 3 klm. Mapa wojs. , 7, XXII. St. M. Wągierska górka wzn. 511 mt. w pld. stronie wsi Cieciny, w pow. żywieckim, pod 36 48 wsch. dł. geogr. a 49 36 pln. szer. geogr. Stanowi część ostatnich stoków podkarpackich, wysuwających się pomiędzy potokami Ciecinem a Żabnicą. Przedstawia plaski garb wśród otaczających ją dolin, spad łagodny na północ ku dolinie Soły, więcej stromy z innych stron. Względne wznies. nad doliną Żabnicy 73 mt. Niegdyś dobywano tu rudy żelazne Mapa wojs. , 7, XX. Węgierska Górka, przys. i st. dr. źel. państwowej na linii KrakówZwardoń, w pow. żywieckim. Należy do gm. Cięcina ob. . Por. Cięcina, Milówka i Rychwałd, Węgierska Wola, wś, pow. jarosławski, u źródłowisk Mleczki, w okolicy piaszczystej i lesistej. Wś zajmuje obszerną polanę, otoczoną horami. Graniczy na północ z Węgeirką, na za chód z Komarzówką, na pld. z Srednicą a na wschód z Maćkowicami. Liczy 84 dm. i 544 mk. 527 rz. kat. , 12 gr. kat. i 7 izrael. . Pos. tabu larna Klementyny hr. Szembekowej ma 73 mr. roh, 13 mr. łak, 1 mr. 1388 sąż. ogrodu, 8 mr. pastw. , 1077 mr. lasu, 2 mr. nieuż, i 1035 sąż. parcel bud. ; pos. mn. 390 mr. roli, 76 mr. ról i ogr. , 31 mr. pastw. i 75 mr. lasu. We wsi szko ła ludowa. Mac. Węgierskie al. Wengierskie, Vegierskie r. 1371, Wangerske 1390, Vagerske, wś i dwór, w pow. średzkim, o 8 klm. ku pld. od Kostrzyna st. dr. źel. , na trakcie średzkim; par. Czerlejno, szkoła i poczta w miejscu. Wś z młynem tworzy okrąg, mający 20 dm. , 154 mk. katol. i 257 ha 204 roli. Dwór z leśniczówką i folw. Zagajem tworzy okrąg dworski, mający 11 dm. , 143 mk. katol. i 568 ha 490 roli, 24 łąk, 9 pastw. , 26 lasu, 17 nieuż. ; czysty dochód ziemi 6202 mrk, właścicielem jest Bolesław Ziołecki. W r. 1371 Przecław z Gułtów, ststa wielkopolski, sprzedając sołtystwo w Pławcach, wspomina bagniska, wyspy i zagaje, ciągnące się ztąd do granic Węgierskiego i Staniszewa Kod. Wielk. , n. r. 1648. Od r. 1387 piszą się różni Węgierscy, których nie zawsze odróżnić można od Węgierskich z Węgierek. W r. 1398 kmieć Mikołaj z Węgierskiego prawował się z dziedzicami postronnych Wisławie Akta gr. Wielkop. , II, n. 744. W r. 1578 Wojciech Węgierski posiadał 4 1 2 lan. os. , 3 zagr. i 3 kom. Przy schyłku zeszłego wieku należało W. do Malczewskich, potem około r. 1843 do Emilii Bronikowskiej. Na obszarze W. odkopano grobowisko skrzynkowate z popielnicą. W nowszych czasach dr. Koehler odkrył na wzgórzu znaczną ilość kawałków tłuczonego krzemienia i liczne wykończone wyroby. Węgierskie Kąty, wś, pow. warszawski, gm. i par. Nieporęt, ma 157 mk. , 328 morg. włość. Ob. Kąty 5. , Wigierskie Rudawy, pasmo górskie, ob. Rudawy. Węgierszreja, dobra, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol, o 65 w. od Nowoaleksandrowska. Węgieryn, dwór nad rz. Węgierynką, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. poL, o 60 w. od Nowoaleksandrowska; 12 mk. , gorzelnia 1859. Węgierynka 1. rzeczka, w pow. nowoaleksandrowskim, bierze początek na południe od mka Żabiszki, które opływa i ginie w błocie pod wsią Mitragale, na pln. od Żabiszek. 2. W. , rzeczka, w gub. kowieńskiej, lewy dopływ Berżony praw. dopł. Niemenka. Od lewego brzegu przybiera strumień Kardupis. Węglanka, rzeczka, poczyna się w okolicach wsi Bedlno i Kazanów, na zachód od Końskich, płynie na zach. płn. przez Sworzyce i Niemojowice, od wsi Nadole przybiera kierunek wschod. płn. , podąża przez Ossę, Miedznę, pod Białaczowem przyjmuje strumień, na Wąglany i Ostrów biegnie pod Opoczno, gdzie uchodzi z lew. brzegu do Drzewiczki. Długa 25 wiorst. Wspominana w Lib. Ben. Łaskiego I, 707, 709. Józ. Bliz. Węglany, wś i folw. , ob. Wąglany, Węglare, część Huty Obedyńskiej, pow. Rawa Ruska. Węglarka, wioska, pow. bracławski, okr. poL, gm. , par. , sąd i poczta Niemirów. X M. O. Węglarka, część wsi Kamesznicy, w pow. żywieckim. Wąglarki al. Węglarka, grupa domów i folw. w Rudzie brodzkiej, pow. brodzki. Wąglarki, niem. Wenglarken, kol. szlach. , powstała między r. 1820 30 na wykarczowanem polu taszewskim, pow. świecki, st. p. i kol. i paraf. kat. Jeżewo, tworzy jedna gminę z Ciemnikiem 20 dm. , 113 mk. , Laskami 16 dm. , 101 mk, i z Plęsnem 15 dm. , 88 mk. . W. liczą 22 dm. , 145 mk. Cała gmina 73 dm. , 99 dym. , 447 mk. , 253 kat. , 194 ew. Kś. Fr. Wąglarnia al. Ewansówka, kol. , pow. warszawski, gm. Młociny, par. Wawrzyszew. Piękny Węgiersk Węglanka Węgierynka Węgieryn Węgierszreja Węgierska Węgierskie Węglarka Węgleniec ogród założony przez Ewansów, znanych w Warszawie przemysłowców. Węglarz, urzęd. Koehlerkrug. karczma, w pow. wschowskim, o 10 klm. na zach. płn. od Wscho wy, przy granicy Szląska; par. Łysiny, okr. wiejski Wygnańczyce; ma 2 dm. i 6 mk. Istniała już przed r, 1836. . Węglarzów, czesk. Uhlerzov, niem. Koehlersdorf, wś na Szląsku austr. , w pow. i okr. sąd. opawskim, o 5 klm. na pld. od Opawy. W r. i 1890 było 60 dm. i 285 mk. rz. kat. Czechów. Szłoła ludowa. Ob. Sławków. Węglarzyska, obszar lesisty w zachodniej części Bachnowa, w pow. cieszanowskim. Na pln. wznosi się góra Kubaszyna 258 mt. , na płn. wsch. szczyt b. n. 238 mt. . Wody z niego spływają na wschód do pot. Świdnicy, na zachód do pot. Przerwy Mapa szt. wojs. , 5, XXVIII. Węglarzyska 1. folw. kolo Gnojnie, na obszarze Krakowca, pow. jaworowski. 2. W. , część Porszny, pow. lwowski. 3. W, przyl. Nagórzan, pow. sanocki. Węgle, niem. Wengeln, wś nad jez. Drużnem, w Pomezanii, pow. malborski, st. p. Hohenwalde, par. kat. Tyrgart, szkoła ew. w miejscu; 5 mil na wsch. od Malborga, 478 ha 103 roli orn. , 81 Iak; 1885 r. 24 dm. , 27 dym. , 163 mk. , 7 kat. , 86 ew. , 70 menonitów. Według topogr. Gold becka r. 1879 było tu 18 dym. Kś Fr. Węgleniec al. Węgliniec al. Węglienice, wś i folw. , pow. jędrzejowski, gm. Baków, par. Jędrzejów odl. 7 w. na płn. zach. . W r. 1827 wś poduchowna, miała 12 dm. , 116 mk. Według domysłu wydawcy Kod. Małop. t. II, 9 Bechlowo w dok. z r. 1153, ma być to dzisiejszy W. Dziesięciny z tej wsi przeznaczone zostały na uposażenie klasztoru w Brzeźnicy Jędrzejowie. W polowie XV w. wś Węglenice, w par. Jędrzejów, własność klasztoru jędrzejowskiego, miała lany km. , karczmy, zagr. , młyny, z których dawano klasztorowi dziesięcinę i osyp i odrabiano powabą; Długosz, L. B. , HI, 371. Wągleszyn, w XIV w. Wanglessino, wś i kol. nad rzeką. Lipnicą, lew. dopł. Nidy, pow. jędrzejowski, gm. i par. Węgleszyn, odl. . 35 w. , na płn. zach. od Jędrzejowa, leży przy trakcie z Okszy odl. 6 w. od Małagoszczy, posiada kościół par. murowany, szkołę początkową. , dom przytułku dla kalek, sąd gm. okr. III, urząd gm. , gorzelnię 1873 r. była, młyn wodny, 109 osad wlośc. 1873 r. . Ludność zapewne zbliża się do 1000 dusz. W r. 1827 było 49 dm. , 370 mk. Po 1873 r. obszar folwarczny został rozparcelowany 2318 morg. i zamieniony na kolonie, wskutek czego wzrosła ilość osad i zaludnienie. Dobra W. składaly się w 1873 r. z folw. W. , Kalina, Dąbrówka i Dzierążnia, rozl. mr. 2289 folw. W. gr. om. i ogr. mr. 390, łąk mr. 74, pastw. mr. 60, wody mr. 30, lasu mr. 719, zarośli mr. 400, w osadach mr. 10, nieuż. mr. 56; bud. mur. 3, drew. 16, las nieurządzony; folw. Kalina gr. om. i ogr. mr. 225, pastw. mr. 30, wody mr. 20, nieuż. mr. 19; bud. drew. 5; folw. Dąbrówka gr. orn. i ogr. mr. 115, pastw. mr. 40, zarośli mr. 10, nieuż. mr. 30; bud, drew. 3; folw. Dzierążnia gr. orn. i ogr. mr. 50, łąk mr. 11, wody mr. 4, zarośli mr. 2, nieuż. mr. 4; bud. drew. 3. Wś W. os. 109, mr. 759; wś Rembiechowo os. 14, mr. 311; wś Zalesie os. 15, mr. 198. Osiedlił się tu, w XIV zapewne wieku, ród szlachecki h. Jelita, piszący się z Mokrska w Wieluńskiem. PelgrimusdeWanglesszino subcamerarius terre sandom. wymie niony w dok. z r. 1384 Kod. Małop. , III, 355. Jest on teź starostą wielkopolskim ob. t. VIII, 768. W dok. z r. 1390, spisanym w Oleśnie na Szląsku, występuje Tomko z W. pincerna Regni Pol. Thomco de Wangleszino subpincerna Cracov. et capitaneus Majoris Poloniae generalis, w dok. z r. 1399 Kod. Wielk. , n. 1996, 2002, 2006. Floryan z Mokrska, bisk. krakowski 1366 1380, wystawił w miejscu istniejącego już tu kościoła drewnianego nowy, murowany, p. w. św. Andrzeja, dotąd istniejący i przecho wujący, mimo odnowień, wiele cech pierwotnego stylu. Prawo patronatu należało kolejno do dzie dziców W. i poblizkiego Zakrzewa. Proboszcz miał hojne uposażenie w placach, rolach 2 ła ny, lesie 2 staje wzdłuż i wszerz, dwie łąki w lesie nad Lipnicą i jedną nad Nidą. Łany kmiece i role dworskie w W. dawały dziesięcinę plebanowi, a za konopną płacono po 2 gr. z łanu. Na początku XVI w. dziedzicem wsi był Feliks z Pińczowa Oleśnicki h. Dębno Łaski, L. B. , I, 573, 574. Według reg. pob. pow. chęcińskie go z r. 1540 wś W. należała do Feliksa Oleśniego. Płacił on od 8 kmieci na pół łan. , 2 karczem na pół łan. , 3 zagr. , 18 łan. pustych. Dwór, fol. , 3 sadzawki, młyn, lasy, łąki. W r. 1573 płaco no od 5 łan. , 5 zagr. Pawiński, Małop. , 274, 565. W. par. , dek. jędrzejowski, 1337 dusz. W. gmina należy do sądu gm. ok. III, st. poczt. w Małagoszczy. Gmina ma 12819 morg. obsza ru i 4682 mk. Śród stałej ludności jest 140 żyd. Br. Ch. Wąglewciska, niem. Wanglewczyska, wyb. do Chmielna, pow. kartuski, 8 dm. , 72 mk. Węglewice, ob. Węglowice. Weglewo 1. al. Węglew, wś i fol. i Węglewskie Holendrgy kol. nad rz. Wartą, pow. koniński, gm. Golina, par. Kawnice, odl. od Konina w. 8. Wś ma 21 dm. , 118 mk. ; fol. ma 5 dm. , 36 mk. ; os. karcz. ma 1 dm. , 5 mk. . Węglewskie Holendry mają 202 mk. w części Niemców. W r. 1827 było 14 dm. , 140 mk. W r. 1891 folw. W. z nomenklaturą Krówka rozl. mr. 553 gr. orn. i ogr. mr. 446, łąk mr. 44, pastw. mr. 35, lasu mr. 4, nieuż. mr. 24; bud. mur. 10, drew. 5; pokłady torfu. Wś W. os. 26 mr. 192; wś Holendry Węglewskie os. 20, mr. 566; wś Zarzyn os. 7, mr. Węglarz Węglarz Węglarzów Węglarzyska Węgle Węglewice Węglewo Węglewskie Węglikowice Węglin Węglinek 181. W dok. z r. 1147 wymieniony w liczbie posiadłości klasztoru w Trzemesznie Kod. Wielk. , 15. Na początku XVI w. wś należy do par. Kawnice, lecz lany km. dają. dziesięcinę pleb. w Gosławicach za lniana; dają, po 2 gr. , zaśpleb. w Kawnicach tylko kolędę po groszu z łanu. Łany dwors. dają pleb. w Kawnicach Łaski, L. B. , I, 230, 290. Według reg. pob. pow. konińskiego z r. 1579 Anna Pieniążkowa płaciła tu od 3 1 2 łan. , 2 rzem. Pawiński, Wielk. , I, 232. 2. W. 5 wś i folw. , pow. lipnowski, gm. Kikol, par. Chrostkowo, odl. 18 w. od Lipna, ma 4 dm. , 42 mk. W r. 1889 fol. W. oddzielony od dóbr Makowiec, rozl. mr. 146 gr. orn. i ogr. mr. 128, łąk mr. 16, nieuż. mr. 2; bud. mur. 1, drew. 3. Wś W ma 8 os. 23, morg. 3. W, ob. Węglew, Weglewo 1. urzęd. Kahlstaedt, wś, pow. chodzieski, o 6 klm. pld. od Ujścia Usch, gdzie parafia i poczta, st. dr źel. w Dziębowie o 11 klm. Graniczy z Maranowem Fitzerie, Jabłonowem, Mirosławiem. Nową, Wsią, ujską. i lasami podanińskiemi. Razem z posiadłością, Kegelsau 2 dm. , 42 mk. tworzy okrąg wiejski, mający 71 dm. , 621 mk. 83 katol. , 528 prot. , 10 żyd. i 1053 ha 671 roli, 30 łąk, 155 lasu. Leśniczówka Kahlstaedt wchodzi w skład nadleśnictwa rządowego Podaniu. Huby porozrzucane są, na tym obszarze, który wznosi się 92 do 106, 4 mt npm. Na płn. łąkach 92 mt. npm. powstaje struga młyńska, która płynie ku zach. i ginie w lasach Jabłonowskich ubiegłszy 5 klm. W r. 1603 Andrzej Przecławski posiadał Jabłonowo, Mirosław i Węglowo, które przy separacyi odpadło od majętności jabłonowskiej. 2. W. al. Wenglewo, Wanglewo w r. 1422, Vaglyewo 1523, Vaglewo, wś kościelna i domena królewska, w pow. średzkim, o 4, 5 klm. ku płn. od Pobiedzisk Pudewitz, gdzie par. prot. , poczta i st. dr. źel. ; par. katol. w miejscu. Wś ma 12 dm. , 89 mk. 61 katol. , 28 prot. i 212 ha 196 roli. Domena królewska, przezwana Wanglau, ma 5 dm. , 113 mk. 48 katol. , 65 prot. i 350 ha 311 roli, 15 łąk, 17 pastw. , 5 nieuż. ; czysty dochód z ziemi 3900 mrk; chów bydła holenderskiego, nabiał, owczarnia zarodowa Negretti; właścicielem jest rząd pruski. W. poprzednio wchodziło w skład stswa Pobiedziskiego. Butka, prawująca się na rokach pyzdrskich z Janem Sągniewiczem o trzecią, część Zarzyna w r. 1391 Akta gr. Wielk. , II, 131, mylnie objaśn. , pochodziła z Węglewa, leżącego pod Kawnicami, między Koninem i Goliną, . W. starościńskie ukazuje się około r. 1405 z kościołem paraf. , wchodzącym w skład archidyakonatu gnieźnieńskiego; między r. 1579 i 1620 było na W. 9 łan. os. , 5 pustych i 2 komom. Bo parafii należały Bodzeporowice, które już nieistnieją, , połowa Góry Lednogóry, Gwiazdowo, Latalice, Podarzewo, Rybitwy, Sroczyn i Węglewo; w nowszych czasach przybyły Adamowo, Kopanina, Moraczewo i holendry Węglewskie. Parafia liczyła około 1888 r. 750 dusz. Kościół p. w. św. Katarzyny; w miejscu starego stanął nowy w r. 1848 kosztem rządu i parafian. Za czasów arcyb. Łaskiego posiadało probostwo wś Świątkowice Poświętne, pleban utrzymywał wikarego i nauczyciela; z łanów sołtysich i km. na W. pobierał po 2 kor. żyta i tyleż owsa. Prócz osad składających parafię dziesięcinowały do W. Głębokie i Skrzetuszewo z parafii Sławińskiej Sławno i Imiołki z par. waliszewskiej. Cały dochód obliczony był na 2 grzywny srebra; ple ban płacił świętopietrze w ilości 10 gr. Kanonia fundi Węglewo powstała około 1418; ostatnim dzierżycielem jej był w r. 1819 kś. Antoni Le wiński Kś. Korytkowski, Kan. Prał. , I, 68, 181. Przy kościele groby rodziny Baranowskich. Ob. Węglewskie holendry, E. Cal. Węglewskie holendry, urzęd. Wenglewo Hauland, w pow. średzkim, o 5 Mm. ną płn. wschód od Pobiedzisk, gdzie par. prot. , poczta i st. dr. żeL; par. katol. Węglewo; mają 5 dm. , 35 mk. 18 kat. , 17 prot. i 83 ha 70 roli. Po wstały na obszarze W. starościńskiego przed r. 1793. E. Cal. Węglikowice, ob. Wąglikowice, Węglin 1. folw. , pow. lubelski, gm. Wienia wa, par. Konopnica, odl. 6 w. od Lublina. Ma pokłady wapienia, dwa piece wapienne, cegiel nią. W r. 1885 folw. W. Konopnica rozl mr. 1278 gm. orn. i ogr. mr. 984, łąk mr. 37, pastw. mr. 48, lasu mr. 177, nieuż. mr. 32; bud. mur. 6, drew. 18; płodozm. 12pol, las urządzony. 2. W. , w XVI w. Waglno, wś i folw. przy zbie gu rzeczki Karasiówki z Jędrzejówką, pow. ja nowski, gm. Trzydnik, par. Potok, odl. 25 w. od Janowa. Folw. wchodzi w skład dóbr Gościera dów ob. , ma 3 dm. , 6 budyn. , 520 morg. , 62 mk. ; wś ma 16 os. , 377 morg. Gleba gliniasta, łomy kamienia. W 1827 r. było 51 dm. , 123 mk. W polowie XV w. wś ta należała do par. Potok, była własnością Jana Mikołaja Kaczki, który miał 4 lany km. , a z nich dziesięcinę, wartości 2 grzyw. płacono, scholastykowi sandomierskie mu; dwa folw. rycerskie dawały dziesięcinę ple banowi w Potoku Długosz, L. B. , I, 332 i II, 504. Wodług reg. pob. pow. lubelskiego z r. 1531 płacono tu od 1 1 2 łana i młyna. W r. 1569 były drobne części obejmujące razem 5 lan. R. 1676 łowczy rawski płaci pogłówne od 17 pod danych, Mikołaj Iżycki od siebie, brata, sługi szlach. i 29 poddanych. Piotr Dębiński od siebie, żony, brata, służącego i 24 poddan. Pawiński, Małop. , 373, 376, 40a. Br. Ch. Węglinek 1. wś, pow. janowski, gm. Trzydnik, par. Potok, odl. 20 w. od Janowa. Wchodziła w skład dóbr Gościeradów, ma 16 os. , 269 morg. , 152 mk. W 1827 r. było 8 dm. , 66 mk. 2. W. al. Majdan, wś, pow. janowski, gm. Zakrzówek, par. Boża Wola, ma 18 dm. , 306 morg. Gleba sapowata, gliniasta. Należała do dóbr Węglinek Węglinek Węgliska Węgliski Węglisko Węgliszki Węglów Węglowa Węglowice Studzianki. W 1827 r. było 15 dm. , 75 mk. Węglinek al. Wenglinek, młyn niegdyś o 2 kołach, w par. gryżyńskiej, pow. kościańskim A. Pawiński, Wielkop. , I, 68. Wągliniec, ob. Węgleniec. Węgliska, wś i folw. , pow. janowski, gm. Brzozówka, par. Modliborzyce, odl 12 w. od Janowa W. wchodziły dawniej w skład dóbr Pasieka. Folw. rozl. mr. 516; w tem 429 mr. roli, 75 mr. zarośli, 7 mr. lasu w r. 1882; obecnie rozparcelowany na 23 osad. Wś ma 18 dm. , 142 mk. Gleba gliniasta, żyzna. Wś ta zapewne dość świeżo powstała na obszarze leśnym dóbr Wierz chowiska. Węgliska, przełęcz wzn. 575 mt. , łączy dolinę pot. Bilczy w Galicyi z Czerteszem na Węgrzech. Ta przełęczą, idzie droga od Jaślisk, Lipowca, Czeremchy w pow. sanockim, do Czertesza. Ńa płn. wsch. od przełęczy podnosi się grzbiet do 772 mt. , na płd. zach. w Klinie do 691 mt. Przełęcz znajduje się pod 49 22 płn. szer. , a 39 28 wsch. dług. Mapa wojs. , 8, XXV. Węgliska, potok nazwa z mapy Kummersberga, tabl. 78, praw. dopł. Wapienki, wypływa ze stoków góry Ferdel 649 mt. , w pow. gorlickim, w Rozdzielu łączy się z Wapienką; . Bługi przeszło 3 Mm. Mapa wojs. , 7, XXIV. Wągliska, wś, w pow. łańcuckim, wśród la sów sosnowych, nad potokiem, lew. dopł. Wisło ki, w piaszczystej równinie, wzn. 243 mt. npm. Liczy 109 dm. i 520 mk. 508 rzym. kat. i 12 gr. kat. . Odl. od Żołyni na zachód 9 klm. Par. rzym. kat. w Medyni. Pos. tabularna Amalii Jahl ma 100 mr. roli, 8 mr. łąk, 5 mr. 1319 saż. ogrodu, 18 mr. 3 sąż. pastw. , 100 mr. lasu, 3 mr. nieuż. i 135 sąż. parcel bud. ; pos. mn. ma 473 mr. roli, 56 mr. łak i ogr. , 45 mr. pastw. i 33 mr. lasn. Graniczy na wschód z Rakszawą, na zach. z Medynią, na pld. z Czarną, a na płn. z Podlesiem. Mac. Węgliski, potok, prawy dopływ Młynówki, uchodzącej do Wisłoka, wypływa z pod góry Krzeminki 264 mt. , przepływa wś Węgliska, w pow. łańcuckim. Długi 5 klm. Mapa sz. wojs. , 5, XXVI. Węglisko, trzy osady i fol. , pow. maryampolski, gm. Kwieciszki, par. Maryampol odl. 4 w. . Trzy osady mają 3 dm. , 41 mk. ; fol. 3 dm. Wągliskowa, szczyt w Pieninach, ob. Leśnicki potok. Węgliszki, zaśc. szl. , pow. święciański, w 3 okr. pol, par. Komaje, o 25 w. od Święcian, 1 dm. , 8 mk. katol. Węglów 1. wś, pow. iłżecki, gm. Wielka wieś, par. Wąchock, odl. od Iłży 24 w. , przy drodze bitej. Ma 25 dm. , 184 mk. , 193 morg. W 1827 r. było 7 dm. , 78 mk. 2. W. , obręb leśny w leśnictwie bodzentyńskim. 3. W. ob. Wąglew, Węglowa góra, niem. Kahlenberg, góra między Karwinem a Orłową, pow. frysztacki. Na górze tej leży wś Dąbrowa. Węglowa Wólka, wś, pow. warszawski, gm. i par. Młociny, ma 238 mk. , 415 morg. Węglowice 1. al. Węglewice, w XVI w. Wanglovice, wś i fol. nad rz. Bzurą, pow. łęczycki, gm. i par. Witonia, odl. 8 w. od Łęczycy, ma 13 dm. , 156 mk. W 1827 r. było 7 dm. , 101 mk. W r. 1873 fol. W. rozl. mr. 478 gr. or. i ogr. mr. 363, łąk mr. 75, pastw. mr. 22, nieuż. mr. 18; bud. mur. 10, drew. 5; pokłady torfu. Wś W. ma os. 18, mr. 65. Na początku XVI w. łany km. dają dziesięcinę kollegiacie łęczyckiej, zaś łany dworskie pleb. w Witoni Łaski, L. B. , II, 488. Według reg. pob. pow. łęczyckiego z r. 1576 Kacper Puczko płacił od 3 1 2 łan. 2 zagr. , 1 łanu pust. , 8 osadu. Pawiński, Wielkp. , II, 86. 2. W. al. Wągłowice, w XIV w. Wąglewycze, wś, folw. i dobra nad odnogą Prosny i strumieniem Węglówką, pow. wieluński, gm. Galewice, par. Cieszęcin. Leżą w pobliżu Wieruszowa, na granicy w. ks. poznańskiego, odl. 33 w. od Wielunia. Posiadają kościół drewniany, filialny par. Cieszęcin, szkołę początkową, gorzelnię, browar, młyn wodny, pokłady torfu na obszarze 4 włók. Na gruntach W. wzniesiona została wielka papiernia Mirków ob. . Wś ma 36 os. , 404 mk. ; fol. 3 dm. , 22 mk. , 7 osad ma 31 mk. W 1827 r. było 30 dm. , 370 mk. W r. 1890 dobra W. składały się z fol. W. , Plęsy, Głaz, Żelazo i Foluszczyki, nomenklatury Grądy, rozl. mr. 6597 fol. W. gr. or. i ogr. mr. 252, łąk mr. 43, pastw. mr. 261, lasu mr. 4374, nieuż. mr. 169; bud. mur. 3, drew. 18; płodozm. 6 poL; las nieurządzony; fol. Plęsy gr. or. i ogr. mr. 42, łąk mr. 15, pastw. mr. 7, nieuż. mr. 1; bud. drew. 10; fol. Głaz gr. or. i ogr. mr. 358, łąk mr. 20, pastw. mr. 94, nieuż. mr. 29; bud. mur. 1, drew. 19; płodozm. 5 pol; fol. Żelazo gr. or. i ogr. mr. 226, łąk mr. 82, pastw. mr. 355, lasu mr. 8, nieuż mr. 36, bud. drew. 6; fol. Foluszczyki gr. or. i ogr. mr. 48, łąk mr. 101, pastw. mr. 3, lasu mr. 48, nieuż. mr. 4; bud. drew. 9, młyn wodny. W skład dóbr wchodziły poprzednio wsi wś W. os. 55, mr. 472, wś Biedaszki os. 22, mr. 424, wś BrzoskiBrzeziny os. 27, mr. 195, wś Spole os. 12, mr. 194, wś Okoń os. 4, mr. 1l7, wś Zataje Kalety os. 9, mr. 131, wś Żelazo os. 6, mr. 119, wś Foluszczyki os. 11, mr, 185, wś Holendry os. 8, mr. 115, wś Gąszcze os. 11, mr. 197, wś Ostrowek Konaty os. 11, mr. 282. Na początku XVI w. kmiecie dawali za dziesięcinę prob. w Cieszęcinie po 2 gr. z łanu. Rozmaici nowi osadnicy mineratores seu incolae wykarczowali wiele ról, z których powinni byli dawać na stół arcybiskupi Łaski, L. B. II, 149. Od XVI do XVIII w. W. należały do rodziny Walknowskich, a potem do Karśnickich. Na początku XVII w. Stanisław Walknowski wzniósł tu kaplicę drewnianą, p. w. św. Trójcy, i uposa Węgobork Węglowice żył ustanowionego przy niej kapelana łanem zie mi, ogrodami, łąkami i 100 zł. czynszu, zapisa nego w r. 1613. Adam Walknowski zapisał 1701 r. dla kościoła 2000 zł. W r. 1811 dzie dzic wsi Gwalbert Karśnicki wzniósł nową. dre wnianą kaplicę Łaski, L. B. , II, 149. 3. W, kol. i os. les. , pow. częstochowski, gm. Węglowice, par. Truskolasy, odl. 23 w. na zach. od Często chowy, w okolicy lesistej. Posiada szkolę po czątkową, urząd. gm. Kol, ma 33 dm. , 304 mk. , 263 mr. włośc, os. les. 1 dm. , 4 mk. , 15 morg. dwor. , os. karcz. 1 dm. , 5 mk. , 2 mr. Obszar le śny, obejmujący 2640 mr. , należy do dóbr rządo wych Krzepice. W r. 1827 było 27 dm. , 256 mk. W. gmina, należy do sądu gm. okr. II w Truskolasach, st. poczt w Kłobucku, ma 18, 852 mr. obszaru, 4976 mk. w tej liczbie 1 prawosŁ, 36 prot. , 99 żyd. Br. Ch. Węglowice al. Węgłowice, oh. Wiglowice, Węglówka, struga pod Zamościem, w pow. wieluńskim, gm. Galewice, uchodzi do Prosny z praw. brzegu, pod wsią Węglowice. Węglówka, potok górski, powstaje na obszarze wsi Węglówki, w pow. wielickim, płynie zrazu na południe, potem na płd. wschód i znowu na pld. jako prawy dopływ pot. Kasinki, dopł. Raby. Długi 5 klm. Mapa wojs. 5, XXII i 7, XXII. St. M. Węglówka 1. wś, pow. wielicki, zabudowana w okolicy górskiej, w zwartej dolnie pot. Węglówki, dopł. Kasiny dopł. Baby. Rozrzucona nad potokiem i po stokach gór sięgających do 650 mt. npm. Liczy 178 dm. i 1075 mk. 1070 rz. kat. i 5 izr. . Par. rz. kat. w Wiśniowy o 7, 3 klm. . Pos. tabularna Zygm. Samborskiego ma 59 mr. roli, 11 mr. łak, 870 sąż. ogrodu, 9 mr. past. , 50 mr. lasu i 918 sąż. parcel bud. ; pos. mn. ma 919 mr. roli, 145 mr. łąk i ogr. , 391 mr. past. i 410 mr. lasu. Długosz, niewymienia tej wsi w opisie parafii Wiśniowy; w 1581 r. była atynencyą dóbr królewskich Wiśniowa; trzymał ją Sziradzki, który płacił tu od 2 łan. km. , 3 kom. z bydłem, 4 kom. bez bydła, rzemieślnika i sołtysa na łanie Pawiński, Małop. , 50. Graniczy na płn. z Kasiną, na zach. z Pcimem, na wsch. z Wierzbaczową a na płn. z Kobilnikiem. 2. W, , rus. Waniwka, wś, pow. krośnieński, odl. 12, 9 klm. od Krosna, w wąskiej dolinie Czarnego pot. dopł. Wisłoka z praw. brz. . Teren długiej, po brzegach potoku ciągnącej się osady, wznosi się w płd. wsch. stronie do 337, w płn. zaś do 288 mt. npm. Od płn. zasłaniają dolinę lesiste wzgórza, zwane Kiczarami górnemi, ze szczytami 490 i 318 mt. , od płd. i zach. lesiste pasma ze szczytami Królewska górka 541 i Sucha góra 592 mt. We wsi jest parafia gr. kat. z cerkwią drewnianą. Wraz z obsz. tabul. ma 254 dm. i 1479 mk, 1386 gr. kat. , 77 rz. kat. i 16 izr. . Pos. tabularna Zofii hr. Szeptyckiej wynosi 41 mr. roli 3 mr. łąk, 443 sąż. ogr. , 7 mr. past. , 988 mr. łasu i 325 sąż. parcel bud. ; pos. mn. ma 1537 mr. roli, 256 mr, łak i ogr. , 340 mr. past. i 445 mr. lasu. Uposażenie parafii składa się z 28 mr. roli, 4 mr. łąk, 16 mr. past. , 178 złr. dodatku do kongruy, 50 kóp żyta tytułem skupczyny i 20 złr. od dworu jako ekwiwalent za drzewo opałowe. Parafia należy do dekanatu krośnień skiego i obejmuje Krosno i Odrzykoń. Kiedy powstała wś niewiadomo, w r. 1581 Pawiński, Małop. , 256 zaliczano ją do parafii w Niewodny; była własnością Bonarów, jako atynencyą Kamienia czyli zamku odrzykońskiego i liczyła 40 kmieci, 3 1 2 łana, 4 zagr. z rolą, 9 zagrod. bez roli, 3 kom. z bydłem, 2 kom. bez bydła, popa, 1 2 łana. i sołtysa na łanie. Graniczy na płd. z Odrzykoniem i Czarnorzekami, na wschód z Krasną, na płn. z Bonarówką, na zach. z Rzepienikiem. Mac. Węglowo, niem. Wangluewe, dobra i wś, pow. mielicki, par. ew. i kat. Straburek Trachenberg. W r. 1885 dobra miały 232 ha, 6 dm. , 79 mk. 25 kat. ; wś 29 ha, 15 dm. , 96 mk. 35 kat. . Węgłowice 1. ob. Węglowice. 2. W. , pow. ciechanowski, ob. Mężenino. Węgłowiec, fol. do Myjomic, w pow. ostrzeszowskim, o 4 klm. ku płn. od Kępna. Nie wykazany w nowszych spisach. Węgły, zaśc, pow. telszewski, w 2 okr. pol, o 45 w. od Telsz. Węgobork, niem. Angerburg, miasto powiatowe w Prusach Wschodnich, pod 54 12 13 szer. płn. i 39 24 30 dług. wschod. od F, nad rz. Węgorapą, przy jej wypływie z poblizkiego jez. Mamry i nad tymże jeziorem. Gleba dość żyzna, rozległe łąki i pastwiska. Klimat ostry i wilgotny, brak wody źródlanej. Miasto posiada kościół par. ewang. , seminaryum nauczycielskie, szkołę miejską, szkołę dla głuchoniemych, urząd powiatowy i kasę podatkową, st. pocz. II klasy z pocztami osobowemi do Głąbina, Gierdaw, Lecu i Gołdapu, cztery jarmarki i wielki dwutygodniowy na płótno w czerwcu, targi dwa razy w tydzień, 4073 mk. , trudniących się przeważnie rolnictwem. Rybołowstwo rządowe i prywatne wydzierżawione. Ryby wyprawiane są do królestwa polskiego. Polów węgorzy zmniejszył się przez osuszenie błot. Przy mieście starożytne cmentarzysko. W r. 1335 wznieśli tu Krzyżacy zamek, zburzony r. 1365 przez Kiejstuta i 1398 r. odbudowany. Przy zamku zamieszkiwał zwykle t. zw. Tischmeister krzyżacki. Od r. 1420 mieszka tu wójt. Osada wytworzona przy zamku otrzymała prawo miejskie r. 1571. Tatarzy spustoszyli miasto r. 1657 a Szwedzi r. 1679. Podczas wojny siedmioletniej stała tu załoga rossyjska. W r. 1746 generał pruski Katte zaprowadził wodociągi, zaopatrujące studnie miejskie w wodę z Węgorapi. Węglowice Węglówka Węglowo Węgłowice Węgłowiec Węgły Węgorapa Węgoborski powiat, w obwodzie reg. gąbińskiej, ma 17, 58 mil kw. obszaru i 45000 mk. Polacy stanowią. 15 ludności, zajmują, część południową, powiatu. Obszar powiatu stanowią, cy część dawnej Galindyi, obfituje w jeziora, tak że wody zajmują; 50413 mr. Opis powiatu skre ślił Schmidt w dziełku Der AngerburgerKreis, 1860 r. J. B. Węgorapa al. Węgra, niem. Angerapa, właściwie Ungurpe węgorzowa rzeka po litew, , rzeczka w Prusach, jedno z ramion źródłowych Pregoły. Tworzy częśó kanału jańsborskiego. Ob. Angerapa, Mamry i Pregoła. Wygorka, karczma nad pot. Szwintełka, pow. święciański, w 2 okr. poL, o 12 w. od Swięcian, 1 dm. , 9 mk. żyd. Węgornia, em. Wengornia, kol. do Bryńska, 2 dm. , 8 mk. Węgorska, niem. Vangerske, wś i dobra ryc. w Pomeranii, pow. słupski, st. pocz. i kol. Potęgowo. Węgorzewo 1. al. Wengorzewo, Wangorzewo w r. 1388, wś i dwór, w pow. gnieźnień skim, o 2 5 klm. na płd. wsch. od Kiszkowa Welnau, gdzie par. prot. i poczta; par. katol. Sławno, st. dr. żeL w Pobiedziskach Pudewitz o 11 klm. Wś, wznies. 115 mt. npm. , ma 6 dm. , 37 mk. 35 katol. , 2 prot. i 58 ha 52 roli. Dwór z Popkowicami tworzy okrąg, mający 12 dm. , 203 mk. 197 katol. , 6 prot. i 595 ha 456 roli, 50 łąk, 69 past. , 4 lasu, 15 nieuż. . Czysty dochód z ziemi 3340 mrk; chów bydła holender skiego; właścicielem jest Pluciński. W r. 1388 pisał się Filip z W. a w r. 1396 Wojciech Wę gorzewski Akta gr. Wielkop. , I; r. 1439 dzie dziczył tę majętność Jakub Węgorzewski; ok. r. 1523 nie było kmieci na W. ; pleban w Sławnie pobierał dziesięcinę snopową, z ról dziedzicznych, zagrodnicy płacili meszne po korcu owsa; ok. r. 1579 posiadał Wojciech Węgorzewski 2 łany kmiece i 2 zagrodników; po nim nastał Woj ciech Cykowski ok. r. 1620; w tym czasie przybył wiatrak na W. Przy schyłku zeszłego wieku składały tę majętność Piaski, Popkowi ce, Tomaszewo, Węgorzewo i holendry Węgo rzewskie; dziedziczyli ją. Rokossowscy, potem Dziębowscy 1843 i Garczyńscy 1872 r. . 2. W. , fol. do Garzyna st. dr. żeL, poczta, w pow. kościańskim Leszno, o 10 klm. ku płd. od Krzywinia; par. Świerczyna. W 1871 r. 2 dm. i 45 mk. ; w późniejszych spisach nie jest wy kazany. Powstał w XVIII w. za dziedzictwa Jana Węgorzewskiego. E. Cal. Wągorzewskie Holendry, w pow. gnieźnieńskim, złączono z holendrami Sroczyńskiemi ob. w jednę gminę, nazwaną. Elsenhof. Wągorzyn 1. jezioro, w pow. kartuskim, wzn. 162 mt. npm. ; 2 5 mili długie, 1 10 mili szerokie. Ciągnie się z południa ku północy; na południe dzieli się na 2 odnogi. W około jeziora leżą. Suleczyn, Żakowo i Bukowa Góra. Przepły wa przez nie rz. Słupa. 2. W, , jezioro, w pow. człuchowskim. Kś. Fr. Węgorzyn, niem. Wangerin, dok. Wandern, dobra, pow. wąbrzeski, st. pocz. Dzwierzno, par. kat. Orzechowo, st. kol. Kowalewo 7, 5 klm. odl. ; 507 ha 358 roh orn. , 126 łąk, 1 lasu; 7 dm. , 23 dym. , 115 mk. , 91 kat. , 24 ew. Za czasów krzyżackich należały dobra do komturstwa to ruńskiego; obejmowały 24 wł. i 12 mr. , czynsz wynosił 13 skojców; sołectwo liczyło 6 włók. R. 1520 nadał Zygmunt I mieszczanom toruń skim, w zamian za zamek w Świeciu, między in nemi i Węgorzyn ob. Woelky Urkb. des Bist. Culm. , str. 683. R. 1525 sprzedaje Hans Valchin prawa na sołectwo Toruniowi za 500 grzy wien. Wizyta Strzesza z r. 166772 opiewa, że do parafii Orzechowskiej należał i W. yilla nunc solo aequata, z czego wynika, że w drugiej wojnie szwedzkiej wś została zniszczona str. 425. W pobliżu W. znajduje się stary szaniec ob. Beschreibung von Thorn, t. Wernicke, str. 293. Kś. Fr. Węgorzyn, niem. Wangerin, miasto w Po meranii, pow. Regenwalde, st. kol. pomorskostarogardzko gdańskiej i węgoborskochojnickiej; 1486 ha 910 roh orn. , 63 łąk, 218 lasu; par. kat. Schivelbein. W r. 1885 było 246 dm. , 598 dym. , 2518 mk. , 8 kat. , 2391 ew. , 19 dyssyd. , 100 żydów. Znajduje się tu urząd poczt. , superintendentura i urząd pobor. Kś. Fr. Węgra, wś i trzy fol. nad rzką. Węgierką. , pow. przasnyski, gm. Chojnowo, par. Węgra, odl. 8 1 2w. od Przasnysza, posiada kościół par. drewniany, urz. gm. , cegielnią. , 28 dm. , 300 mk. i ogólnego obszaru 1152 mr. W 1827 r. było 26 dm. , 212 mk. W r. 1880 fol. W. lit. A. roz. mr. 370 gr. or. i ogr. mr. 318, łąk mr. 30, past. mr. 10, nieuż. mr. 11; bud. mur. 1, drewn. 11. Wś W. os. 36, mr. 116. Fol. W. lit. B. w r. 1878 rozl. mr. 128 gr. or. i ogr. mr. 102, łąk mr. 20, nieuż. mr. 6; bud. drew. 6. Wś W. lit. B. os. 2, mr. 2. Fol. W. lit. D. rozl. mr. 371 gr. or. i ogr. mr. 280, łąk mr. 74, past. mr. 9, nieuż. mr. 8; bud. drew. 11. Kościół i parafia erekcyi nieznanej. Istniał już w r. 1567. Obe cny, drewniany, wystawił r. 1730 Bartłomiej Wę gierski, dziedzic dóbr. W r. 1567 według reg. pobor. wś składała się z części szlacheckich dwie po 2 włóki płaciły od 5 ogrod. , 3 włóki od 3 ogrod. , 1 wł. od 1 ogr. , 6 1 2 wł. od 3 ogr. Zródła dziej. , t. XVI, str. 340. W. paraf. , dekan, przasnyski, 2600 dusz. Br. Ch. Węgrce, ob. Węgrzce. Węgrów, miasto powiatowe w gub. siedleckiej, leży w równinie, na praw. brzegu rz. Liwca, pod 52 24 1 szer. płn. i 39 46 50 dług. wschod. od F. Odl. 72 w. od Warszawy a 32 w. na płn. zach. od Siedlec, około 15 w. na zachód od Sokołowa st. dr. żel. Droga żelazna Węgornia Węgorska Węgorzewo Węgorzyn Węgra Węgrce Węgorapa idaca od Siedlec do Małkini i łącząca linią dr. żel. terespolskiej z warsz. petershurską, przechodzi zdala od miasta. W. łączy się z Siedlcami, Sokołowem, Kałuszynem i Małkinią, za pomocą dróg bitych. Kilkowiorstowa odległość dzieli W od Liwu, leżącego na lew. brzegu Liwca. Miasto posiada kościół par. murowany, kościół poklasztorny po reformatach, kaplicę murowaną świeżo wzniesioną na cmentarzu, kościół par. ewang. murowany i kościołek ewang. drewniany na cmentarzu, dwie szkoły początkowe ogólne, sąd pokoju okr. II, urząd powiatowy, urząd pocztowy i tel. , stacyą dr. żel, 459 dm. , 7950 mk. w tem 68, 2 żydów, 30, 1 katol, 1, 4 prot. R. 1827 było 400 dm, 3013 mk. ; 1857 r. było 393 dm. 6 mur. i 3906 mk. 2314 żydów, 115 Niemców. Do mieszczan należy 5169 mr. ziemi w 649 osadach. Miasto powstało na zachodnich kresach Podlasia, w dawnej ziemi drohickiej, na pograniczu Mazowsza, do którego należała ziemia liwska leżąca głownie po lewym brzegu Liwca lecz obejmująca teź wybrzeże prawe rzeki. Posuwająca się od zachodu kolonizacya obszarów między Liwcem a Bugiem wiązała powstające tu osady ściślejszemi związkami z ziemią liwską i Liwem niż z dalekim Drohiczynem. Akt z 1391 r. , wymieniający jako centra powiatowe ziemi drohickiej Drohiczyn, Suraż, Mielnik, Bielsk, każe domyślać się, ze na obszarze między Liwcem a Bugiem nie istniały jeszcze ważniejsze miasta a może teź istniejące w pobliżu praw. brzegu osady, jak Mokobody, Sokołów, Miedznę, uważano za przynależności ziemi liwskiej, skoro Bolesław IV, ks. mazowiecki, ustępując r. 1444 Kazimierzowi, w. ks. litew. , ziemię drohicką za 6000 kop groszy, zostawia przy Mazowszu powiat węgrowski, który jednakże Kazimierz zabiera i włącza do ziemi drohickiej. Im ściślejsze staną się węzły łączące Podlasie i Mazowsze z całem państwem, tem więcej stracą znaczenia sporne kwestye granic ziemi liwskiej a drohickiej. Akt z r. 1476, wyliczający szlacheckie posiadłości ziemi liwskiej Kod. Mazow. , przekonywa iż prawy brzeg Liwca należał do ziemi liwskiej i był dość gęsto zasiedlony. W ciągu XV w. powstają dzisiejsze osady miejskie na obszarze między Liwcem a Bugiem Sokołów kościół 1415, Mordy kościół 1408, Mokobody 1450, Miedzna 1470. Prawo miejskie dostają one przy końcu tego wieku. Węgrów, jak nazwa wskazuje, osada założona przez Wielkopolan czy Pomorzan, przy trakcie wiodącym z Gdańska w okolice nadbużne, był zapewne pogranicznem targowiskiem i grodem powiatowym; istniał tu już podobno w r. 1414 kościół, z erygowaną przy nim parafią. Prawo miejskie otrzymał zapewne przy końcu XV w. Możne rody litewskie zajmują się w tym czasie kolonizacyą tych obszarów i wprowadzaniem prawa miejskiego do swych osad. Mokobody 1496 r. Słownik Geograficzny T. XIII. Zeszyt 148. prawo miejskie zawdzięczają Chreptowiczom, Mordy Hlebowiczom 1488 r. , Drohiczyn Kiszkom 1498 r. , którzy moze już w tym czasie otrzymali Węgrów, należący do nich w wieku XVI. Rodzina ta przyjąwszy kalwinizm szerzyła nowe pojęcia w swych posiadłościach. W. stał się ogniskiem propagandy. R. 1565 odbywa tu się synod kalwinów litewskich i małopolskich. Jan Kiszka z Ciechanowca, krajczy litew. , zakłada tu drukarnię, krótką istniejącą, i szkołę przy zborze, posiadającym takich głośnych kaznodziejów jak Marcin Krowicki i Piotr z Goniądza, drukujący tu swe pisma w r. 1570. Po wygaśnięciu rodu Kiszków przeszedł W. drogą spadku na małoletniego Bogusława Radziwiłła. Jego opiekun Krzysztof Radziwiłł, wojew. wileński, oddawszy w r. 1631 katolikom kościół zabrany przez Kiszków, wystawił nowy zbór kalwiński r. 1634. Bogusław Radziwiłł z Bożej łaski na Birżach, Dubinkach, Słucku, Kopylu i świętego Państwa Rzymskiego książę, nadał r. 1650 miastu rozmaite przywileje dla ściągania osadników. Mieszkało tu wielu cudzoziemców, zwłaszcza Szkotów. Oddał im książę dawny zbór kalwiński, zamieniony odtąd na luterański. R. 1664 Radziwiłł sprzedał miasto i dobra Krasińskim. Jan Krasiński, referendarz kor. , osadził w W. reformatów. Za nowych panów rozpoczęło się prześladowanie protestantów. R. 1678 zgorzał zbór, jak protestanci utrzymywali, za sprawą reformatów. Duchowieństwo katolickie biskup łucki stawiało przeszkody odbudowaniu świątyni, która jednakże została później wzniesioną. Jeszcze w r. 1780 protestanci z całego kraju odbywają tu swój synod. Instytucye katolickie miały jednak przewagę. Jan Bonawentura Krasiński stawia kościół paraf. nowy r. 1707. Obok reformatów osiadają tu księża komuniści, którzy od r. 1712 utrzymują szkolę publiczną i seminaryum. Komisya edukacyjna zaliczyła tę szkołę do rzędu wyższych podwydziałowych. R. 1784 było 280 uczniów. Po utworzeniu dyecezyi podlaskiej w r. 1818 odbywały się w W. i Międzyrzeczu konsystorze foralne. August II przebywał tu chwilowo podczas wojny szwedzkiej r. 1703. W 1733 r. Wiszniowiecki, pobity pod Pragą przez oddziały Leszczyńskiego, połączył się w W. z wojskami przybywającemi na pomoc Augustowi III. Tu także przybyła popierająca Augusta szlachta z województw podlaskiego, nowogródzkiego i mińskiego. R. 1793 zatrzymywał się tu Stanisław August jadący na sejm grodzieński. Aleksander Ossoliński, dziedzic W. , otrzymał r. 1786 od króla przywilej na 4 jarmarki. W skarbcu kościoła poreformackiego przechowuje się zwierciadło metalowe, na którego ramach drewnianych jest napis, iż było używane w celach czarodziejskich przez Twardowskiego. Istniał tu dawniej przemysł sukienniczy. Zbór węgrowski na mocy aktu wydane17 Węgrów Słownik Geograficzny T go przez ks. Bogusława Radziwiłła w Starej Wsi r. 1651 dnia 5 kwiet. , przeznaczony został na kościół parafialny dla gminy ewangielicki ej warszawskiej, która w r. 1650 zwracała sie do Radziwiłła z prośbą o opiekę. Książe wyznaczył ze swych funduszów 300 flor. rocznie na utrzymywanie pastora, którym został Jan Columbus, poprzednio pastor w Nowej Wsi nad Bugiem. Następcami jego byli Erdmann Lehman, Tyraeus Wielkopolanin, Rosentretter, Marcin Oloff od r. 1677, zmarły r. 1690 w Toruniu na stanowisku kaznodziei polskiego, Krzysztof Grabowski r. 1691, Andrzej Grabowski 1692 94, Fryderyk Metellus, Jakub Surmiński odr. 1700, Jerzy Abrahamowicz 1714 20, Jan Fryderyk Backstross od 1720. Wypędzony z miasta po zamknięciu kościoła w r. 1724, przebywał w Warszawie w domu posła pruskiego. R. 1728 złożył on urząd swój a następca jego został Jerzy Rausch z Siedmiogrodu, który zmarł w r. 1762 w Warszawie. Po nim objął to stanowisko Krzysztof Grzegorzewski. Jakkolwiek i po sprzedaży Węgrowa Radziwiłłowie nie przestają rozciągać opieki nad gminą ewangielicka, jak o tem świadczy przywilej Ludwiki Karoliny, margrabiny brandenburskiej, córki ks. Bogusława, to jednakże przy wzroście gminy warszawskiej ona obejmuje protektorat nad zborem. Pastorowie już przy końcu XVII w. zaczynają przyjeżdżać do Warszawy dla sprawowania obrządków. Naturalnie gmina warszawska dostarcza znacznego zasiłku na utrzymanie pastora. W r. 1779 płaci mu 600 flor. i utrzymuje współcześnie drugiego pastora w Warszawie. Wreszcie ukończenie budowy kościoła ewangielickiego w Warszawie sprowadzi rozdział obu parafii ob. Dr. Leopold Otto Beitrag zur Geschichte Eyangaugsburg. Gemeinde zu Warschau, Warszawa, 1882. Dobra W. składały się w r. 1870 z fol. Ruchna i Kuchenka, miasta Węgrów, wsi Ruchna i Ruchenka, rozl. mr. 4332 fol. Ruchna gr. or. i ogr. mr. 968, łąk mr. 98, past. mr. 13, wody mr. 3, lasu mr. 57, zarośli mr. 47, nieuż. mr. 117; bud. mur. 13, drew. 14; płodozm. 18pol. ; fol. Ruchenka z posiadłościami miejskimi gr. or. i ogr. mr. 650, łąk mr. 162, past. mr. 5, wody mr. 1, lasu mr. 2187, zarośli mr. 5, nieuż. mr. 19; bud. mur. 6, drewn. 14; płodozm. 16pol. ; lasy urządzone, gorzelnia, browar, wiatrak, cegielnia. Miasto Węgrów os. 649, mr. 4001; wś Ruchna os. 82, mr. 341; wś Ruchenka os. 23, mr. 17. Powiat węgrowski, w gubernii siedleckiej, utworzony został r. 1867 z części dawnego powiatu siedleckiego 11 gmin i części zniesionego pow. stanisławowskiego 6 gmin. Zajmuje on płn. zach. część obszaru gubernii, ma 24, 31 mil kw. powierzchni. Graniczy od zach. z pow. nowomińskim i radzymińskim, od płn. Bug stanowi granicę od pow. ostrowskiego gub. łomżyńska, od wschodu graniczy z pow. sokołowskim, od płd. z siedleckim i w części z nowomińskim. Obszar powiatu przedstawia płaskowzgórze, pokryte do niedawnego czasu lasami bagnistemi zwłaszcza w części płn. wsch. , wznies. około 500 st. npm. Płaskowzgórze to przerzyna w kierunku od płd. ku płn. zach. bagnista, dość szeroka dolina Liwca i jego głównego dopływu Kostrzynia. Część zachodnia południowej połowy obszaru przedstawia wyżynę, sięgającą do 570 st. npm. koło Boguszyna i stanowiącą dział wodny Liwca i Bugu. Część wsch. półno cną, dotykającą pow. sokołowskiego, zajmuje wyżyna lesista, przechodząca w bagnistą dolinę Bugu. W ogóle północna połowa, zwłaszcza w części zawartej między linią dr. źel. warsz. peter sburskiej a Bugiem, przedstawia obszar lesisty przeważnie i słabo zaludniony. Dolina Liwca od ujścia Kostrzynia z lew. brz. rozszerza się do 3 wiorst, tworząc łąki nadrzeczne. Pomiędzy Wyszkowem a Łochowem pas łąk z każdego brzegu ma do 2 klm. szerokości. Dalej, od ujścia Osownicy pod Barchowem, dolina Liwca zwęża się, przechodząc przez wał płaskowzgórza lesistego, towarzyszącego lew. brzegowi Bugu. Dolina Liwca, ze swemi pięknemi łąkami, była zaludnioną już w czasach przedhistorycznych, jak o tem świadczą grodziska we wsiach Krzymosze, Klimy, Barchów, na fol. Grodzisk na lew. brzegu Liwca, w par. Liw, około 5 mr. rozległe grodzisko. Urny z popiołami wykopano we wsiach Jarnice, Popów, Turna, Liw; groby kamienne znaleziono w Popowie, Rowiskach, Żarnówce. W r. 1870 wykopano około 150 sztuk monet rzymskich z czasów Marka Aureliusza między Liwcem a Jarnicami. Nazwy starych osad w dolinie Liwca świadczą przeważnie o pomorsko wielkopolskim pochodzeniu założycieli. Są to osady Węgrów, Liw, Barchów, Popów, Morzyczyn, Jarnice i Sakłak. Nazwa Paplin wskazuje na pruskolitewskie pochodzenie, Turna i Jaczew będą zapewne ruskolitewskiego początku. Już w XIV w. zaludnienie znaczne tych stron wywołuje powstanie oddzielnej ziemi liwskiej, stanowiącej część Mazowsza i obejmującej pas pobrzeża prawego Liwca, podczas gdy dalszy obszar na praw. brzegu należał do ziemi drohickiej części Podlasia. Liczno wsi drobnej szlachty są pozostałością osad wojennych, otaczających dawny gród liwski. Ludność powiatu obecna składa się z Mazurów i Podlasiaków zajmujących płd. wsch. połowę obszaru. W r. 1867 było 49016 mk. ; r. 1890 liczono 69896 stałych i niestałych, prócz tego 5882 zapisanych do ksiąg ludności stałej lecz nieobecnych, śród ludności niestałej 2616 było 204 poddanych obcych. W mieście jednem Węgrowie było 7950, w gminach 61946 mk. Co do wyznań było 111 prawosławnych 23 w Węgrowie, 88 w gminach, 2465 protestantów 119 w Węgr. , 2346 w gminach i 9427 żydów 5730 Węgrów Węgrowo Węgrowa Węgrówka Węgrowa w Węgrowie; przeważna część stanowili katolicy 83, 6, w ilości 61159. Na milę kwadr. przypada 2875 mk. ,, na 1 klm. 52, 2 mk. Z wyjątkiem pow. garwolińskiego i siedleckiego, mających gęstsze zaludnienie, powiat węgrowski należy do najlepiej zaludnionych w gubernii. Głownem zajęciem ludności jest rolnictwo. Większa własność rozwinęła się przeważnie w północnej części powiatu, gdzie leżą. majątki Kołodziąż 18153 mr. , Miedzna 8572 mr. . Stara Wieś 4840 mr. , Korytnica 4741 mr. , Kamienna 3618 mr. , Stoczek 3480 mr. , Prostyń 3280 mr. ; w części płd. i dolinie Liwca przeważa średnia i drobna własność. Głównemi produktami rolnemi są kartofle, żyto i owies. W r. 1878 wysiano 16823 czet. żyta, 11898 czet. owsa i wysadzono 36793 czet. kartofli. Pszenicy zaś wysiano tylko 3384 czet. a jęczmienia 2274, innych zaś roślin zbożowych 4971 czet. Zbiór siana wynosił 879789 pudów. W tymże roku było w powiecie 39 zakładów fabrycznych, zatrudniających 155 robotników i produkujących za 315962 rs. Największą wartość przedstawiała produkcya 8 gorzelni; inne zakłady były przeważnie drobnych rozmiarów, z małoznaczącą produkcyą. Znajdowały się między niemi dystylarnia, odlewnia dzwonów, huta szklana, tartak parowy obie w dobrach Stara Wieś, cztery fabryki serów, 7 garbarni. Ludność powiatu z 49016 w r. 1867, wzrosła do 62605 w r. 1878 a 69896 w r. 1890. W r. 1878 katolicy stanowili 84, żydzi 11, 9, a protestanci 3, 9 zaludnienia; w r. 1890 było 111 prawosławnych 0, 2, 61159 katolików 83, 6, 2465 protest. 3, 3 i 9427 żydów 12, 9. Zapisanych do ksiąg stałej ludności było 73162, lecz 5882 nie przebywało w obrębie powiatu; niestałej ludności było 2618, a w tej liczbie 204 obcych poddanych. Zakładów naukowych średnich nie było w powiecie. Prócz 2 szkół początkowych w Węgrowie, istniały w r. 1883 szkoły początkowe we wsich i osadach Jarnice, Kamieńczyk, Liw, Maksymilianów, Morzyczyn, Ocięte, Płatkownica, Boguszyn, Raźna, Sadolesie, Sadowno, Stara Wieś, Wierzbno, Wiszniew, Wyszków. Pod względem kościelnym dekanat węgrowski, dyec. lubelskiej, składa się z 11 parafii Grębków, Kopcie, Korytnica Węgrowska, Liw, Miedzna, Prostyń, Sadowne, Stara Wieś, Stoczek Węgrowski, Węgrów i Wyszków. Dawniejszy dekanat węgrowski, b. dyec. podlaskiej, obejmował 16 parafii Ceranów, Czerwonka, Jabłonna, Korytnica, Kossów, Liw, Miedzna, Nieciecz, Prostyń, Sadowne, Skibniew, Sterdyń, Stoczek, Stara Wieś filia, Zembrów i klasztor reformatów w W. Pod względem sądowym składa się powiat z jednego okręgu sądu pokoju w Węgrowie i pięciu okręgów sądów gminnych Sadowne, Stoczek, Liw, Korytnica, Grębków. Należą one do zjazdu sędziów w Siedlcach. Pod względem administracyjnym składa się po wiat z jednego miasta Węgrów i 16 gmin, w skład których wchodzą trzy osady miejskie Ka mieńczyk, Liw gm. Ruchna i Miedzna. Gminy są Borze, Czarnogłów, Grębków, Jaczew, Ka mieńczyk, Korytnica, Łochów, Miedzna, Osso wno, Prostyń, Ruchna, Sadowne, Sinołęka, Sta ra Wieś, Stoczek, Wyszków. Br. Ch. Węgrowa, niem. Wegersdorf, wś, pow. sycowski, par. ew. Neu Mittelwalde, kat. Drołtowice Rudelsdorf. W r. 1885 miała 53 ha, 20 dm. , 170 mk. 36 kat. . Węgrówka, rzeczka, prawy dopł. Netty. Węgrowo 1. wś pryw. , pow. dzisieński, w 1 okr. poL, o 25 w. od Dzisny, 3 dm. , 32 mk. 2. W. 5 wś, pow. wiłkomierski, w 3 okr. poL, gm. Kowarsk, o 8 w. od Wiłkomierza. Węgrowo 1. niem. Wangerau, w dok. Weygir, Weger, folw. , pow. grudziądzki, st. p. i kol. Grudziądz, par. kat. Okonin; 778 ha 632 roli orn. , łąk, 101 lasu. R. 1885 było 16 dm. , 45 dym. , 223 mk. , 73 kat. , 150 ew. ; go rzelnia. Za czasów krzyżackich należało W. do komturstwa pokrzywnickiego. Według lustr. z r. 1765 wynosił tu wysiew 2 łaszty, dochód 200 fl. R. 1780 przejął te dobra, obejmujące 36 wł. 10 morg. , Jan Schroeder, za opłatą czyn szu w kwocie 316 tal. 60 gr. Po nim nabyło je r. 1811 miasto Grudziądz za 7000 tal. Ale tegoż jeszcze roku kupił je wójt Holderegger. 2. W. Polskie, niem. Poln. Wangerau, wś, tamże; szko ła ewang. w miejscu; 26 ha 17 roli orn. , 5 łąk, 1885 r. 12 dm. , 17 dym. , 89 mk. , 18 kat. , 71 ew. Wizyta Strzesza z r. 1667 72 opiewa, że tutejsi Olendrży dawali proboszczowi w Okoninie mesznego po 2 korce jęczm. od każdej włóki osiadłej str. 448, Według lustr. z r. 1765 by ło tu 3 czynsz. Jerzy Mathaeus, Henryk Wolschlaeger i Kornelius Kabus, płacących rocznie 54 fl. , 10 ogrodn. , z których każdy trzymał 2 konie i 2 krowy, ci nie płacili czynszu, ale od bywali tłokę na zamku pokrzywnickim, wreszcie należało do wsi wybud. Wilk, z którego płacono 21 fl. czynszu. R. 1829 nastąpiło uwłaszczanie 16 czynszowników. 3. W. Niemieckie, niem. Deutsch Wangerau, wś, pow. grudziądzki, st. p. i par. kat. Grudziądz; 152 ha 101 roli or. , 16 łąk, 5 lasu; 1885r. 10 dm. , 17dym. , 86mk. , 13 kat. , 73 ew. Według lustr. z r. 1765 posiadało tu czterech włościan Michał Jeschke, Jerzy Frita, Krystyan Jahnke i Henryk Unrau, razem 4 włó ki, za opłatą 40 fl. czynszu. Uwłaszczenie nastą piło tu r. 1829 ob. Froehlich Gesch. d. Grau denzer Kreises, I, 341. Kś. Fr. Wągry al. Wengry, Vqgry r. l523, wś i dwór, pow. odolanowski Ostrów, o 16, 5 klm. na wsch. płn. od Ostrowa i 7 klm. ku płd. od Kalisza, przy granicy królestwa polskiego; par. Gostyczyna, poczta w Skalmierzycach, st. dr. źel. w Ostrowie. Wś ma 12 dm. , 84 mk. kat, i 115 ha 111 roli. Węgrza Węgry Węgry Dwór składa się z dwóch działów W. I mają; 3 dm. , 124 mk. 123 kat. , 1 prot. i 143, 21 ha 129 roli; czysty doch. z ziemi 2261 mk. ; W. II; mają; 4 dm. , 75 mk. 69 katol. , 6 prot. i 353 ha 243 roli, czysty doch. z ziemi 4890; właścicielem obu działów jest Wincenty Niemojowski na Jedlcu. Występujący przy schyłku XV wieku Węgierscy z Węgier Akta gr. Wielkop. , II pochodzili prawdopodobniej z Węgierek i Węgierskiego, w pow. niegdyś pyzdrskim. Węgry kaliskie znachodzimy w aktach konsystorskich gnieźn. z r. 1419 Łaski, Lib. Ben. , II, 43 przyp. . Akta grodzkie i ziemskie kaliskie od r. 1505 zawierają liczne czynności, odnoszące się do tych W. W r. 1579 posiadała Dorota Sieroszewska jeden dział W. z 2 1 4 łan. km. , a Mikołaj i Kacper Węgierscy drugi dział z 2 łan. km. ; pierwszy dostał się w r. 1620 Janowi Węgierskiemu, a drugi Urszuli Gorzyńskiej; zagrodników bywało do pięciu. W ręku Węgierskich zostawała ta majętność jeszcze r. 1843. E. Cal. Węgry, niem. Wengern, także Polski Brunswałdzik, Poln. Braunswalde, dobra ryc. nad No gatem, w Pomezanii, pow. sztumski, st. p. i kol. Brunswałd o 3 klm. , par. kat. Sztum; 490 ha 339 foli orn. , 4 łąk, 8 lasu; 1885 r. 7 dm. , 18 dym. , 91 mk. , 57 kat. , 33 ew. , 1 dys. Dobra te posiadali w XVI w. Balińscy. R. 1596 był dzie dzicem Jakub Baliński, sędzia ziemski malborski ob. Kętrz. , O ludn. pol, str. 196. Wizyta Potockiego z r. 1700 opiewa, ze z dóbr W. prob. sztumski pobierał kolendę str. 911. R. 1773 był tenutaryuszem kapitan Amelang. We dług topogr. Goldbecka z r. 1789 W. miały 12 dym. R. 1804 posiadał W. Kalkstein ob. Gesch. d. Stuhmer Kreises v. Schmitt, str. 239. We wsi tej wykopano liczne urny, lecz położenie cmentarzyska nie jest znane. Kś. Fr. Wągryszki 1. wś, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol, gm. Czadosy, o 96 w. od Nowoaleksandrowska. Mieszczanin Sabiński ma tu 40 dzies. 1 lasu, 3 1 2 nieuż. . 2. W. , dobra, pow. szawelski, o 50 w. od Szawel, własność bar. von Grotusów, maja 239 dzies. 20 lasu, 35 nieuż. . 3. W. , wś, pow. wiłkomierski, w 3 okr. poL, gm. Żmujdki, o 29 w. od Wiłkomierza. Węgrza, rzeczka, ob. Węgerapa, Węgrzce 1. Panieńskie al. Węgrce, w XIII w. Wangerci, Wangercze. wś i folw. , pow. sandomierski, gm. i par. Obrazów, odl. od Sandomierza 14 w. , ma 36 dm. , 210 mk. W 1827 r. było 29 dm. , 125 mk. Wr. 1886 folw. W. Panieńskie rozl. mr. 381 gr. orn. i ogrody mr. 348, łąk mr. 18, pastw. mr. 2, w odpadkach mr. 7, nieuż. mr. 7; bud. drew. 11. Wś ma 331 morg. Wymienione w akcie uposażenia klasztoru w Zawichoście r. 1257, tudzież w akcie powtórnej fundacyi tegoż klasztoru po przeniesieniu do Skały r. 1262. Dziekan sandom. Jakub wraz z kapituła poświadczają; około r. 1361 prawa klasztoru do tej wsi, zostającej pod zarządem dziekana sandom. Kod. Małop. , I, 53, 70, 311, 379 II, 99. R. 1379 królowa Elżbieta nadaje klasztorowi prawo niemieckie dla tych wsi. W połowie XV w. wś Wagyercze, w par. Goźlice, własność klasztoru św. Andrzeja w Krakowie, ma 6 łan km. , z których czynsz wynosi po 10 skotów. Uprawiają, teź role folwarczne. Karczma z rolą; daje 1 grzyw. czynszu, zagrodnik nie płaci lecz odrabia dzień w tygodniu. Folw. klasztorny daje dziesięcinę pleb. w Goźlicach. Role karczemne i zagrodnik dają dziesięcinę snopową; i konopną, wartości od 7 do 10 grzyw. , bisk. krakow. Młyn na stawie daje klasztorowi 1 grzyw. Długosz, L, B. , m, 319, 320. Według reg. pob. pow. sandomierskiego z r. 1578 wś W. Panieńskie, w par. Obrazów, dzierżawiona przez starostę chęcińskiego, miała 4 osad. , 2 1 2 łan. 1 2 łanu pust. , 4 zagr. z rolą, 7 kom. Pawiński, Małop. , 171. Około r. 1880 folw. poduchowny, mający 459 morg. obszaru, nabył od rządu na licytacyi Ejbuszyc za r. 18001, . 2. W Szlacheckie, wś i folw. , pow. sandomierski, gm. Klimontów, par. Goźlice, odl. od Sandomierza 16 w. , ma 10 dm. , 80 mk. W 1827 r. było 15 dm. , 65 mk. W r. 1885 folw. W. Szlacheckie rozl. mr. 250 gr. orn. i ogr. mr. 228, łąk mr. 9, pastw. mr. 6, nieuż. mr. 7; bud. mur. 3, drew. 3; płodozm, 7pol. Wś W. Szlach, os. 9, mr. 75. W połowie XV w. wś W. , w par. Goźlice, własność Nierody h. Ostoja, Krobieckiego i Kochowskiego h. Nieczuja, miała 6 łan. km. , karczmę, zagr. z rolą, , z których dziesięcinę, wartości 10 grzyw. , płacono bisk. krakow. ; 3 folwarki dawały dziesięcinę pleb. w Goźlicach Długosz, L. B. , U, 335, 336. Według reg. pob. pow. sandomierskiego z r. 1578 wś Węgiercze, w par. Goźlice, własność Słupeckich, miała 3 osad. , 1 2 łanu, 3 zagr. z rolą, 1 kom. , 5 bied. , 1 rzem. Pawiń. , Małop. , 172. Br. Ch. Wągrzce 1. wś, pow. krakowski, o 8 klm. na płn. od Krakowa, przy gościńcu do Michałowic, w okolicy falistej. Par. w Raciborowicach. Z obszaru wsi wypływa potok Sudolski, uchodzący do Białuchy czyli Prądnika Białego z lew. brzegu. Na płd. od wsi, nad potokiem, leży wólka Sudoł 5 dm. , 40 mk. . We wsi jest szkoła ludowa i urząd celny. Wraz z obszarem dwors. Uczą W. 57 dm. i 444 mk. 407 rzym. kat. i 37 izrael. . Pos. tabul. Stanisława i Wandy Zaleskich wynosi 236 mr. roli, 15 mr. łąk, 1189 sąż. ogr. , 6 mr. pastw. , 1 mr. lasu i 2 mr. 52 sąż. parcel bud. Cegielnia. Wś ta jest wymienioną w dokum, klasztoru tynieckiego Kod. tyn. , 1, 146 z r. 1398. Długosz L. B. , I, 35 i 167 nazywa ją Wangercze i wspomina, że część należała do kapituły krak. ale podupadła. Prawie z tego czasu, bo z r. 1490, posiadamy spis wsi, które opłaciły poradlne Pawiński, Małop, ,. W spisie tym zanotowano; Vągercze 5 łanów; Węgrzce de parte Rzeszowski 3 1 2 łana. W 1581 ibid. , 20 Wękrcze s. Podoski lan. km. 5, zagród z rolą 2, kom. z bydłem 3, kom. bez bydła 3; ibidem sors canonicorum Crac. fundus vocatus lan. km. 6, zagr. bez roli 3, kom. z bydłem 2, kom. bez bydła 3. Długosz l. c. , II, 58 powiada, źe częśó należąca do prebendy krak. ma dobre predium, 7 łan. km. , zagrodę i karczmę z rolą; ; część kapituły 6 łanów km. , karczmę z rolą. i 4 zagrody z rolą. . W. graniczą, na zach. z Bibicami, na płn. z Boleniem, na zach. z Dziekanowicami, a na płd. z Górką, Narodową, i Mistrzejowicami. 2. W. , dawniej W. Wielkie i Małe, w XV w. Wagyerczę, Wągyercze, wś, pow. wielicki, odl. 6, 6 klm. na płn. wschód od Wieliczki, nad pot. Dąbrowa, dopł. Srawy, uchodzacej do Wisły z praw. brzegu. Przez wieś prowadzi droga gminna, która za Długosza L. B. , 1, 251 była gościńcem lączącym Kraków z Bochnią. Wągyercze in strada publica eundo ex Cracovia in Bochniam. Par. rzym. kat. w Bodzanowie. Osada z przys. Wiary ma 83 dm. i 431 mk. , 417 rzym. kat. a 14 izrael. Obszar tabularny rozpada się na trzy części, administrowane z sąsiednich wsi. Część środkowa Erazma Niedzielskiego wynosi 31 mr. roli, 46 mr. łąk, 2 mr. nieuż. i 749 sąż. parcel bud. ; część północna z Małą. Wsią. i Strumianami Stanisława Niedzielskiego ma 55 mr. roli, 32 mr. lasu, 2 mr. nieuż. i 385 sąż. parcel bud. ; część południowa klasztoru staniąteckiego wynosi 106 mr. roli, 69 mr. łąk, 6 mr. pastw. , 6 mr. lasu, 13 mr. nieuż. i 345 sąż. parcel bud. Pos. mn. ma 558 mr. roh, 309 mr. łąk i ogr. i 215 mr. pastw. Już za Długosza rozpad się korpus tabularny na kilka części. Powiada on, że W. darował w r. 1404 kanonik krak. Niemyerza z Chorzelowa altaryi W. Św. w katedrze krak. Kupił on tę wś od Jana z Ławszowa za 400 grz. Wś utraque Wagyercze miała 8 łan. km. , 2 karczmy z rolą, i 3 zagrody. Gruntów predyalnych nie było, tylko łąka. Drugą, część posiadał klasztor staniątecki, t. j. 4 lany km. i karczmę na łanie. Z tej części płacono dziesięciny prebendzie górzyckiej w katedrze krak. , wartości 6 grzyw. Trzecią, część posiadał szlachcic Piotr Kowalyecz h. Strzemię. W spisie poradlnego za r. 1490 podano z części Wagercze Canalecz za 2 łany, W. Magna za 5 łanów Pawiński, Małop. , 447. W 1581 zapisano w księgach poborów pod parafią, Bodzanów Wekrcze Wielkie klasztoru staniąteckiego, łan. km. 5 1 4, kom. z bydłem 2, kom. bez bydła 2 i 1 rzemieśln. Część drugą, zapisano w par. Wieliczka jako własność Samuela Zborowskiego, który płacił od łan. km. 2 1 2 zagr. bez roli 2 i kom. bez bydła 2. Część kapitulna miała 5 łan. km. , 2 zagr. z rolą. , 6 kom. z bydłem, 2 kom. bez bydła i 1 4 rolli. . Ta częśó kolegiacka została po zabraniu na skarb dóbr biskupstwa krak. sprzedaną, . W. graniczą, na zach, ze Strumianami i Sledziejowicami, na płn. z Brzegami i Szczurowem, na wschód Zakrzewem a na płd. z Małą. wsią, . Mac. Wągrzeliska, góra 375 mt. , na płn. obszarze gm. Felsztyna, w pow. staromiejskim, pod 49 33 1 2 płn. szer. a 40 38 wsch. dług. Leży na walc poszarpanym licznemi potokami, płynącemi na płn. do Błożewki, na pld. do Strwiąża Mapa wojs. , XXVIII. Węgrzyn, wś, pow. konecki, gm. Grodziśko, par. Radoszyce, odl. od Końskich 24 w. , ma 35 dm. , 258 mk. , 31 morg. dwors. , 398 mr. włośc. W 1827 r. było 15 dm. , 112 mk. Wągrzynice, w dok z XII w. Wangrunicze, dziś Ulbersdorf, wś, w dawnej ziemi świebodzińskiej, ob. Swiebodzin t. XI, 654. Węgrzynów 1. wś i kol. , pow. włoszczowski, gm. Słupia, par. Obiechów, odl. 35 w. od Włoszczowy. Dobra W. , składające się z folw. W. i Jasieniec, z obszarem 1262 morg. w tem 512 mr. lasu, 24 mr. łąk, 117 pastw. , zostały rozparcelowane około r. 1880. Wś W. ma 46 os. , 361 morg. W 1827 r. było 37 dm. , 313 mk. R. 1302 w Sandomierzu comes Dirsicrajus z Wielkiej wsi, wieś swą, W. sprzedaje Wojciechowi Owieczka zwanemu i pozwala osadzić na prawie niemieckim Kod. dypl. poL, III, 168. W r. 1352 wspomniana jako własność Hanki, żony Grotona Kod. Małop. , III, 82. Według reg. pob. pow. krakowskiego z r. 1490 wś Węgrzynów leży w par. Slączyn. W r. 1581 wś W. , w par. Obiechów, własność Gajowskiego, miała 6 łan. km. , 3 zagr. z rolą, , 7 kom. bez bydła, 1 rzem. Pawiński, Małop. , 80, 436. 2. W. , wś, pow. kielecki, gm. i par. Mniów. W 1827 r. było 23 dm. , 168 mk. Br. Ch. Węgrzynów al. Wengrzynów, posiadłość, w pow. pleszewskim Jarocin, o 4 klm. ku płn. od Dobrzycy poczta, przy ujściu Potoki do Lu tyni dopł. Warty; par. Lutynia, st. dr. żel. w Ko tlinie o 3 klm. ; 4 dm. , 81 mk. 72 kat. , 9 prot. i 220 ha 192, 55 roli, 15, 43 łąk, 5, 80 pastw. , 6, 91 nieuż. ; czysty doch. z ziemi 1977 mrk; właścicielem jest Ignacy Mukulowski. W r. 1579 posiadał W. Mikołaj Kołucki z 1 łanem km. , 3 zagr. , 1 kom. ; około 1620 r. Bartłomiej Bory sławski; w tym czasie przybył młyn o 2 kołach. Przy schyłku zeszłego wieku dziedziczyli tu Bronikowscy, potem kolejno Roszkowscy, Skoraczewscy, Chłapowscy i Bronikowscy. 2. W. al. Węgrzynowo, folw. , w pow. inowrocławskim, o 8 klm. ku płd. od Strzelna, wśród lasów poklasztor nych; wchodził w r. 1831 w skład domeny Strzelno. W nowszych spisach urzęd. nie wy kazany. E. Cal. Węgrzynów, pow. trzebnicki, ob. Pflaumendorf. Węgrzynówek, folw. , pow. płocki, gm. Swięcice, par. Orszymowo, odl. 30 w. od Płocka. W r. 1885 miał 309 morg. obszaru 209 mr. roli, 82 mr. lasu i 7 mr. ląk. Węgrzynów Węgrzyn Węgrzeliska Węgrzynówek Wępiły Węgrzynowice Węgrzynowo Węgrzynowska Węsanpol Węsiory Wągrzynowice, wś, folw. i dobra, pow. rawski, gm. i par. Budziszewice, odl. 24 w. od Rawy, przy drodze z Jeżowa do Ujazdu, o 3 w. od Budziszewic, ma 35 dm. , 412 mk. , gorzelnię parowa, wiatrak. W 1827 r. było 15 dm. , 122 mk. Dwór modrzewiowy z XVIII w. , wzniesiony na miejscu dawnego. Wieś tę trzymał w dzierżawie ojciec Jana Chryz. Paska, który tu zimę r. 1667 spędza u rodziców. Bobra W. składały się w r. 1886 z folw. W. i Modrzewek, rozl. mr. 1672 folw. W. gr. orn. i ogr. mr. 382, łąk mr. 14, pastw. mr. 8, lasn mr. 839, w osadach wieczystoczynsz. mr. 17, nieuż. mr. 32; bud. mur. 9, drew. 7; płodozm. 10pol; las urządzony; folw. Modrzewek gr. orn. i ogr. mr. 379; bud. mur. 1, drew. 4. Wś W. os. 37, mr. 334; wś Modrzewek os. 13, mr. 223; wś Ignaców os. 9, mr. 73. Zdawna w tej wsi role rycerskie aratnrae militum dawały dziesięcinę kościołowi w Jeżowie. Przy fundacyi parafii r. 1336 w Budziszewicach przez Ziemowita, księcia i pana na Wiźnie Wysnensis, arcyb. Janisław źle poinformowany, przeznaczył za uposażenie dziesięciny z W. , lecz poznawszy prawa benedyktynów z Jeżowa cofnął swój dekret, uzyskawszy jednak od zakonników zrzeczenie się tych dziesięcin na lat cztery na korzyść nowego kościoła Dok. Ulanow. , 310 23. Na początku XVI w. były tu dwory szlacheckie z rolami folwarcznemi, na których w części byli osadzeni kmiecie, obok tego łany zdawna do kmieci należące. Łany folwarczne dawały dziesięcinę kościołowi w Jeżowie. Role kmiece na obszarze królewskim i w części kmiecie na rolach szlacheckich dają kościołowi w Budziszewicach. Prócz tego dają kmiecie temuż plebanowi po korcu owsa na kolendę Łaski, L. B. , I, 324 i 335. Br. Ch. Wągrzynowice, wś, pow. krakowski, 18 klm. na płn. wschód od Krakowa, w okolicy lekko sfałdowanej, o glebie glinkowatej, urodzajnej. Z Krakowa prowadzi do W. gościniec mogilski, od którego oddziela się na obszarze Branic droga na płn. przez Ruszczę do W. Starożytna, lecz mała wioska liczy wraz z obszarem więk. pos. Józ. Zapalskiego i Ant. Kolegowicza 17 dm. i 121 mk. 18 izrael. . Par. rzym. kat. w Górce Kościeleckiej. Posiadłość większa ma dwie całości tabularne. Częśó większa posiada 184 mr. roli, 18 mr. łąk, 3 mr. 1536 sąż. kw. ogr. , 5 mr. lasu, 2 mr. stawu, 2 mr. 1080 sąż. kw. parcel bud. ; część druga 36 mr. roli i 4 mr. łąk. Pos. mniejsza wynosi 40 mr. roli, 7 mr. łąk i ogr. i 2 mr. pastw. Za Długosza należała wś do opactwa tynieckiego L. B. , I, 111. Miała 6 łanów km. , zagrodę bez roli, karczmę i pole klasztorne. W 1581 Pawiński, Małop. , 7 posiadał ją Trzecieski; miała 4 łany kmiece i 3 zagr. z rolą. Należała do parafii we Wrzodowej Górze to samo co dziś Kościelecka. Graniczy na wschód z Wrożemcami i Górką, na płd. z Kościelnikami, na zach. z Wadowem i Łuczanowicami, na płn. z Krzysztoforzycami. Mac. Węgrzynowo 1. Wielkie, wś i folw. , pow. płocki, gm. Święcice, par. Orszymowo, odl. o 30 w. od Płocka, ma 17 dm. , 233 mk. Wr. 1827 było 7 dm. , 77 mk. , par. Wyszogród. W 1873 folw. W. Wielkie rozl. mr. 298 gr. orn. i ogr. mr. 266, łąk mr. 20, wody mr. 12; bud. mur. 3, drew. 5. Wś W. os. 25, mr. 137. 2. W. wś i folw. , pow. sierpecki, gm. Białyszewo, par. Goleszyn, odl. 10 w. od Sierpca, ma 6 dm. , 57 mk. , 69 morg. folw. i 13 mr. włośc. W 1827 r. było 9 dm. , 56 mk. 3. W. , wś i folw. , nad rz. Węgierką, pow. ciechanowski, gm. Zalesie, par. Węgrzynowo, odl. 28 w. od Ciechanowa a 8 w. na płn. zach. od Wyszogrodu nad Wisłą, posiada kościół par. drewniany, cegielnią, karczmę, 39 dm. , 345 mk. Folw. , mający 1370 morg. , należy do dóbr Krasne hr. Krasińskich. Wś ma 39 os. , 493 morg. W r. 1827 było 27 dm. , 300 mk. Z tego W. zapewne pisał się Rogala de Wangrzinowo, kaszt. zakroczymski w r. 1464 Kod. Maz. , str. 11. Kościół i parafią miał tu erygować r. 1398 prob. Mdzewski. Nowy wystawił r. 1685 Żebrowski. W. par. , dek. ciechanowski dawniej makowski, 1640 dusz. Wągrzynowo, ob. Węgrzynów. Węgrzynowo al. Węgrzyn, niem. Wangersinowe, dobra i wś, pow. mielicki, par, ew. i kat. Sulau. W r. 1885 dobra miały 185 ha, 4 dm. , 50 mk. 9 kat. ; wś 30 ha, 18 dm. , 108 mk. 2 kat. . Węgrzynowska Koźlica, wś, pow. miechowski, leży nad Wisłą, naprzeciw Węgrzynowic, w pow. krakowskim. Ob. Koźlica. Wępiły lub Wempiły, wś i folw. , pow. płocki, gm. Góra, par. Rogotwórsk, odl. 28 w. od Płocka, ma 7 dm. , 154 mk. W 1827 r. było 8 dm, , 82 mk. W r. 1874 folw. W. lit. AB rozl. mr. 702 gr. orn. i ogr. mr. 409, łąk mr. 23, pastw. mr. 19, wody mr. 1, lasu mr. 230, nieuż. mr. 20; bud. mur. 5, drew. 9; płodozm. 9pol. , las urządzony, cegielnia. Wś W. 19 os. , mr. 13. Węsanpol, folw. pryw. , pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , o 26 w. od Dzisny, 1 dm. , 9 mk. kat. Wąsierska Huta, wyb. do Węsior, pow. kartuski. Węsiory, niem. Wensiorri, wś na Kaszubach, pow. kartuski, st. p. i par. kat. Suleczyn, agent. poczt. od 1888 i szkoła kat. w miejscu; 2434 ha 1545 rob orn. , 13 łąk, 116 asu; 1885 r. 76 dm. , 116 dym. , 664 mk. , 638 kat. , 20 ew. , 6 żyd. ; z tych przypada na Borowiec 7 dm. , 82 mk. , na Czarlin 4 dm. , 50 mk. , na Ostrowite 8 dm. , 62 mk. , a na Zarębiska 1 dm. , 10 mk. Odl. od Kartuz 3 7 8 mili. W. leżą nad szosą kartuskobytowską i mają jezioro, obejmujące 398 morg. Według przywileju w. m. Winricha V. Kniprode z r. 1360 były pierwotnie dobrami ryc, które jednak na liczne rozpadły się działy. Wolfie Wątkowy Wątwie R. 1869 liczono 10 działów szlach. , 24 posiadłości wlośc. i 10 zagr. Wedlug taryfy z r. 1648 płacili tu Andrzej Grabia od 1 1 4 wł. i ogr. 1 fl. 7 1 2 gr. , Dulak od 3 4 i z Mściszewic od 1 4 folw. 1 fl. , Pałubicki od 2 wł. folw. 2 fl. , Tokarski od 1 wł. folw. 1 fl. , Cieszyca od 2 1 2 wł. folw. 2 fl. 15 gr. , Jan Cieszyca od 2 1 2 wł. folw. 2 fl. 7 1 2 gr. ob. Roczn. T. P. N. w Pozn. , 1871, str. 193. W. należały wówczas do pow. mirachow skiego. Według taryfy na symplę z r. 1717 płacili tu Stefan Węsierski 7 gr. 9 den. , Adam Tokarski 4 gr. , Ludwik Gruchała 6 gr. , Michał Dulak 6 gr. , Palubicki 4 gr. , Woj. Bronk 16 gr. , Jakub Dulak 8 gr. 13 1 2 den. , Piotr Podiaski 4 gr. , Kostka Podiaski 4 gr. , Zacharyasz Wę sierski 1 gr. , Marcin Cieszyca 8 gr. i Bartło miej owa Prucholina 4 gr. ob. Cod. Belnensis w Pelplinie, str. 97. Mesznego pobierał r. 1710 proboszcz sulecki ztąd 8 kor. żyta i tyleż owsa ob. Wizyta Szaniawskiego, str. 71, zaś 1780 r. 13 kor. żyta i tyleż owsa. Dziedzicami byli r. 1780 Nobiles Ant. Marwitz, Adam Pałubicki, Piotr Gruchała, Mat. Cieszyca, Mat. Babka, Ludw. Gruchała, Katarzyna wdowa Cieszycowa, Kaz. i Mat. Dułaki. Katolików liczono 125, akat. 2, żydów nie było ob. Wizytę Rybińskie go, str. 54. Według topogr. Goldbecka było 18 dym. Kś. Fr. Wata, ob. Wenta. Wolfie, ob. Wętwie. Wątkowy, niem. Wentkau, dobra ryc. nad rz. Szpęgawą, pow. tczewski, st. p. i kol. Swarożyn o 5 klm. , par. kat. Tczew; 645 ha 309 roli orn. , 33 łąk 199 lasu; 1885 r. 9 dm. , 22 dym. , 129 mk. , 81 kat. , 48 ew. ; młyn i tartak, hodowla bydła holend. rasy i trzody. Dobra należą do majoratu swarożyńskiego, którego dziedzicem jest Paleske. Według taryfy z r. 1648 płacił tu p. Łukasz Wypczyński summatim 7 fl. 18 gr. a p. wojewodzic pomorski 13 fl. 20 gr. ob. Roczn. T. P. N. w Pozn. , 1871, str. 169 i 175. Podług taryfy na symplę z r. 1717 płacił p. Wypczyński 8 gr. , p. Bystram 8 gr. ob. Cod. Beln. Pelplinie, str. 83. Wizyta Szaniawskiego z r. 1710 opiewa, źe prob. lubiszewski pobierał ztąd mesznego 6 kor. żyta i tyleż owsa str. 171. Wizyta Rozdrażewskiego z r. 1853 pisze W. coloni 32, medius modius siliginis, ibidem 2 curiae, quaelibet modium siliginis, molendinator 1 modium siliginis pag. 40. Wreszcie donosi wizyta Rybińskiego z r. 1780, że W. posiadali wówczas Sielski i Wybczyńska; kat. było 70, akat. 56, żydów żadnych str. 197. W topogr. Goldbecka zapisane są W. jako wś szlach. i folw. o 13 dym. , własnośc Bystrama i Sielskiej. Wątwie 1. al. Wętfie, niem. Wentfin, w dok. z r. 1400 Wandfin, 1415 Wantfyn, 1565 Wąntphia, 1619 Wetphie, 1789 Wendifin wś, pow. świecki, st. poczt. i kol. Lniano, par. kat. Drzycim, szkoła kat. w miejscu; 872 ha 600 roli orn. , 88 łąk, 45 lasu; 1885 r. 60 dm. , 80 dym. , 435 mk. , 375 kat. , 57 ew. , 3 żyd. Księga czynszowa krzyżacka z początku w. XV opiewa Wantfyn wś ma 49 włók, z których sołys posiada 4 wolne; od reszty płacą pół grz. i 2 kury na św. Marcin; lecz z czynszującyeh tylko 6 jest osiadłych ob. Wegner, Ein Pommer. Herzogthum, II, str. 65. Za czasów polskich była to wś starościńska, która 1565 r. obejmowała 40 wł. , pomiędzy temi 12 pustych, 24 posiadało 9 włościan, z których każdy płacił po 2 groszę od włóki; 6 należało pewnie do sołtysów, których było 4; ci musieli za to, źe byli wolni, dozorować ludzi przy pracy. Łąk nie było żadnych; takowe dzierżawili mieszkańcy od zamku za 1 1 2 grzywny; musieli także tłokę czynić na zamku w Grodku przy oraniu i sianożęciu. Karczma, do której należał 1 morg roli, płaciła 1 1 2 grz. czynszu. Czterech zagrodników należało do gburów i pracowali dla nich wyłącznie za zapłatą. Cały czynsz wsi do zamku świeckiego wynosił zatem 27 grz. i tłokę. Wizyta Rozdrażewskiego z r. 1583 pisze, źe tu było 5 włościan wolni, którzy od włóki dawali mesznego po 1 korcu żyta i tyleż owsa str. 70. Według wizyty Szaniawskiego z r. 1710 pobierał prob. ztąd mesznego 12 kor. żyta i tyleż owsa str. 261. Według taryfy na symplę z r, 1717 płaciła wś tutejsza 1 zł, 9 gr. R. 1773 obejmowała wś 40 wł. chełm. włościańskich, 31 dym. i 136 kat. mk. ; między nimi było 2 wolnych sołtysów, 2 lemanów i 19 arendarzy włośc, nadto 1 rzemieśl. Stan bydła 47 koni, 49 wołów, 42 krów, 32 jałowic, 66 owiec, 20 świń; wysiew 15 kor. pszenicy, 194 żyta, 62 jęczm. , 32 owsa, 20 grochu, 18 tatarki, 8 lnu; siana zebrano 2 fury ob. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ver. , 1886, str. 342 i 367. 2. W. , niem. Went fie, dobra ryc. na Kaszubach, pow. kościerski, st. p. i kol. i par. kat. Kościerzyna, 4 mile odl. ; 169 ha 122 roli orn. , 9 łąk; 1885 r. 2 dm. , 7 dym. , 46 mk. , 20 kat. , 26 ew. Do r. 1886 istniała tu szkoła rolnicza praktyczna, z 12 uczniami, wspierana z funduszów prowincyi. Po bankructwie właściciela dóbr Schucha ma być przeniesioną. R. 1772 komisya pruska o folw. podaje W. należy do Józefa Płacheckiego. Posiadłość ta leży w granich M. Klińcza, została jednak przed mniej więcej 20 laty całkiem od niego odłączona, gdyż teraźniejszy dziedzic nabył ją od brata swego. Tenże jest katolik i gospodarzy sam; dawniej było tu 2 zagrodników; Posiadło to nie jest rozmierzone. Wiele roli leży ugorem. Wysiew wynosi 20 kor. żyta, 2 jęczm. , 8 owsa, 2 tatarki, 1 grochu, 1 2 lnu; plon 22 1 2 ziarna. Siana niestarczy, dla tego musi je kupować, płacąc po 2 tal. za furę. Dla niedostatecznej paszy zimowej trzyma tylko mały inwentarz, żadnych owiec na zimę. Drzewa na opał dostarczy mały lasek. Jezioro Wętwie i czwarta część jez. Dobrogosz dostarczają ryb dla własnej potrzeby. Węta Wata Wężowa Wężowiec Wężówka Wężowszczyzna Węzina Tłoki nie czyni. Pogłównego płaci p. Czapskiemu na M. Klińczu 45 gr. rocznie. Bydło wypędza na pastwiska sąsiadów; trzyma zaś tylko 3 krowy, 6 owiec i 3 świnie ob. Zeitsch. d. Westpr. Gech. Ver. , 1886, XV, str. 87. We dług topogr. Goldbecka z r. 1789 liczyła os. Neuhuette zwana 2 dym. ; dziedzicem był Pła checki. Kś. Fr. Węzina, wś, pow. częstochowski, gm. i par. Przystajń, odl. 25 w. na zachód od Częstochowy, w bliskości granicy Szląska, ma 9 dm. , 69 mk. , 110 morg. W r. 1827 było 6 dm. , 46 mk. Wchodziła w skład dóbr Górki. Węzłów w opisie wsi Rusin mylnie, za Wyżłów. Węzłowice, kol. należąca do Chorzówa, w pow. bytomskim. Węże 1. pustka, pow. wieluński, gm. Mie rzyce, par. Działoszyn, odl. 22 w. od Wielunia. Należała do dóbr Bobrowniki. W 1827 r. było 4 dm. , 19 mk. 2. W. , wś i fol. , pow. sokoło wski, gm. Grochów, par. Rozbity Kamień, odl. 9 w. od Sokołowa, ma 14 dm. , 181 mk. W 1827 r. było 4 dm. , 23 mk. Fol. W. , oddzielony r. 1863 od dóbr Rozbity Kamień, rozl. mr. 665 gr. or. i ogr. mr. 312, łąk mr. 58, past. mr. 6, lasu mr. 268, nieuż. mr. 21; bud. drew. 14; las nieurzą dzony, pokłady torfu, cegielnia. Wś W. os. 24, mr. 116. Br. Ch. Wążerów, w XVI w. Wezorow, później Wenżerów, Wenżerowice, wś i fol. na lew. brzegu Szreniawy, pow. miechowski, gm. Kacice, par. Prandocin. W 1827 r. , wś poduchowna, miała 26 dm. , 196 mk. W. z fol. Adamów al. Gliny ma 871 mr. rozl. 775 mr. roh or. , 23 mr. łąk, 8 mr. past. , 3 mr. wody, 52 nieuż. , 10 mr. pod budowl. i drogami. Wś ta, własność szlache cka, w połowie XV w. należała do par. Prando cin, miała łany km. , folw. , karczmę i zagrodni ków. Klasztor w Mogile pobierał dziesięcinę, która zdaje się szła na rzecz probostwa we wsi klasztornej Prandocinie Długosz, L. B. , II, 33 i III, 432. W 1581 r. wś jest własnością Spy tka, kaszt. krakow. Dzierżawi ją Joachim Ko morowski, który płaci od 8 łan. km. , 8 zagr. z rolą, 4 kom. z bydłem, 3 kom. bez bydła, 1 rzem. , 1 4 łanu karczem. , 1 rzeźnika Pawiński, Małop. , 23. Zapewne w XVII w. przeszła na własność duchowną. Br. Ch. Wążewo, wś, pow. ciechanowski, gm. Zalesie, par. Bogate, odl. 25 w. od Ciechanowa, ma 21 dm. , 194 mk. , 453 mr. 9 nieuż. ; os. karcz należy do dóbr Augustów. W r. 1567 wś Wężowo, w par. Bogate, składała się z 4 części, mających od 2 1 2 do 3 1 2 włók Pawiń. , Mazowsze, 347. W r. 1827 było 15 dm. , 112 mk. , par. Krasne. Wężewo 1. niem. Wensewen al. Wensoewen, posiadłość, pow. oleckowski, st. pocz. Kowale Kowahlen. Tu się mieści urząd stanu cywilnego okręgu Wężewo. Wś ta istniała już r. 1560. W r. 1562 nadaje Olbracht Jerzemu No styczowi 44 włók boru zwanego Wężewo, w pow. straduńskim, z sądownictwem wyższem i niższem Kętrz. , O ludu. poL, 516. 2. W. , niem. Wensewen, w dok. Wansoffen, Springborn, wś, pow. jańsborski, st. pocz. Arys. Jerzy Ramung v. Ramek, komtur ryński, nadaje Maciejo wi Wężowskiemu r. 1484 na prawie magd. 10 wł. w Springborn, między dwoma bagnami, z obo wiązkiem jednej służby zbrojnej. Rudolf v. Diepoltskirchen, komtur ryński, odnawia Andrzejo wi Bartko i Wężowskiemu przywilej na młyn nad strugą Wężowską oraz na 2 1 2 wł. na pra wie chełm. Dan w Rynie r. 1496 Kętrz. , O ludn. poL, 476. 3. W, , niem. Wenschowen, wś, w dawnym pow. szestyńskim dziś ządzbor ski, obecnie nie istnieje. R. 1572 Andrzej Jo nasz, ststa szestyński, sprzedaje Janowi z W. Ihan Wonschewa 2 włóki sołeckie za 120 grzyw. , za Nową Stamką, dla założenia wsi dan nickiej na 12 wł. chełm. Wś ta zaginęła Kę trzyński, O ludn. poL, 417. Br. Ch. Wężewski, strumyk, pow. margrabowski, nad nim leży wś Wężówka Ob. Kętrz. , O ludn. poL, str. 501. Węźnica, struga, płynie pod Krzętlami i Kuźnicą Strobińską, w pow. wieluńskim. Wężowa góra 214 mt. , na zach. obszarze Niepołomic, w pow. bocheńskim, pod 37 52 wsch. dług. g. a 50 1 1 2 półn. szer. geogr. , wznosi się jako płaska kępa z podmokłego obbszaru, zwanego Porębą, zaledwie na 15 mt. względnej wysokości Mapa wojsk. , 5, XXII. Wężowiec, fol. , pow. grójecki, gm. Borowe, par. Mogielnica, ma 17 mk. , 1086 mr. Wężowiec, dolina, na Siedlcu, w pow. średzkim. Wężowiec, niem. Wensowitz, fol. do Lipinek, pow. świecki; 2 dm. , 32 mk. Leży nad jeziorem Stelchnem; zachodzi już w aktach z r. 1632. Wężówka, wś i fol. , pow. radzymiński, gm, i par. Jadów, ma 95 mk. , 258 mr. dwors. , 41 mr. włośc. W r. 1827 było 5 dm. , 31 mk. Dawniej wchodziła w skład dóbr Szewnica. Wężówka, niem. Wensowken, wś, pow. lecki, st. pocz. Widminnen. Bernard v. Balzhofen, komtur branden. , nadaje r. 1475 Andrzejowi i Maćkowi Janom Ihonen na prawie magd. 5 włók nad strum. Wężowskim. R. 1565 Wawrzyniec V. Halle, ststa oleckowski, sprzedaje Brożejowi synowi Oliasza w Juniach, 2 1 2 wł. sołeckich za 60 grzyw. , celem założenia wsi dannickiej na 23 1 2 wł. chełm. między Radziami, Panistrugami, Drygalskiem al. Gawlikiem, Wydminami, Cybulkami i Juniami. R. 1600 zamieszkują W. sami Polacy Kętrz. , O ludn. poL, 501. Br. Ch. Wężowszczyzna, fol. i wś nad stawem, pow. lidzki, w 4 okr. pol, gm. i okr. wiejski Pokrowy Sobakińce, o 3 w. , o 54 w. od Lidy a 18 Węże Wężewo Wężewski Wężyki Wężykowa Wguny Wiabrowicze Wiachowo Wiacior Wiacza Wiaczorow Wiaczkonie Wiada Wiadcy Wiaderno w. od Wasiliszek. Fol. ma 20 mk. prawoł, 42 katol. i 19 żydów, wś zaś 9 dm. , 78 mk. katol. i 8 żydów w 1865 r. 31 dusz rewiz. ; własność Żórawskich. Wężyczyn, wś, pow. nowomiński, gm. Łuko wiec, par. Latowicz, odl. 24 w. od Mińska, ma 247 mk. W 1827 r. było 23 dm. , 232 mk. W r. 1885 fol. W. z attyn. Dąbrówka rozl. mr. 548 gr. or. i ogr. mr. 387, łąk mr. 132, past. mr. 11, lasu mr. 7, nieuż. mr. 11; bud. drewn. 17, pokłady torfu. Wś W. os. 41, mr. 567; wś Dą brówka os. 18, mr. 170. Wś ta wchodziła w skład starostwa latowickiego ob. Latowicz, W r. 1576 należała wś do par. Latowicz. Mikołaj Wójt i Stan. Skup zapłacili ze wsi pobór od 18 1 2 łan. i 2 lan. wójtow. Pawiński, Mazowsze, 220. Br. Ch. Wężyk, strumień, podobno lewy dopływ rzki Kamionny pod Marcinkowem, w pow. iłżeckim. Por. Kaczka i Kamionna. Wężyk 1. os. leśna, pow. błoński, gm. i par. Grodzisk. Wchodziła w skład dóbr Kłodzienko. 2. W os. leś. , pow. iłżecki, gm. i par. Skarzysko. Odl. od Iłży 20 w. , ma 16 mr. dwors. W 1827 r. 1 dm. , 7 mk. , par. Mirzec. Wężyki Stare i Nowe, kol. , pow. sochaczewski, gm. Rybno, par. Giżyce. W. Stare mają 12 os. , 112 mk. , 276 mr. włośc. W. Nowe 6 os. , 33 mk. , 118 mr. Wchodziły w skład dóbr Giżyce. Wężykowa Wola, w r. 1552 Wolia Wązikowa, wś i fol. , pow. łaski, gm. Wężykowa Wo la, par. Grabno, odl. 14 w. od Łasku, posiada urząd gm. , 12 dm. , 159 mk. , 1015 mr. dwors. 490 roli i 26 mr. włośc. Do wsi należał młyn Grabica. W r. 1552 miał tu Andrzej 5 osad. na 2 łan. , Jan 4 os. , był teź młyn korzecznik o 1 kole Pawiń. , Wielk. , II, 241. Wieś ta była główną siedzibą licznie rozrodzonego rodu Wę żyków, którzy poprzybierali nazwiska od przy ległych i okolicznych wiosek, jak Siedlce, Osiny, Podole, Zamoście, Buda, Widawa. W. Wola, gmina, należy do sądu gm. okr. III w Rembieszowie, ma 11692 mr. obszaru, 4718 mk. w tem 77 prot. i 39 żyd. . Br. Ch. Wguny, wś włośc, pow. wileński, w okr. poL, gm. Szyrwinty o 7 w. , okr. wiejski Spodwiliszki, 4 dusze rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Szeszole. Wiabrowicze, wś wlośc, pow. oszmiański, w 1 okr. poL, gm. i okr. wiejski Kucewicze o 10 w. , o 7 w. od Oszmiany, 18 dm. , 143 mk. katol. ; należy do dóbr skarbowych Nowósiółki. Wiachowo 1. jezioro, w pow. bobrujskim, w obrębie gm. Turki, ma łączność od północy z rozlewem jeziorowym rz. Berezyny, zwanym Usocha, od zachodu zaś z rz. Berezyną. Długie na 1 w. , szerokie 3 4 w. Bardzo rybne. 2. W, al. Usochy, zaśc w pobliżu jeziora t. naz. , pow. bobrujski, gm, Turki. Ob. Usochy. A. Jel. Wiacior Wiater, wś, pow. sieński, gm. Zameczek, ma 41 dm. , 283 mk. , cerkiew paraf. drewnianą, 488 dzies. ziemi używalnej, 94 nieużytków. Należy do dóbr Mieleszkowicze. Wiacza, rzeczka, w pow. mińskim, lewy dopł. Swisłoczy, zaczyna się przy granicy pow. bory sowskiego, za zaśc Barszczówka, w obrębie gm. Białorucz; płynie w zakrętach okolicami wzgórzystemi na południe około folw. Prudziszcze młyn, wsi Tukałówka, Gajany, Prysiołki, mka Białorucz młyn, wsi Aleksina, Wiacza, Markowszczyzna, Pierekopy młyn. Kamienny Loh, Rachmany, Oszmiancy, Todorowszczyzna, Gródek Chmarzyński młyn; odtąd płynie nizinami ku zaśc Zarzecze i o parę wiorst poniżej wpada do Swisłoczy, prawie na przeciwko ujścia do niej rzki Ratomki. Długa około 5 mil; jest rybną na wiosnę. Przyjmuje Sieńkowkę. A. Jel. Wiacza, wś nad rz. Wiaczą, pow. miński, w gm. Białorucz, o 23 w. od Mińska, w miejsco wości wzgórzystej, ma 14 osad; grunta szczerkowo gliniaste, łąki dobre. A. Jel. Wiaczorow 1581 r. , Wiaterów 1604, nieistniejąca dziś wś, wykazana w reg. pobor. wdztwa kijowskiego z 1581 r. jako należąca do Stefana Łozki, podcz. kijowskiego, który płaci od 3 osiadłych. W 1507 r. w dziale Olechny Łozy Jabłonowski, Ukraina, I, 40, II, 478. Wiaczkonie, wś, pow. oszmiański, w 1 okr. poL, o 5 w. od Oszmiany, 7 dm. , 77 mk. katol. Wiada, rzeka, w gub. witebskiej i pskow skiej, lewy dopływ rz. Wielkiej Wielikiej. Po wstaje z połączenia kilku rzeczek Kura, Lipnia, Łopowic, Woroża, Opoczenka i in. , biorących początek na pograniczu pow. lucyńskiego z gub. inflancką. Wszystkie one płyną przez okolicę nieco falistą. , zarosłą lasami, śród wyniosłych często i urwistych brzegów. Po zlaniu się tych rzeczek pod wsią Murawiejna, rzeka przyjmu je nazwę Wiady i ubiegłszy w kierunku wscho dnim około 25 w. uchodzi do rz. Wielkiej, mię dzy ujściami Kuchwy i Kudei. Całkowita dłu gość od źródeł rzki Lipni wynosi do 75 w. Sze roka od 5 do 9 saż. , głęboka około l 1 2 arszyna, bieg ma wolny, łożysko twarde, piaszczyste lub żwirowate. J. Krz. Wiadcy, ob. Wiadziec. Wiaderno, w XVI w. Wyaderne, kol. , fol. os. leś. , karcz. , pow. piotrkowski, gm. Golesze, par. Wolbórz; kol. ma 67 dm. , 535 mk. , 1108 mr. włośc; fol. 2 dm. , 11 mk. , 180 mr. dwors. ; os. leś. 1 dm. , 7 mk. , 15 mr. ; karcz. 1 dm. , 5 mk. , 1 mr. W 1827 r. było 39 dm. , 296 mk. Albert Jan de Zakrzewo, sołtys w W. , wsi biskupa kujaw. występuje w dok. z r. 1363 Dok. Kujaw. Ulanow. , 257 80. Na początku XVI w. wś należała do par. Nagórzyce zniesionej i wcielonej potem do Wolborza. Plebanowi dawano tylko kolędę, zaś dziesięciny i meszne po groszu dawano scholastryi łęczyckiej Łaski, L. Wężyczyn Wężyczyn Wężyk Wiaderska Wola Wialjo Wialikoje Wiadło Wiaderska Wialikija Wialik Wialica Wiale Wialbutowo Wiadzkie Wiadzka Wiadziec Wiadrowo Wiadomy Wiado Wiainiakalnis Wialagbudzie Wiałcza B. , II, 184. Według reg. pob. pow. piotrkow skiego z r. 1552 wś W. , należąca do bisk. ku jawskiego, miała 25 osad. , 11 łan, Pawiński, Wielkp. , II, 268. Br. Ch. Wiaderska Wola al. Wiaderna Wola, wś, pow. piotrkowski, gm. Golesze, par. Wolborz, ma 10 dm. , 116 mk. , 256 mr. wlośc, Wiadło, Wiado al. Wiadzka Wołost W r. 1508 kn. piński Teodor Iwanowicz Jarosławicz, z żona Heleną zapisują testamentem na własność Zygmuntowi Staremu Pińsk, Kleck, Dawidgró dek, Rohaczew i Wiadło, z obrębami i wszelkiemi pożytkami oh. Skarbiec Daniłowicza, t. II, str. 278, Nr 2197. Po śmierci rzeczonych kniaziów król objąwszy w posiadanie legowane przez nich dobra, puścił je w zastaw małżonce swojej Bo nie Sforcii. Z jej to rozkazu Stanisław Chwalczewski, starosta piński kronikarz, dokonał w latach 1552 1555 pomiarów i inwentaryi dzier żaw królowej, zachowanych obecnie w centralnem archiwum wileńskiem i wydanych w r. 1884 przez Arch. komiss. wil. p. t. Pisc. kn. pińska go i kleckaho kn. . Tam na str. 134, 141, 146, 151, 159, 162 i 325 znajdujemy wzmianki o Wiadzkiej wołosti czyli gminie, która leżąc w wójtowstwie kleckiem obejmowała wsi dziś leżące w pow. pińskim, w obrębie gmin Święta Wola i Telechany Bobrowicze, Kołomsko, Wielka Hać, MałaHać i w pow. słonimskim nad jez. Bobrowickiem Wiadzkiem wś Wiado Wiadło. W r. 1717 znajdujemy zmienioną Wiadzką wołost na wójtowstwo Wiadzkie w posiadaniu osób prywatnych, które płaciły skarbowi hybern i innych podatków 3000 złotych ob. Vol. Leg. , t. VI, fol. 376. A. Jel. Wiado, wś nad jez. Bobrowickiem, pow. słonimski, wł okr. poL, gm. Hiczyce, o 85 w. od Słonima, wraz ze wsią Tupice al. Tupiczyce 1090 dzies. ziemi włośc. 364 łąk i past. , 85 lasu, 25 nieuż, . Wchodziła w skład Wiadzkiej wołosti. Por. Rohaczew t. IX, 687 i Wiadło. Wiadomy, fol, pow. lipnowski, gm. Jastrzębie, par. Karnkowo, odl. 3 w. od Lipna, ma 3 dm. , 41 mk. , 131 mr. W 1827 r. było 3 dm. , 15 mk. Według reg. pob. pow. lipnowskiego w r. 1564 M. Kolankowski płaci tu od 1 łana Pawiński, Wielkp. , I, 327. R. 1789 dziedzic Karol Czachowski wysiewał tu 6 kor. żyta. Wiadrowo, wś, pow. sierpecki, gm. Żuro min, par. Lubowidz, odl. 34 w. od Sierpca, ma 32 dm. , 250 mk. , 877 mr. 116 nieuż. . Fol, W. należy do dóbr Chamsk. We wsi jest cegiel nia. W r. 1827 było 15 dm. , 104 mk. Według reg. pob. pow. szreńskiego, we wsi W. , w par. Liubowidz, Wiadrowski miał 1 łan, 1 zagr. , 1 rzem. ; Albert miał 1 lan, 1 zagr. , 1 rzem. Pa wiński, Mazowsze, 56. Br. Ch. Viadrus, łacińska starożytna nazwa rz. Odry. Wiadziec, Wiadiec, Wiadcy, sioło, pow. sieński, gm. Ulanowicze, ma 15 dm. , 98 mk. , cerkiew par. drewnianą i kościół katol. , p. wez. N. M. P. , w 1793 r. wzniesiony kosztem parafian, filialny par. Sienno. Filia ma 420 wiernych. Wiadzka Wołost, ob. Wiadło. Wiadzkie, jezioro, tak się nazywało w XVI w. jezioro Bobrowickie, dziś leżące przez poło wę w pow. pińskim i słonimskim. Na brzegu je go w pow. słonimskim leży wś Wiado, niegdyś z zarządem Wiadzkiej wołosti w wójtowstwie Kleckiem i ztąd nazwa. O W. jeziorze wzmian kuje dokum, z r. 1555 ob. Pisc. kn. pinsk, i kleck. kniaź. , str. 142. A. Jel. Wialbutowo, fol. nad stawem, pow. oszmiański, w 4 okr. poL, o 12 w. od Oszmiany, 1 dm. , 34 mk. katol. Wiale, wś nad Dnieprem, pow. rzeczycki. Naprzeciw wsi W. oddziela się od Dniepru odnoga, zwana Nowy Dniepr ob. . Wiale, wś, wchodziła w skład sstwa lubeckiego dziś w pow. horodnickim gub. czernihowskiej; ob. Arch. J. Z. R. , cz. VII, t. 1, 296 300. Wialica, wś, pow. wyłkowyski, gm. Kibarty, par. Wierzbołów, odl. od Wyłkowyszek 17 w. , ma 10 dm, 24 mk. Wialica, uroczysko, w pow. ihumeńskim, w gm. Dudzicze, nadzielone włościanom wsi Terebela al. Cierebiela. A. Jel. Wialik, rzeczka, w pow. mińskim, drobny prawy dopły Isłoczy, zaczyna się w pow. wilej skim za wsią Hudy i ubiegłszy parę wiorst wkracza w pow. miński, w obręb gminy Iwieniec, płynie pod zaśc. Sutoki, o 1 1 2 w. po za którym ma ujście w lesistych nizinach. Długość biegu przeszło 1 milę. A, Jel. Wialik, fol. , pow. miński, w 2 okr. pol. ra kowskim, gm. i st. pocz. Iwieniec o 1 w. , o 58 w. od Mińska. A. Jel. WialikijaKałodcy białorus. , wś, pow. miński, w 1 okr. poL, gm. Ostroźyce, o 29 w. od Mińska. A. Jel. Wialikoje, jezioro, w pow. mozyrskim, w gm. Słoboda Skryhałowska, w pobliżu drożyny ze wsi Szestowicze do Mojsiejewicz; wązkie a długie prawie na 1 w. A. Jel. Wialikoje uroczysko, w dawnym pow. pińskim, wspomniane w dokum. pod r. 1574 ob. Bibl, Ordyn. Krasińskich, t. II, 215. A. Jel, Wialjo, wś nad Brahinką, pow. rzeczycki, w 1 okr. pol. brahińskim, gm. Jołcza, o 138 w. od Rzeczycy, ma 8 osad; grunta i łąki dobre. Wiainiakalnis, dwór, pow. poniewieski, w 3 okr. poL, o 34 w. od Poniewieźa. Wialagbudzie al. Wiałachbudzie, ob. Walagbudzie, Wiałcza podług W. Pola al. Wilcza ob. t. III, 259, pod wyr. Ilia, rzeczka, w gub. kijowskiej, prawdopodobnie to samo co Bilcza Sie Wianuszczyno Wiałcza Wiało Wiałorucz Wiałówka Wiały Wianek Wianowice Wianucino Wianuszczyzna Wianuża Wiar Wiałcza mionow i Funduklej, lewy dopływ Ilii al. Ilszy. Wiałcza, uroczysko, pow. radomyski, w 4 okr. pol. , gm. Martynowicze, o 152 w. od Radomyśla, ma 4 mk. Wiało, fol. w pobliżu rz. Mocz, pow. miń ski, na pograniczu pow. oszmiańskiego, w gm. Pierszaje, w miejscowości leśnej, odosobnionej. Należy do domin. Pierszaje hr. Tyszkiewiczów. Przed kilku laty Benedykt hr. Tyszkiewicz urządził tu wielkim kosztem wspaniały zwierzyniec i pawilony mjśliwskie. Fantazya ta zachwiała nawet interesa dziedzica, więc rezydencyą; ło wiecką zwinięto, a w leśnem pustkowiu stoją te raz mury i gustowne pawilony bez żadnego po żytku. A. Jel. Wiałorucz, fol. , pow. wilejski, w 1 okr. pol, o 39 w. od Wilejki, przy b. dr. pocz. z Mołodeczna do granicy pow. mińskiego, 1 dm. , 7 mk. praw. Wiałówka, rzeczka, w gub. mohylewskiej, prawy dopływ Olszy pr. dopł. Dniepru. Wiały 1. zaśc, pow. oszmiański, w 4 okr. poL, gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe Bakkszty, 7 dusz rewiz. 2. W. , fol. , pow. miński, w 2 okr. pol. rakowskim, gm. i st. pocz. Iwieniec o 9 w. , o 67 w. od Mińska. A. Jel. Wianek, os. , pow. sochaczewski, gm. i par. Młodzieszyn, ma 12 mk. , 26 mr. Wianek, przyl. Michocina, w pow. tarnobrzeskim. Wianowice, mylnie, za Ujanowice. Wianucino al. Wianuszczyno, mylnie Wia nuszczyzna ob. Sitce, wś i fol. , pow. wilejski, w 3 okr. poL, gm. , okr. wiejski i dobra, Domejków, Sitce o 5 w. , o 79 w. od Wilejki. Wś ma 16 dm. , 61 mk. prawoł, 40 katol. w 1865 r. 31 dusz rewiz. ; fol. zaś 1 dm. , 21 mk. katol. Wianuszczyno, ob. Wianucino. Wianuszczyzna, ob. Wianucino. Wianuża, fol. nad rzką Powianużką, pow. dzisieński, w 4 okr. poL, gm. Mikołajewo, okr. wiejski Wianuża, o 12 w. od Dzisny, 1 dm. , 10 mk. katol. , 2216 dzies. ziemi dworskiej; własność hr. Platerów. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsi Cerkowlanie, Horawce, Iwanki, Krasnowce, Nowińce, Prudy, Szantyrewo, w ogóle w 1865 r. 189 dusz rewiz. włośc. uwłaszczonych. W. stanowiła dziedzictwo Oskierków, z których Marcin, kasztelan oszmiański, sprzedaje w 1794 r. Augustowi i Annie z Rzewuskich hr. Platerom za 250000 złp. Następnie syna ich Seweryna, potem hr. Adama, dziś jego sukcesorów. Wiar, rus. Wihor, Strywihor, rzeka, prawy dopływ Sanu. Bieg jego rozpada się na trzy załomy, podobnie jak u wielu innych rzek z tej strony Karpat płynących. Pierwszy od źródeł na północ i zachód, drugi ku wschodowi i południu, w trzecim załomie wyróżnia się W. , jak i wogóle dopływy Wisły od Dniestrowych tem, że pierwsze płyną na północ i często na zachód, drugie zaś na północ i wschód, stosując się do pochyłości stoków baltyckiego i czarnomorskiego. Jest on rzeką podkarpacką, bo źródła tryskają na samym rozgórzu między górami a pagórkami podkarpackiemi. W górnym biegu W. towarzyszą mu pasma górskie z kierunkiem ku płd. wschodowi, które ten kierunek przyjmują już od Wisłoku wyraźnie; od załamu W. na wschód, góry tracą pasmowy charakter i tworzą garby lesiste, w różne strony się rozbiegające. W. powstaje pod grzbietem Chwaniów zwanym, na obszarze wsi Jureczkowy, w pow. dobromilskim. Źródła jego tryskają na płn. stronie działu wód wiślanych a dniestrowych. Płynie najprzód ku płn. wschod. , a wyparty przez pasmo górskie równoległe z Chwaniowem, zwraca się ku płn. za chodowi. W tym kierunku płynie przez Jureczkową, Wojtkówkę, Wojtkowę, przyjąwszy pot. Klimowy z lew. brzegu, zwraca się nieco ku płn. wschodowi i wpływa na obszar Graziowej. Po przyjęciu zaś z praw. brzegu pot. Mszańca płynie wprost na płn. przez Grąziowa, a dalej granicą wsi Trójcy i Łomny. Od ujścia pot. z Łomny zwraca się W. ku płn. wschodowi. W tem miejscu kończy się podłużna dolina W. , ujęta przez dwa równoległe a z płn. zachodu ku płd. wschodowi biegnące pasma, to jest grzbiet Chwaniów z lew. brzegu i pasmo b. n. z praw. brzegu. Grzbiet Chwaniów na płd. narożniku wznosi się do 685 mt. , na płn. obniża się coraz bardziej, bo w szczycie Chwaniów wynosi 657 mt. , dalej zaś 620 mt. Silnie rozwinięte jogo stoki wysyłają odnogi do samej doliny W. Wznoszą się nad tą doliną na płd. we wsi Jureczkowej góra Truszowska 617 mt. , na płn. od niej na granicy Jureczkowy i Netrebki góra Kiczera 595 mt. , w Wojtkówce Soń 537 mt. ; w Trzcieńcu Suszyca 528 mt. stanowi już osobne dla siebie pasemko, którego wschodnie stoki nad Wiarem i pot. Klimowym nazywają się Rajkowem. Od ujścia pot. Klimowego stanowi wielki las lewy brzeg doliny W. prawie aż do Łomny. Z praw. brzegu zaczyna się prawy stok doliny szczytem Roztoką 625 mt. ; zkąd ku płn. i płd. ciągnie się pasemko granicą Jureczkowy. Na północ pasemko to obniża się w szczytach wznies. 604 do 585 mt. , w lesie Hniła 554 mt. Od grzbietu Na Opalonem wysuwa się płaski pagórkowaty obszar lesisty pomiędzy W. a jego praw. dopływem Mszańcem, w granicach wsi Wojtkówki, wznies. na płd. 572 mt. , na płn. ztąd 488 mt. i 517 mt. Wracając do grzbietu Na Opalonem mamy drugi położysty grzbiet z kierunkiem płn. wsch. Braniową 489 mt. i 546 mt. . Od szczytu wznies. 611 mt. , zaczyna się długie pasmo, ciągnące się w kierunku płn. zach. ; stanowi ono lewy stok doliny. Pasmo to jest działem wód pomiędzy Mszańcem a pot. Jamińką, a dalej pomiędzy tą ostatnią a Wiarem. Grzbiet tego pasma plaski, ale wyraźny. Szczyty wzn. 539 mt. , 531 mt. , 571 mt. , a na samej północy 547 mt. Braniów wznosi się na obszarze wsi Kwaszeniuy, zaś pasemko na płn. zachód biegnące, ciągnie się dalej przez Jamnę Górną, granicą Jamny Dolnej a Gaziowy a kończy się w Trójcy nad Wiarem. Od Łomny aż do Nowosiołek Dydyńskich płynie W. doliną poprzeczną, z kierunkiem wschodnim przez Trójcę, Posadę Rybotycka, Rybotycze, Makową, Huwniki i Nowosiółki Dydyńskie. Wzgórza, które płynąc na wschód przecina, są nizkie, położyste a podobnie lesiste jak na górnym biegu. Zbiegają one do doliny W. i wypierają go z pierwotnego biegu. Ztąd rzeka tworzy tu liczne i wielkie zakręty. Z lew. brzegu tworzą stoki doliny góra Jaworów 500 mt. , we wsi Trójcy, dalej ku wschodowi opadają wierzchołki do 432 mt. i 362 mt. Podnoszą się następnie w Posadzie Rybotyckiej grzbiety, które od Horbyska staczają się na pld. w grzbietach 462 mt. a w Rybotyczach 487 mt. wznies. ; od Kopystańki 545 mt. obniża się stok ku W. Podnosi się znów po lew. brzegu pot. Kamiennego do 411 mt. Dalej na wschód garby płaskie; w Gruszowie sięgają do 443 mt. Z praw. brzegu prawie tej samej są wysokości grzbiety co i z lewego. W Trójcy, naprzeciw Jaworowa, góra Kamienka 490 mt. , w Posadzie Rybotyckiej 460 mt. , w Rybotyczach stoki opadają od góry Kanasin 558 mt. , w Makowy ostry garbek sięga 387 mt. W Nowosiołkach Dydyńskich zbliżają się do brzegów W. stoki Kalwaryi Pasławskiej 465 mt. . Trzeci kierunek W. zaczyna się od Nowosiołek Dydyńskich a kończy na ujściu do Sanu. W. ma odtąd kierunek płn. ; płynie przez Hujsko, Sierakośce w pow. przemyskiem, następnie granicą Sierakosiec a Truszowic pow. przemyskiego a dobromilskiego, dalej przepływa przez Podmojsce, w pow. przemyskiem, Niżankowice, wije się granicą Packowic a Niźankowic, przepływa granicą Niźankowic a Wielunic, przez Wielunice, granicą Wielunie a Drozdowic, przez Drozdowice, granicą Popowie a Stanisławczyka, Rozubowic a Stanisławczyka, przez Rozubowice, granicą Rozubowic a Nehrybki, przez Nehrybkę, Łuczyce, granicą Łuczyc a Nehrybki, przez Nehrybkę, Sielec, granicą Sielca a Krowników, przez Krowniki, kolo przedmieścia Lwowskiego w Przemyślu, przez Przekopaną i na granicy Przekopanej a Hureczki uchodzi do Sanu. Kierunek pierwszy W. przypada na jego bieg górny, drugi na średni, a trzeci na dolny. Dolina W. w górnym biegu jest zrazu ciasnym jarem, poczyna się na wysokości 537 mt. , pod Roztoką dno doliny wzn. 491 mt. , od Wojtkowej dolina znacznie się rozszerza się wzn. 408 mt. , przy ujściu Mszańca wzn. 386 mt. , w Graziowy 382 mt. , przy ujściu Jaminki 344 mt. pod Kamionką 322 mt. , w Rybotyczach 296 mt. , w Makowy 280 mt. Od Nowosiołek Dydyńskich dolina W. rozszerza się, tak że w Hujsku dochodzi do jednego kilometra, staje się błotnistą, moczarzystą, dno jej wznosi się do 244 mt. W. płynie już leniwiej, rozlewa się i tworzy wyspy, w Sierakoścach dolina wzn. 236 mt. , w Ppckowicach 222 mt. , u ujścia pot. Buchty 210 mt. Dolina W. spływa następnie w równinę przemyską. Długośó W. wynosi do 47 klm. Dopływy W. rozszerzają jego dolinę, przez tworzenie najpierw małych kotlinek, które rozszerzane przez wzbierające wody, łączą się razem i tworzą doliny. W. pod względem dopływów jest symetryczną obustronną rzeką; z jednego i drugiego brzegu bowiem przepływa do niego po 22 znaczniejszych potoków. Dopływy w górnym biegu są to krótkie, rwące potoki, często wodospadami rozbijające swe ciasne skaliste z piaskowców ściany, znoszą one gruby odtok skalny. Dopływy średniego biegu W. są mniej liczne, powolniejsze, a w doliny znoszą cieńszy odtok, piasek, lub nawet namuł. Najdłuższe dopływy przybywają w dolnym biegu z prawego brzegu. Z lew. brzegu dopływy są Sieńkowiec, płynie od Nowosielce Kozickich z pod Chwaniowa do Wojtkowy; pot. Klimów przez Trzcianiec z pod Chwaniowa; z pod Kopystańki płynie przez Kopysno i Rybotycze pot. Kamienny; Makowa płynie granicą Gruszowa a Huwnik z jednej a Makowy z drugiej strony; pot. Górny zbiera wody z pod Szybenicy 301 mt. . Łysej góry 460 mt. ; pot. Malinowiec; pot. Głęboki wypływa z pod Lipinka 400 mt. w Pikulicach i przepływ Nehrybkę. Z praw. brzegu dopływy potok Mszaniec z pod Braniowa, uchodzi pod Grąziową. Równolegle do Mszańca, podobnie jak i on, płynie pomiędzy dwoma równoległymi grzbietami pot. Jaminka z pod Braniowa 546 mt. . Z lew. brzegu ciągnie się grzbiet, którego wschodnie stoki przykrywa las Cień, we wsi Jamnie Górnej, naprzeciw niego, po praw. brzegu, wznosi się góra Turnica 603 mt. , zkąd ku północy prowadzi grzbiet opadając zwolna w szczytach 574 mt. , 569 mt. , w Kamionce 490 mt. ku dolinie Wiaru. Potok Turnica zbiera wody w lesie t. n. , we wsi Makowy, którą przepływa aż do swego ujścia. Źródła tryskają u góry Turnicy, płynie on dalej po pod górą Kanasin 558 mt. i Ostry Garbek 387 mt. Sopotnik wypływa ze wsi t. n. Rzeczka Wsiowa powstaje w Hubicach, w pow. dobromilskim, z lesistych wzgórzy 321 mt. . Płynie ona granicą Hujska a Truszowic, przepływa przez Truszowice i uchodzi do Wiaru. Potok na mapie Kummersberga zwany Rybiska wypływa w Lacku, na dziale Wyźwy, na północ od Dobromila, z Hubie przyjmuje potok Szlamówkę, płynie dalej przez Przedzielnicę i w Niżankowicach łączy się z Wiarem. Największym dopływem jest Wyrwa ob. . Warwa u Kummersber Wiar Wiasiel Wiardunki Wiarze Wiardunki Wiarówka Wiartell Wiary ga, wypływa w Gdeszycach, . w pow. przemyskim, przepływa następnie Miżyniec i w Drozdowicach uchodzi do W. Płynie wśród bezleśnych pagórków, szeroka łąkową dolina. U źródeł potoku z lew. brzegu góra Magiera 320 mt. , z praw. brz. góra Gliniska 323 mt. Na połudn. granicy Drozdowic góra Kamienica 298 mt. ; po praw. brz. w Miżyńcu lesiste wzgórze 318 mt. , na wschod. granicy Drozdowic góra Liskowiec 313 mt. . Pot. Buchta u Kummersberga Popo wice powstaje z dwóch potoków, ze Sołotwiny I albo Słotwiny, przybywającej do Hussakowa od wschodu, i z drugiego b. n. od południa. Do niej przypływa z płd. pot. Żazawka, ze wsi Roguźna, wypływająjcy z pod góry Dobroszyna 322 mt. , w pow. samborskim; płynie on granicą, tego po wiatu od mościskiego, dalej płynie przez Bolano wice, w pow. mościskim, gdzie z lew. brzegu z pod Potoczysk 323 mt. przyjmuje dopływ z Jordanówki, a poniżej z praw. brzegu potok od Pnihutu, który w dalszym biegu płynie granica Tamanowic a Bolanowic i wreszcie w Bolanowicach łączy się z Żazawką. Poniżej jego ujścia przybywają Żazawce nowe dopływy ze wzgórzy Tamanowickich. Drugim dopływem Buchty jest potok b. n. , wypływający na obszarze Gdeszyc z Horodyska; po lew. jego brzegu wznosi się gó ra Gliniska 323 mt. , w pow. przemyskim, pły nie dalej na Radochońce, po pod górę Kołpakówkę 310 mt. , w pow. mościskim, do Hussakowa, gdzie się z Sołotwiną łączy. Od Hussakowa pły nie Buchta ku zach. , na małej przestrzeni granicą Hussakowa a Chodnowic, t. j. granicą pow. mo ściskiego a pow. przemyskiego. Cała dolina Buchty jest szerokim łęgiem, miejscami, jak w Chraplicach, moczarzystym. W dalszym bie gu przyjmuje W. kilka potoków b. n. z Jaksmanic w Łuczycach, a z Bykowa i Siedlisk w Krownikach. St. Maj. Wiardunki, urzęd. Werdum, Jardanovicze r. 1388, Jordanovicze r. 1391, Jardunki r. 1535, Jardanowice r. 1580, Wiardunek r. 1393, Werdom i Werdum od r. 1798, wś, pow. obornicki, o 6 klm. na płd. wschód od Ryczywoła, na lew. brzegu Golnicy Flinta, dopł. Wełny, wzn. 70, 2 mt. npm. Graniczy na zach. z Hubami Gorzewskiemi, na południu z Drzonkiem i Boruchowem, na wschodzie z Owieczkami, na płn. z Nininem. Rzeka Golnica odgranicza na przestrzeni 700 kroków W. od Hub Gorzewskich i płynie aż do granicy Boruchowa; par. katol. Ludomy, par. prot. i st. dr. żelaznej w Rogoźnie Rogasen o 8 klm. ; poczta w Ryczywole Bitschenwalde. W. mają 24 dym. , 248 mk. 99 kat. , 149 prot. i 617 ha 523 roli, 30 łąk. Większą własność 221 ha posiada K. Mittelstaedt. Między r. 1388 i 1394 pisali się z Jordanowic Nieborza, Filip, Jan i Piotrek. Nieborza prawował się z Biegunem, sołtysem Grodnej wsi Grudna, leżącej o 7 klm, ku zachodowi od Rogoźna, o młyn na Jordanowicach, Filip z Mikołajem Boglewiczem miesz czaninem, Jan z Sędziwojem Objezierskim z pod Obornik, Piotrek z nieznanymi nam bliżej Chwał kiem, Staśkiem i Wawrzyńcem Akta gr. Wielk. , I, n. 370, 896, 1302, 1849; wydawca objaśnia mylnie Jordanowicami z pod Warszawy. Z pó źniejszych akt grodz. i ziemskich pozn. dowiadu jemy się, źe między r. 1429 i 1432 rozgraniczo no Jordanowice dwukrotnie z Gorzewem i Ludomami, między r. 1437 i 1447 z Gościejowem i Tłukawami, a następnie z Gorzewem, Grodną, Garbatką, Wełną, Parkowem i Rogoźnem. Od graniczenie Ludom od Gorzowa wspomina dukt wiodący z Drzonka do Jordanowic. Tę wieś po siadał w r. 1580 Piotr Czarnkowski; było tam 5 łan. km. , 5 zagr. i karczma. Z późniejszych dziedziców znamy Chryzostoma Lipskiego na Lu domach 1793 r. i Augusta Grabowskiego na Gorzowie 1843 r. . Dzisiejsza nazwa Wiardunki powstała drogą asymilacyi do nazwy monety wiardunek ferton, Vierdung. E. Cal. Wiarówka Wierówka, wś, pow. nowogradwołyński, gm. Serby, par. praw. Andrzejowicze o 8 w. . Wiartell Gross i Klein, wś, pow. jańsborski, st. p. Jańsbork Johannisburg. Wiary, mylnie, za Wzary. Wiarze, okol. szl. , pow. wileński, w 4 okr. poL, o 5 w. od Wilna, 2 dm. , 9 mk. katol. Wiasiel, szczyt, pod 49 10 półn. szer. , a 40 2 wsch. dług. wzn. 1153 mt. , na granicy wsi Przysłopu, Solinki i Strubowisk, w pow. liskim. Należy do głównego grzbietu Beskidu środkowego jeżeli źródła Sanu uznamy za gra nicę między środkowym i wschodnim Beskidem, z którego wysuwa się ku płn. zach. i stanowi sam gniazdo, wznoszące swój grzbiet ku płn. wsch. Ta część Beskidu stanowi dział DukielskoSkolski. Począwszy od Łupkowa grzbiet Beski du podnosi się ku wsch. w szczytach Rożki 935 mt. . Małym Wiaselu 1097 mt. , Wiasielu, a w okolicy źródlisk Solinki i Wetlinki do chodzi do najwyższego wzniesienia. Poza Wetlinką na płd. wschód grzbiet się obniża Mapa wojsk. , 9, XXVII. St. M. Wiasioły Uhoł, ob. Uhoł 1. Wiaszewcy, wś, pow. ihumoński, w 3 okr. poL berezyńskim, gm. Pohost, w pobliżu drogi z Pohostu do Żyrówki, o 52 w. od Ihumenia, ma 21 osad. A. Jel. Wiata, rzeczka, w pow. dzisieńskim, lewy dopływ Dźwiny. Bierze początek niedaleko mka Przebrodzia, pod wsią Borki, przepływa jezioro, nad którem leży wś Retowo, po wyjściu z niego oblewa Ruskie Sioło, Szczołnę, Powiacie, Miłaczewo, Łupnia, Staszule, Prudniki i pod wsią Wisiaty ma ujście. Początkowo płynie w kierunku płn. wsch. , od Łupni wykręca się ku płn. Długa około 20 w. , szeroka do 2 saż. , głębokość dochodzi 3 st. ; do spławu niezdatna. J. Krz. Wiaszewcy Wiata Wiasioły Wiata, wś nad rzką t. n. , pow. dzisieński, w 3 okr. pol, gm. Leonopol o 12 w. , okr. wiejski i dobra, Mirskich, Międzyrzecze, o 52 w. od Dzisny, 13 dm. , 6 mk. prawosł. i 160 katol. w 1865 r. 61 dusz rewiz. . Wiater ob. Wiacior. Wiaterne Hale ob. Hale Wiaterne, Wiatiszerówka, wś, pow. sieński, gm. Zameczek, ma 7 dm. , 48 mk. Wiatka, wś, pow. opoczyński, gm. Niewierszyn, par. Dąbrowa, odl. od Opoczna 28 w. , ma 5 dm. , 34 mk. , 175 morg. Urząd gminny. Wś ta wchodziła w skład dóbr Janikowice. Wiatka 1. wś, w dawnym pow. pińskim, wspomniana w dokum. pod 1542 ob. Rewizya puszcz, str, 282. 2. W. , pow. homelski, mylnie ob. t. IX, 691, za Wietka, Wiatka, mto główne gub. wiackiej, na lewym wyniosłym brzegu rz. Wiatki położone, , pod 58 37 płn. szer. a 67 19 wsch. dług. , odlegle o 1486 w. na wsch. od Petersburga a 985 w. na płn. wschód od Moskwy, wzn. 440 st. npm. W 1861 r. miało 1737 dm. 180 murow. , 18 cerkwi, 2 monastery męzki i żeński, 409 sklepów 186 murow. , 15153 mk. 123 katol. , 102 rozkoln. , 160 żyd. i 60 machomet. , gimnazyum gubern. męzkie, szkołę powiat. i paraf. , ochronę dla dzieci, szkołę żeńską wyższą i miejską, seminaryum eparchialne, szkołę duchowną powiat. , szpital, dom dla obłąkanych, więzienie, bank miejski założony w 1862 r. , bibliotekę publiczną, 2 ogrody spacerowe. Do miasta należy 1902 dzies. 706 pod miastem; dochody w 1860 r. wynosiły 18423 rs. W t. r. było w mieście 14 zakładów przemysłowych, produkujących na 125889 rs, rocznie. Przemysłem rękodzielniczym zajmowało sie 1949 osób 1559 majstrów. Handel dość ożywiony, zwłaszcza zbożem, płótnem, siemieniem lnianem i konopnem, lnem, masłem itp W mieście odbywa się jarmark od 28 sierpnia do 9 września. W. założoną została w 1181 r. przez wychodźców nowogrodzkich pod nazwą Chłynowa, stanowiła do końca XV w. wolną gminę, mającą ustrój wewnętrzny podobny do nowogrodzkiego; w 1391 r. miasto zostało zdobyte i złupione przez Mongołów, od 1489 r. przyłączone do ks. moskiewskiego; w 1780 r. otrzymało dzisiejszą nazwę i przeznaczone zostało na miasto główne namiestnictwa wiackiego, od 1796 r. mto gubernialne. Wiacki powiat, położony w środkowej części gubernii, zajmuje 91, 8 mil al. 4442, 8 w. kw. Powierzchnia nieco falista, gleba piaszczysta i gliniasta. Podłoże stanowi przeważnie piaskowiec, w niektórych częściach margiel. Z rzek najważniejsza Wiatka, przerzynająca powiat od zachodu na wschód na przestrzeni 50 w. i przybierająca w jego granicach Czepce i Bystrzycę. Niewielkie jeziora znajdują się w dolinie Wiatki. Łasy zajmnją do 200000 dzies. 106750 dzies. lasów skarbowych, przeważnie w płn. wsch. części powiatu. W 1860 r. było w powiecie 159552 mk. 549 rozkolników. Cerkwi prawosł. było 37. Role zajmują do 177000 dzies. , laki zaś, najlepsze nad rz. Wiatką, do 108000 dzies. W 1860 r. było w powiecie 45500 sztuk koni, 71000 bydła rogatego, 77000 owiec, 13000 trzody chlewnej. W t. r. było w powiecie 76 zakładów przemysłowych, produkujących za 230000 rs. Wiacką gubernia, położona w płn. wsch. części Rossyi Europejskiej, zajmuje 2605 mil al 126052 w. kw. Graniczy na wschód z gub. permską, na płd. z orenburską i kazańską, na zach. z niżegorodzką i kostromską, na płn. zach. z wołogodzką. Z ogólnej przestrzeni 24 przypada na grunta orne, 4, 1 na łąki, 68, 1 na lasy i 3, 8 na nieużytki. Powierzchnia w części płn. wsch. pokryta jest wzgórzami, w pobliżu rz. Kamy ciągną się odnogi pasma Uralskiego. Gleba w części pln. torfiasta, w południowej mulista, zmieszana z piaskiem i gliną i w niektórych częściach czarnoziemna. Pod względem geognostycznym przeważają w gubernii margle i wapienie formacyi permskiej. Z rzek najważniejsze Kama i Wiatka. Z dopływów pierwszej główniejsze Siwa, Iż, Tojma, drugiej zaś Zalazna, Kirsa, Piżma, Chołunica, Czepca, Urżumka, Kilmes i in. Jezior wiele; wszystkie one leżą w dolinach rzek i stanowią przeważnie dawne koryta rzeczne. Ważniejsze z nich Urkul długie 10 w. , szerokie 200 saż. i Armatik dł. 10 w. , szerokie do 300 saż. . Rozległe biota znajdują się w powiatach kotelnickim, orłowskim, słobodzkim i głazowskim. Klimat jest w ogóle ostry i w północnych powiatach podlega nagłym zmianom, szkodliwie oddziaływającym na roślinność. Średnia temperatura zimy wynosi 10, 2 R. , wiosny 1, 4 lata 13, 8 jesieni 2 R. W 1860 r. było w gubernii 2, 170, 221 mk. 806 katol, , 5485 jednowierców, 41817 rozkol. , 116 protest. , 237 żydów, 83876 machomet. i 10657 poganów, zamieszkujących w 12 miastach, 373 siołach, 1 słobodzie, 12662 wsiach i 7068 drobnych osadach. Pod względem etnograficznym, oprócz Wielkorusów, przemieszkuje w gubernii do 207000 Wotyaków, do 100000 Czeremisów, około 77000 Tatarów, do 7000 Teptiarów i Bobylów, około 3600 Besermianów, do 4600 Permiaków i do 3600 Baszkirów. W 1860 r. było w gubernii 503 cerkwi i 5 monasterów prawosł. , 8 cerkwi jednowierców, 7 domów modlitwy rozkolników, 1 synagoga żydowska i 127 meczetów. Rolnictwo rozwinięte jest głównie w powiatach południowych; sieją żyto, owies i jęczmień, mało zaś tatarki i pszenicy; uprawiają także len i konopie. Ogrodnictwo na niskim stopniu, sadownictwo zaś prawie że nieistnieje. Z innych przemysłów znaczniejsze rybołówstwo, myślistwo i dobywanie rudy żelaznej, Wotyacy zajmują Wia się hodowlą; pszczół. Z powodu niedostatecznej ilości łąk hodowla bydła niezbyt rozwinięta, słynne są jednakże tutejsze konie, niezbyt wielkie lecz silne i piękne. Handel dość ożywiony. Pod względem przemysłowym w 1860 r. było w gubernii 496 fabryk i zakładów przemysłowych, produkujących za 3, 670, 424 rs. Pod względem administracyjnym gubernia dzieli się na 11 powiatów wiacki, głazowski, jarański, jełobuski, kotelnicki, małmyski, noliński, orłowskie sarapulski, słobodzki i urżumski Wiatochma, wś włośc. nad rzka Zujką, , pow. wilejski, w 3 okr. pol, gm. Parafianów o 6 w. , okr. wiejski Wiatochma, o 71 w. od Wilejki, 17 dm. , 168 mk. praw. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsi W. , Bałtrymiejowce Bartłomiejowce, Kolagi, Olchówka, Słoboda al. Kuty, Turki, Woznowszczyzna oraz zaśc. Bakowszczyzna al. Diatiary, w ogóle 308 dusz rewiz. b. właśc. skarb Wiatowice, u Długosza Vynthovycze, wś, w pow. wielickim, par. rzym. kat. w Niegowieci, 7, 6 klm. na pln. leżąca od Gdowa, nad pot. Pasternikiem, dopł. Królewskiego potoku, uchodzą cego pod Pierzchowcem z lew. brzegu do Raby. Przez wieś prowadzi droga z Świątnik Górnych do Książnic. Wś wraz z obszarami tabular. ma 113 dm. i 507 mk. , 496 rzym. kat. i 11 izrael. Pos. więk. ma 200 mr. roli, 35 mr. łąk, 3 mr. ogr. , 2 mr. pastw. , 9; 19 sąż. stawu, 4 mr. nieuż i 800 sąż. parcel bud. pos. mn. 232 mr. roli, 58 mr. Iak i ogr. i 19 mr. pastw. Długosz L. B. , II, 118 wspomina tę wieś, nie podając bliższych szczegółów; w 1581 Pawiński, Małop. , 60, Adam Niewiarowski płacił tu od 17 pół łanków km. , 2 zagr. bez roli i karczmy z 1 4 łana. Ist niał tu dawniej zbór ewangielicki oraz cmentarz, na którym rodziny ewangielickie z okolicy, a mianowicie Lettowowie z Pierzchowca, Dębic cy z Krakuszowic, Liplasa i Wiatowic, Zielińscy z Brzezia, Kępińscy z Kuchar, Wielowiejscy ze Zborczyc, mieli swe groby. Po przejściu W. z rąk Dębickich w inne, zbór został zburzony, bu dowle do pastorów należące rozprzedane i po niszczone, drzewa około cmentarza wycięte. Por. Krakuszowice, W. graniczą na wsch. z Krakuszowicami, na płd. z Liplasem, na zach. z Jawczycami a na pln. z Surówkami. Okolica pagór kowata, z glebą, glinkowa, na piaskowcowym pod kładzie. Mac. Wiatrak 1. os. , pow. olkuski, gm. i par. Kidów. 2. W. Naramicki, os. , pow. wieluński, par. Naramice; w r. 1827 był 1 dm. , 3 mk. 3. W, Rudzki, pow. wieluński, par. Ruda; w 1827 r. 1 dm. , 5 mk. 4. W. Skotowski Chotowski, pow. wieluński, par. Chotów; w 1827 r. 1 dm. , 5 mk. 5. W. Świątkowski, pow. wieluński, par. Lututów; w 1827 r. 1 dm. , 7 mk. 6. W. Urbański, pow. wieluński, par. Ruda; w 1827 r. 1 dm. , 5 mk, 7. W. , os. , pow. janowski, gm. Annopol Wiater Wiaterne Wiatiszerówka Wiatka Wia Wiatochma Wiatowice Wiatrak Wiata Wiata Wiatrołuża Wiatrowice Wiatrowiec Wiatrogoszcz Wiatochma Wiatraki Wia Wia par. Świeciechów. 8. W. , os. , pow. rypiński, gm. Wąpielsk, par. Radziki. 9. W, os. , pow. władysławowski, gm. Syntowty, ma 1 dm. , 13 mk. Br. Ch. Wiatraki 1. os. , pow. nowomiński, gm. i par. Siennica, ma 8 mk. , 42 mr. dwor. W 1827 r. 5 dm. , 13 mk. , par. Mińsk. 2. W. , os. , pow. kolski, gm. Krzykosy, par. Grzegorzew, odl. od Kola w. 7, ma 5 dm. Należy do Grzegorzewa. 3. W. Szabłowskie, os. , w par. Łowicz. W 1827 r. 1 dm. , 8 mk Wiatraki, ob. Zakrzewo, pow. poznański Wiatrogoszcz, urzęd. Guentergost, Witrogoszcz w r. 1578, Wytrogoszcz r. 1620, Jutrogoszcz na Mapie Chrzan. , wś, holendry, os. , fol. i leśnicz. , pow. wyrzyski, o 6 klm. ku płn. od Łobżenicy, po lew. brz Łobżonki wzn. 100 mt. npm. , dopł. Noteci; par. kat. w Dźwierzehnie, par. prot. i poczta w Łobżenicy, st. dr. żel. na Zakrzewie o 17 klm. Wś ma 59 dm. , 413 mk. ; holendry 33 dm. , 251 mk. ; os. 62 dm. , 403 mk. ; cały okrąg wiejski ma 154 dm. , 1067 mk. 157 katol. , 910 prot. i 1854 ha 1239 roli, 235 łąk, 101 lasu; fol. 7 dm. i 24 mk. , wchodzi w skład okręgu dwor. Runowo. Na obszarze W. znaj duje się jeziorko bez odpływu, wzn. 108 mt. npm. W r. 1578 było tu 26 lan. os. , 2 zagr. z rolą, 6 bez roli, 2 kom. i 2 rybaków, a w 1620 r. 23 łan. os. , 10 zagr. , 1 kowal, 2 karczmarzy i młyn o 3 kołach, dziś Łobżonką zwany. W. wchodziła dawniej w skład majętności runow skiej. E. Cal. Wiatrołuża, rzka, w pow. suwalskim, po czyna się na wschód od wsi Kaletnik a na płd. od wsi Wiatrołuża gm. Hutta, płynie ku płd. pod Bobrowiszkami, przepływa jezioro t. n. , z któ rego przechodzi pod wsią Piertanami do jez. Pierty ob. Królowek, należącego do systematu jez. Wigry, zlewającego swe wody do Czarnej Hańczy. Długa około 6 w. Przyjmuje z praw. brzegu przed wejściem do jez. Pierty dopływ Maidówkę. Józ. Bliz. Wiatrołuża 1. wś i fol. nad rzką t. n. , pow. suwalski, gm. Huta, par. Kaletnik, odl. od Suwałk 12 w. ; fol. ma 10 dm. , 63 mk. ; wś 1 dm. , 3 mk. W 1827 r. było 14 dm. , 81 mk. 2. W. , wś, pow. suwalski, gm. Zaboryszki, par. Jeleniewo, odl. 16 w. od Suwałk, ma 11 dm. , 125 mk. W 1827 r. było 9 dm. , 54 mk Wiatrowice z Tropiem i Habaliną, wś, pow. sądecki, należy do gminy Tropie, składa się z 29 dm. i 188 mk. Leży napraw, brzegu Dunajca, tworzącego tu dwa razy zagięty luk, opasujący osadę od płd. i zach. Na płn. graniczą W. z Habaliną; Chabalinami i Tropiem, na wsch. z Ro stoką. Por. Kąty i Tropie, Mac. Wiatrowiec, wś i fol. , pow. grójecki, gm. Konie, par. Lutkówka, ma 106 mk. , 295 mr. dwor. , 130 mr. włośc. Fol. stanowi część ma Wiaziewszczyzna Wiatrówka Wiatrówki Wiatrowo Wiatrowskie Wiatryszki Wiatsza Wiatyna Wiaź Wiaza Wiaziczy Wiaziszki Wiazka Wiatrówka joratu Wilczaruda, nadanego ks. Szachowskiemu. W 1827 r. było 8 dm. , 85 mk. Wiatrówka, zaśc, pow. wileński, w 1 okr. poL, gm. Niemenczyn, okr. wiejski Padziuny, o 18 od Wilna, 2 dm. , 1 mk. prawosŁ i 8 katol. w 1866 r. 5 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Jęczmieniszki. Wiatrówka, Wietrowka 1. wś na lewym brzegu Taśminy, stanowiąca właściwie przedm. mka Krylowa, pow. czehryński, w 1 okr. poL, gm. Czaplica, par. praw. Kryłów, o 20 w. od Czehrynia, ma 470 mk. 2. W. , wś nad bezim. strumieniem, pow. jampolski, okr. poL i paraf. Dżygówka, gm. Babczyńce, st. pocz. Berezówka o 13 w. , o 20 w. od Jampola, ma 49 dm. , 369 mk. , 279 dzies. ziemi włośc. i 128 dworskiej w części Koszewskich. 3. W. przedm. mka Łuczyńca, w pow. mohylewskim. Porów. Wietrzanka. Wiatrówki, część wsi Łużna, w pow. gorlickim. Wiatrowo, wś i majętność, pow. wągrowiecki, o 7 klm. na płd. zach. od Wągrowca par. , poczta i st. dr. żeL, szkoła w miejscu. Wś ma 11 dm. , 102 mk. 98 kat. , 4 prot. i 198 ha 160 roli, 19 łąk. Dwór z Czekanowem 4 dm. , 89 mk. , Marynką, 1 dm. , 13 mk. , Nałęczynem 1 dm. , 9 mk. ; Wiatrowską leśniczówką 1 dm. , 6 mk. i Źelaskami 1 dm. , 6 mk. tworzy okrąg dwor. , mający 1278, a według innych źródeł 1268 ha obszaru 724, 94 roli, 10317 łąk, 5, 81 past. , 365, 83 lasu, 24, 34 nieuż. , 44, 89 wody, 16 dym. , cegielnię, 314 mk. 278 katol. , 36 prot. ; owczarnia zarodowa RambouilletMerino, właścicielem jest Teodor Moszczeński. Północną częśó obszaru dóbr zajmują lasy, przez które idzie bity trakt z Wągrowca do Rogoźna i płynie Wełna dopł. Warty, nad którą stał niegdyś młyn Wiatrowski r. 1507 1830, Pokrzywnicą także zwany. W tym lesie istnieją dotąd miejscowości Niedźwiedzie i Pokrzywnik. Wiatrowskie jezioro, 1, 2 klm. długie, około 500 kro ków szerokie, wzn. 77, 8 mt. npm. ; zasilane na płd. wodociekami, odpływa na płn. do jez. Łęgowskiego 77, 4 mt. npm. , przez które płynie Wełna; przekop na zachodzie odprowadza do tej rzeki wody jeziora W. Wody zachodnie ściekają do jeziora Prusieckiego, do którego brzegu wsch. przypiera część obszaru Wiatrowskiego. O 700 kroków na zach. od zabudowań dworskich znachodzą się pokłady torfu. Wś rozłożyła się między dworem i fol. Nałęczynem. Dwie wyżyny leśne wznoszą się 85 i 82, 7 mt. npm. , wyżyna polna na wschodzie 94, suchy obszar 84 do 92, 6, niziny 76, 5 do 79, 3 mt. npm. Mniemanie, jakoby W. powstało dopiero w pierwszej połowie XVIII w. , opiera się może na podaniu, że je założono w miejscu wyludnionego Czekanowa, które długie lata leżało pustkami. W. istniało już w r. 1452 i składało się z dwóch części, które wówczas rozgraniczono; akta ziemskie gnieźn. z r. 1507 1580 zawierają czynności, odnoszące się do W. i sąsiedniej Pokrzywnicy. Około r. 1530 dziedziczył tę majętność Piotr Smogulecki, który z opatem wągrowieckim Jakubem IV wiódł spory o stojący na Welnie młyn Ostrowski. W r. 1580 Jarosław Smogulecki posiadał na W. 4 1 2 łan. km. , jeden półłanek pusty i 5 zagr. , a w r, 1620 Maciej Smogulecki 4 łany os. , jeden pusty, cwierć karczmarską, 1 rzemieśln. , 3 zagr. i młyn o 2 kołach, Pokrzywnicą zwany. Przy schyłku zeszłego stulecia Ludwik Żychliński posiadał W. z Czekanowem; w r. 1801 nabył od Żychlińskich tę majętność Aleksander Moszczeński, starosta brzeskokujawski. Ob. Wiatowskie Holendry. Wiatrowo, niem. Viatrow, wś i dobra ryc. w Pomeranii, pow. słupski, st. p. Dębno. R. 1274 nadaje ks. Mestwin dobra tutejsze klasztorowi cystersów w Kolbaczu ob. P. U. B. v. Perlbach, str. 221. Kś. Fr. WiatrowskieHolendry, urzęd. WtatrowoHauland, dawniej Pokrzywnicą zwane, w pow. wągrowieckim, o 5 klm. na zach. płd. od Wą growca par. , poczta i st. dr. żeL, mają 11 dm. , 102 mk. 7 katol. , 95 prot. i 244 ha 211 roh, 24 łąk. Powstały około r. 1770 na obszarze Wiatrowa odl. 4, 5 klm. , przy wsi Pokrzy wnicy. E Cal. Wiatryszki, Wietryszki, dwór, pow. szawelski, w 3 okr. poL, gm. Krupie, o 49 w. od Szawel. Wiatsza, rzeczka, w pow. porzeckim gub. smoleńskiej, prawy dopływ rzki Czerebesny, lewego dopływu Kaspli. Wiatyna, rzeka, zachodnie ramię Seretu. Seret Werchobuski i Nuszczański zlewają się ra zem. Seret Werchobuski w górnym biegu nazy wa się Kierniczyną, w średnim Wiatyną. Po wstaje w Hucie Werchobuskiej, w pow. złoczow skim, płynie doliną lesistą, dalej przez Worchobuż, Łukawiec, w pow. brodzkim, Bałków i Hnidawy ob. t. V, 814. St. M. Wiaź 1. jezioro, na pograniczu gub. witebskiej, z którego ma źródła rzeka Wielka. 2. W, , wyspa na jez. Drywiaty al. Brasławskiem w pow. nowoaleksandrowskim. Wiaza, rzeczka, w pow. ihumeńskim, drobny prawy dopływ Czernicy, w obrębie gm. Wierch mień. A. Jel. Wiaziczy, zaśc. nad rzką Tuchlanką, lew. dopł. Źarnówki, pow. ihumeński, w 3 okr. pol berezyńskim, gm. Bieliczany, o 38 w. od Ihume nia, ma 4 osady; grunta lekkie. A. Jel. Wiaziewszczyzna, wś włośc, pow. dzisieński, w 3 okr. poL, gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe Przebrodź o 15 w. , 10 dusz rewiz. Wiaziszki, ob. Widziszki. Wiazka, ob. Wiazówka. Wiazka, Wiążska, puszcza królewska, w piow. pińskim, podług lustracyi z r. 1558 dopełn onej przez Hrehorego Wołłowicza, sstę mścibowskiego, zaczynała się od jeziora Święcickie go i rozszerzała się ku Wólce Gimoszewskiej, odtąd do Witoldowej Studni Witowtowa Kałodzież w uroczysku Nadlew; dalej do uroczy ska Suchowierehy, a od Suchowierchów do uro czyska Woniaczyje Wody, ztąd szła granica wielkim gośc. pińskim do uroczyska Nasieka, da lej rzką Uzłuchą do uroczyska Komarne Błoto, ztąd do błota Zajadź, poczem do uroczyska Waliszcze, od Waliszcza do rz. Utol i ztąd do uro czyska Izbiszcze, od Izbiszcza do uroczyska Mu twica i do rzeczek Utreńskich, a ztąd rzką Utreńską; do Brodów Osowskich i wreszcie do rzki Uzłuchy ob. Rewizya puszcz. , str. 13 14. Jest to mniej więcej obręb kilkudziesiąt milowy, zajęty dziś przez gminy Święta Wola, Telecha ny, Chotynicze, Dobrosławka, Łohiszyn i Porze cze. Dokumenta wspominają; o łowach piń skich w tej puszczy. Miejscowość to i teraz małoludna lecz lasy ze starodrzewiu ogołocone, z wyjątkiem puszczy Porzeckiej dziedzictwo Skirmuntów i lasów skarbowych. A. Jel Wiazki 1. zaśc, pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol, o 59 w. od Nowoaleksandrowska. 2. W. al. Wiazok, wś, pow. rzeczycki, w 1 okr. pol. brahińskim, gm. Mikulicze, o 90 w. od Rzeczycy, ma 34 osad; grunta wyborne, namu łowe. 3. W. ob. Wiazówka, A. Jel. Wiaźma, wś, pow. bychowski, gm. Czehrynka Czehyrynka o 8 w. , ma 50 dm. , 210 mk. , cerkiew paraf. drewnianą; , zapasowy centralny śpichlerz gminny. Wiaźma 1. rzeka, w gub. smoleńskiej, lewy dopływ Dniepru. Bierze początek w pobliżu wsi Fediajewa, w pow. Syczewskim, przepływa pow. wiaziemski, i pod wsią Ujście w pow. bielskim ma ujście. Płynie w kierunku płn. zach. ; długa około 90 w. , szeroka od 1 do 10 saż. , głęboka od 3 do 9 st. Podług świadectwa Herbersteina była dawniej żeglowna, dziś czasem tylko na wiosnę spławna. 2. W. , rzeka, w gub. włodzimierskiej, pr. dopł. Uwodzi, bierze początek w pow. Szujskim, przepływa pow. kowrowski. Płynie w kierunku płd. wsch. , długa do 72 w. , szeroka od 3 do 5, miejscami do 10 saż. , głęboka od 9 do 14 arsz. ; brzegi ma niskie, bezleśne, bieg nadzwyczaj wolny. Obraca 6 młynów wodnych. Nad W. leżą. wsi Tejkowo i Leźniewo, z wielkiemi fabrykami wyrobów bawełnianych. Wiaźma, mto powiat. gub. smoleńskiej, pod 55 3 płn szer. a 51 57 wsch. dług. , wzn. 835 st. npm. , nad rz. Wiaźmą, i Biebrą, i przy dr. źel. moskiewskobrzeskiej, odl. o 162 w. na płn. wsch. od Smoleńska a 228 w. od Moskwy. Położone w równinie i przerżnięte rz. Wiaźmą; na dwie części wschodnią; i zachodnią; , miało w 1860 r. 25 cerkwi, 2 monastery męzki i żeńSłownik Geograficzny T. XIII. Zeszyt 148. ski, 1472 dm. 230 murow, , 216 sklepów, 10381 mk. później 13195 mk. . Posiada szpital miejski, więzienie, aptekę, szkolę powiat, , 2 szkoły paraf. i 13 szkół prywat. Dochód miejski w 1860 r. wynosił 11260 rs. ; do miasta należało 1855 dzies. 455 1 2 dzies. pod miastem. W t. r. było 31 zakładów przemysłowych, produkująjcych za 80000 rs. mianowicie 11 garbami, 3 warzelnie łoju, 3 fabr. świec woskowych, 1 kleju, 3 patoki, 4 pierników, 1 dzwonków, 1 browar piwny, 1 kafli i 3 cegielnie. Rzemieślników było 284 100 majstrów. Słynne są tutejsze pierniki, których wyrabiają, rocznie za 10000 rs. Pod względem handlu W. zajmuje pierwsze miejsce pomiędzy miastami gubernii. Głównem przedmiotami handlu są zboże, konopie, siemię lniane i konopne, sadło, skóry itd. , wywożone głównie do Petersburga i Rygi. Nadto miejscowi kupcy zaopatrują prawie wszystkie miasta gub, smoleńskiej w żelazo i ryby. Targi odbywają, się trzy razy tygodniowo, jarmark zaś raz do roku 26 maja. W. była niegdyś otoczona ziemnym wałem, z sześciu murowanemi basztami, z których jedna ocalała. St. W. dr. żel. moskiewbrzeskiej, pomiędzy st. Komiagino o 9 w. a Grediakino o 10 w. , odległą, jest o 228 w. od Moskwy a 796 w. od Brześcia. Z W. wychodzi linia dr. żel. do Riażska riażskowiaziemskiej, długa 465 w. , z głównemi stacyami Kaługa, Aleksin, Protopopowo, Tuła, Uzłowaja i Skopin, oraz przez Rżew do Ostaszkowa rżewskowia ziemska i nowotorźska, długa do Rżewa ll6 w. a do Ostaszkowa 244 w. Czas założenia W. nieznany. Wiarogodna historya miasta zaczyna się 1239 I. , w którym w. ks. Jarosław II Wsiewołodowicz oddal je w udziale ks. Andrzejowi Włodzimierzowiczowi, zwanemu DługaRęka. Przez cały XIV w. historycy i kronikarze nie wspominają, o Wiaźmie. W 1403 r. Lichwen Olgierdowicz zdobywa miasto na rzecz Witolda i bierze do niewoli Iwana Światosławowicza, jednego z książąt smoleńskich, który tam rezydował. Daremnie usiłowali oswobodzić miasto w 1406 r. w. ks. Wasili Dymitrowicz a w 1444 r. w. ks. Wasili Ciemny, pozostało ono pod władzą Litwy do 1494 r. , w którym odebrane zostało przez wojska Iwana III, pod wodzą. kn. Daniła Szczeni. W 1566 r. nawiedził miasto Iwan Groźny. Podług opisu Wasila Wołyńskiego było w W. w 1594 r. 500 dm. i 575 mk. płci męzkiej nielicząc dzieci. W epoce Samozwańców W. przechodziła z rąk do rąk; od 1611 do 1613 r. władali nią; Polacy, również potem od 1617 do 1634 r. , t. j. do traktatu polanowskiego, odkąd już ciągle do Rossyi należy. Od 1708 do 1718 r. W. była mtem powiat. gub. smoleńskiej, potem mtem w prowincyi smoleńskiej gub. ryskiej, 1776 96 r. mtem namiestnictwa smoleńskiego a od 1796 r. już stale mtem powiatowem gub. smoleńskiej. W pierwszych dniach listopada 1812 r. zaszła 18 Wiaźma Wiazka Wiazki Wiazka Wiaźniewa Wiaźniki Wiaźmiony Wiaźmicze pod W. dwudniowa krwawa bitwa z Francuzami, podczas której cale prawie miasto uległo zniszezeniu, zgorzało bowiem 1064 dm. , 436 sklepów 117 fabryk. Przedstawiający bitwę obraz Hessego zdobi salę rady miejskiej tutejszej, Wiaziemski powiat, położony w wschodniej części gubernii, graniczy od pln. z pow. syczewskim, na wschód z gżackim, na płd. wschód, płd. i płd. zach. z bielskim i zajmuje 51, 1 mil al. 2619 w. kw. Największa przekątnia powiatu wynosi 86 w. na długość a 58 w. na szerokość. Powierzchnia przedstawia płaszczyznę wyniosłą, mającą glebę przeważnie gliniastą i tylko w części zachodniej, na lew. brzegu Dniepru, piaszczystą. Na wybrzeżach rzek występują obnażenia wapienia górnego, najznaczniejsze łomy którego znajdują się pod wsią Horodyszcze, na pograniczu pow. dorohobuzkiego i bielskiego. Rzeki, oblewające powiat, należą do systematów Dniepru i Wołgi. Dniepr na przestrzeni 15 w. stanowi granicę pow. wiaziemskiego i dorohobuzkiego. Poczyna on na tej przestrzeni być spławnym. Z dopływów najważniejsza Wiaźma, przerzynająca powiat od wschodu na zachód; Ośma bierze początek w granicach powiatu. Do dorzecza Wołgi należy rz. Wazuza, wypływająca z błot przy wsi Matrjuchowa. Niewielkie błota znajdują się na wybrzeżach rz. Wiaźmy i w części północnej około źródeł Wazuzy. W 1860 r. było w powiecie bez miasta 71251 mk. , zamieszkujących 754 osad 43 sioła, 2 słobody, 465 wsi, 123 dworów, 121 chutorów i in. drobnych osad. W t. r. było w powiecie 57 cerkwi prawosł. Główne zajęcie mieszkańców stanowi rolnictwo, jakkolwiek zbiory, zwłaszcza oziminy, niezaspakajają miejscowych potrzeb. Pod rolą znajduje się do 143000 dzies. , pod łąkami do 16000 dzies. , pod lasami do 27400 dzies. 2431 dzies, lasów skarbowych. W 1860 r. było w powiecie 19400 sztuk koni, 34600 bydła rogatego, 20500 owiec zwyczajnych, 11000 trzody chlewnej, 1830 ułów pszczół. Ogrodnictwo zaspakaja zaledwo miejscowe potrzeby, natomiast sadowaictwo dość wysoko rozwinięte. Przemysł fabryczny na niskim stopniu, reprezentowany był w 1860 r. przez 6 fabryk 1 garbarnia, 3 gorzelnie, 2 fabryki zapałek. Wiaźmicze wś, pow. orszański, gm. Alenowicze, ma 46 dm. , 238 mk, Wiaźmiony, wś i dobra skarbowe, pow. wieliski, w 2 okr. pol, gm. Wiaźmiony, o 24 w. od Wieliża, szkoła ludowa od 1864 r. . Gmina, w pld. części powiatu, graniczy od zach. z gm. Budnica, od płn. i wsch. z gm. Czepia, od płd. zgub. smoleńską, obejmuje 54 miejscowości, mające 657 chat włośc. obok 21 dm. należących do osób innych stanów, liczy 5748 mk. włościan, uwłaszczonych na 12091 dzies. Zarząd gminy we wsi Krute. Okolica wzgórzysta. Dobra skarbowe W. składają się z 31 wsi i 4 zaśc. i mają 17212 dzies. J. Krz. Wiazna al. Nowosiólki, fol. poradziwiłłowski, pow. słucki, w 3 okr. pol. kopylskim, gm. Howiczna, o 76 w. od Słucka, około 1 1 2włóki. Własność włościanina Marcina Urbana, znanego w okolicy z dobrego gospodarstwa i hodowli koni. Ziemia urodzajna, miejscowość bezleśna. Wiaźniewa, rzeczka, w gub. smoleńskiej, lewy dopływ Kaspli, uchodzi powyżej Porzecza. Wiaźniki, mto powiat. gub. włodzimierskiej, pod 56 15 płn. szer. a 59 50 wsch. dług. , na wyniosłym prawym brzegu rz. Klaźmy o 2 w. od jej źródeł i przy linii dr. źel. moskiewsko niźegorodzkiej, odl. o 117 w. od Włodzimierza, miało w 1859 r. 674 dm. 33 murow. , 5206 mk. , 6 cerkwi, monaster męzki Błagowieszczeński, 69 sklepów, szkołę powiat. , szpital, bank miejski, st. poczt. , st. dr. źel, przystań. Do miasta należy 630 dzies. ziemi 311 pod miastem; dochody w 1860 r. wynosiły 5987 rs. Mieszkańcy zajmują się głównie przędzeniem i tkaniem płótna a w części ogrodnictwem i sadownictwem 60 ogrodów. Przemysł fabryczny skierowany jest głównie do płóciennictwa. W 1860 r. było w W. 8 fabryk płótna, produkujących za 860000 rs. , 2 farbiarnie z produkcyą na 3525 rs. i 1 garbarnia, produkująca za 7500 rs. W t. r. było w mieście 172 rzemieślników. Handel dość ożywiony. St. W. dr. źel. moskiewsko niźegorodzkiej, położona między stacyami Seńkowo o 9 w. a Denisowo o 14 w. , odległą jest o 293 w. od Moskwy a 117 w. od Niżnego Nowogrodu. Miasto powstało w 1779 r. ze słobody Wiaźnikowskiej. Wiainikowshi powiat leży w płn. wschod. części gubernii i zajmuje 63, 9 mil al. 3092, 6 w. kw. Powierzchnia powiatu, przerznięta od zachodu na wschód rzeką Klaźmą, przedstawia w części płn. nizinę, pokrytą mnóstwem bagnisk, powstałych z powodu braku spadku. Natomiast część południowa, na prawym brzegu Klaźmy, jest dość wyniosła i falista, poprzerzynana ruczajami, doplywającemi do Klaźmy. Gleba w części gliniasta, przeważnie piaszczysta i błotnista, w ogóle nieurodzajna. Południową częśó powiatu przerzyna rz. Klażmą na przestrzeni 65 w. Z dopływów jej ważniejsze Teza i Łuch. Mnóstwo niewielkich jezior, rozrzuconych przeważnie na lewym brzegu Klaźmy. Błota zajmują do 6000 dzies. i zalegają głównie środkową część powiatu. Prawie połowę ogólnej powierzchni zajmują lasy do 149000 dzies. . W drzewostanie przeważa jodła i sosna. W 1859 r. było w powiecie bez miasta 79836 mk. 293 jednowierców i 460 rozkolników, zamieszkujących 534 osad. W t. r. było w powiecie 68 cerkwi prawosŁ, 1 jednowierców i 1 monaster męzki. Rolnictwo, z powodu ubogiej gleby, stoi na niskim stopniu i niezaspakaja miejscowych potrzeb. Pod rolą Wiaźmicze Wiazna Wiazowiec Wiazok Wiazownica Wiazownia Wiazowiki Wiazówka Wiazowica Wiazowce Wiazonka Wiazok znajduje się do 121000 dzieś. Hodowla bydła nieznaczna w 1859 r. do 6000 sztuk koni, 8000 bydła rogatego, 8000 owiec. Natomiast rozwinięty jest w powiecie przemysł domowy, zwłaszcza tkanie perkali i grubych płócien, malarstwo obrazów świętych i wyprawa kożuchów. Przemysł fabryczny reprezentowany jest przez 15 zakładów przemysłowych, przeważnie fabryk płótna i wyrobów bawełnianych, produkujących rocznie za przeszło 1000000 rubli. J. Krz. Wiazok 1. al. Zamoszczany, wś nad rz. Ippą. , lew. dopł. Prypeci, pow. bobrujski, o 99 w. od Bobrujska, niegdyś w starostwie ozaryckiem, teraz w gm. Ozarycze, w 2 okr. pol. paryckim, ma 23 osad; grunta lekkie, łąk obfitość. 2. W. , wś nad rz. Możą, pow. borysowski, w i okr. pol. chołopienickim, gm. Uchwały, ma 23 osad; miejscowość nizinna, grunta lekkie. 3. W. , ob. Wiązki. A. Jel. Wiazonka, ob. Wiazynka. Wiazowce, wś, pow. dzisieński, w 3 okr. poL, gm. , okr. wiejski i dobra, ks. Radziwiłłów, Czeress o 12 w. , o 45 w. od Dzisny, 3 dm. , 31 mk. prawosŁ w 1865 r. 18 dusz rewiz. . Wiazowica, zatoka jeziorna w prawej kotli nie Prypeci, w pow, rzeczyckim, naprzeciwko wsi Dernowicze; rybna. A. Jel Wiazowica, Wiazownica, wś, pow. rzeczycki, w 3 okr. pol. wasilewickim, gm. Karpowicze, o 73 w. od Rzeczycy, ma 28 osad; za poddaństwa należała do domin. Lipów, Horwatów. Wiazowica 1. potok, w pow. lipowieckim, ob. Jazowica, Ma źródła pod wsią. Krasneńkie, przepływa przez Wiazowicę i Borysówkę. Przybiera potok płynący od Łysej Hory. 2. W. , ob. Wiązowica, Wiazowiec 1. Więzowiec, wś i fol, pow. wilejski, w 1 okr. poL, gm. Mołodeczno o 6 w. , okr. wiejski Chożew, o 28 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. z Wilna do Mińska. Wś ma 24 dm. , 172 mk. prawosł. w 1865 r. 97 dusz rewiz. , fol. zaś 1 dm. , 27 mk. W 1865 r. należał do Ordyńców. Niegdyś własność Biegańskich, z których Kazimierz Władysław i Apolonia z Zenowiczów Biegańscy, pisarzowie ziemscy brasławscy, sprzedają; Krzysztofowi Ejdziatowi Lubowiczowi. 2. W. , wś, pow. klimowicki, gm. Kościukowicze, 20 dm. , 157 mk. Fol, dziedzictwo Osmołowskich, 147 dzies. 60 roli, 32 łąk, 20 lasu. Wiazowiec, Wiązowiec, , w dokum. Wieżowice, Więżów, wś, pow. krzemieniecki, na płdzach. od Jampola. Własność Zofii z ks. Chodkiewiczów hr. Ossolińskiej. Podług reg. pobor. pow. krzemienieckiego z 1583 r. wś Wiezowiecz należy do Januszpola kn. Stefana Korybutowicza Zbarazkiego, wwdy trockiego, który wnosi pobór od 18 dym. , 8 ogr. , 1 popa Jabłonowski, Wołyń, 127. Na początku b. wieku w kluczu jampolskim. Wiazówka 1. rzeczka, w pow. słonimskim, lewy dopływ Niemna. Zródła ma pod folw Ba siu, płynie ku płn. zach. przez Niemkowicze, Aleksandrowicze, Porzecze, Romanowicze, No wiki, Dąbrówka, w pobliżu wsi Korytnica wkra cza w granicę pow. lidzkiego, wykręca się ku płn. i ubiegłszy kilka wiorst ma ujście. Od le wego brzegu, niedaleko od swego ujścia, przy biera strugę płynącą; od wsi Sieratowszczyzna. 2. W. al. Wiuzka, rzeczka, w pow. bobrujskim, lewy dopływ Oressy pr. dopł. Ptyczy. Przy biera rzkę Fiorkę ob. . 3. W. , ruczaj, w pow. orszańskim, w gm. Nowy Tuchiń, wypływa z błota Weretejskiego. J. Krz. Wiazówka 1. wś, pow. sokólski, w 2 okr. poL, gm. Kamionna, o 36 w. od Sokółki, 233 dzies, ziemi włośc. 46 1 8 łąk i past. , 16 1 2 nieuż. . 2. W, al. Wiazki, wś, pow. bobrujski, w 1 okr. pol. i gm. Kaczerycze, paraf. prawosł w miejscu, o 32 w. od Bobrujska, ma 27 osad. Cerkiew paroch. p. wez. św. Eliasza, ma z da wnych zapisów przeszło 2 1 2 włóki ziemi ornej i łąk na 56 wozów; około 1000 parafian. 3. W. , białoros. Wiazouka, wś, pow. ihumeński, w gm. Jurewo, ma 10 osad. 4. W. , wś, pow. lepel ski Mają; tu Rafał Reutt 39 dzies. i Wacław i Emilia Bogińscy 126 dzies. 5. W. , wś tamże. Mają, tu części Aleksiejenkowie 80 dzies. , Leksionkowie w 6 działach 71 dzies. , Milewscy w 2 działach 32 dzies. i Ignacy Paszkiewicz 18 dzies. . J. Krz. A. Jel. Wiazówka, Wiązówka, mko nad Żerewem, pow. owrucki, gm. Narodyczę, o 110 w. od Żyto mierza a 28 w. na płn. zach. od Owrucza st. pocz. , posiada cerkiew Pokrowską, wzniesioną z drzewa w 1862 r. kosztem skarbu a odnowioną wr. l880 staraniem miejscowego parocha i parafian i uposażoną 38 dzies. ziemi. Do par. należy wś Leplańszczyzna o 4 w. i słoboda Wiazowska o 1 w. . W całej parafii 173 dm. , 1372 mk. W 1870 r. w mku było 86 dm. , 935 mk. 30 żydów, cerkiew, dom modlitwy żydowski, 2 młyny wodne, W. jako miasto wspomniane jest w dokumencie z 1683 r. W 1711 r. należało do Anastazyi Podleskiej, żony Aleksandra Zbi gniewa Jakubowskiego. W 1750 r. na miaste czko napadł oddział hajdamaków pod watażką Iwanem Podolakiem. J. Krz. Wiazowiki, wś, pow. orszański, gm. Rudnia o 10 w. , zapasowy śpichlerz gminny. Wiązówna, uroczysko na gruntach wsi Borowice, w pow. łuckim. Wiazownia, rzeczka, w gub. smoleńskiej, prawy dopływ Meży, bierze początek z jez. Czarnego, leżącego śród rozległego błota Żarkowski Moch. Wiazownica 1. wś i zaśc. nad rzką Pociechą, lew. dopł. Świsłoczy, pow. ihumeński, w 4 okr. pol. puchowickim, gm. Pohorełe, o 53 w. od Ihumenia. Wś ma 23 osad, młyn; miejsce Wiazowo wość poleska, grunta lekkie, urodzajne, łąki dobre; lud trudni się, oprócz rolnictwa, wyrobem lipowych rohoży, gięciem obodów jesionowych i dębowych na kola i płozów do sani; w puszczy włościanie trzymają dużo pszczół. W XVII w. W. należała do Wołodkowiczów; w dokumentach jest wzmianka pod 1665 r. o procesie archimandryty mińskiego Warlaama Kozińskiego, którym wygrał od Wołodkowiczów 16000 złp. z ewikcyą. ma Wiazownicy ob. Akty wyd. przez Wil. Arch. Komis. , t. XV, str. 152, Nr. 101. W ostatnich czasach poddaństwa W. należała do klucza Źarnówki, Zawiszów. 2. W. , ob. Wiazowica. Wiazowo, jezioro, w pow. rohaczewskim. Wiazowok, ob. Wiązówek. Wiazowsk al. Wiazyń, zaśc, pow. bobruj ski, w 3 okr. pol. i gm. Hłusk, o 54 w. od Bo brujska. Mają tu własność Wołodkowiczowie i Denisowiczowie po 3 1 4 włóki. . A. Jel. Wiazowska Słoboda, wś, pow. owrucki, gm. Narodycze, par. praw. Wiazówka o 1 w. . Wiazowszczyzna 1. zaśc, pow. święciań ski, w 3 okr. poL, gm. Komaje o 5 w. , okr. wiejski i dobra, Sulistrowskich, Karolinowo, o 35 w. od Święcian, 3 dm. , 18 mk. katol. w 1865 r. 7 dusz rewiz. . 2. W. fol. , pow. wilejski, w 1 okr. pol, o 28 w. od Wilejki, 1 dm. , 8 mk. 3. W. , zaśc nad rz. Małką, pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, gm. Pleszczenice, o 54 w. od Borysowa, ma 8 osad; miejscowość leśna. 4. W. , zaśc, pow. miński, w 1 okr. poL, gm. Białorucz. Posiadają tu male schedy cztery ro dziny szlacheckie Makowskich. 5. W. , zaśc, pow. miński, o 28 w. od Mińska, w gm. Biało rucz; grunta szczerkowogliniaste, miejscowość wzgórzysta. J. Krz. A. Jel Wiazucia, ob. Wiazynka, Wiazy 1. wś nad rz. Klewą, lew. dopł. Berezyny, pow. ihumeński, w 3 okr. poL berezyńskim, gm. Pohost, przy drodze z Pokostu do wsi Maciejewicz, o 50 w. od Ihumenia. 2. W. , wś nad Swisłoczą, pow. ihumeński, w 4 okr. pol. puchowickim, gm. Pohorełe, ma 15 osad; grunta szczerkowonamułowe, urodzajne, łąk obfitość. Wiazyczyn wś i fol. nad rzką Pociechą, lew. dopł. Świsłoczy, w 4 okr. plL, gm. , paraf. prawosł. i katol. Świsłocz, o 46 w. od Bobruj ska; miejscowość bogata w dary natury, leśna, łąk dużo; lud rolniczy i flisaczy. Wieś, mająca 14 osad, za poddaństwa należała do Niezabitowskich przy domin. Świsłocz; folw. dotychczas jest własnością tej rodziny. A. Jel. Wiazyk, jezioro, w gow. borysowskim. Przepływa przez nie rzka Smolanka. Wiazyk, pow. borysowski, ob. Towianka 2; należy do dóbr Smolary. Wiazyń 1. mko i fol. nad rzką Rybczanką Wiazynką, pow. wilejski, w 1 okr. poL, gm. i okr. wiejski Wiazyń, o 21 w. na płn. wsch. od Wilejki a 136 w. od Wilna. Mko ma 64 dm. , 393 mk. w 1859 r. 36 dm. , 367 mk. ; w 1881 r. 270 mk. , cerkiew paraf. drewn. , kaplica katol. , par. Olkowicze dawniej par. Ilia, dom modlitwy żydowski, zarząd gminy, szkoła ludowa, młyn wodny; fol. ma 91 mk. , gorzelnię i browar. Bobra mają 15000 dzies. ziemi dworskiej. Cerkiew paraf. Uśpieńska została wzniesioną z drzewa w 1791 r. ; kaplice cmentarne we wsi Pachomowo i Jarmolicze. Par. praw. , dekanatu błagoczynia Mołodeczno, 3312 wiernych. Okrąg wiejski obejmuje mko W. i wsi Bojary, Budziszcze, Falki, Garwatka, Jeśmanowce, Kołodczyzna, Krynica, Kuczki, Łaniewszczyzna, Snipiszki, Budniki, w ogóle w 1865 r. 582 dusz rewiz. włościan uwłaszczonych. Gmina należy do 2 okr. pokojowego do spraw włościańskich, składa się z 6 okręgów wiejskich starostw Wiazyń, Jałowo, Łotygol, Poniatycze, Obodowce i Ilia, obejmuje 53 wsi, mających 584 dm. , 6448 mk. wlośc. W 1865 r. gmina miała 1955 dusz rewiz. wlośc uwłaszczonych i 364 b, włościan skarbowych. Dziedzictwo niegdyś Zborowskich, w 1628 r. drogą wiana za Nastazyą Zborowską Romana Wołowicza, następnie córki ich Maryanny Janowej Wituńskiej. Od Wituńskich nabył W. senator Wincenty Giecewicz, dalej syna jego Hipolita, poczem wnuka Konstantego, dziś wdowy ostatniego Zofii z Hrebnickich i jej synów Hipolita i Jana. 2. W. , zaśc, pow. wilejski, w 1 okr. pol. , gm. Chotenczyce o 10 w. , okr. wiejski Karpowicze, 5 dusz rewiz. ; należy do dóbr Zaborze, Hrehorowiczów. 3. W. zaśc, pow. wilejski, ob. Szczarka 3. 4. W. dobra nad rzką Wiazynką, pow. miński, w 1 okr. poL, gm. i par. praw. Stańków, par. katol. Kojdanów o 12 w. , o 1 w. od st. dr. żeL mosk. brzeskiej Fanipol poprzednio Tokarówka, o 3 mile od Mińska koleją. W. należał oddawna do dóbr alodyalnych radziwiłłowskich, a w polowie XVIII w. był w zastawie u Wańkowicza, wojskiego mińskiego ob. Pamiętniki Matuszewicza, t. I, str. 146; z kolei pod koniec wieku zeszłego zdaje się, że W. trzymali prawem zastawnem Bohdaszewscy, mający w Nowogródzkiem dobra Połuże i Wodkowicze. W 1820 r. Antoni Bohdaszewski, deputat wywodowy miński, okupił W. na własność od prokuratoryi masy radziwiłlowskiej, z funduszu małoletniej Stefanii, córki ostatniego ordynata nieświeskiego ks. Dominika Radziwilła, wraz z fol. i zaśc Pawełków, Bereża, Czeczyn, Lisowszczyzna, Komarowszczyzna, Pawlucie i Czeremsk, na miejscu którego później założono fol. Antosin. W 1838 r. synowiec Antoniego Ignacy Bohdaszewski, późniejszy marszałek pow. mińskiego, dokupił do W. od tejże masy radziwiłłowskiej zaśc Podsosenie, Choina, Siedliszcze, Plewaki, Konowodowicze, Hrad, Bakinowskie, Kule, Downary i KamiennyUhoł. Te trzy ostatnie zaśc zostały potem odprzedane przez marszałka Ignacego Dobkiewiczowi. Po Wiazyk Wiazyń Wiazowszczyzna Wiazowska Wiazowo Wiazucia Wiazy Wiazyczyn Wiazowsk Wiazowok Wiazynka Wiażewicze Wiażyce Wiażna Wiażno Wiażykańce Wiączyn Wiaczymin Wiażyszcze Wiażucie Wiazynka podziale pomiędzy synami Ignacego Janem, Ol gierdem, Stefanem i Ottonem, W. dostał się Ol gierdowi Bohdaszewskiemu wraz z trzema zaśc Komarowszczyzna, Pawlucie i Lisowszczyzna, z obszarem 739 dzies. pięknych i wybornych gruntów i łąk. Rezydencya i wszystkie budyn ki gospodarskie z muru wzniesione. Poprzednio wyrabiano w W, doskonale piwo w różnych ga tunkach i porter, obecnie założono fabrykę se rów na sposób holenderski. Gospodarstwo i ogrodnictwo dobre. Kościoł murow, filialny, fundacyi Ignacego Bohdaszewskiego i cerkiew filialna, p. wez. św. Trójcy, przez tegoż z muru wzniesiona. 5. W. , ob. Wiazowsk i Wiazynka. J. Krz. A. Jel. Wiazynka 1. przez lud zwana Wiazucią rzeka, w pow. wilejskim, lewy dopływ Wilii. Bierze początek na pograniczu pow. wilejskiego i gub. mińskiej, pod wsią Udrą, przepływa pod nazwą Udry, Udranki lub Udrzanki w kierunku pln. zach. pod wsiami Biesiady, Kucharzewszczyzna, Koleśnikowa, Garbusie, Udrą, Bachmetówka, Czerwiczyńce, poczem robi zwrot ku płn. przez Granicze, Wołoki na tej przestrzeni nosi nazwę Syczewki, łączy się z Ilią, przybie ra nazwę Wiazynki, niekiedy Rybczanki, oblewa Czechy, Semenowce, Łonę, Buczki, Berezowę, Wiazyń, Rybczyńce i powyżej wsi Pachomowa, prawie na wprost wsi Rabuń, ma ujście. Długa do połączenia z Ilia 40 w. , od połączenia do uj ścia około 18 w. płynie przeważnie miejscowo ścią błotnistą i lesistą. Ważna dla handlu drze wem. 2. W. al. Wiazonka, rzeczka, w pow. mińskim i wilejskim, lewy dopływ Gujki Hujki. Zaczyna się w płn. zach. stronie pow. mińskie go, w górzystej okolicy za wsią Szczuki gm. Zasław, płynie bystro na płd. zach. pod wś Li pienie, tu zasilona strumieniem Lipieniówką zwraca się bardziej na płn. zach. pod fol. Kryni ca młyn i wś Sieledczyki; za wsią Wieremiejki młyn wkracza w pow. wilejski, płynie koło wsi Powiazy i za wsią Wołki ma ujście naprze ciwko Radoszkowicz. Długa około 2 mil. 3. W. , rzeczka, w pow. mińskim, lewy dopływ Us sy, zaczyna się we wzgórzach pod zaśc. Ziaziulewo, płynie bystro na wschód koło wsi Czyki, Wiazynka, Czeczyn; od fol. Wiazyń zwraca się na południe ku wsiom Komarowszczyzna i Chomicze i pod fol. . Ussa ma ujście. Długa około 3 mil. Zasila się drobnemi strumieniami, wypływającemi z okolicznych wzgórzy. Obraca kilka młynów. J. Krz. A. Jel Wiazynka 1. folw. , pow. wilejski, w 1 okr. poL, o 21 w. od Wilejki, 1 dm. , 47 mk. 2. W. al. Wiazyń, folw. , pow. miński, w 1 okr. poL Raków o 9 w. , gdzie par. katol, . i st. pocz. , gm. Zasław, o 30 w. od Mińska. Dość dawna własność Zambrzyckich, 320 dzies. ; miejscowość wzgórzysta, dość leśna, grunta szczerkowogli niaste. 3. W. , wś nad rzką t. nazwy, pow. miński, w 1 okr. pol, gm, Samochwałowicze, o 31 w. od Mińska, ma 22 osad; grunta faliste, szczerkowe, żytnie, lasu mało w okolicy. A. Jel. Wiażewicze, wś, pow. słucki, w 2 okr. poL, gm. i par. praw. Kłeck o 4 w. , o 68 w. od Słucka, ma 33 osad; grunta urodzajne, miejscowość małoleśna. A. Jel. Wiażna, Wiazna, wś, w pow. bobrujskim, w 2 okr. poL paryckim, gm. Czernin, o 61 w. od Bobrujska, ma 25 osad. A. Jel. Wiażno, Wieżno, sioło i dobra, pow. prużański, w 3 okr. pol, gm. Horodeczna, o 34 w. od Prużany. Sioło ma 117 dzies. ziemi cerkiewnej 39 łąk i pastw. , 8 lasu, 15 nieuż. , dobra zaś 386 dzies. ziemi dworskiej 80 łąk i pastw. , 103 lasu, 51 nieuż. ; własność Zajkowskich. Wiażucie, wś nad rzką Weremiejką, pow. wilejski, w 1 okr. pol, gm. Lebiedziewo o 12 w. , okr. wiejski Skoworodki, o 36 w. od Wilejki, przy b. drodze poczt. z Wilna do Mińska, ma 11 dm. , 125 mk. prawosł. w 1865 r. 53 dusz rewiz. ; należy do dóbr Markowo, Plewaków. Wiażyce, ob. Wiażyszcze, Wiażykańce, wś, pow. oszmiański, w 3 okr. poL, gm. Dziewieniszki o 80 w. , okr. wiejski Girdziuny, o 35 w. od Oszmiany, 9 dm. , 67 mk. katol. w 1865 r. 31 dusz rewiz. ; należy do dóbr Kazimierzewo, Umiastowskich. Wiażyszcze 1. Wiażyce, wś u zbiegu rz. Sławeczny z Prypecią, pow. rzeczycki, w 2 okr. poL jurewickim, gm. Narowia, o 136 w. od Rzeczycy, ma 20 osad. Miejscowość poleska, łąki wyborne, rybołówstwo znaczne. 2. W, ., wś nad Dźwiną, pow. lepelski, między Ułą a Witebskiem, o 47 w. od Witebska. Posiada cerkiew paraf. , pod wez. Przemienienia Pańskiego; prom. Folw. , własność Skiwskich, 314 dzies. Na mocy traktatu 1772 r. w W. schodziła się granica między Rzplitą a Rossyą. Pod W. Dźwina wkracza w granice gub. witebskiej, płynąc poprzednio jej pograniczem. Poniżej wsi znajduje się na rzece wielka mielizna. Wspomniana już w XVII w. jako przystań. Wiaczymin, teź Wiączenin Polski i Niemiecki, w XVI w. Wiaczemin, wś i kol. , pow. gostyński, gm. Czermno, par. rz. kat. Troszyn, ewan. Gombin. W. Polski ma 35 dm. , 263 mk. ewang. ; W. Niemiecki 19 dm. , 263 mk. ewang. W r. 1827 W. PoL miał 17 dm. , 117 mk. ; W. Niem. 22 dm. , 221 mk. Dom modlitwy ewang. i szkoła. W. Polski ma 250 morg. żyznej ziemi w połowie łąki, z pokładem torfu na 6 do 8 stóp grubym; W. Niem. ma 521 morg. ziemi pszennej w połowie łąki lądowe. Przy domach sady owocowe. Plantacye wierzb. Ludność trudni się rolnictwem, hodowlą bydła i wyrobem sera holenderskiego. W 1590 r. płacono ztąd od 5 1 2 łana, Wiączyn Dolny. Górny i Nowy w XVI w. Vyaczenye majus i minus, kol. i os. leśna, pow. łódzki, gm. Nowosolna, par. Mileszki. Posiada tar tał parowy o sile 40 koni własność Karola Szejblera. W. Dolny ma 9 dm. , 117 mk. , 161 morg. wlośc; W. Górny 41 dm. , 381 mk. , 600 morg. ; W. Nowy 8 dm. , 104 mk. , 196 morg. ; W. , tartak i 2 os. leś. ,. 5 dm. , 20 mk. , 1033 morg lasu dwor. W 1827 r. W. Dolny miał 9 dm. , 72 mk. ; W. Górny 10 dm. , 337 mk. a W Nowy 9 dm. , 108 mk. Na początku XVI w. wś królewska W. wielki i mały należała do par. Mieleszki. Dziesięciny z łanów kmiecych w obu częściach pobierał pleban w Kazimierzu, zaś od kmieci osadzonych na rolach folw. w W. małym i z folw. pleban w Mieszkach, któremu kmiecie za kolędę dają po 2 kor. owsa Łaski, L. B. , II, 380, 384. Według reg. pob. pow. brzezińskiego z r. 1576 wś królewska W. , należąca do sukcesorów Liasockiego, miała 8 1 2 łan. , 1 zagr. , 3 karczmy, 6 rzem. , 24 osad. W. Minor miał 10 lan. , 2 zag. , 4 karczmy, 4 rzem. , 24 osad. Pawiński, Wielkop. , U, 88. W r. 1770 wś W. Leśny i Polny zostaje w dzierżawie Stanisława Zebrzydowskiego z małżonką. Płacą oni kwarty zł. 306 gr. 8. W r. 1773 sejm nadał dobra Kiełczygłów w pow. wieluńskim i W. w dzierżawę na lat 50 Janowi Melińskiemu. Br. Ch. Wiąg, niem. Jungen, wś nad szoszą między Świeciem a Nowem, niedaleko Wisły, pow. świecki, st. p. i par. kat. Świecie; 1148 ha 813 roli orn. , 77 łąk, 26 lasu; 1885 r. 63 dm. , 115 dym. , 552 mk. , 134 kat. , 414 ew. , 4 żyd. Szkoła 2klas. symultanna w miejscu. Wś istniała już w pierwszej połowie XIV w. , bo w przywileju Świecia z r. 1338 przy oznaczeniu granic wspomniana droga do Wiąga Ibinscher Weg. Krzyżackie rejestry czynszowe z początku XV w. opiewają wś Wiąg Ybing ma 51 włók, z tych sołtys 3 wolne, od reszty dają po 12 korcy zboża i 5 skojców. R. 1415 czynszował tutejszy karczmarz 5 wiardunków. Przez W. prowadził już od dawna ważny trakt z Drzycimia do Sartawic, Stwolna i Grudziądza. R. 1434 daje komtur świecki włościanom tutejszym den von Ewigen 28 korcy zboża pożycznym sposobem ob. Wegner, Ein pom. Herzogthum, II, 429. Według lustr. z r. 1565 było tu 51 włók, między niemi 3 sołeckie wolne; na 48 wł. siedziało 19 włościan, z których każdy na św. Marcin płacił 8 gr. 6 fen. czyli razem 20 grzyw. ; oprócz tego 12 wiertli żyta od włóki, razem 9 łasztów i 36 kor. Bań tę płacili do folw. w Stwolnie, gdzie i tłokę czynili. Dwaj karczmarze bez roh płacili za wyszynek piwa 1 grz. ; 10 małych ogrodników było także do tłoki zobowiązanych. Łąk było brak, tak samo drzewa, lecz hr. Czapski na Sartawicach dawał im paszę za 6 grz. rocznie. W. należał wówczas do ststwa świeckiego. R. 1649 było tu 18 gburów, dających mesznego prob. w Świeciu 12 kor. żyta świeckiej miary. E. 1635 nadaje król sołectwo radnenemu Winc. Piaseckiemu i jego potomkom na prawie pruskiem. Przywilej ten potwierdza jego synom król Kazimierz r. 1660, a Michał r. 1670 małżonkom Tomalińskim, jako spadkobiercom. Przez wojnę szwedzką wś tak ucierpiała, źe r. 1668 tylko 240 morgów było pod pługiem, a mieszkańców r. 1676 tylko 144. Wizyta Szaniawskiego z r. 1717 pisze Wiąg villa cmethonalis habet mansos 51; a quolibet solvit quartam partem modii et gros. 6 ob. str. 268. Według taryfy na symplę z r. 1717 płaciły W. i Piaski 11 zł. 11 gr. ob. Cod. Belnensis w Pelphnie, str. 88. R. 1773 było tu na 51 włók. chełm. 64 dym. i 281 mk. ewang. , między nimi 1 wolny sołtys, 1 leman, 20 gburów, 20 ogrod. , 3 rzemieśln. , 1 proceder prowadzący i 1 nauczyciel. Stan bydła był koni 85, wołów 55, krów 75, jałowic 6, owiec 181, świń 32; wysiew pszenicy 45 korcy, żyta 214, jęczm. 173, grochu 21, lnu 6; siana zebrano fur 89 ob. Zeitsch, d. Westpr. Gesch. Ver. , 1886, str. 363 i 221. Wiągskie Piaski, niem. Jungensand, wś, pow. świecki, st. p. Sartawice, par. kat. Świe cie; 55 ha 13 roh orn. , 2 łąk; 1885 r. 32 dm. , 50 dym. , 231 mk. , 22 kat. , 208 ew. , 1 dyssyd. W 1789 r. 4 dym. ob. Topogr. Goldbecka, str. 84. Kś. Fr. Wiązewo 1. część dóbr Pułwiesk Wielki, w pow. rypińskim. W r. 1827 było 3 dm. , 13 mk. 2. W. , ob. Wiązówka, Wiązki, lasy błotniste niegdyś, w pow. bukowskim, między Sworzycami a Holendrami Białemi, na płn. zachód od Grodziska. Wiązowa al. Wiązowo, kol. nad rz. Wartą, pow. koniński, gm. Gosławice, par. Lichen, odl. od Konina w. 24, ma 3 dm. , 15 mk. , 147 osad, 463 morg. Są to widocznie drobne cząstki, należące do włościan mieszkających w Gosławicach i innych wsiach przyległych. Wiązowa, wś, pow. żółkiewski, 7 klm. na płn. od Żółkwi sądu pow. , st. kol. i urz. poczt. . Na płn. leży Kulawa, na płn. wsch. i wsch. Turzynka, na płd. Błyszczywody i Żółkiew, na zach. Żółkiew i Zameczek. Środkiem obszaru płynie Świnia i tworzy w obrębie wsi staw. Wzniesienie dosięga 228 mt. na płn. zach. Własn. więk. ma roli orn. 244, łąk i ogr. 89, pastw. 76, łasu 597 mr. ; wł. mn. roli orn. 712, łak i ogr. 379, pastw. 151, łasu 7 morg. W r. 1880 było 146 dm. , 776 mk. w gm. , 9 dm. , 63 mk. na obsz. dwors. 749 gr. kat. , 72 rz. kat. , 14 izr. , 4 innych wyzn. ; 719 Rus. , 106 PoL, 14 Niem. . Par. rz. kat. w Żółkwi, gr. kat. w Zameczku. We wsi jes cerkiew i szkoła lklas. Wiązowa Wola al. Więzowa Wola, ob. Wola Wiązowa. Wiązowe al. Wiązowice, jezioro śród lasów dawnej puszczy augustowskiej, w leśnictwie Hańcza, w pobliżu kanału, na płn. od jez. Szlamy w pow. sejneńskim. Ma 10 morg. obszaru. Wiązówek, Wiazowok, mczko przy ujściu Wiąg Wiągskie Piaski Wiązewo Wiązki Wiązowa Wola Wiązowe Wiązówek Wiąg rzki Świnarki do rz. Olszany, pow. czerkaski, w 3 okr. pol, gm. Wiązówek, o 68 w. od Czerkas, ma 6934 mk. Według Pochilewicza w 1863 było 4333 mk. prawosł. , 30 kat. , 238 żydów. Posiada dwie cerkwie Pokrowską i Uspieńską; , obie z drzewa. Pierwsza z nich, wzniesiona w r. 1843, na miejsce dawnej, zbudowanej w 1743 r. , uposażona jest 86 dzies. ziemi; Uspieńska zaś cerkiew, dziś istniejąca, była wzniesioną, w 1771 r. Była ona zbudowana na posadzie dawnej cerkwi, jak to widać z wizytacyi dziekana śmilańskiego, w której powiedziano, źe taż dawna cerkiew Uspieńska dźwignioną. była jeszcze w 1727 r. , obok starej i źe parochem jej był Stefan Mużyłowski, wyświęcony na kapłana 1735, przez Rafała Zaborowskiego. Wś nazwaną, została od rosnących wiązów, które na tem miejscu zastali lustratorowie, wysłani z ramienia hetmana Stanisł. Koniecpolskiego, w r. 1633 nabywcy Mlijowszczyzny i Żabotyna. Od tego też czasu miejsce to już zasiedlone wchodziło w skład dóbr radywonowskich czyli żabotyńskich, i wraz z niemi odmieniało właścicieli. Miejscowe podanie głosi, że W. przed ruiną, był miastem, w którem było aż 8 cerkwi, i źe pustował lat 40 po szwedzkim zhonie. Jednakże to podanie zdaje się grzeszyć przesadą. . W. bowiem nie mógł pustować przez lat 40, ile źe już w 1727 r. Uspieńska cerkiew była tu zbudowaną. . W r. 1741 liczono tu już 97 chałup. W czasie Koliszczyzny tak zw. zatiazce ciągnąc przez W. , rozgłaszali fałszywe wieści dla podburzenia ludu. Stefan Witwicki, dziekan śmilański, paroch w W. , zasłyszawszy, źe hajdamacy w Żabotynie zamordowali miejscowego gubernatora Stępkowskiego, wyjechał na Polesie, gdzie aż do uśmierzenia buntu pozostał. W tymże czasie parochem cerkwi Uśpieńskiej był kś. Roman Wigura. Akta podają, dużo hajdamaków rodem z W. Znany był rodem z tego miejsca hajdamaka Pustowojtenko. W 1787 r. kś. Fr. Ksawery Lubomirski sprzedał całą. Śmilańszczyznę kś. Grzegorzowi Potemkinowi, po którego śmierci wzięła w spadku Orłowiec, W. i inne ks. Jusupowa. Od tej w 1808 r. nabył te dobra hr. Seweryn Potocki; synem tegoż był hr. Leon, po którego śmierci odziedziczyły klucz orłowiecki wraz z W. dwie jego córki pierwsza 1mo Toto za hr. Lanckorońskim, 2do za hr. Vitzthumem, znanym dyplomatą. ; druga za Andrzejem hr. z Wielkich Kończyc Mniszchem, przed niedawnym czasem dziedzicem Wiszniowca na Wołyniu. Gmina W. składa się z 4 okręgów starostw wiejskich, obejmuje 4 miejscowości mka W. i Burty, mające 2157 dm. , 10892 mk. , 12938 dzies. ziemi 5369 włośc, 7387 dwors. , 156 cerkiewnej. Edw. Rulikowski, Wiązowica, Wiazowica, wś nad rzką. t. naz, , pow. lipowiecki, w 2 okr. pol, gm. Iwańki, par. prawosł. Żorniszcze o 2 w. , o 22 w. od Lipowca, ma 205 mk. Podług Pochilewicza w 1863 r. było 187 dm. , 365 dzies. ; właścicielem byl Jakub Bartoszewicki. Wiązowiec, ob. Wiazowiec i Więzowiec, Wiazówka, w spisie z r. 1827 Wiązewo, kol. , pow. płocki, gm. Rembowo, par. Wyszogród, odl. 41 w. od Płocka, ma 9 dm. , 85 mk. , 423 morg. Młyn wodny nad rzką. b. n. W 1827 r. było 7 dm. , 77 mk. Wiazówka, ob. Wiazówka. Wiązowna 1. wś, folw. i dobra nad rzką. Mienią, pow. nowomiński, gm. i par. Wiązowna, leży przy linii dr. źel. nadwiślańskiej, o 10 w. od Wawra ku Otwockowi, odl. 21 w. od Mińska. Posiada kościół par. murowany, szkolę początko wą, młyn wodny, 352 mk. , 4590 morg. dwors. , 261 mr. włośc. W 1827 r. było 30 dm. , 115 mk. Bobra W. miały w r. 1870 obszaru mr, 7107, następnie zostały rozparcelowane pomię dzy częściowych nabywców. Bo dóbr powyż szych należały poprzednio wsi wś W. os. 9, mr. 246; wś Białka os. 2, mr. 51; wś Izabelka os. 9, mr. 206; wś Rzeczyca os. 8, mr. 240; wś Mlądż os. 22, mr. 811; wś Boryszów os. 10, mr. 279; wś Horoszka Goraszka os. 11, mr. 160; wś Majdan os. 19, mr. 432; wś Domanówek os. 4, mr. 2; wś Jarosław os. 4, mr. 80; wś Annopol os. 3, mr. 128; wś Michałówek os. 11, mr. 226; wś Emmów os. 14, mr. 273; wś Zamlądz os 2, mr. 59; wś Aleksandrów os. 40, mr. 886. We dług reg. pob. pow. warszawskiego z r. 1580 we wsi Wiązowna, w par. Zerzeń, Radzimiński miał łan. 7 i łan sołtysi; Konikiewicz młyn o 2 kołach i 3 koła folusza Pawiński, Mazowsze, 251. Kościół i parafią erygował 1597 Woj ciech Radzimiński, dziedzic. Obecny, murowany, pochodzi z r. 1788. W. par. , dek. nowomiński dawniej siennicki, 2477 dusz. W. gmina nale ży do sądu gm. okr. III w Gliniance, st. p. i st. dr. żel. w Otwocku, posiada 21688 morg. obsza ru, 5922 mk. 6 praw. , 811 prot. , 770 żyd. . W gminie są dwie szkoły początkowe. 2. W. pow. nowomiński, ob. Rutka 3. . W. , mylnie, za Więzownica, ob. Strzegom, Br. Ch. Wiązownia 1. rzeczka, lewy dopł. Rudni cy, która wpada do Prosny, powstaje między Tokarzowem i Wygodą, o 6 klm. na wsch. płd. od Ostrzeszowa, płynie od zachodu ku wschodowi; oblewa Tokarzów i Domicelę; obraca młyn Kozakiem zwany; tworzy dwa stawy i wchodzi pod Krzywizną do trzeciego, który spływa do Rudnicy; długość biegu 4 klm. 2. W, , miejsco wość leśna, na Tokarzowie, w pow. ostrzeszow skim. E. Cal. Wiązownica 1. al. Jazownica, rzeczka, lewy dopływ Radomki, wypływa z błot między Sieklukami, Gozdem i Kadłubkiem, na linii wododziału Pilicy i Radomki, w pow. radomskim, płynie w kierunku płd. przez Nową Wolę i Jedlankę i pod Jedlińskiem łączy się z Radomką. 2. W. ., Wiązowica Wiązownica Wiązownia Wiązowna Wiazówka Wiązowiec Wiązowiec Wiązownica Wiązownica nazwa dawana niekiedy górnemu biegowi rz, Koprzywianki, nad którą leży wś. Wiązownica. Wiązownica 1. al. Więzownica, w dok. z r. 1287 Wezovnice que nunc ostrów dicitur w XV w. Wyazownica, 1587 Wwzownicza, wś, folw. i młyn nad rzką. Koprzywianką. zwaną; teź w XV w. Wiązownica, pow. sandomierski, gm. Osiek, par. Wiązownica, leży o 32 w. na zach. zach. płd. od Sandomierza, a 7 w. na płn. zach. od Osieka, posiada kościół par. murowany, 123 dm. , 878 mk. , gorzelnia, 360 morg. dwors. , 1431 mr. wlośc. Odrębny folw. ma 92 morg. , folw. rząd. 96 morg. i os. młyn 28 morg. W r. 1827 było 88 dm. , 483 mk. ; wś nazwana Więzowni ca. Wymieniona w liczbie wsi nadanych klasz torowi w Zawichoście r. 1257 Wezounice que nunc Ostrow dicitur Kod. Małop, I, 53, 70. Długosz podaje, źe wieś ta niewiadomo kiedy i w jaki sposób utraconą została przez klasztor L. B. , I, 318. W polowie XV w. W. , wś kró lewska, w pobliżu Koprzywnicy i Osiecka poło żona, ma kościół paraf. drewniany, p. w. św. Mi chała Archan. We wsi było 45 lan. km. , 2 karczmy, zagrodnik, sołtystwa; z tych ról dziesięeinc dawano w polowie biskupowi krakow. , w drugiej polowie kościołowi w Koniemłotach. Jedno sołtystwo dawało kościołowi w Wiązowni cy. Proboszcz ma role i prawo karczowania la su, o ile będzie chciał, do samej granicy. Posia da teź na Kukadle rolę z lasem. Ma też Kokoszkową rolę z lasem aż do granicy wsi Sucha, tudzież łąkę z lasem zwanym Zapusta olszowa, aż do rzeki Wiązownicy. Nad rzeka stały dwa młyny królewski z łanem ziemi, dający dziesięci nę biskupowi, i sołtysi, dający plebanowi Dłu gosz, L. B. , II, 32, 55. W r. 1578 wś królew ska Wiezownicza ma 34 osad, 35 lan. , 1 cha łup. , 4 ubogich komor. , 2 rzem. Pawiński, Ma łop. , 170. Kościół paraf. erekcyi nieznanej z XLV w. . Obecny, murowany, wzniesiony zo stał na gruncie należącym do os. Dzięki. Do pa rafii należy filia w Strzegomiu. W. par. , dek. sandomierski dawniej staszowski, 2899 dusz. 2. W. , wś, pow. szczuczyński, gm, Radziłów, par. Słucz. W 1827 r. było 8 dm. , 49 mk. We dług reg. pob. pow. wiznowąsoskiego z r. 1577 wś Wiązownica, w par. Słucz, miała 3 1 2 łan. Pawiński, Mazowsze, 364. Br. Ch. Wiązownica, wś, pow. jarosławski, na praw. brzegu Sanu, przy gościńcu z Jarosławia 10 klm. do Sieniawy, ma paraf, rz. kat. i gr. kat. i szkolę ludową. Gmina liczy 206 dm. i 1081 mk. , 840 rz. kat. , 228 gr. kat. i 13 izrael. Obszar więk. pos. Jerzego ks. Czartoryskiego 5 dm. i 17 mk. , 13 rz. kat. i 4 gr. kat. Gleba glinkowata, dobrze nawodniona. Pos. więk. wynosi 414 mr. roli, 19 mr. łąk, 31 mr. ogr. , 19 mr. pastw. , 62 mr. łasu, 22 mr. nieuż. i 4 mr. 303 sąż. parcel budowl. ; pos. mn. 1211 mr. roli, 140 mr. Iak i ogr. , 258 mr. pastw. i 15 lasu. Piękny pałac właścicieli. W XVI w. zbudowali podobno w W. kaplicę mieszczanie jarosławscy, chroniący się tu przed zarazą. W jej miejsce około r. 1720 wystawiono ze składek, staraniem Walentego Szymanowskiego, tenutaryusza Nielipkowic nowy kościół, a ks. Janusz Alek. Sanguszko nadał grunta na utrzymanie kapelana. W 1754 utworzył tu bisk. przem. Wacław Sierakowski kapelanię, jako filią parafii jarosławiskiej. W 1884 spłonął kościół, poczem kilka lat odprawiano nabożeństwo w cerkwi gr. kat. Cerkiew parf. jest murowana. Należy do dyec. przemyskiej, dek. jarosławskiego, obejmuje Szówsko, Wolę Szulańską, Kąt Szulański, Piwodę i Nielipkowce. Uposażenie proboszcza gr. kat. składa się w Wiązownicy i Nielipkowcach z 67 mr. 1381 sąż. roli, 4 mr. 1437 sąż. łąk i 2 mr. pastw. W. graniczy na pld. z Szowskiem i Piwodą, na pln. z Nielipkowicami. Na pln. wschód rozciąga się bór sosnowy. Okolica równa, wzn, 181 mt. npm. Wiązowo 1. ob. Więzowo, 2. W. , ob. Wiązowa. Wibcze, potok, wypływa w Siedliskach, w pow. nadworniańskim, z wielkich lasów, płynie na pln. i na obszarze Mołodyłowa łączy się z pot. Chorosną, poczem z praw. brzegu wpada do pot. Bobrówki na obszarze Hołoskowa. Długośó biegu 7 klm. Mapa woj. , 11, XXXII. St. M. Wibcienka Stojanów, szczyt górski, ob. Stojanów. Wibczyna 1. szczyt 1091 mt. w Karpatach bukowińskich, w grzbiecie ciągnącym się od Krasnego Diłu w kierunku płn. wsch. ; u stóp jej wypływa potok Ruska, lewy dopł. Suczawy, a z drugiej strony pot. b. n. , uchodzący do Pu. tilli. W. leży pod 42 55 wsch. dl. , a 47 57 płn. szer. Mapa wojs. , 14, XXXII. 2. W. , las we wsi Żabie ob. t. X, 744. 3. W. Kosteliwka, szczyt 1112 mt. na Bukowinie, występuje z grzbietu pomiędzy Tenosulem, praw. dopł. Su czawy, a samą rz. Suczawą, pod 42 55 wsch. dług. , a 47 53 pln. szer. Mapa wojs. 14, XXXII. St. M. Wibczynka 1. wzgórze, z grzbietem wy suniętym ku płd. , ku ujściu Czeremoszu Białego do Czeremoszu, w Beskidzie wsch. , we wsi Uścieryki, w pow. kosowskim Mapa wojs. , 13, XXXII. 2. W, , obszar na Bukowinie, położony na grzbie cie ciągnącym się od szczytu Płoska 1132 mt. ku pln. , gdzie grzbiet opada do 982 mt. , a na stępnie łączy się z długim grzbietem, zw. Kras ny Dił. Stoki wzgórzy opadają ku rz. Suczawie Mapa wojs. , 14, XXXII. St. M. Wibingen, dobra prywat. , w okr. i pow. hazenpockim, par. amboteńska Kurlandya. Wiborna, niem. Bierbrunn, wś, w hr. spiskiem, u podnóża szczytu tatrzańskiego, wzn. 1177 mt. ; kościół katol. filial. , ewan. paraf. , młyn wodny, płóciennictwo, zdrój szczawiowy, 499 mk. Wiborna Wibingen Wibczynka Wibczyna Wibcienka Wibcze Wichalów Wibraki, wś, pow. telszewski, w 2 okr. pol, gm. Masiady; wlośc. Gurowscy mają; tu 30 dzies. Wibsch niem. , ob. Wypcz. Wić, rzeczka, dopływ rzeczki Jesi, w pow. maryampolskim, uchodzi pod Rynkunami. Wić, rzeka, w pow. rzeczyckim, lewy dopływ Prypeci, zaczyna się w moczarach w okolicy po między wsiami Glinna, Makanowicze i Chobno, płynie w kierunku południowym lesistemi bagna mi koło wsi Muczyżyr, Chojno, Zahale młyn na rozlewie, Gnojewo, Borysowszczyzna, o 4 w. po za którą oddziela lewe ramię pod nazwą Staw i połączywszy oba ramiona pod wsią Tulgowicze Tułhowicze, młyn na rozlewie, ma ujście poniżej do odnóg Prypeci. Długość biegu przeszło 6 mil. Z prawej strony, oprócz kilku bezimiennych strug, zasila się Sudziłówką, Tobolem i Chobenką. W ostatnich czasach W. została skanalizowana przez gener. Żylińskiego i osuszone jej wybrze ża wydają obfite trawy. A. Jel. Wica, rzeczka, w pow. prużańskim, w połączeniu z Muchą tworzy rzkę Prużanę. Wićba al. Wit ba, mylnie Widźba, rzeczka, w pow. witebskim, prawy dopływ Dźwiny. Bierze początek ze wzgórzy, ciągnących się we wschodniej części powiatu, w pobliżu folw. Banino, płynie początkowo ku płn. , następnie na zachód, śród brzegów pierwotnie niskich, w końcu urwistych i przy ujściu dzieli mto Witebsk na dwie części. W dolnym biegu obraca dwa młyny. W Witebsku znajduje się na niej most, na kamiennych arkadach, zwany Krasnym. Od lewego brzegu przybiera rzkę Hornówkę. Wicbuniszki, okol szlach. , pow. trocki, w 3 okr. poL, 33 w. od Trok, 6 dm. , 71 mk. katol. Wice 1. pow. maryampolski, ob. Bobikły. 2. W. , ob. Wicie, Wicentów 1. al. Wincentów, wś i folw. , pow. łaski, gm. Dąbrowa Rusiecka, par. Rusiec. Wś ma 3 dm. , 43 mk. , 32 morg. ; folw. 4 dm. , 55 mk. , 300 morg. 2. W, . kol. , pow. łaski, gm. Chociw, par. Restarzów; kol. ma 9 dm. , 74 mk. , 85 morg. ; os. karcz. 1 dm. , 5 mk. , 1 morg. 3. W. , kol. , pow. łęczycki, gm. Tkaczew, pat. Łę czyca odl. 6 1 2 w. , ma 10 dm. , 74 mk. 4. W. , pow. kielecki, gm. i par. Piekoszów. 5. W. , folw. , pow. włoszczowski, gm. Secemin, par. Czarnca. W 1827 r. 4 dm. , 11 mk. 6. W. , folw. , pow. sandomierski, gm. i par. Obrazów, odl. od Sandomierza 13 w. , 1 dm. , 149 morg. 7. W. , ob. Wincentów. Br. Ch. Wicentowo 1. folw. i wś, pow. nieszawski, gm. Straszewo, par. Koneck, ma 64 mk. , 317 morg. dwors. , 18 mr. włośc. 2. W. , folw. , pow. ciechanowski, gm. Opinogóra, par. Ciechanów odl. 6 w. , 1 dm. , 3. mk. , 93 morg. 3. W. , folw. , pow. mławski, gm. Dębsk, par. Szydłowo, odl. 10 w. od Mławy, 1 dm. , 4 mk. , 30 mrg. 4. W. , ob. Wincentowo, Wicha, os. młyn, nad rzką Szadkówką, pow. sieradzki, gm. i par. Zadzim, odl. od Sieradza 24 w. , 1 dm. , 6 mk. Wichalów, w spisie z r. 1827 Wichałów, ob. Wychalów. Wichelsdorf al Wuchelsdurf, 1240 Uechlic, 1283 Weychelsdorph, dobra i wś, pow. szprotowski, par. ew. i kat. Szprotawa, W r. 1885 dobra miały 1059 ha, 10 dm. , 78 mk. 12 kat. ; wś 215 ha, 66 dm. , 383 mk. 18 katol. , szkoła ewang. WicherkiMurawy, pow. ciechanowski, ob. Murawy 5. . Wichernik, kol. , pow. wieluński, gm. i par. Mokrsko, odl, od Wielunia 14 w. , ma 27 dm. , 295 mk. Powstała w nowszych czasach zapewne, na obszarze dóbr Mokrsko. Wicherów, wś, w dok. z r. 1507, ob. Rożów t. IX, 870. Wichertów, folw. , donacya, pow. turecki, gm. Wichertów, par. Boleszczyn, odl. od Turka 10 w. Folw. ma 8 dm. , 138 mk. ; os. 1 dm. , 10 mk. W r. 1827 było 6 dm. , 60 mk. Folw. ten powstał w nowszych czasach. Dobra W. , oddzielone od dóbr rządowych Turek, nadane zostały prawem majoratu generałowi Dymitrowi Szulgin w r, 1838. W skład dóbr wchodziły folw. W. , Smólsko, Boleszczyn, Cisów i Przykona; młyny Groblica, Studziany, Zabrodnie i Kałuźny, z obszarem 2290 morg. i 1336 mr. lasu. Do dóbr należały też wsi włośc wś Smólsk os. 42, mr. 996; Boleszczyn os. 39, mr. 938; Cisów os. 47, mr. 1452; Przykona os. 42, mr. 871; Ewinów os. 21, mr. 302; Dmitrów os. 5, mr. 70. W. gmina, należy do sądu gm. okr. II w Uniejowie, st. p. w Turku, urząd gm. w Slomowie gornym. Gmina ma 11785 morg. obszaru i 4761 mk. Śród stałej ludności jest 141 prot. i 37 żyd. Br. Ch. Wichin, szczyt 1474 mt. w Beskidzie wschod. , na granicy Galicyi i Węgier, stanowi gniazdo, z którego wysuwają się grzbiety w kierunku z płn. zach. ku płd. wsch. i z płn. na płd. Należy do działu Czarnohory, na granicy Żabiego, w pow. kossowskim Mapa wojs. , 13, XXXI. Wichłacz, os. , pow. koniński, gm. Golina, par. Kawnice, 1 dm. , 5 mk. Wichnia, u Teodorowicza Wichol, wś nad rz. Trościanicą, pow. żytomierski, gm. Chwasowa, par. prawosł. Sielec o 10 w. , na pograniczu od pow. radomyskiego. Grunta składa gnejs i czerwony granit. Wichny, ob. Wychny. Wichodna, Vychodna, wś, w hr. liptowskiem, kościół katol. filialny, ewang. paraf. Chów owiec, wyrób sera i bryndzy; 1724 mk. Wichol, ob. Wichnia. Wichołka, rzeczka, w pow. suraskim gub. czernihowskiej, dopływ Ipuci. Wlcborowo, w XVI w. Wichrowo Wielkie i Małe, wś i folw. , pow. płoński, gm. Naruszewo, Wibraki Wibraki Wibsch Wica Wicbuniszki Wice Wicentów Wicentowo Wicha Wichelsdorf Wicherki Wichernik Wicherów Wichertów Wichin Wichłacz Wichnia Wichny Wichodna Wichol Wichołka Wichry Wichty Wichulec Wichrza Wichorze Wichówka Wichowo Wichowy Wichradz Wichrów Wichrowa Wichrowice par. Radzymin, odl. 5 w. od Płońska, ma 8 dm. , 134 mk. W 1827 r. było 9 dm. , 72 mk. W r. 1872 folw. W. rozl. mr. 444 gr. orn. i ogr. mr. 345, łąk mr. 16, pastw. mr. 30, wody mr. 3, lasu mr. 41, nieuż. mr. 9; bud. drew. 6. Wś W. os. 10, mr. 75. Według reg. pob. pow. Sąchockicgo z r. 1567 wś Wichrowo Wielkie, w par. Radzymin, miała 1 1 8 włoki; W. Małe dwie części po 1 2 włoki, 5 ogr. Pawiński, Mazowsze, 351. Wichorze, niem. Wichorsee, Weichorn, 1550 Weychhorn, dobra ryc, pow. chełmiński, st. poczt. M. Czyste, st. kol. Stolno o 2 Hm. , par. katol. W. Czyste; 1826, 32 ha. W r. 1885 było 18 dm. , 47 dym. , 292 mk. , 215 kat. , 77 ew. ; gorzelnia parowa, owczarnia zarodowa. Dobra te posiada rodzina niem. Loga już w r. 1788. W dok. zachodzą pod r. 1376. Za czasów krzyżackich należy do komturstwa papowskiego. Wizyta Strzesza z r. 1667 72 pisze Villa Wichorzin Generosae d. Konarzin Koricka Succam. Culmen. , cmethones; curia unum coretum siliginis et totidem avenae str. 93. Kś. Fr. Wichówka, rzeczka, w gub. mohylewskiej, prawy dopływ rz. Ipuci. Par. Wichołka. Wichówka 349 mt. , szczyt w pln. strome Mart 15 płn. szer. , a 42 16 wsch. dług. , należy do ostatnich wzniesień Podola, które wysunęły się z płn. ku Dniestrowi, pomiędzy doliną Gniłej Lipy a Swirza Mapa wojs. , 9, XXXI. St. M Wichowo, wś i folw. , pow. lipnowski, gm. Szpital, par. Chełmica, odl. 10 w. od Lipna, ma 32 dm. , 376 mk. , 782 morg. 60 nieuż. . W r. 1827 było 11 dm. , 102 mk. Eolw. należy do dóbr Chełmica. Wichowy, niem. Weicha, wś na Łużycach. Wichradz, w r. 1576 Wiachracz, folw. i os. , pow. grójecki, gm. Lechanice, par. Warka, odl. 18 w. od Grójca. Posiada szkolę początkową. W spisie z r. 1827 Wichruda, 27 dm. , 188 mk. Folw. W. w r. 1876 oddzielony został od dóbr Warka, rozl. mr. 433 gr. orn. i ogr. mr. 393, łąk mr. 30, nieuż. mr. 10; bud, mur. 4, drew. 11; płodozm. 4 i 11pol. Według reg. pob. pow. wareckiego z r. 1576 wś W. , w par. Warka, miała łan. 10 Pawiński, Mazowsze, 239. W r. 1665 wchodzi w skład dóbr ststwa warszaw skiego. Br. Ch. Wichrów, kol. , pow. łęczycki, gm. Tkaczew, par. Łęczyca odl. 4 w. , ma 36 dm. , 234 mk. Wchodziła w skład dóbr rządowych Krzepocin. W 1827 r. było 22 dm. , 150 mk. Według Łas kiego Lib. Ben. , II, 349 Wychrow quondam villa stała pustkami. Według reg. pob. pow. łęczyckiego z r. 1576 wś W. , należąca do ko ścioła łęczyckiego, miała 6 lan. , prócz łanu soł tysiego, folw. i karczmę pustą Pawiński, Wielk. , U, 53. Br. Ch. Wichrów, Wichrau, dobra i wś, pow. olesiński, par. kat. Bocionowice Botzanowitz, ew. Biskupice. W r. 1885 dobra miały 458 ha, 2 dm. , 48 mk. 11 ew. ; wś 506 ha, 79 dm. , 544 mk. 6 ew. , szkoła katol. Wichrowa, niem. Wicherau, rzeczka na Warmii, lewy dopływ Świni, uchodzącej z lew. brzegu do Ilmy, praw. dopł. , Węgorapy lew. dopł. Pregoły. Wichrowice 1. wś i folw. , pow. włocławski, gm. i par. Śmiłowice, odl. 16 w. od Włocławka. W 1827 r. było 16 dm. , 138 mk. W r. 1880 folw. W. rozl. mr. 803 gr. orn. i ogr. mr. 751, łąk mr. 18, lasu mr. 6, nieuż. mr. 28; bud. mur. 9, z drzewa 6; płodozm. 13pol. Wś W. os 19, mr. 27. Gerhard, bisk. kujawski, oświadcza w dok. z r. 1317, iż wsi biskupie Osno, Osencze Osięciny, Wychrovity i Rudnicy łączy w jedną całość pod nazwą Osno i nadaje Ol brachtowi quondam Strobiry, nostro de Raczens Sculteto, dla osadzenia na prawie magd. Kod. dypl. poL, II, 208. Według reg. pob, pow. brzeskiego z r. 1557 wś W. miała 12 łan. , 6 zagr. , 3 kom. , 1 vag. Pawiński, Wielk. , II, 8. 2. W. , w par. Sierzchowy Łaski, L. B. , II, 305, mylnie, ob. Wiechnowice. Br. Ch. Wichrówka, wś nad Studzienicą Studenicą, dopł. Dniestru, pow. uszycki, okr. poL, sąd i poczta Dunajowce o 8 w. , gm, i par. Mukarów, przy drodze z Mukarowa do Dunajowiec, ma 120 osad, 820 mk. . 111 dzies. ziemi włośc. Posiada cerkiew p. w. św. Mikołaja, wzniesioną w 1799 i uposażoną 43 dzies. ziemi, z 555 wiernymi; parafia przyłączona do Mukarowa Polnego. Wichrowski, miecznik halicki, rolnik i administrator zawołany, osadził tu puste uroczysko i od swego nazwiska nazwał je Wichrówką. Wś należała do ststwa mukarowskiego, obecnie ma tu nadane generał Zandr 523 dzies. ziemi. Wichry, folw. , pow. sieński, od 1871 r. mieszczanina Sipko, 463 dzies. 53 roli, 17 łąk, 256 lasu. Wichrza al. Wichta, wś i os. , pow. turecki, gm. Piętno, par. Turek, odl. od Turka w. 4; wś ma 10 dm. , 86 mk. ; os. 1 dm. , 5 mk. W r. 1827 był 1 dm. , 10 mk. ; par. Malanów. Wiehtorowa, karczma przy drodze z Majówki do Dzygówki, pow. jampolski. X M. O. Wichty, przys. Ławrykowa, w pow. Rawa Buska. Wichulec, 1667 Wicholec, 1456 Eichholze, dobra ryc, pow. brodnicki, st. poczt. Najmowo, st. kol. Brodnica o 5 Mm. , paraf. Bobrowo; 520 ha 368 roli, 32 łąk, 56 lasu; . w r. 1885 było 9 dm. , 36 dym. , 177 mk. , 174 katol. , 3 ewang. w tem folw. Bogumiłki 1 dm. i 6 mk. ; gorzelnia parowa. Dobra te przeszły w drodze kupna do rodziny Karwatów r. 1702 i od tego czasu pozostały w ich ręku. Za czasów krzyżackich należały te dobra do komturstwa brodnickiego. R. 1440 zachodzi Jon vom Eichholcze, t. j. Jan z Wichulca; r. 1456 Wichrówka Wichorze Wichutki Wiciów Wiciejewska Wólka Wiciejew Wicie Jon Tunkel vom Eichholze, t. j. Jan Tunkiel z Wichulca; r. 1481 Mische vom Eichholcz, t. j. Miś Mikołaj z W. ; r. 1590 Gregor Wicholtzky, t. j. Grzegorz Wichulski. Tenże nabył r. 1523 od Anny Jabłonowskiej i jej małżonka Jakuba Radomińskiego dział ich w Jabłonowie i pisze się odtąd z Wichulca Jabłonowki. Jest on protoplastą; rodu książąt Jabłonowskich ob. Kętrz, , O ludn. pol. , str. 133. Wizyta Strzesza z r. 1667 72 opiewa Villa Wicholec et Czekanowo, hereditaria Generosi Samuelis Czecholewski str. 330. W topogr. Goldbecka z r. 1789 podano W. jako posiadłość szlach. , z folw. i młynem, o 15 dym. str. 251. Kś. Fr. Wichutki, folw. nad rzką Żegliną, , pow. sieradzki, gm. Bogumiłów, par. Chojne, odl. od Sieradza w. 5, ma 2 dm. , 11 mk. Wicie 1. w XVI w. Wiczye, wś i folw. , pow. łowicki, gm. Jeziorko, par. Kociszew, odl. 9 w. od Łowicza, ma 63 dm. , 437 mk. , 362 mr. dwor. folw. stanowi wieczystą dzierżawę, należącą, do dóbr ks. łowickiego; wś ma 55 osad, 1256 morg. włośc. 715 mr. pastw. i 36 mr. nieuż. . W 1827 r. było 54 dm. , 347 mk. ; 1864 r. 57 osad i 367 mk. Wś ta, stara osada w kasztelanii łowickiej, należała zdawna do klucza łowickiego dóbr arcybiskupich. Kanonicy kollegiaty łowickiej mieli tu nadane sobie łąki, które kmiecie arcybiskupi często wypasali, ściąjgając na siebie przeto klątwy kanoników. Ażeby położyć koniec tym zajściom Jan Łaski, arcyb. , x. 1519 dał kanonikom w zamian za te łąki dziesięcinę ze wsi Święte, w kasztelanii skierniewickiej a par. Maków, wartości 3 grzyw. , zaś kmiecie zobowiazali się płacić z tych łąk arcybiskupowi 3 grzyw. rocznie Łaski, L. B. , II, 530. Według reg. pob. pow. gostyńskiego z r. 1579 wś Wiczie, należąca do arcyb. gnieźn. , miała łan. l 1 2, łan. sołtysich 3, zagr. 3 Pawiński, Mazowsze, 205. 2. W. , Wschodnie, mylnie Wice, i W. Stare, dwie wsi, pow. garwoliński, gm. i par. Wilga. W. Wschodnie mają 17 dm. , 103 mk. , 235 morg. ; W. Stare 19 dm. , 172 mk. , 129 morg. W r. 1576 Wicie, wś w par. Mniszewo. Adam Mniszewski płaci tu od 1 2 łan. W r. 1827 Wicie wś, w par. Mniszewo, ma 30 dm. , 280 mk. 3. W. Rożelskie, al. Bobikły, wś i folw. , i W. Wojszwidowskie, wś, pow. maryampolski, gm. Poniemoń Pożajście, par. Poniemoń, odl. od Maryampola 50 w. ; W. Rożelskie mają. 18 dm. , 150 mk. ; folw. 1 dm. ; W. Wojszwidowskie 9 dm. , 50 mk. Br. Ch. Wicie 1. wś i zaśc, pow. rossieński, w 2 okr. poL, gm. Szydłów, par. Cytowiany, o 21 w. od Rossień. 2. W. , wś, pow. szawelski, w 2 okr. poL, gm. Okmiany, o 67 w. od Szawel. Wiciejew 1. al. Wiciejów, wś, pow. nowomiński, gm. Barcząca, par. Mińsk, ma 98 mk. , 157 morg. W r. 1576 wś Wiczieiów, w pow. czerskim, w par. Mińsk, płaci od 6 łan. Pawiń. , Mazowsze, 224. 2. W. al. Wiciejewo, wś, pow. płocki, gm. Mąkolin, par. Łętowo, odl. 20 w. od Płocka, ma 33 dm. , 240 mk. , 1012 morg. 17 mr. nieuż. . Dom modlitwy ewang. i szkoła po czątkowa. W r. 1578 wś Wicziejewo, w par. Łętowo, płaci od 27 1 2 łan. , 3 zagr. , 3 rzemieśln. , 2 rzeźników i 1 warzącego piwo. Wieś należała do klucza mąkolińskiego dóbr bisk. płockiego Pawiński, Mazowsze, 8, 129. Br. Ch. Wiciejewska Wólka, wś, pow. nowomiński, gm. Barcząca, par. Mińsk, ma 34 mk. , 102 morg. Widna 1. zaśc. szl, pow. wileński, w 2 okr. pol, o 57 w. od Wilna, 1 dm. , 5 mk. katol. 2. W. , błoto w Pińszczyznie, w okolicy rzeczki Szatrenki, stanowiącej niegdyś granicę puszczy królewskiej Kurzeliczyńskiej ob. Rewiz. Puszcz, str. 12. A. Jel. Wiciów, Viceo, potok, praw. dopł. Putny na Bukowinie. Ob. Putna 2. . Wiciów, wś, pow. staromiejski, 22 klm. na płn. zach. od Starego Miasta sąd pow. , urząd poczt. . Na płn. leży Potok Wielki i Lenina Mała, na wsch. Tysowica, na płn. wsch. Hołowiecko, na płn. zach. Grąziowa, na zach. Płoskie. Wzdłuż granicy płd. zach. płynie Mszaniec, dopływ Dniestru. W płn. stronie obszaru powstaje kilka potoków między nimi pot. Sokół, które łączą się w płd. stronie wsi i wpadają od lew. brz. do Mszańca. W dolinie jednego z tych potoków leżą zabudowania. Wznies. obszaru na płn. wsch. sięga w górze Jawornisko do 797 mt. najniższy punkt na płd. 483 mt. w dolinie Mszańca. Płn. wschód lesisty. Własnośc większa hr. Wodzickich ma roli om. 2, łąk i ogr. 2, lasu 352 mr. ; wł. mn. roli orn. 642, łąk i ogr. 70, pastw. 333, lasu 114 morg. W r. 1880 było 59 dm. , 317 mk. w gm. 304 gr. kat. Rus. , 13 izr. Niem. . Par. rzym. kat. w Starem Mieście, gr. kat. w Hołowiecku Górnem. We wsi jest cerkiew drewniana, zbudowana w r. 1856. Metryki sięgają r. 1795. W pobliżu cerkwi stał kiedyś monaster bazyliański, po którym niema śladu. We wsi jest kasa poz. gm. z kapit. 312 złr. O założeniu wsi czytamy w Rkp. Bibl. Ossol. 2837, str. 144 A. 1568. Consensus Sigismundi Augusti provido Joanni Krzyniecki datur, quo mediante locatio villae de cruda radice, ad torrentem Wiczow, eodem nomine appellandae injuncta. Cui pro dote scultetiali duae mansae et duae portiones agri Obszar dictae, molendinum et alia adjunguntur. Za czasów Rzpltej należała wś do dóbr kor. , krainy gwoździeckiej, w ekonomii Samborskiej. W lust. ekon. sambor. z r. 1686 Rkp. Os. , 1255, str. 197 czytamy Ta wś ma łan. 8 1 2; z osobna karczmarskich 2, popowski jeden. Czynsze na św. Marcin Żyrowszczyznę, stróżne, kuchenne, za sądy zborowe, za wołu, myto do Stryłek, owies, gęsi, kury tak płacą, jako Hołowiecko z każdego łanu. Czynszu głównego płacą z łanu po zł. 3 gr. 6. Z pustych Wichutki Wiciule Wiciszcze Wiciszcze Wicker koszonych łanów z każdego zł. 6. Pop z cerkwi wiciowskiej i hołowieckiej z łanu płaci zł. l0 gr. 18. Kniaziowie płacą za pokłon i stacyą zł. 2 gr. 24. Od podsadka kniazkiego dawano czynszu gr. 20. Czynsze na św. Wojciech stróżne, kuchenne, owies, kury, barana kuchennego, baranka, jaja, za jarząbki i jagnię, dziesięcinę owcza i inne powinności tak płacą jako Hołowiecko. Drzewo tramowe jedno dają z łanu; także buczynę dowozić powinni do żupy starosolskiej, i obręczy co potrzeba, gontów kopę z łanu każdego. Hajduka jednego wyprawiają; do żupy na usługę. Plug jeden wysyłają z łanu, także z łanu każdego kosiarza jednego. W inwentarzu z T. 1760 Rkp. Oss. , 1632, str. 221 czytamy, , Ta wś osiadła na łanach 8 1 4. Videlicet sianych 3, koszonych 3, pustych 2 1 4. Z osobna karczmarskich 2, popowski 1. Chlebnika ad praesens znajduje się 18. Czynsze tej wsi Kuchennego z chlebnika ad praesens 18, po gr. 11 1 2, czyni 6 zł. 27 gr. Stróżnego z łanów sianych ad praesens 3, po gr. 25, czyni zł. 2 gr. 15. Żyrowszczyzuy z tychże łanów po 1 zł. 10 gr. , czyni zł. 4. Zborowszczyzny z tychże łanów po zł. 10, czyni zł. 30. Za wołu kuchennego z tychże à 1 zł. , czyni 3 zł. Bani głównej po zł. 3 gr. 6, czyni zł. 9 gr. 18. Owsa czynszowego z łanu sianego po półmiarków 4, facit półmiarków 12, z których połowę w ziarnie oddać, a druga połowę pieniędzmi powinni, półmiarek po 2 zł. , czyni za 6 półmiarków zł. 12. Gęsi po 2, kur po 4 z każdego łanu sianego, albo po zł. 2, czyni zł. 6. Z koszonych łanów ad praesens 3, po 6 zł. zł. 18. Myta gromada daje gr. 12. Barana kuchennego albo zań zł. 3. Za baranka wielkanocnego zł. 1. Za jagnię i jarząbki gr. 28. Jajec kopę, albo za nią gr. 20. Suma czynszu 98 zł. Karczmarstwa w tej wsi półtora łanu posesorami uczciwi Krzywieccy, na które prawo produxerunt. Tegoż karczmarstwa pół łanu posesorami uczciwi Wiciowsey, prawo także produxerunt, yigore których praw obydwóch części płacić powinni czynsze do kasy, tudzież hibernę na gardekurów J. Kr. mości podług dyspartymentu. Powinności tej wsi młyny w Strzelbicach reparują, do kieratów żupnych jakowej potrzeba buczyny dowożą Drzewa osikowego z łanu każdego sianego dają łupanego dwoje, krokiew jednę, łat dwie, brus jeden, gontów kop dwie i obręczy co potrzeba za zwyczajną zapłatę dowożą. Pług jeden i kosarza jednego z łanu sianego posyłali, teraz już nie posyłają, ale płacą za takową robociznę po zł. 10 gr. 6. Pachołka do żupy starosielskiej wyprawiają, a na drugiego do Strzyłek dają zł. 10. Lasy tej wsi Las od wschodu słońca nazwany Jawornik, jodłowy. Las od zachodu jodłowy i bukowy. Las od północy, rzadki, smerekowy. Żaliła się gromada na tamecznych karczmarzów, że im znaczny kawał gruntu odebrali, a do podatków się nie przykładają. Lu. Dz. Wiciszcze, zaśc, pow. borysowski, w 2 okr pol. łohojskim, gm. Hlewin, przy gośc. z Zabaszewicz do Łozina. A. Jel Wiciule, wś, pow. oszmiański, w 1 okr. pol, gm. , okr. wiejski i dobra w 1865 r. Korsaków Graużyszki o 3 w. , o 15 w. od Oszmiany, 6 dm. , 43 mk. kat. w 1865 r. 18 dusz. rewiz. . Wiciuny Prywatne i Rządowe, dwie wsi, pow. maryampolski, gm. Freda, par. Poniemoń, odl. od Maryampola 46 w. i 53 w. W. Prywatne mają 56 dm. , 127 mk. ; W. Rządowe 6 dm. , 58 mk. W 1827 r. było 5 dm. , 36 mk. i 4 dm. , 50 mk. Wiciuny 1. wś i folw. , pow. wileński, w 2 okr. pol, gm. Muśniki o 4 w. , okr. wiejski Kiernów, o 42 w. od Wilna. Folw. ma 1 dm. , 7 mk. katol. , wś zaś 7 dm. , 64 mk. t. wyzn. w 1865 r. 20 dusz rewiz. ; własność Pawłowskich. 2. W. , wś, pow. wileński, w 2 okr. poL, gm. Szyrwinty o 12 w. , okr. wiejski i dobra hr. Leduchowskich, Poszyrwińcie, o 45 w. od Wilna, 7 dm. , 78 mk. katol. 3. W. , wś, pow. wiłkomierski, w 2 okr. pol, gm. Rogów, o 26 w. od Wiłkomierza. Wick al. Witk, 1648 Witek, 1710 Witzk, niem. Viezig al. Vietzig, wś i dobra ryc. w Pomeranii, pow. lęborski, st. p. w miejscu; par. kat. Lębork, dawniej Białogród Belgrad. W. leży po prawej stronie Łaby; tu krzyżują się szosy z Wejherowa do Słupska i z Lęborka do Łeby. Od morza Baltyckiego wś odległa jest 11 klm. ; okolica równa, gleba średnia; w pobliżu są wielkie bagna, łąki i pokłady torfu. W dok. zachodzi po raz pierwszy r. 1437. R. 1780 donosi wizyta Rybińskiego Villa Wiek, haeres Magnificus Dom. de Wossau; kat. 11, ew. 52 str. 98. R. 1885 liczyła wś 202 mk. ewang. ; dobra 331 mk. ew. , 1 kat. Według wizyty Szaniawskiego z r. 1710 pobierał proboszcz białogródzki 8 kor. żyta i tyleż owsa, nadto 26 kur str. 99. Według taryfy z r. 1648 płacił tu p. Chork od 5 wł. osiadł. , 1 pust. , 4 ogrod. 12 fl. 2 gr. ob. Rocz. T. Prz. N. w Pozn. , 1871, str. 198. Kś. Fr. Wickendorf, 1392 Withindorff, wś, pow. świdnicki, par. ew. Świdnica, kat. Nieder Arnsdorf. W r. 1885 było 263 ha, 71 dm. , 502 mk. 116 kat. . Wicker, zapewne Wkra, rzeczka w Prusiech wschodnich, wytryska ze źródeł niedaleko jez. Taulen Tułodziad, w pow. ostródzkim, przepływa jezioro Dąbrówno pod miastem t. n. i wpada do rz. Wel, dopł. Drwęcy. Jestto właściwie jedno z ramion źródłowych rz. Wel, zwanej teź Wkrą. Wickerau 1. Gross, wś wlośc. , pow. elbląski, st. p. Neukirch, paraf. kat. Elbląg odl. 1 milę, szkoła ewang. w miejscu; 347 ha 102 roli orn. , 99 łąk; 1885 r. 34 dm. , 42 dym. , 219 mk. , 2 kat. , 197 ew. , 20 dyssyd. ; 1867 r. 33 dm. , 43 dym. , 239 mk. 2. W. Klein, wś włośc, tamże, st. p. Ellerwald; 504 ha 177 roli orn. , 102 łąk; Wickendorf Wick Wiciuny Wickr Wicyń Wickerland Wicki Wickerland 1885 I. 26 dm. , 27 dym. , 178 mk. , 11 łat, 149 ew. , 18 dyssyd. ; 1867 r. 24 dm. , 25 dym. , 155 mk. Kś. Er. Wickerland niem. , ob. Konradswalde. Wicki, wś włośc. , pow. grodzieński, w 1 okr. pol, gm. Górnica, o 17 1 2 w. od Grodna, ma 218 dzies. 6 łąk i pastw. . Wicki, powiat, w gub. estońskiej, ob. Wik. Wiekowszczyzna 1. zaśc. pryw. , pow. wilejski, w 3 okr. poL, gm. Parafianowo, o 63 w. od Wilejki, 1 dm. , 10 mk. 2. W. , folw. , pow. miński, w 1 okr. poL, gm. Samochwałowicze, o 20 w. od Mińska, 4471 dzies. Po Radziwiłłach wzięli W. ks. Wittgenstejnowie. Przed 1880 r. od Piotra Wittgenstejna nabył J. Bunge i przeprowadziwszy proces ze szlachtą drzierżawiącą, grunta, rozprzedaje obecnie folwark W. pomiędzy włościan i szlachtę. Z ostatniej doby administracyi ks. Wittgenstejna drobne dzierżawy przynosiły 7000 rs. , propinacye 350 rs. Wickry, tak zowią się w wizyt. Strzesza z r. 1667 Lipinki, w pow. lubawskim str. 285. Viclino, dok. 1281 Biekło, niem. Beckel, wś w Pomeranii, pow. słupski ob. P. U. B. Perlbach, str. 285. Wicyń z Mereszówką, wś, pow. złoczowski, 22 klm. na pld. zach. od Złoczowa sąd. pow. , 12 klm. na płn. zach. od urz. poczt. w Pomorzanach. Na pln. leżą; Kropiwna i Żuków, na wsch. Koropiec i Bubszczany, na pld. Dunajów, na zach. Ciemierzyńce obie w pow. przemyślańskim. Zach. część obszaru przepływa Zgniła Lipa al. Dunajczyk, dopł. ramienia Złotej Lipy. W dolinie potoku leżą zabudowania, na płd. od nich przys. Mereszówka al. Meryszówka. Wznies. sięga na płd. wsch. 431 mt. , w dolinie Zgniłej Lipy obniża się do 316 mt. Własn. więk. ma roli or. 520, łąk i ogr. 139, past. 50, lasu 733 mr. ; własn. mn. roli or. 1333, łąk i ogr. 325, past. 194, lasu 21 mr. W r. 1880 było 168 dm. , 1005 mk. w gm. , 10 dm. , 76 mk. na obsz. dwors. 885 rzym. kat. , 121 gr. kat. , 175 izrael. ; 1043 PoL, 38 Bus. . Par. rzym. katol. w Dunajowie, gr. katol. w Żukowie. Był tu monaster bazyliański, z cudownemi obrazami Matki Boskiej i św. Onufrego. Założony przez Sobieskich. Przywilej wydal w r. 1703 królewicz Aleksander. Pierwotnie należał do archimandryi uniowskiej. Biskup Szeptycki, zapisując monasterowi 2000 złp. w r. 1709, mówi Oraz upraszam succedaneum Episcopum i wszelką miłością, et charitate proximi obowiązuję, ażeby pamiętając na moje prace koło tego monastyra a prima radice przez tak wiele lat łożone, niechciał go odrywać od archimandryi uniowskiej. W rewizyi ihumenów z r. 1724 czytamy Monaster wicyński na funduszu popowskim siedzi. 0. Ihumen za patentem PW. O. Barlaama Szeptyckiego. Zakonników z starszym 10. Dokumentem wydanym w Wrocławiu dn. 3 sierpnia 1724 r. uposaża królewicz. Konstanty kościół bazylianów w Wicyniu Arch. kraj. we Lwowie, C. , t. 519, str. 2677. Po zniesieniu monasteru litwinowskiego przeniesiono stamtąd obraz św. Onufrego do W. Ihumen 0. Jedliński wybudował tu w r. 1771 1778, przy pomocy arcyb. lwowskiego Sierakowskiego, cerkiew z ciosowego kamienia. Cerkiew ta zgorzała w r. 1846 w dzień św. Onufrego. Dziś stoi w tem miejscu folwark Bazyliany. Slynny cudami obraz Matki B. przeniesiono do Krasnopuszczy. We wsi jest szkoła etat. lklas. od r. 1856 z językiem wykład. polskim, dwa młyny wodne i gorzelnia. W r. 1389 daje Władysław Jagiełło wsi Wicyń Wiczyn i Ciemierzyńce Mikołajowi Gołogórskiemu w nagrodę zasług Liske, A. G. Z. , t. II, str. 32. W r. 1441 oznacza Piotr Wołczko z Kłodna, podkomorzy lwowski, granice między wsią arcybiskupią Dunajów a wsią Mikołaja Gołogórskiego zwaną Wicyń Wyaczen, 1. c, str. 110. W r. 1482 wprowadza Spytek z Jarosławia, woj. sandomierski i ststa generalny ruski, arcybiskupa lwowskiego w posiadanie dóbr Wicyń Vyanczen, L c, str. 225. W r. 1486 poświadczają Gunter z Sieniawy, sędzia, i Jan z Wysokiego, podsędek, lwowscy ziemscy, że Elżbieta Gołogórska zastawiła w r. 1473 wś swą W. arcybiskupowi lwow. Grzegorzowi za dług wynoszący 600 grzyw. 1. c, str. 229. Następnie przechodzi W. w posiadanie Sienieńskich i należy do dóbr pomorzańskich. W r. 1630 nabywa dobra pomorzańskie Jakub Sobieski. W. był wówczas przez Tatarów tak zniszczony, że Sobieski musiał wś na nowo osadzaćZtąd pochodzi, że dziś mieszka tu ludność prawie wyłącznie polska. We wsch. stronie obszaru, przy drodze do Pomorzan, znajdują się dwie mogiły tatarskie ob. Sokalski, Rys geogr. stat. okr. szkoln. złoczowskiego, 1885, str. 194. Ludność wsi trudni się hodowlą pszczół. Lu. Dz. Wiciajcie, wś, pow. rossieński, w 2 okr. poL, gm. Szydłów, o 18 w. od Rossień. Wiczkaska hora 341 mt, szczyt, na gra nicy wsi Kotoryna w pow. żydaczowskim, a Dąbrowy w pow. kałuskim. Na 49 11 1 2 płn. szer. a 42 6 wsch. dług. Należy do ostatnich przedgórzy Beskidu wschod. sięgających ku Dniestrowi a wysuniętych pomiędzy Siwką a Świcą Mapa woj. , 9, XXXI. St. M. Wiczówka, pow. piński, ob. Witczówka. Wiczyn, Wiczyna, Witczyn, pow. piński, ob. Wietczyna. Widacz 1. wś, pow. jasielski, o 3, 7 klm. na pld. od Frysztaka, u ujścia pot. Kubli do Wisłoka z lew. brzegu, w okolicy pagórkowatej 315 mt. npm. . Przez wieś prowadzi gościniec z Krosna do Strzyżowa. Wś ma 49 dm. , 264 mk. rz. kat. 5 izrael. , obszar więk. pos. 3 dm. , 18 mk. Par. rz. kat. w Frysztaku. Pos. więk. Józ. Lesikowskiego ma 109 mr. roli, 7 mr. łąk, 1 Wiczówka Wiczyn Widacz Wiczkaska hora Wiciajcie Widarowo Widałok Widajcie Widaczów mr. 800 saż. ogr. , 46 mr. past. , 8 mr. lasu i 1 mr. parcel budowl. Graniczy na pld. z Przybówką, na płn. z Glinikiem Dolnym, na zach. z Lu bią. 2. W. , at. Biedacz, przys. gm. Targowi ska, w pow. krośnieńskim. Mac. Widaczów, wś, pow. rzeszowski, u źródło wisk Mleczki, na wschód od Jawornika. Liczy 46 dm. i 265 mk. , 179 rzym. kat. , 82 gr. kat. i 4 izr. Posiadłość większa została rozparcelowa na między 4 włościan w ogóle 76 mr. . O prze szłości i powstaniu tej osady brak wiadomości. Graniczy z Hadlem Szklarskiem, H. Kańczuckiem i Huciskiem; na wschód z lasami pokrywającymi wzgórza do 400 mt. wzn. . Mac. Vidafoeld, ob. Dechtary Wiżne. . Widajcie, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. pok, gm. i par. Słoboda, o 72 w. od Nowoaleksandrowska. Dawniej własność Rudominów, dziś skarbowa. Za czasów Rzpltej W. stanowiły sstwo, położone w pow. brasławskim, z którego, podług Słownika Echarda, płacono 248 złp. kwarty. Widałok, zaśc, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 31 w. od Nowoaleksandrowska. Widarowo al. Januarowo ob. , fol. , pow. nowogródzki, w 2 okr. pol. i gm. Horodyszcze, o 32 w. od Nowogródka, własność rodziny Baranowiczów; według lustracyi z 1889 r. ma prze szło 23 włók; grunta wyborne. Miejscowość lek ko falista. A. Jcl. Widaucie, wś, pow. szawelski, w 3 okr. pol, gm. Żagory, o 75 w. od Szawel. Widawa al. Widawka, rzeka, prawy dopływ Warty, bierze początek z plaskowzgórza stanowiącego część działu wodnego Warty i Pilicy, zajmującego wschodnią część obszaru pow. noworadomskiego i sięgającego do 1078 st. npm. Na tym dziale wodnym pod wsią Kodrąb znajdują się zródla W. , w pobliżu źródeł Luciąży, dopł. Pilicy. Przez wieś Widawkę podąża W. w kierunku zach. płn. równolegle od Warty odległej tu o 7 w. , okrążając wyniosły taras plaskowzgórza, piętrzącego się na lewym brzegu rzeki w pasma dość znacznych wzgórz góry Makowskie pod wsią Dobryszyce, zwraca się ku zachodowi, płynie przez Szczerców, pod Szczercowską Wsią przyjmuje z praw. brz. rzkę Pisie al. Rudzisko, zwracając się coraz więcej ku północy, przyjmuje z lew. brzegu pod Korablewem Krasówkę, płynie na Restarzew, Chociw, po za Rogoźnem przyjmuje Grabię Grabówkę z Chrząstówką z praw. brzegu a nieco niżej Nieciecz z lew. brzegu koło Podgórza, skręca w kierunku zach. płn. i na Rembieszów podąża do wsi Pstrokonie, pod którą uchodzi do Warty z praw. brzegu. Długośó biegu wynosi około 11 mil. Widawa, os. miejska, dawniej miasteczko nad rzką Niecieczą, o 2 w. od jej ujścia do Widawki z lew. brzegu, wprost ujścia Grabi z praw. brz. , pow. łaski, gm. Dąbrowa Widawska, par. Widawa. Osada leży o 23 w. na płd. wschód od Sieradza, o 17 w. na płn. zach. od Szczercowa a około 24 w. na płd. wsch. od Łasku. Posiada kościół par. murowany, kościół i klasztor bernardynów, urząd gminny, st. poczt. , szkolę początkową, 167 dm. , 3345 mk. , 1723 mr. 900 mr. roli ziemi należącej do mieszczan, 60 mr. wlośc. dawniej kościelnej, 6 kościelnej i 4 mr. klasztornej. Bywa tu 12 jarmarków do roku. W r. 1827 było 136 dm. , 1390 mk. ; 1864 r. było 23 dm. murow. , 128 drewn. , 2018 mk. Pierwotnie wieś szlachecka, własność i siedziba rodu Wężyków, którzy tu założyli parafią i miasto w końcu XIV czy na początku XV w. Piotr z W. , sędzia sieradzki, występuje w aktach z r. 1412, 1418 i 1433 Kod. dypl. pol, I, 311, II, 381 i Ulanowski, Dok. Kujaw. , 27495. Na początku XVI w. stoi tu kosciół murowany, p. w. św. Marcina, wzniesiony około r. 1446 na miejscu dawnego, drewnianego, konsekrowany r. 1476 przez Andrzeja, bisk. kreteńskiego, sufragana gnieźn. Pleban utrzymywał przy kościele dwu kapelanów. Uposażenie kościoła w ziemi składało się z łanu ziemi w każdym z trzech pól miejskich, komornika w mieście płacącego 3 fertony czynszu, placów i domów. Mieszczanie dawali dziesięcinę i kolędę po groszu z domu, komornicy po pół grosza. R. 1563 miasto płaci 38 fl. 12 gr. szosu od 76 rzemieślników. Po Sieradzu i Warcie jest W. najludniejszem miastem w ziemi sieradzkiej. Wyrazem tej pomyślności są liczne fundacye pobożne, później zatracone, jak szpital i kościołek św. Ducha, drewniany, uposażony przez Tomasza Domaniewskiego, kaplica św. Wojciecha, fundacyi Jakuba Łykowskiego, kościołek św. Rocha z obrazem tego świętego, uważanym jako cudowny. Ten ostatni, wzniesiony na cmentarzu, dotąd się utrzymał. W XVI w. Walenty z W. ur. 1542, 1612, po ukończeniu nauk w Krakowie, był profesorem uniwersytetu uczył teologii i niejednokrotnie obierany był rektorem. Pamiętając o swym rodzinnym gnieździe, sprawił w r. 1600 miedzianą chrzcielnicę do kościoła. R. 1617 mieszczanin Stanisław Gardziel przybudował przy kościele kaplicę dla bractwa rożańcowego. Już poprzednio ze strony przeciwległej stanęła kaplica św. Anny. Przy kościele ufundowano kilka altaryi i ustanowiono prebendarzy. Wojciech Wężyk Widawski z żoną Anną fundują r. 1638 klasztor bernardynów, z kościołem murowanym, p. w. Podwyższenia św. Krzyża. Przy pożarze miasta w r. 1802 spłonął kościół parafialny z plebanią, wskutek czego nabożeństwo odprawiało się w kościele bernardyńskim aż do r. 1846, w którym odbudowano zrujnowaną przez ogień świątynię ob. Łaski, L. B. , I, 469 471 i przypisy. Jeden z dziedziców W. Piotr Wężyk Widawski ogłosił na początku XVII w. w Krakowie kilka pism wierszem i prozą. W 1635 r. wyszło Widaczów Widawa Widaucie Widawska Dąbrowa Widawa Widawia Widawiatis Widawka Widawki Widawszczyzna Widawy w Krakowie pisemko p. t. Akademia Widawska J. M. P. M. Wężyka Widawskiego. W. paraf. , dekan. laski, 3200 dusz. Br. Ch. Widawa, chutor, pow. kobryński, w 5 okr. poL, gm. Osownica, należy do dóbr Zajeziorze von Werneków. Widawa, wś nad bezim. dopł. Medwiedówki, pow. proskurowski, okr. pol. i st. poczt. Satanów o 26 w. , gm. Samów, par. katol. Kumanów, o 40 w. od Proskurowa, ma 165 osad, 756 mk. , 573 dzies. ziemi wlośc, 514 dworskiej, 28 cerkiewnej. Cerkiew p. w. Wniebowzięcia N. M. P. , założona w 1720 r. , z 807 parafianami. W lesie na płd. wsch. od wsi jest kurhan, zwany Osianową, górą, za lasem zaś wielka mogiła, w której, według miejscowego podania, mają być pochowani mieszkańcy wsi Zielonej, zniszczonej przez Tatarów. Jest także źródło, zwane Zielone, w miejscu, gdzie miała stać cerkiew wsi tejże nazwy. Wś W. należała do Zgliszczyńskich, następnie Zaleskich, dziś Rościszewskich. Dr. M. Widawa, ob. Widawy. Widawa al. Wejda, niem. Weide, rzeka, prawy dopływ Odry, ma źródła na zach. od Sycowa, pod wsią Stradomią, wypływa z pld. stoków plaskowzgórza na wzn. 569 st. npm. , którego grzbiet nosi nazwę gór Trzebnickich. Od Namysłowa skręca ku zachodowi, płynie na Bierutów Bernstadt, Psiepole, niedaleko ujścia dziel się na dwie odnogi, z których jedna wpada do ramienia Odry, oddzielającego się z praw. brzegu Odry naprzeciw Wrocławia, druga zaś uchodzi do Odry z praw. brz. , o pól mili poniżej Wrocławia, koło Urazu, naprzeciw ujścia Wystrzycy, na wzn. 330 st. npm. Z praw. brzegu przyjmuje dopływ Oleśnicę Oelse. Bługość biegu wynosi około 100 klm. Obfituje w raki. Widawa 1. pow. wrocławski, ob. Lilienthal. 2. W. , pow. lubliniecki, ob. Kamieniec. Wldawcziszki 1. wś, pow. święciański, w 1 okr. poL, gm. Święciany, okr. wiejski Koncia rzyn, 4 dm. , 43 mk. katol. w 1865 r. 18 dusz rewiz. ; należała do dóbr Blakiszki, Skrodkowskich. 2. W. , wś, pow. wileński, w 1 okr. poL, gm. Rzesza o 13 w. , okr. wiejski Suder wa, o 19 w. od Wilna, 6 dm. , 48 mk. katol. w 1865 r. 20 dusz rewiz. ; własność Womsów. W 1820 r. wś miała 5 dm. , 19 mk. 3. W. , zaśc. nad jez. Bołosie, tamże, o 11 w. od Rze szy a 17 w. od Wilna, 7 dm. , 58 mk. katol. w 1865 r. 25 dusz rewiz. , należał do dóbr Izabe lin, Kotwiczów. J. Krz. Widawia, rzeczka, w gub. kowieńskiej, prawy dopływ Mitwy. Widawiatis, strumień, w gub. kowieńskiej, pr. dopływ Widawii pr. dopł. Mitwy. Widawka, rzeka, ob. Widawa. Widawka, wś, fol. i młyn nad rz. Widawką, pow. noworadomski, gm. Gosławice, par. Kodrąb, odl. 11 w. od Radomska, w wyniosłem położeniu śród plaskowzgórza. Wś ma 19 dm. , 114 mk. 141 mr. ; fol. 5 dm. , 8 mk. , 613 mr. ; młyn 1 dm. , 6 mr. ; os. karcz. 1 dm. , 6 mr. W 1827 r. było 10 dm. , 70 mk. , par. Dmenin. Fol. W. , oddzie lony od dóbr Gosławice, rozl. mr. 613 gr. or. i ogr. mr. 266, łąk mr. 22, past. mr. 2, lasu mr. 299, obszar sporny mr. 4, nieuż. mr. 19; bud. z drzewa 11; las nieurządzony, młyn wodny. Według reg. pob. pow. radomskiego z r. 1552 wś W. , w par. Kodramb, własność Kodrembskiego, miała 7 osad. , 3 1 2 łan. Pawiński, Wielkp. , II, 274. Br. Ch. Widawki, pow. sycowski, ob. Dziełosza. Widawska Dąbrowa, kol. , wś, fol. i dobra, pow. laski, gm. Dąbrowa Widawska, par. Widawa odl. 3 w. ; wś ma 60 dm. , 538 mk. , 529 mr. wlośc; kol. 6 dm. , 118 mk. , 1106 mr. Gmina ma 5956 mk. w tem 1401 żydów i 58 prot. . OK Dąbrowa 41. Widawszczyzna, wś i fol. , pow. oszmiański, w 2 okr. pol, gm. Połoczany o 8 1 2 w. , okr. wiejski Litwa, o 59 w. od Oszmiany. Fol ma 1 dm. , 8 mk. katol. , wś zaś 4 dm. , 14 mk. t. wyzn. w 1865 r. 33 dusz rewiz. ; własność Jasińskich. Widawy 1. urzęd. Wydawy, przedtem Wy dawa i Widawa, Hermanni villa r. 1241, Hermani villa prope civitatem Ponecz r. 1310, wś i dwór, pow. krobski Gostyń, tuż pod Poniecem Punitz gdzie par. , poczta i st. dr. źel. Wś 23 dym. i 174 mk. wchodzi w skład okr. miej. Po niec Dwór ma 6 dm. , 131 mk. 123 kat. , 8 prot. i 281 ha 226, 44 roli, 23, 70 łąk, 1, 58 pa stwisk, 24, 71 lasu, 5, 40 nieuż. ; cegielnia, chów bydła i owiec; właścicielami są hr. Mycielscy. W r. 1241 biskup wrocławski Tomasz dał bisk. pozn. wś Czerlejno w zamian za dziesięciny z ówczesnego Hermanowa Cod. Dipl. Sil. , VII, n. 582b z mylnem objaśnieniem. W r. 1310 wchodzilo to Hermanowo w skład ustanowionego przez Henryka II powiatu ponieckiego Kod. Wielkop. , n. 930. Regestra pobor. z r. 1580 nie wykazują tej osady. 2. W. , urzęd. Wydawy, wś, pow. krobski Rawicz, o 9 klm. na pld. wschód od Rawicza i 5 klm. ma płd. od Słu pi, po praw. brzegu Orli, dopł. Baryczy; przy granicy Szląska; par. w Golejewku, pocz. w Słu pi, st. dr. żel. w Rawiczu; ma 80 dm. , 545 mk. katol. i 198 ha 153 roli, 19 łąk. Przy schyłku zeszłego wieku należała do Gajewskich z Stwol na, później do hr. Czarneckich. E. Cal. Widawy, niem. Weide. 1297 villa Simonis seu Widawia, Wyden, dobra i wś, pow. wrocławski, par. ew. Psary, kat. Świniary. W r. 1885 dobra miały 143 ha, 2 dm. , 42 mk. 16 kat. ; wś 56 ha, 33 dm. , 281 mk. 55 kat. . Nadana przez niejakiego Alberta klasztorowi św. Wincentego we Wrocławiu w XII w. Kod, Małop, , I, 60. Widawa Widbesk Widerny wierch Widbesk, w dawnych kronikach nazwa Witebska od rz. Wićby Wid by. Widbino, jeziora, w pow. ostaszkowskim gub. twerskiej, na zach. od Ostaszkowa, długie 11 w. , szerokie od 1 4 do 1 w. ; głębokie do 40 saż. Brzegi ma wysokie i urwiste. Wypływa z niego rz. Kud. Widbulbone, góra 271 mt. , plaska, bezle śna, na wschod. obszarze Werenczanki, na Buko winie, pod 43 27 wsch. dług. , 48 32 płn. szer. Mapa woj. , 11, XXXII. St. M. Widejka, rzeczka, w pow. rossieńskim, dopływ Judry, uchodzi pod Judranami. Widejki 1. wś nad jez. t. n. , pow. telszewski, w 3 okr. poL, o 36 w. od Telsz, w 1859 r. 18 dm. , 179 mk. , młyn wodny. 2. W. , wś, pow. telszewski, w 4 okr. pol, o 17 w. od Telsz. Widejkowszczyzna, wś, pow. oszmiański, w 4 okr. pol, gm. i dobra, hr. Chreptowiczów, Wiszniów o 1 w. , okr. wiejski Wójtowicze, o 42 w. od Oszmiany, 6 dm. , 22 mk. , w 1865 r. 20 dusz rewiz. . Widejszany, wś rząd. , pow. świeciański, w 1 okr. poL, 8 dm. , 61 mk. starowier. Widesze, wś wlośc, pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , o 12 w. od Oszmiany, 8 dm. , 108 mk. katol. Widejty, wś i zaśc, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol, gm. i par. Rakiszki, o 45 w. od Nowoaleksandrowska. Wś uwłaszczona od hrabstwa rakiskiego. Wchodziła w skład sstwa kura klewskiego i za sprawy wojenne nadana został przez ks. Zbarazkiego Drozdowskiemu, w rodzie którego pozostawała przez kilka pokoleń, następnie drogą wiana przeszła w dom Białozorów, od których nabył hr. Tyzenhauzen i wcielił do klucza rakiskiego. Widel al. Fidel, byłe jezioro, w okr. goldyngskim, w par. Bondangen, na płn. granicy Kurlandyi, miało 5 do 6 w. dług. i 2 w. szerokości, było wyniesione o 32 w. npm. , odl. o 560 saż. od wybrzeża morskiego. W 1838 r. przekopano kanał i spuszczono jezioro do morza i osuszone zagłębienie użyto pod rolę. Widełka, wś, pow. kolbuszowski, w piaszczystej, lasem sosnowym pokrytej równinie, u źródeł Zyzogi, dopł. Łęgu. Przez obszar wsi prowadzi droga z Głogowa 8, 5 klm. do Raniźowa. Bo gm, należą, wólki Dworzysko, Majdan i i Zembrza. Cała gmina z obszarem więk. pos. ma 398 dm. i 2069 mk. , 2123 rzym. kat. , 7 prot. i 487 izr. Szkoła ludowa. Par. rz. kat. w Przewrotnem. Dawniej własnośc hr. Reyów, teraz należy do kilku izraelitów. Większa własność ma 213 mr. roli, 26 mr. łąk, 3 mr. ogr. , 77 mr. past. , 38 mr. lasn i 2 mr. 1438 sąż. parcel budowl. ; pos. mn. ma 2824 mr. roli, 625 mr. łąk i ogr. , 330 mr. past. i 459 mr. lasu. Na obszarze więk. pos. znajduje się gorzelnia. Osada I powstała w XVII w. ; wymieniają ją dopiero spisy pobor. z r. 1674 Pawiński, Małop. , 57a. Graniczy na płn. z Sudołami i Kłapówką, , na wsch. z Przewrotnem, na płd. z Porębami, a na zach. z Kupnem. Mac. Widełka 1. os. do Kozłowa, pow. kamionecki. 2. W. , las przy wsi Kędziarzawce, pow. kamionecki. 3. W. , przys. Lipnicy, w pow. kolbuszowskim. Widełki, wś, pow. kielecki, gm. i par. Cisów. W 1827 r. było 19 dm. , 118 mk. Nie wymieniona w reg. pobor. XVI w. , powstała zapewne z osady leśnej, należącej do dóbr królewskich Cisów. Wideniańce, 1. wś, pow. lidzki, w 2 okr. pol, gm. Koniawa, okr. wiejski Czepieluny, o 4 w. od gminy, 4 dusze rewiz. ; należy do dóbr Kijucie, Kamińskich. 2. W. , wś włośc, tamże, o 7 w. od gminy, 51 w. od Lidy a 22 w. od Ejszyszek, ma 17 dm. , 191 mk. katol. w 1865 r. 74 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Ejszyszki. Widera, os. młyn. , pow. będziński, gm. i par. Koziegłowy, ma 1 dm. , 5 mk. , 16 morg. Wideradz, folw. , pow. wieluński, gm. Starzenice, par. Wieluń odl. 12 w. , ma 2 dm. , 10 mk. , 391 morg. roli i ogr. , 20 mr. pastw. , 18 mr. nieuż. ; 2 bud. mur. , 4 drew. Wideraków al. Wydraków, wś, pow. opoczyński, gm. Zajączków, par. Sławno, odl. od Opoczna 18 w. , ma 6 dm. , 71 mk. , 79 morg. Widerka, os. , pow. będziński, ob. Smardzew 5. Widernik, obszar lesisty, nieco wzniesiony ponad bagna doliny Kłodnicy, w płn. zach. stronie Niżuchowa, w pow. stryjskim Mapa szt. wojs. , 8, XXIX. Widernik, węg. Vidernik, wś, w hr. spiskiem, pow. hornadzkim, o 1 Mm. od toru dr. źel. koszyckobogumińskiej, na stokach gór Moszkowca Moskovec. W r. 1890 było 320 mk. , 292 Słowaków, 10 Niemców i 18 Madyarów; podług religii 307 kat. , 3 ewang. augsb. i 10 izrael. ; wieś liczyła 61 dm. i 862 morg. obszaru. Kościół paraf. rz. kat. w miejscu, prot. należą do par. Szwabowiec Svabócz; urząd podat. w Lewoczy, urząd tel. i poczt. w Hrabuszycach Kapsdorf, Kàposztafalu, sąd pow. w Spiskiej Sobocie. Widerny wierch, słow. Viderny vrch, pasmo górskie w Karpatach, w hr. spiskiem. Jest ono niejako dalszym ciągiem Magóry spiskiej i ma swe przedłużenie w grzbiecie Turawa. Grzbiety te mają kierunek ku płn. wschodowi, ze zboczeniem ku wschodowi. Grzbietem W. prowadzi granica pomiędzy Drużbakami a Lipnikiem. W środku podnosi się w szczytach Spitzenberg 1027 mt. , dalej ku płn. 1043 mt. , w szczycie na Łazach do 1086 mt. , poczem na płn. spada do 931, na płd. do 925 mt. , w Jaworze do 805 mt. Pod samą Magórą podnosi się do 956 mt. Stoki obustronnie silnie rozwinięte, w górnej części pokryte lasami, w dolnej bezleśne. Widbino Widbulbone Widejka Widejki Widejkowszczyzna Widejszany Widesze Widejty Widel Widełka Widbesk Widełki Wideniańce Widera Wideradz Wideraków Widerka Widernik Widgirce Widlice Widginie Widgirek Widerska Widerys Wideryszki Wideta Widetka Widewszczyzna Widgerek Widlańce Widkowicze Widkowce Widerska Widiuty Widium Grzbiet ten do granicy Galicyi nie dochodzi. Wody z niego na północ prowadzą, potoki Reichwald, Soltisa, Podhaj do Lipnika, praw. dopł. Dunajca, Czerteź zaś z północy a Czerny potok z płd. do pot. Kniester, praw. dopł. Popradu; nadto z płd. Rika, Źelezny pot. , Kreuzseif do Popradu, pot. Maltergrund do Toporcza, a z nim do Popradu. St. M. Widerska, os. , pow. miechowski, gm. Michałowice, par. Więcławice. Widerys, dwór, pow. szawelski, w 1 okr. poL, gm. Szawkiany, o 35 w. od Szawel. Wideryszki, wś, pow. władysławowski, oh. Wederyszki. Wideta 1. zaśc, pow. wileński, w 1 okr. poL, o 27 w. od Wilna, 1 dm. , 5 mk. katol. 2. W. , zaśc, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 54 w. od Nowoaleksandrowska. Widetka, folw. , nad stawem, pow. oszmiański, w 1 okr. pol, o 13 w. od Oszmiany, 1 dm. , 11 mk. żydów. Widewszczyzna, ob. Widziowszczyzna. Widgerek, jedno z drobnych jezior należących do dóbr rząd. Kadaryszki, w pow. suwalskim. Widginie, wś, pow. szawelski, w 3 okr. poL, gm. Gruździe, o 34 w. od Szawel. Widgirce al. Widugirce, okolica, pow. wiłko mierski, w 1 okr. pol, gm. Siesiki, Delnikowiczowie mają, tu 38 dzies. 3 lasn, 8 nieuż. , Grużewscy 36 dzies. 1 lasu, 17 nieuż. , Kizisowie 19 dzies. 6 nieuż. , Minciowie 18 dzies. 6 nieuż. , Robaszewscy w dwóch częściach 53 dzies. 1 lasu, 28 nieuż. , Staszewiczowie 56 dzies. 5 lasu, 8 nieuż. ., Tałałas 18 dzies. 2 la su, 4 nieuż. , Tarnowscy 18 dzies. 1 1 2 lasu, 4 nieuż. , Usielis 18 dzies. 1 1 2 lasu, 4 nieuż. , Szyrwisowie 20 dzies. 4 1 2 lasu, 7 nieuż. , Ja nuszkiewiczowie 18 dzies. 1 1 2 lasu, 4 nieuż. . 2. W. , wś, pow. wiłkomierski, w 3 okr. poL, gm. Towiany. Delnikowicze mają tu 36 dzies. 3. W. , ob. Widugirce. J. Krz. Widgirdy, zaśc, pow. rossieński, w 2 okr. poL, gm. Szymkajcie, o 19 w. od Rossień. Widgirek, os. , pow. wyłkowyski, gm. Wisztyniec, par. Wiżajny. Nowsze urzędowe spisy nie podają, tej osady. Według spisu z r. 1827 wś W. , w par. Jeleniewo, miała 7 dm. , 37 mk. Widgirele, wś, pow. kalwaryjski, gm. Podawinie, par. Dauksze, odl. od Kalwaryi 31 w. , ma 21 dm. , 108 mk. , 283 morg. Wchodziła w skład dóbr rząd. Ludwinów. W 1827 r. 8 dm. , 59 mk. Widgiry 1. wś, pow. wyłkowyski, gm. Karkliny, par. Kieturwłoki, odl. od Wyłkowyszek 17 w. , ma 70 dm. , 719 mk. We wsi jedna z większych osad włośc. ma 154 morg. , druga 93 mr. W 1827 r. było 43 dm. , 403 mk. Wś ta wchodziła w skład dóbr rząd. Karkliny. 2. W. , wś, pow. wyłkowyski, gm. Wojtkobole, par. Grażyszki, odl. od Wyłkowyszek 24 w. , ma 58 Słownik Geograficzny T. XIII. Zeszyt 148. dm. , 435 mk. Jedna z większych osiad. włośc. ma 91 morg. W 1827 r. było 18 dm. , 118 mk. 3. W. , wś, pow. władysławowski, gm. i par. Gryszkabuda, odl. od Władysławowa 25 w. , ma 29 dm. , 243 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Leśnictwo. W 1827 r. 19 dm. , 135 mk. 4. W. , os. , pow. władysławowski, gm. Błogosławieństwo, par. Iłgowo, odl. od Władysławowa 35 w. , ma 2 dm. , 27 mk. W 1827 r. 2 dm. , 23 mk. Widibor, Widzibor, Widzibor, wś i dobra, pow. piński, na Zarzeczu, w 3 okr. pol. , gm. Stolin, nad bezim. rzeczką, , wlewającą, się bez jawnego ujścia w kotlinę Prypeci, przy linii dr. źel. wileńskorowieńskiej stacya w miejscu, o 49 w. od Pińska. Wś ma 19 osad; dobra, własność da wniej Szyrmów, potem Korzeniowskich, Sołta nów, teraz Małyszczyckich, 1882 dzies. Grunta namułowe, żyzne, łąk obfitość. W pobliżu wsi st. dr. żel. , pierwsza od st. centralnej Łuniniec w stronę Równa, odl. jest o 28 w. od Łunińca, 324 od Wilna a 155 od Równego. A. Jel. Widibor, pow. radomyski, ob. Wydybor. Widiborec, okolica, pow. piński, na Zarze czu, w 3 okr. pol, gm. Płotnica, o 55 w. od Pińska, zasiedlona przez rolników z dawnej szlachty. A. Jel. Widirce, zaśc, pow. wiłkomierski, w 1 okr. pol. Siesiki, własność włośc Jana Tałalasa, ma 18 dzies. 2 lasu, 4 nieuż. . WidiumHora, WidziunHora al. OwidHo ra, kurhan al. okopisko przedhistoryczne przy ujściu Cny do Prypeci, pow. piński, mieszczący podług podania ludowego zwłoki jakiegoś mędrca przybyłego z dalekich stron, który tu życie zakończył. Ztąd wersya o domniemanym pobycie na Polesiu Ovidiusza Nazona, autora, , Przemian, który będąc wygnanym z Rzymu przez cesarza Augusta nad brzegi m. Czarnego, miał trafić aż na Polesie. Lud opowiada przytem o resztkach znalezionego statku po podróżnym. Na tle tej legendy Kondratowicz napisał wiersz p. t. Owidiusz na Polesiu. Kazimierz Kontrym w swej Ekskursyi z 1829 r. , nadmieniając o W. H. i legendzie ludowej, wykazuje całe jej nieprawdopodobieństwo str. 24 26. A. Jel. Widiuty, ob. Widuty. Widkowce, ob. Wójtkowce, Widkowicze, wś, pow. rówieński, gm. Berezno, par. praw. Sielce o 5 w. . Widlańce, wś nad rzeką Wierzchnia, pow. trocki, w 3 okr. poL, gm. Wysoki Dwór, okr. wiejski Jasudańce, o 42 w. od Trok, 5 dm. , 38 mk. katol. podług spisu z 1865 r. 3 dusze rewiz. . Widlice 1. niem. Widlitz, w dok. Weitete, Witelitz, dobra ryc, pow. grudziądzki, st. poczt. Lisnowo o 3 klm. , st. kol. Linowa o 10 klm. , par. kat. Łasin; 266 ha 234 roli, 20 łąk, 1 lasu; 1885 r. 5 dm. , 17 dym. , 93 mk. , 43 katol. , 50 ew. Za czasów krzyżackich W. należały do 19 Widirce Widiborec Widibor Widgiry Widgirele Widgirdy Widmogory Widmus Widna Góra Widnacze Widnica Widno komturstwa rogozińskiego. R. 1336 nadaje w. m. Dyteryk t. Altenburg Hermanowi, zwanemu Schof, 13 włók w W. wolnych i na prawie chełm. z wolnem rybołówst. w jez. łasińskiem z obowiązkiem 1 służby. Ponieważ Schof był Pomezańczykiem, dla tego jeszcze r. 1386 dobra tutejsze miały pierwotnie prawo, t. z. pomezańskie. Dopiero w. m. Michał Kuechmeister przeniósł je na prawo chełmińskie ob. Kętrz. , O ludn. pol, str. 115. E. 1604 skupiła Katarzyna Działyńska wszystkie działy dóbr. Według wizyty Strzesza z r. 1662 72 był tu wówczas dziedzicem Zygmunt Bromierski. R. 1682 wynosiła sympla 15 gr. 13 1 2 fen. R. 1723 sprzedał te dobra Adam Białobłocki za 9800 fl. Pawłowi Gostomskiemu. Mesznego pobierał prob. łasiński 2 korce żyta i tyleż owsa. R. 1827 nabył W. wójt Ossman. W r. 1789 W. folw. , szl. i wś o 14 dym. , należą do Gostomskich Goldbeck, str. 251. R. 1858 dziedzicem Jan Lang ob. Froehlich Gesch. d. Graudenzer Kr. , I, 344. 2. W. , tak nazywa lud Fidlice, w pow. kwidzyńskim; Jest to zapewne pierwotna nazwa tej wsi. Kś. Fr. Widliczna Wola, wś nieistniejaca obecnie. Według reg. pob. pow. łukowskiego z r. 1552 we wsi Wola Widliczyna, w par. Łuków, Widliczowa płaciła od 13 osad. Pawiński, Małop. , str. 391. Widlin 1. os. , w pow. wejherowskim, w par. Reda ob. . 2. W. , folw. dóbr Sławutówko, w pow. puckim. 3. W. , właściwa nazwa wsi Fidlin ob. , w pow. kartuskim. Widlitz niem. , ob. Widlice. Widlno, ob. Wildno. Widła, nizkie łęgi pomiędzy wzgórzami we wschod. części obszaru wsi Pustołówki, w pow. husiatyńskim Mapa wojs. , 9, XXXIV. Widłak, grupa domów w Haliczu, w pow. stanisławowskim. Widłówka 1. folw. i karczma, pow. trocki, w 1 okr. pol, o 2 w. od Trok; folw. ma 1 dm. , karczma 1 dm. , 4 mk. żydów. 2. W. , karczma. , pow. wileński, w 1 okr. poL, o 4 w. od Wilna, przy b. trakcie wileńskawiłkomierskim, 3 dm. , 19 mk. 12 katol. , 7 żydów. Widły, os. leś. nad jez. Modzerowskiem, pow. kolski, gm. i par. Izbica, 1 dm. , 7 mk. Widły 1. osada karczemna, pow. lidzki, w 2 okr. poL, od 30 w. od Lidy a 21 w. od Ejszyszek, 1 dm. , 11 mk. żydów. 2. W. , zaśc, pow. święciański, w 1 okr. poL, gm. Łyntupy o 4 w. , okr. wiejski i dobra Byszewskich Dworczany, 8 dusz rewiz. 3. W. , uroczysko, przy ujściu do Pełchówki strumienia wypływającego ze stawu Ostrożańskiego, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w par. Pierlejewo, należy do wsi Twarogi Lackie. 4. W. , uroczysko pomiędzy Trościanicą, i Muchawcem, pow. kobryński, stanowi część wsi Sawickie. 5. W. , Wiły, uroczysko, pow. prużański, w 4 okr. poL, gm. białowiesko aleksandrowska, o 57 w. od Prużany, należy do wsi Biała. J. Krz. Widły 1. osada karcz. i młyn nad Hnyłopiatem, pow. żytomierski, par. Żytomierz; most. Należała do ststwa żytomierskiego. 2. W. Jarugskie, wś przy ujściu Łozowej do Murachwy, pow. jampolski, okr. pol. Dżygówka, gm, Bab czyńce, par. katol. Czerniej owce, st. poczt. Bandyszówka o 7 w. , st. dr. żel Rachny o 15 w. , o 31 w. od Jampola, ma 170 osad, 1138 mk. , 519 dzies. ziemi włośc, 1021 dworskiej, 33 cer kiewnej; cerkiew p. w. św. Mikołaja, wzniesiona w 1743 r. , z 1070 parafianami. Gorzelnia. Grun ta równe, gleba czarna, kamień wapienny. Wła sność dawniej Matkowskich, Bilińskich, dziś Kordi. 3. W. al. Widła Tomaszpolskie, wś przy ujściu Hołorosawy do Rosawy, pow. jampolski, okr. poL, gm. , par. kat. i st. poczt. Tomaszpol o 7 w. , st. dr. żel Wapniarka 25 w. , o 36 w. od Jampola, ma 286 osad, 1746 mk. , 996 dzies. ziemi włośc, 1021 dworskiej, 65 cerkiewnej. Cerkiew p. w. Podwyższenia Krzyża św. , wznie siona w 1870 r. na miejsce dawnej z 1785 r. , ma 1533 parafian; młyn wodny. Grunta równe, gleba piaszczysta. Własność dawniej Giżyckich, dziś Jokiszów. Dr. M. Widły 1. obszar pagórkowaty w płd. wsch. stronie Turzy Wielkiej, w pow. dolińskim. Przedziela go Wielki potok na dwie części. Po praw. brzegu wznies. sięga 396 met. , po lew. brzegu 387 mt. Mapa wojs. , 9, XXX. 2. W. , lesiste wzgórze w zach. stronie wsi Sopotnika, w pow. dobromilskim, z najwyższem wznies. 607 mt. Mapa wojs. , 7, XXVII. 3. W. , szczyt, w Tatrach bielskich, ob. Koperszady t. IV, 377. Widminnen, ob. Wydminy. Widmogory, wś, pow. telszewski, w 4 okr. poL, gm. Wornie, własność Podrezanów, ma 365 dzies. 18 lasu, 5 nieuż. . Mieszczanin Pikturno ma tu 54 dzies. 3 lasu, 1 nieuż. , szlachcic Pluszkiewicz 281 dzies. 6 lasu, 201 nieużyt. . Widmonty 1. folw. , pow. telszewski, w 4 okr. poL, gm. Wornie, o 38 w. od Telsz. Mieszcz. Kliczman, ma tu 20 dzies. 12 1 2 nieuż. , Juszkiewiczowie 36 dzies. 9 1 2 nieuż. . 2. W. Bo żetejgi, folw. , tamże, własność Towtkiewiczów, ma 108 dzies. 12 lasu, 15 nieuż. . Widmus, ob. Wydmuch. Widna Góra, wyb. do Tuchlina, pow. kartuski, st. p. Sierakowice. Widnacze, zaśc, pow. nowogródzki, w okolicach Miru. Widnica, struga, w okolicy Gębic i Sarbi, w r. 1596, w pow. czarnkowskim. Widno 1. dobra, pow. prużański, w 1 okr. poL, gm. Kotra, o 13 1 2 w. od Prużany, własność Andrzejkowiczów, ma wraz z urocz. Chmieliszcze 650 dzies. 407 łąk i pastw. , 40 lasu, 65 nieuż. . 2. W. Wieżki, dobra, pow. prużański, w 3 okr. poL, gm. murawiewska. o 43 w. od Prużany, 65 Widliczyna Widliczna Widlin Widlitz Widlno Widła Widłak Widłówka Widły Widminnen Widmonty Widokowszczyzna Widnopole Widnopol Widnoha Widno Widno Widocin Widoczna Widok Widogirce Widohoszcz Widogoszcz Widomla Widoma dzies. 14 łąk i pastw. , 6 nieuż. ; własność Górskich. 3. W. , po łotew. Wydni, wś, pow. rzeźycki, par. Bukmujża, własność Mackiewiczów, 650 dzies. obszaru. 4. W. al. Chotiszcze, pow. rzeżycki, własność Maryi Podrezowej, 183 dzies. Widno, wś nad rz. Zbrzycą u ludu Szpryca, pow. chojnicki, st, p. Brusy, par. katol. Leśno, szk. kat. w miejscu; 895 ha 122 roli orn. , 22 łak, 51 lasu; 1885 r. 11 dm. , 21 dym. , 118 mk. , 109 kat. , 9 ew. Gleba piaszczysta. Wś leży w dolinie śród jezior; na przyległych łąkach torf dobywają. Wizyta z r. 1710 opiewa, że proboszcz w Leśnie pobierał ztąd scyphum butiri str. 69. W r. 1789 wś ma 5 dym. Kś Fr. Widnoha, szczyt 1123 mt. , w poprzecz nym grzbiecie łączącym pasmo Korczanki z grzbietem Kruszelnickim, we wsi Kruszelnicy, w pow. stryjskim, pod 49 5 1 2 płn. szer. a 41 1 2 wsch. dług. U lesistych stoków, po wsch. stronie, w Hromowym Lesie powstaje pot. Brzycz ka, prawy dopł. Stryja. Po zach. stronie płyną małe potoki, jak Gliniec, pot. Majdański. Stoki góry są. silnie rozwinięte. Okolicę pokrywają la sy Mapa wojs. , 9, XXIX. St. M. Widnopol 1. zaśc. nad Mereczanką, , pow. wileński, w 5 okr. pol, o 29 w. od Wilna, 1 dm. , 12 mk. katol. 2. W. , folw. , pow. wiłkomierski, w 1 okr. pol, gm. Wieprze, należy do dóbr Upniki, von Bulmeringów. Widnopole, folw. , pow. oszmiański, w 3 okr. pol. , o 40 w. od Oszmiany a 23 w. od Dziewieniszek, ma 3 dm. , 27 mk. katol. ; własność Baranowskich. Wzniesienie sięga 686 st. npm. Widocin, dobra, pow. kobryński, w 1 okr. poL, gm. Pruska, o 11 w. od Kobrynia, własność Majewskich, 61 dzies. 14 łąk i pastw. , 11 nieuż. . Widoczna, wś nad ogromnym stawem, przez który przepływa rz. Wołczek, pow. latyczowski, okr. pol, gm. i par. Michałpol, ma 21 osad, 198 mk. , 206 dzies. ziemi włośc. wraz ze wsią, Mikityńce, 412 dworskiej. Własność dawniej Baranieckich, obecnie należy do klucza zahinieckiego Starzyńskich. Dr. M. Widogirce, ob. Widugirce. Widogoszcz, os. młyn. , pow. łaski, gm. Dąbrowa Rusiecka, par. Rusiec, 1 dm. , 10 mk. , 30 morg. Widohoszcz, dobra nad bezim. dopł. Wiaczy, pow. miński, w 1 okr. poL gm. Białorucz, o 18 w. od Mińska. Gniazdo rodowe Iwaszeńcewiczów ob. t. Y, 922. Jerzy Zawisza, chorąży miński i małżonka jego Teodora Wołowiczówna, oboźmanka w. ks. l. , zastawiająjc W. w r. 1704 d. 23 kwietnia bazyliankom mińskim w kwocie 1000 talarów Akt. wileń. grodz. sądu 1711 r. , VIII, str. 170. W 1778 r. własność Karola Zawiszy, porucznika petyhorskiego, później Antoniego Wańkowicza, od 1812 r. córek jego Klementyny, Wandy i Waleryi, w 1856 r, nabyte przez Kudzinowiczów, obejmowały 3496 dzies. w grun tach urodzajnych, szczerkowogliniastych, z pię knym lasem; młyny i propinacye. W ósmym dziesiątku b. w. dostały się w połowie w posia danie Niemca Klatza, w drugiej zaś Konstantego Pietraszkiewicza. A. Jel. Widok 1. Mokotowski, wś i folw. , pow. grójecki, gm. Czersk, par. Chynów, odl. 9 w. od Grójca, ma 116 mk. Folw. ten i wś utworzone zostały w ostatnich czasach z części leśnictwa Potycz, zwanych Wielki las, Brzozowy las, Grabina i Podgórki. W r. 1874 folw. W. M. rozl. mr. 478 gr. orn. i ogr. mr. 169, łąk mr. 19, pastw. mr. 8, lasu mr. 276, nieuż. mr. 6; bud. drew. 12; płodozm. 6pol; las nieurządzony. Wś W. M. os. 10, mr. 74. 2. W. , kol. , pow. noworadomski, gm. i par. Wielgomłyny, ma 10 dm. , 106 mk. , 170 morg. 3. W. , folw. , pow. kolneński, gm. Czerwone, par. Kolno, wraz z folw. Górnica ma 496 mr. 276 mr. roli. Widok, pow. borysowski, ob. Kosowszczyzna. Widok, kol. należąca do wsi Mizerów, w pow. pszczyńskim. Widoki 1. folw. nad rz. Dzisienką, pow. dzisieński, w 3 okr. pol, o 18 w. od Dzisny, 1 dm. , mk. kat. 2. W. , folw. , pow. dzisieński, w 3 okr. pol, o 16 w. od Dzisny, 1 dm. , 23 mk. kat. 3. W. , wś i chutor nad potokiem, pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , gm. Polany o 7 w. , okr. wiejski Mokrzyca, o 15 w. od Oszmiany. Wś ma dm. , 72 mk. katol. ; chutor zaś 3 dm. i 13 mk. t. wyzn. Spis z 1865 r. podaje wś, mającą 4 dusze rewiz. ; należała do dóbr Jaszłowo, Downarowiczów. 4. W. al. Torbinka, wś i dobra nad Uświeją, pow. sieński, gm. Wysoki Horodek. Dobra, niegdyś dziedzictwo Hłasków, od 1869 r. Witkowskich, mają 798 dzies. 209 roli, 121 łąk, 312 lasu; młyn wodny, folusz i karczma dają 500 rs. 5. W. , dwór, pow. dryssieński, par. Oświej, attyn. dóbr Oświeje, Szadurskieli. 6. W. , wś, pow. dyneburski. Pod wsią przechodzi pasmo wyniosłości, ciągnące się od mka Freie do wsi Zamoszie w pow. dryssieńskim. 7. W. , folw. w płn. części pow. siebieskiego, własność sukcesorów Oleszy, ma 189 dzies. ; miejscowość wzgórzysta. J. Krz. Widokowszczyzna, okolica szlach. , pow. lidzki, w 4 okr. pol, o 31 w. od Lidy a 4 w. od Wasiliszek, ma 2 dm. , 11 mk. kat. Widoma 1. wś, pow. kielecki, gm. Mniów, par. Chełmce, ma 5 os. , 42 morg. Wchodziła w skład dóbr Oblągór. W 1827 r. było 6 dm. , 40 mk. 2. W. Gostecka, os. , pow. miechowski, ob. Goszcza. 3. W. Iwanowicka, wś i folw. , pow. miechowski, gm. i par. Iwanowice. Wś ma 8 osad, 97 morg. ; folw. wchodzi w skład dóbr Iwanowice. 4. W. Przedborska, przedmieście miasta Przedborza, na lew. brz. Pilicy, pow. konecki, ma 140 dm. , 340 morg. Widomla, wś i dobra, pow. brzeski gub. gro Widuganki Widomski las Widor Widoradz Widów Widówka Widowo Widrańce Widreja Widryszki Widuch Widuchowa Widuchowo Widuciszki Widugaj Widugiery dzieńskiej, w 3 okr. pol. , gm. Turna, o 28 w. od Brześcia. Wś ma 653 dzies. ziemi wlośc. i 17 dzies. należącej do Łukasza Szewela; dobra, własnośc Michała Grabowskiego, 829 dzies. 209 łąk i pastw. , 24 lasu, 12 1 2 nieuż. . Widomski las, w gminie Nicew, pow. nowosądecki. Widor, pow. wyrzyski, oh. Wydor. Widoradz, folw. , pow. wieluński, gm. Starzenice, par. Ruda, odl. od Wielunia 2 w. , ma 2 dm. , 10 mk. Las Vidoracz pod Wieluniem wspomina Lib. Ben. Łaskiego II, 98 pod wsią Dąbrową. Widów, wś i fol. , pow. grójecki, gm. Bielsk, par. Lewiczyn, ma 72 mk. , 92 morg. dwor. , 67 mr. wlośc. Wchodziła w skład dóbr Oczesały. Spis wsi z r. 1827 podaje dwie wsi Widów, mający 6 dm. , 34 mk. i Widowę w par. Lewiczyn, mającą 8 dm. , 50 mk. Tej drugiej nie podają nowsze wykazy. W r. 1576 było Widowo Podleśne, w którym Katarzyna, wdowa po Stanisławie Widowskim, płaciła od 1 łanu i Dorota, wdowa po Rosłanie, od 1 łanu a prócz tego Widowo Wielkie Magna, w którym siedziała częściowa szlachta Widowscy Pawiń. , Mazowsze, 238 Widów niem. , ob. Wydowo. Widów, pow. raciborski, ob. Bidów. Widówka, folw. pryw. , pow. lidzki, w 3 okr. pol, o 25 w. od Szczuczyna, 8 mk. Widowo, wś, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 1 okr. pol, gm. Pasynki, o 1 1 2 w. od Bielska, 412 dzies. 55 łąk i pastw. , 2 lasu, 17 nieuż. ; własność mta Bielska. Widowo, niem. Widow al. Wiedau, wyb. do Koślinek, pow. pucki, par. kat. Żarnowiec. Leży tuż nad Baltykiem, na łęgach żarnowskich. W 1885 r. 1 dm. , 16 mk. Dawniej własność cysterek w Żarnowcu. W czasie reformacyi zabrali tę wś Krokowscy. Później benedyktynki z Żarnowca wymogły, iź płacono im z Krokowa rocznie 120 zł. wieczystej dzierżawy za Widowo. Tę od r. 1760 zaprzestano wypłacać, ale benedyktynki wytoczyły zaraz po okupacyi proces Krokowskim, przez co przynajmniej część długu uratowały. Teraz jeszcze W. należy do Krokowa. Także las należał do W. ob. Klasztory żeńskie kś. Fankidejskiego, str. 198. Kś. Fr. Widrańce, wś nad Mereczanką, pow. wileński, w 5 okr. pol, gm. i okr. wiejski Ilino o 3 w. , o 37 w. od Wilna, 10 dm. , 75 mk. kat. w spisie z 1865 r. 59 dusz rewiz. ; należała do dóbr Kierdejowce, Ważyńskich. Vidrańska woda, potok na Węgrzech, lewy dopł. Laborca, płynie z Siwakowskiej doliny od granicy Galicyi, którą stanowi przełęcz, prowadzącą do doliny Bystrego pot. , lew. dopływu Osławicy. Przez dolinę Osławicy przechodzi kolej łupkowska na dolinę Vidrańskiej wody. Potok opływa płn. wschod. stoki Magóry i roztwiera obszerną kotlinę koło MezöLaborc, gdzie się łączy z Laborcem. St. M. Widreja, pow. orszański, ob. Wydreja. Widryszki, dwor, pow. kowieński, w 3 okr. pol. , gm. Bobty, o 17 w. od Kowna, własność Szatyńskich, 15 dzies. Widuch al. Buhaj, wś, pow. opoczyński, gm. Machory, par. Żarnów, odl. od Opoczna 22 w. , ma 16 dm. , 59 mk. , 75 morg. Należała do dóbr Myśliborz. Widuchowa, wś i folw. , pow. stopnicki, gm. Szaniec, par. Janina, leży na prawo od szosy prowadzącej ze Stopnicy do Buska. Folw. ma obszaru 691 morg. Do folw. należy staw, mający do 100 morg. obszaru. Starożytny dom mieszkalny ma napis Nicolaus Krupka in Majkowice et Widuchowo haeres aedificavit A. D. 1670. W 1827 r. było 60 dm. , 418 mk. Istniała tu poprzednio wielka gorzelnia, hodowla owiec i bydła opasowego. W r. 1366 Elżbieta, żona Stefana, dziedzica Tęgoborza, sprzedaje częśó dziedzictwa zwanego Widuchowa, za 300 grzyw. , Prokopowi i jego synom, dziedzicom Bogoryi Kod. Wielk. , n. 1559 i Kod. Małop. , III, 196. W połowie XV w. dziedzicami są Jan Naschian h. Topór i Piotr Międzygórski h. Kopaszyna. Łany kmiece dawały dziesięcinę, wartości 2 grzyw. , bisk. krakow. Dwa folw. rycerskie, karczma i zagrodnicy dawali dziesięcinę, wartości 2 grzyw. , plebanowi w Janinie Długosz, L. B. , II, 381. Według reg. pob. pow. wiślickiego w r. 1508 we wsi Widucha sors, płaci Marcin Dąbieński 7 gr. W r. 1579 Wyduchowa, w par. Janina, własność Mnichowskich z Mnichowic, ma 13 osad. , 8 łan. , 1 ogrod. , 3 komor. , 8 ubogich, 1 rzemieśl. Pawiń. , Małop. , 232 i 490. Jeszcze w r. 1670 wieś jest własnością Krupskiego. Na początku XVIII w. należy do Konstantego Pelicyana Szaniawskiego, bisk. krakow. , który zakładając seminaryum w Kielcach, dal mu na uposażenie w r. 1725 wś W. , będącą osobistą własnością fundatora. Dochody z wsi miały służyć na utrzymanie 36 kleryków, których nadzór powierzył komunistom z Węgrowa, Bartoszkami zwanym. W r. 1864 wś przeszła na własność skarbu a r. 1882 sprzedaną została przez licytacyą. Nabył ją za 50505 rs. ks. Wachwachow. Widuchowo al. Widuchowa, niem. Fiddichau, w dok. Viddechow, miasto na praw. brzegu Odry, niedaleko Szczecina, posiada st. poczt. , 2811 mk. Widuciszki, wś, pow. rossieński, w 4 okr. poL, gm. Pojurze, o 77 w. od Rossień. Widugaj, wś, pow. wiłkomierski, w 1 okr. poL, gm. Rogowo, o 33 w. od Wiłkomierza. Widuganki, jezioro w dobrach Lejpuny, w pow. sejneńskim. Widugiery, wś, pow. sejneński, gm. Krasnowo, par. Puńsk, odl. od Sejn 12 w. , ma 43 dm. , 409 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Krasno Widomski las Widukle Widuławki Widusowo Widuszyle Widutowszczyzna Widuty Widybor Widugierowszczyzna wo. W 1827 r. wś miała 18 dm. , 175 mk. ; os. 2 dm. , 21 mk. Widugierowszczyzna, okolica szlach. , pow. lidzki, w 2 okr. pol, o 39 w. od Lidy, 5 dm. , 45 mk. Widugirce 1. 1 i 2, dwa zaśc, pow. wiłkomierski, w 2 okr. pol, gm. Kupiszki, o 71 w. od Wiłkomierza. 2. W. , zaśc, tamże, o 60 w. od Wiłkomierza, własność Komarów. 3. W. , Widogirce, wś, pow. wiłkomierski, w 2 okr. pol, gm. Traszkuny, o 46 w. od Wiłkomierza. 4. W. , ob. Widgirce, Widugiry 1. wś, pow. wileński, w 3 okr. poL, gm. Janiszki o 6 w. , okr. wiejski i dobra hr. Tyszkiewiczów, Orniany, o 49 w. od Wilna, 4 dm. , 66 mk. katol. w 1865 r. 14 dusz rewiz. . 2. W. , wś nad jez. Wejksztys, pow. wileński, w 3 okr. poL, gm. Malaty o 15 w. , okr. wiejski i dobra w 1865 r. Powstańskich, Czulsk, o 78 od Wilna, 2 dm. , 16 mk. katol. w 1865 r. 9 dusz rewiz. . 3. W. , zaśc, pow. poniewieski, w 4 okr. poL, o 30 w. od Poniewieźa. 4. W. , wś, tamże, o 49 w. od Poniewieża. J. Krz. Widujce, dobra, pow. czerykowski, dziedzictwo Hołyńskich, 1196 dzies. 15 roli, 72 łąk, 863 lasu. Widukle 1. mko nad rzkami Apuszyna i Kroklis, pow. rossieński, pod 55 94 płn. szer. a 40 33 wschd. dług. , w 2 okr. poL, o 14 w. na płn. zach. od Rossień, w 1859 r. miało 25 dm. , 321 mk. , kościół katol. paraf. Kościół tutejszy, p. wez. Znalezienia św. Krzyża, należy do pierwiastkowych 7 parafii, fundowanych na Żmujdzi przez Jagiełłę w 1466 r. Dzisiejszy drewniany, wzniesiony został w 1800 r. przez biskupa żmujdzkiego ks. Józefa Arnolfa Giedrojcia, jako w mku należącem do dóbr stołowych biskupich. Stefan Batory nadał mu fundusz za staraniem biskupa ks. Melchiora Giedrojcia. Plebania widuklewska do 1832 r. posiadała 3 wł. 4 mr. ziemi i 19 dusz rewiz. oraz 2025 rs. kapitału. Parafia katol. , dekanatu szydłowskiego, 6134 wiernych. Kaplica w Żołpiu. W. należą, do najdawniejszych osad na Żmujdzi. Włośó widuklewska od początku napadów krzyżackich zawsze była najeżdżaną; i pustoszoną. Pierwsza wzmianka o W. znajduje się w dziejach krzyżackich pod 1352 r. , gdy w. mistrz Henryk Ton Kniprode, napadłszy na Żmujdź, splądrowal ziemie jaswojnską, , ejragolską, i rossieńską, ; wówczas rycerstwo jego doszło do Widukl i ztąd wróciło do Prus. Drugi raz wspomniane są. W. pod 1371 r. , gdy Kiejstut wpadł do Prus i spalił tam niektóre zamki, w odwet czego Krzyżacywkroczyli na Źmujdź i spustoszyli Widukle. Podobnego losu doznała włośó widuklewska w 1376, 1377 i 1378 r. , gdy rycerze pruscy po spląjdrowaniu ziemi ejragolskiej i rospieńskiej, wracali do Prus przez Widukle i Kołtyniany. W 1390 r. deputowani włości widuklewskiej Birmund, Surgajło, Gielwań i Świd podpisali, między innemi deputatami, przymierze zawarte z krzyżakami w Królewcu. Nakoniec podczas ogólnego powstania Żmujdzi w 1405 r. dla zrzucenia jarzma krzyżaków, włośó widuklewska, osadzona przez wojska Witolda, połączone z rycerstwem pruskiem, dozna ła wielkiego zniszczenia. Włośó widuklewska miała dużo osiadłych obywateli, jak widać z po pisu szlachty 1528 r. , podług którego było 132 stawiających po jednym koniu z 8 włók, nadto Marcin Wiekowicz posiadał do 100 włók, sta wiał bowiem 10 koni, a 4 innych w ogóle 16 ko ni. O 1 w. od Widukl, na piaszczystem wzgórzu, stał niegdyś zbór kalwiński właściwie kaplica cmentarna, fundowany w 1713 r. przez Jana Blinstruba, dziedzica Blinstrubiszek. Była to fi lia zboru rossieńskiego. 2. W. , dobra, pow. rossieński, w 2 okr. poL, gm. Rossienie, o 16 w. od Rossień, własność Staniewiczów, mają 3444 1 2 dzies. 1170 lasu, 130 nieuż. . 3. W. , dobra, pow. rossieński, w 4 okr. pol, gm. Skawdwile, o 20 w. od Rossień, własność ks. Oboleńskiej, maja 2800 dzies. 700 lasu, 40 nieuż. . 4. W. , dwór, pow. rossieński, par. Niemokszty, wła sność Wolmera. 5. W. , dobra skarbowe, pow. rossieński, 452 dzies. gruntu, 48 nieużytków. Niegdyś dobra jezuickie, przeszłe na fundusz edukacyi narodowej, które podług tabeli z 1781 r. czyniły intraty 1200 złp. Były w posiadaniu Franciszka Przewłockiego, superintendenta ko mory połągowskiej, który złożył ewikcyę w su mie 10000 złp. na Kretyndze ks. Massalskich. 6. W. , Gile, dobra, pow. rossieński, w 2 okr. poL, gm. Rossienie, par. Widukle, o 10 w. od Rossień, własność Giedgowdów, mają. 448 dzies. 212 łasu, 48 nieuż. . J. Krz. Widuławki 1. okolica, pow. kowieński, w 3 okr. pol, o 71 w. od Kowna. 2. W. , wś, pow. poniewieski, w 1 okr. pol, gm. Remigoła, Biliński ma tu 13 1 2 dzies. 12 łasu, 1 1 2 nieuż. , Leparscy 31 1 2 dzies. 10 lasu, 1 2 nieuż. . Widusowo, wś, pow. newelski, własność Bondarewych w dwóch działach 50 dzies. i Bułajowych w 4 działach 151 dzies. . Widuszyle, wś, pow. władysławowski, gm. Zyple, par. Łuksze, odl. od Władysławowa 34 w. , ma 4 dm. , 42 mk. W 1827 r. 6 dm. , 52 mk. Widutowszczyzna, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol, o 74 w. od Nowoaleksandrowska. Widuty Widziuty, Widiuty, w dokum. Widath, Widut, wś, pow. włodzimierski, na zach. od Milanowicz. Podług reg. pobor. pow. łuckiego z 1570 r. wś Widath należy do kn. Andrzeja Wiśniowieckiego, który płaci ztąd od 9 1 2 włók, 3 ogr. po 2 gr. W 1583 r. pow. włodzimierski kn. Andrzej Wiśniowiecki płaci z Somina i Widutia z 17 łan. , 1 dym. , 16 ogr. , 2 bojarów Jabłonowski, Wołyń, 31, 114. Widybor, ob. Widibor i Wydybor. Widugirce Widugiry Widujce Widugierowszczyzna Widyniowski potok Widźba Widyniów, czesk. Vidnava, niem. Weidenau, miasto na Szląsku austr. , w pow. frywaldowskim, okręgu sąd. widyniowskim, nad pot. Widnawa, dopł. Nissy Szląskiej, tuż nad granicą Szląska pruskiego. W r. 1880 było tu 219 dm. i i 1901 mk. 844 męż. i 1057 kob. a to 1877 rz. kat. , 7 prot. i 17 izrael. Ludność cala podana jako niemiecka. Widyniów należy do dyecezyi wrocławskiej, jest siedzibą. archipresbyteryatu. Archpresbyteryat ten obejmuje parafie Czerwona Woda Stara Cervena Voda Stara, AltRothwasser, Kunczyce Wielkie Kuczice Velké, GrossKunzendorf, Kobyla Kobyla, Jungferndorf, Mikułowice Mikulovice, Niklasdorf, Czarna Woda Cerna Voda, Schwarzwas ser i Widyniów. Według sprawozdania izby handlowej w Opawie za r. 1885 było 200 osób zajmujących się samoistnie handlem. Wydoby wanie torfu i przysposabianie łupku stanowi je dyną ważną, gałęź przemysłu w mieście i okoli cy. W mieście jest kościół paraf. , gimnazyum wyższe państwowe, 2 szkoły ludowe 4klas. dla chłopców i dziewcząt, ta ostatnia przy klaszto rze sióstr miłosierdzia, urząd poczt. i telegraf. , sąd powiatowy, urząd podatkowy, kasa oszczędności, przykomorek I klasy. Prócz tego jest strat ogniowa ochotnicza, towarzystwo śpiewa cze, spółka zaliczkowa. Gościniec łączy W, z Frywałdem Freiwaldan na płd. i Jawornikiem Jauemig na zachód. Bo paraf. W. należą Krasz Wojtowa Krasz Vojtova, VoigtsKrosse, Krasz Wielki Krasz Velka, GrossKrosse, Hukowice Hukovice, Hangsdorf, Stachlowice Stachlovice, Stachlowitz i Nowa Krasz Mała Krasz Novà Malà, NeuKlein Krosse. W. należał po przednio do księstwa nissańskiego oh. Nissa i kasztelanii odmuchowskiej. W. H. Widyniowski potok, niem. Weide al Wieda Bach, rzeczka, dopł. Nissy Kładzkiej. Początek jej dają potoki spływające ze szczytów Nesselkoppe, Loewenkoppe, Fichtlich w Sudetach na Szląsku austr. . Potoki te zbiegają się pod wsią Zygarcice Setzdorf, w pow. frywałdowskim i połączone płyną przez Skoroszyce, Tomikowice i na obszarze pow. nissańskiego na Szląsku pruskim uchodzą do Nissy. Widyniowskie Wójtowstwo, niem. Weidemau Vogtei, ob. Rotwasser. Wldynów, wś, pow. śniatyński, 10 klm. na zach. od Śniatyna sąd pow. i st. kol. , 7 klm. na płn. zach. od urz. pocz. w Załuczu. Na płn. leży Orelec, na płn. wsch. Tuława, na wsch. Karłów, na płd. Kniaże i Drahasymów, na zach. Wołczkowce. Płn. krawędź wsi przepływa Prut. Środkiem obszaru biegnie kolej Iwowskoczerniowiecka. Własn. więk. ma roli or. 297, łąk i ogr. 38, past. 182 mr. ; wł. mn. ma roli or. 1019, łąk i ogr. 113, past. 19, lasn 6 mr. W r. 1880 było 233 dm. , 1156 mk. w gm. ; 10 dm. , 56 mk. na obsz. dwor. 1130 gr. kat. , 28 rz. kat. , 42 izr. , 12 innych wyzn. ; 1123 Rus. , 46 Pol, 43 Niem. . Par. rz. kat. w Zabłotowie, gr. kat. w miejscu, dek. śniatyński. We wsi jest cerkiew, szkoła etat. lklas. i kasa poż. z kapit. 650 rs. Lu. Dz Widźba, ob. Wićba. Widie 1. mto nadetatowe pow. nowoaleksandrowskiego, pod 55 24 płn. szer. a 44 18 wsch. dług. , nad rzką Widzą i jez. Maruga, przy b. tr. poczt. z Wika do Dwińska, odległe o 49 w. na płd. od Nowoaleksandrowska, 25 w. od st. dr. źel. Dukszty a 206 w. od Kowna. W 1860 r. było 248 dm. , 3498 mk. 35 prawosł. , 1928 rozkolników, 407 katol. , 949 żydów, 179 mahomet. Posiada cerkiew paraf. 348 wiernych, kościół katol. par. , kaplicę, synagogę i 5 domów modlitwy żyd. , meczet, 29 sklepów, radę miejską dumę, zarząd 2go okr. policyjnego dla 4 gmin powiatu Widze, Dryświaty, Rymszany i Smołwy, zarząd gminny, szkołę ludową męzką i żeńską, sąd pokoju, zarząd akcyzny, st. poczt. i telegr. , aptekę. Przemysł fabryczny nieistnieje, handel nieznaczny. Dochody miejskie w 1860 r. wynosiły 4906 rs. Odbywają się trzy jarmarki doroczne; w pierwszą niedzielę po Trzech Królach, po środopościu i po 16 czerwcu. Kościół par. katol. , p. w. Narodzenia N. M. P. , z drzewa wzniesiony został w 1481 r. przez Cwietka i Hanusza Dowgirdowiczów. W 1498 r. uposażenie kościoła powiększone zostało hojnością Alberta Tabora, biskupa wileńskiego. Kaplica p. w. Ukrz. Chrystusa, drewniana, fundowana w 1824 r. przez Aleksandrowiczów. Parafia katol, dekanatu nowoaleksandrowskiego, 12971 wiernych. Kaplica w Hryszkowszczyźnie, fundacyi Biegańskich. Gmina, położona w płd. wsch. zakątku powiatu, graniczy od płd. zach. i wschodu przez rz. Dzisnę i jej dopływ Dryświatycę z gub. wileńską, od płn. z gm. Rymszany, od płn. wsch. z gm. Opsa, obejmuje 143 miejscowości, mające 633 dm. włośc. obok 12 należących do osób innych stanów, ma 9354 mk. włośc. uwłaszczonych na 15503 dzies. ziemi. Okrąg policyjny widzki obejmuje 3 mka, 196 wsi, 487 zaśc. , 11447 mk. płci męz. Bobra W. al. Łowiszcze nadane zostały przez w. ks. Zygmunta trzem braciom Dowgirdowi, Daukszowi i Naruszowi. Ziemia ta obejmowała przestrzeń pomiędzy rzekami Dzisną a Drukszą. Granica dóbr szła od jeziora Pruty, rzeczką Prutem do rzki Krokiny, stąd do jeziora Musza, dalej rzką Muszą do rz. Dzisny. Na przestrzeni tej wzmiankowane są sioła Berboki, Mejkszty i Ihuńce. Naruszewiczowie założyli tu mko. W 1524 r. dobra te, jak świadczy metryka Litewska, sprzedane zostały niewiadomo przez kogo Olbrachtowi Marcinowiczewi Gasztołtowi i jego małżonce, wiekuiście, z kościelnem zabudowaniem, za 400 kóp groszy litewskich, po 10 białych pieniędzy w każdy grosz licząc. Później część dóbr przeszła do Paców, z których Michał Widyniowskie Wójtowstwo Widyniów Widie Widyniów Widzew Widźgowo Widzgiry Widzgąjły Widzewszczyzna Widzibor Widzeniszki Widzeniszki Kazimierz, wwda wileński, zapisał tę majętność fundowanym przez siebie w Wilnie zakonnikom św. Augustyna kanonikom regularnym, co potwierdziła konstytucya z 1676 r. Podług Balińskiego Star. Polska w XVII w. majętność ta należała do Stanisława Naruszewicza, prokuratora wileńskiego. Utrzymywał on tu dom modlitwy wyznania helweckiego, przy którym był katechista. Podług niego także dobra te w pewnej epoce miały należeć do biskupów wileńskich. Po spaleniu się Brasławia w 1794 r. W. były mtem powiatowem pow. brasławskiego al. widzkiego gub. wileńskiej do 1837 r. , w którym przeniesiono juryzdykcye powiatowe do Jezioros, nazwanych Nowoaleksandrowskiem. W 1823 r. przemieszkiwał w W. przez pewien czas w. ks. Michał Pawłowicz. 2. W. al. Widzki Dwór, dwór nad rzką Morugą, pow. nowoaleksandrowski, w 2 okr. poL, gm. Widze, o 45 w. od Nowoaleksandrowska, w 1859 r. 1 dm. , 20 mk. , młyn wodny; ma 400 dzies. 50 lasu, 89 nieuż. . Dawniej własność biskupów wileńskich, nadana przez cesarza Pawła przybyłej z Grecyi rodzime Pizani, dziś Zofii Pizaniowej. 3. W. Albrechtowskie, dwór rządowy nad błotem Pociłta, o 50 w. od Nowoaleksandrowska, w 1859 r. 1 dm. , mk. , młyn wodny; 226 dzies. ziemi. 4. W. Łowczyńskie, dwór nad jez. Raukietą, , pow. nowoaleksandrowski, w 2 okr. pol. , gm. Widze, o w. od Nowoaleksandrowska, własnośc Bronisława Minejki, ma wraz z folw. Felicyanowem 1680 dzies. 394 lasn, 121 nieuż. . W 1859 r. 1 dm. , 34 mk. , młyn wodny. Posiada źródło wody mineralnej siarczanej, niegdyś dość licznie uczęszczane, dziś zaniedbane. Woda bije 4 zdrojami, łączącemi się w jeden zbiornik i zlewającemi się do jez. Smerdis. Chemicznie nie była zbadaną. Własność niegdyś Naruszewicza, łowczego litew. , córka którego Helena drogą, wiana wniosła Augustowi Wawrzeckiemu. W 1790 r. własność Stanisława Wawrzeckiego; 1820 42 r. Michała i Konstantcyi z Łopacińskich Wawrzeckich, marszałków brasławskich, około 1850 r. Emilii Minejkowej, dziś syna jej Bronisława. W 1823 r. niejednokrotnie nawiedzał Wawrzeckich w. ks. Michał, przebywający przez pewien czas w Widzach. 5. W. , wś, pow. rossieński, gm, Tenenie. J. Krz. Widzeniszki, ob. Widziniszki. Widzew al. Widzów, os. fabr. , wś, pow. łódzki, gm. Chojny, paraf. Łódź. Leży w stronie wschodniej, o 2 w. od miasta, przy szosie wiodącej do Brzezin i linii dr. źel. z Łodzi do Koluszek. Jest to właściwie przedmieście Łodzi. Znajdują się tu obecnie dwie znaczne fabryki tkanin bawełnianych Heinzel i Kunitzer, z prod. roczną na 1200000 rs. , i przędzalnia wełny K. Kunitzer, z prod. na 1080000 rs. Ludność zapewne dochodzi do 1000. W 1880 r. wś sama miała 31 dm. , 442 mk. , 655 mr. włośc. i 6 mr. dwor. W r. 1827 był tu 1 dm. i 22 mk, , zaś Widzewek miał 5 dm. , 56 mk. Wś ta wchodzi ła w skład dóbr rządowych Chorzęcin. Dawniej własność biskupów kujawskich. Na początku XVI w. wś dawała dziesięcinę scholastryi łęczy ckiej, zaś plebanowi w Łodzi kolędę po groszu z łanu Łaski, L. B. , II, 381. Według reg. pob. pow. brzezińskiego z r. 1557 wś Widziewnica, własność biskupa kujaw. , płaciła od 5 1 2 łan. , 1 zagr. , 1 młyn. , 2 łan. sołtys. , 4 rzem. , 5 osad. Pawiński, Wielk. , II, 98, Br. Ch. Widzewszczyzna, ob. Widziewszczyzna. Widzgąjły, ob. Widżgajły. Widzgiry, os. leśna, pow. kalwaryjski, gm. i par. Olita, odl. od Kalwaryi 54 w. , ma 7 dm, , 15 mk. , 236 mr. Należy do dóbr Gudzieniszki. Widźgowo, wś i dobra, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 3 okr. poL, gm. Grodzisk, o 30 w, od Bielska. Wś ma 64 dzies. ziemi włośc; dobra należą w części do Bronisława Leszczyńskiego 112 dzies. , w części do Aleksandra Zessela 45 dzies. . Widzibor, ob. Widibor. Widzie, wś, pow. oszmiański, ob. Wiże. Widziejki, wś, pow. wołkowyski, w 4 okr. pol. , gm. Mścibów, o 23 w. od Wołkowyska, 897 dzies ziemi włośc. 189 łąk i past. , 9 nieuż. . Widzieniszki, zaśc, pow. święciański, w 1 okr. poL, gm. Kiemieliszki o 8 w. , okr. wiejski i dobra, Wiśniewskich, Litwiany, 5 dusz rewiz. Widziewszczyzna, Widzewszczyzna al. Niekraże, wś i fol. , pow. wilejski, w 1 okr. pol, gm. Krasne al. Krasnesioło o 4 w. , okr. wiejski Ułanowszczyzna, o 37 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. z Wilna do Mińska. Fol. ma 1 dm. , 6 mk. katol. , wś zaś 9 dm. , 70 mk. prawosŁ w 1865 r. 31 dusz rewiz. w części należącej do Koryckich, oraz 1 dusza w części skarbowej. Widzim, Vidsim w r. 1236, Vitzim r. 1246, Vizim r. 1249, Vydzim r. 1564, okrąg dwor. , dwór i dwie wsi włośc, w pow. babimoskim, o 4 klm. na płn. wsch. od Kępowa i 3 klm. od jez. Niałeckiego, przy trakcie z Wolsztyna do Wschowy; par. katol. i poczta w Kęblowie Kiebel, par. prot. i st. dr. żeL w Wolsztynie o 5 klm. Okrąg dworski obejmuje 4498 ha, 21 dm. , 389 mk. 311 katol. , 78 prot. ; składają go Stary Dębowiec i Nowy, Nowe Tłoki, fol. na Kębłowie i dwór w Starym Widzimiu 11 dm. , 186 mk. ; właścicielem jest fiskus rządowy. W r. 1891 podano tu 4474, 67 ha 1235, 71 roli, 671, 74 łąk, 62, 36 past. , 2393, 32 lasu, 104, 90 nieuż. , 6, 64 wody; gorzelnia parowa, chów bydła. Wś Stary W. ma 32 dm. , 252 mk. 65 kat. , 187 prot. i 170 ha 144 roli, 13 łąk, zaś Nowy W. ma 31 dm. , 255 mk. katol. i 186 ha 173 roli. W r. 1236 występuje Janusz z W. w otoczeniu Bronisza, założyciela klasztoru paradyskiego. Bodzęta, syn Janusza i Baldamy, brat Mira, darowali rzeczonemu klasztorowi Lubrzę Liebenau, Widzim Widziewszczyzna Widzieniszki Widziejki Widzie Widziun Widziszki Widziszewo Widzinicze Widzinicze gdy zaś Bodzęta dostał się w niewolę Niemców z Virehobos, wykupili go cystersi za 30 grzyw. ; odnośną czynność zatwierdził w r. 1246 Przemysław I. W r. 1249 powtórzył Bodzęta to nadanie z zezwoleniem brata i matki Kod. Wielk. . W r. 1564 płacono biskupom pozn. fertony z 11 1 2 łanów w km. , w ilości 2 grzyw. i 42 gr. ; w r. 1580 było łanów 10 1 4, łan sołtysi, 1 zagr. i 2 komor. Około r. 1793 dziedziczyli Bielińscy z Kablowa tę majętność, którą, potem nabył król holenderski, hr. Nassau. E. Cal Widzinicze, wś, pow. orszański, posiada cerkiew paraf. drewnianą. Dziedzictwo Komarowskich, 448 dzies. ziemi dworskiej 240 roli, 75 łak, 100 lasu; młyn wodny. Widziniszki, Widzeniszki, mko nad rzką Sesarką. , pow. wileński, na pograniczu pow. wiłkomierskiego, w 3 okr. pol, gm. Malaty, okr. wiejski Widziniszki, o 64 w. na płn. od Wilna, ma 34 dm. , 239 mk. , kościół katol. paraf. , kaplicę cmentarną, dom przytułku. Kościół katol. , p. w. św. Wawrzyńca, z muru wzniesiony został w 1618 r. przez ks. Marcina Giedrojcia a odnowiony w 1800 r. Parafia katol. , dekanatu giedrojckiego, 4450 wiernych. Miała dawniej kaplicę w Lelikańcach. Przy kościele tutejszym byli kanonicy lateraneńscy czyli augustyanie biali, uposażeni wsiami Antokście i Skiemiany. Okrąg wiejski obejmuje mko W. , wsi Botańce, Bohusze, Dobuszełka, Bruski, Kowalniszki, Lesańce, Pograboście, Popliszki, Wiktoryszki i Żury, oraz zaśc. Dziegucina, Pobirźa, Podrumiele, Polejnia, Poszylwie, Stolarzyszki, Wilejkiszki, Wiżele i Wysoki Dwór, w ogóle w 1865 r. 186 dusz rewiz. włościan uwłaszczonych, 208 b. włościan skarbowych i 4 osadników w. ruskich. Był tu zamek, założony przez Dowmunta, syna HurdyGiedrojcia, jednego z dzielniejszych wodzów litewskich pod Kiejstutem, który ztąd wypadając na Inflantczyków, mocno ich gromił. Zmordowani temi napaściami rycerze mieczowi obiegli wraz z posikami niemieckiemi zamek tutejszy, ale zostali przez Dowmunta zupełnie porażeni na polach widziniskich. W zamku tutejszym miał zakończyć życie Dowmunt, wyzuty przez Witolda z rozległych posiadłości na Litwie i na Rusi. Z samego zamku pozostały ślady w gruzach i okopach, na górze nad rzeką. , która oblewa ją w półkole. Wały są jeszcze dość wysokie, podziemne przejście wyraźne, a nadto pozostała z dawnego zamku jakaś starożytna budowla murowana, obrócona teraz na skład. Mko otrzymało przywilej od Augusta II w 1714 r. Na schyłku XVIII w. miał miejsce w W. ostatni zajazd na Litwie, urządzony przez rodzinę Kossakowskich, szturmem zdobywano kościół, przyczem padło niemało trupów. Bobra stanowią stare dziedzictwo ks. Giedrojciów. J. Krz. Widziszewo, Wydzischevo r. 1356, wś i fol. , pow, kościański, o 6 klm. na płd. zach. od Kościana par. , poczta i st. dr. żel. . Wś ma 8 dm. , 88 mk. kat. i 194 ha 157 roli, 33 łąk. Fol. należy do Przysieki Niemieckiej. W. było niegdyś własnością komandoryi kościańskiej kawalerów św. Jana Jerozolimskiego; komandor Jan zaprowadził tu w r. 1356 prawo niemieckie. Rząd pruski zabrał wieś i sprzedał generałowi v. Zastrow. Około r. 1840 posiadał ją Edward Potworowski z Przysieki Niemieckiej. E. Cal. Widziszki 1. w spisie z 1865 r. Wiaziszki, wś włośc. i fol. skarbowy, pow. święciański, w 2 okr. pol, gm. Łyngmiany o 9 w. , okr. wiejski Drabiszki, o 35 w. od Święcian, 12 dusz rewiz. 2. W. , zaśc. , tamże, o 8 w. od Łyngmian, 4 dusze rewiz. Spis z 1866 r. podaje fol. skarbowy W. , mający 4 dm. , 41 mk. katol. i 9 żydów; młyn wodny. 3. W. , mko nad rz. Świętą, pow. wiłkomierski, w 3 okr. pol, gm. Kowarsk, o 9 w. od Wiłkomierza, przy starym gościńcu z Wiłkomierza do Dyneburga, ma 205 mk. W 1859 r. było tu 21 dm. , 78 mk. , kościół katol. paraf. , dom przytułku dla 3 starców, zarząd okręgu policyjnego dla gmin Kowarsk, Kurkle, Towiany, Wojtkuszki i Źmujdki. Kościół par. , p. wez. św. Trójcy, został z muru wzniesiony w 1853 r. przez dziedzica Świętorzecza Onufrego Koszkę i ze składek parafian. Parafia katol. , dekanatu wiłkomierskiego, 2882 wiernych. Okrąg policyjny obejmuje 2 mka, 8 siół, 287 wsi, 186 zaścianków, 13840 ludności męzkiej. W okolicy mka grunta mało urodzajne. WidziunHora, ob. WidiumHora. Widziunie, zaśc, pow. wileński, w 3 okr. poL, gm. Janiszki o 10 w. , okr. wiejski Gockiszki, 3 dusze rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Intury. Widziuny 1. wś włośc. nad pot. Tołła, pow. święciański, w 2 okr. pol, o 49 w. od Święcian, 9 dm. , 75 mk. 68 katol. , 7 starow. . 2. W. , wś, pow. wileński, w 4 okr. pol, gm. Worniany o 10 w. , okr. wiejski Markuny, o 75 w. od Wilna, 7 dm. , 41 mk. katol. i 7 żydów. W spisie z 1865 r. podane jako zaśc, mający 8 dusz rewiz. ; należał do dóbr Palestyna, Kotwiczów. 3. W. , wś, pow. wileński, w 5 okr. poL, gm. Szumsk o 3 w. , okr. wiejski i dobra, Sidorowiczów, Kiemiany, 94 dusz rewiz. 4. W. , wś, pow. nowoaleksandrowski, w 1 okr. pol. , o 48 w. od Nowoaleksandrowska. J. Krz. Widziwilk, wś, nieistniejąca obecnie. Według reg. pob. pow. ciechanowskoprzasnyskie go wś Widziwilk, w par. Dzierzgów, miała 2 włóki, 4 ogr. , 1 zduna Pawiński, Mazowsze, 339. Widzów 1. al. Widzew, kol. i fol. , pow. łaski, gm. Widzów, par. Pabianice, odl. 19 w. od Łasku a 3 w. od Pabianic; kol. ma 7 dm. , 30 mk. , 215 mr. ; fol. 6 dm. , 158 mk. , 546 mr. ; W. al. Lublinek, kol. , 23 dm. , 121 mk. , 315 mr. ; W. lit. A. , fol. , 8 dm. , 42 mk. , 417 mr. częściowych właścicieli. W 1827 r. było 2 dm. , 44 Widzów Widziwilk Widziuny Widziunie Widzgajły mk. Dobra W. składały się w r. 1867 z fol. W. , Polanica, Wola Zaradzyńska i Młodzienia szek, młynów Charzów, Laskowice, Pliszka i Bielaga, rozl. mr. 2573 gr. or. i ogr. mr. 1418, łąk mr. 144, lasu mr. 752, past. i zarośli mr. 183, nieuż. mr. 76. Była w dobrach dystylar nia i młyn. W skład dóbr poprzednio wchodziły wsi Bychlewo os. 71, mr. 1436; Piątkowisko os. 40, mr. 843; Chocianowice os. 58, mr. 1111; Jutrzkowice os. 31, mr. 581; Laskowice os. 49, mr. 961; Pawlikowice os. 64, mr. 963; Chechło os. 70, mr. 1038; Wola Zaradzyńska os. 66, mr. 658; Teklów os. 8, mr. 84; Hermanów os. 9, mr. 240; Karolewo os. 18, mr. 203; Dąbrowo os. 9, mr. 57; Rydzyny os. 63, mr. 1292; os. Zdżary mr. 140; Teresin os. 16, mr. 240; os. Pliszka mr. 20; wś Rypułtowice os. 19, mr. 533. Gmina Widzów należy do sądu gm. okr. I w Pabianicach tamże st. poczt. , ma 9778 mr. obszaru i 5776 mk. 1452 protest. i 11 żyd. . 2. W. , wś i fol. , os. leś. i st. dr. żeL, pow. noworadomski, gm. Konary, par. Kruszyna. Leży przy drodze z Pławna do Kruszyny i przy linii dr. źel. warsz. wied. , o 8 w. od Radomska. Przy wsi jest przystanek kolei, między Radom skiem a Kłomnicami, kaplica i cegielnia. Wś ma 43 dm. , 410 mk. , 511 mr. włośc; fol. 19 dm. , 45 mk. , 1342 mr. 447 roli; os. leś. 2 dm. , 7 mk. , 1 mr. ; os. karcz. 1 dm. , 5 mk. , 2 mr. ; os. stacyi 2 dm. , 9 mk. , 6 mr. W 1827 r. było 36 dm. , 313 mk. W r. 1877 fol W. rozl. mr. 1330 gr. or. i ogr. mr. 384, łąk mr. 116, past. mr. 54, lasu mr. 666, nieuż. mr. 110; bud. drew. 17; płodozm. 7pol. , las nieurządzony, pokłady torfu. Wś W. os. 42, mr. 525; os. Saturnus os. 1, mr. 54; wś Widzówek os. 8, mr. 58; wś Te klinów os. 10, mr. 286. Na początku XVI w. wś daje dziesięcinę kanonii gnieźnieńskiej, zaś plebanowi w Kruszynie tylko kolędę, po groszu z łanu Łaski, L. B. , I, 523. W r. 1552 wieś Vidzow, własność kasztelana sieradzkiego, płaci od 12 osad. i 9 łan. Pawiński, Wielkop. , II, 280. Br. Ch. Widzówek, wś, pow. noworadomski, gm. Konary, par. Kruszyna, ma 7 dm. , 73 mk. , 57 mr. W 1827 r. było 8 dm. , 37 mk. Widzgajły, teź Widzgajły i Wadżgajły, wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Urdomin, odl. od Kalwaryi 17 w. , ma 18 dm. , 151 mk. , 12 os. , 589 mr. W r. 1827 jedna część miała 7 dm. , 91 mk. , druga 5 dm. , 51 mk. Wchodziła w skład dóbr Kirsna. Wie. .. , ob. We. .. . i Wia. .. . Wiebelshof, fol. należący do zamku babimoskiego, o 2 klm. na płd. od miasta pow. Babimostu. Wieć, rzeczka, w pow. pińskim, drobny pra wy dopł. rz. Bobryk, w obrębie gm. Dobrosła wka, powstaje z bagnistego ruczaju Murazizna ob. . A. Jel. Wiecanów al. Wiecanowo, w dok. Wyeczanowa, Vyeczanowo, Vecamvice, Mikanowicze, mylnie Wiekanowo, wś, pow. mogilnicki, nad jez. Wiecanowskiem, o 2, 5 klm. na płn. od Mogilna par. , poczta i st. dr. żel. Szkoła w miejscu. Graniczy na plnz Wszędzinem i Twierdzinem, na wschodzie z Twierdzinem i Dąbrową, na płd. z Mogilnem; leży na wzn. 98, 4 mt. npm. ; wzgórze nad jeziorem wzn. 107 mt. ; na południowym obszarze pokłady torfu. W. ma 24 dm. , 255 mk. 170 kat. , 85 prot. i 543 ha 336 roli, 50 łąk. Dawna własność klasztoru mogilnickiego, wymieniona w pierwotnem nadaniu; w potwierdzeniu książęcem 1103 r. zachodzi pod. nazwa Mikanowicze. W r. 1580 było na W. 6 łan. km. , 2 1 2 sołtysich, 2 3 4 półłan. pustych i 2 kom. ; regestra pobor. z r. 1618 1620 wykazują, łan sołtysi i ćwierć roli. Za czasów Łaskiego składali kmiecie plebanom mogilnickim po 2 kor. żyta i tyleż owsa, karczmarze i zagrodnicy płacili po pół grosza. W. zabrany przez rząd wcielony został do domeny w Mogilnie. E. Cal. Wiecanowskie, jezioro, w pow. mogilni ckim, na płn. od Mogilna, 5 klm. długie, około 1 klm. szer. , wzn. 91, 3 mt. npm. W sieci jezior spływających do Kwieciszewki dopł. Noteci, zasila się na płn. rz. Siecienica, a na zach. od pływem jez. Chwałowskiego 92, 1; odpływa do jez. Żabna pod Mogilnem. Na jeziorze wprost Chałupki sterczy wysepka; na płn. brzegu rozło żyły się osady Wszędzin i Chałupka, na płd. Szerzawy i Wielka Baba, na płd. wsch. Wieca nów. W r. 1368 przy zaprowadzaniu prawa nie mieckiego w Parlinku wieś kapituły gnieźn. , przekazano sołtysowi łąkę przy jez. Dwecony i nadano mu wolne rybołówstwo drobnemi sie ciami, oraz swobodę wystawienia jazu. Otóż wydawca Kod. Wielkop. Nr. 1604 objaśnia Dwecony jeziorem Wiecanowskiem, które było własnością klasztoru mogilnickiego; z wię kszem prawdopodobieństwem jest to dzisiejsza Siecienica, należąca do Barlinka. E. Cal. Wiechciejewo, wś i fol. nad rzką Sierpienicą; , pow. sierpecki, gm. Kossemin, par. Jeżewo, odl. 10 w. od Sierpca, ma 3 dm. , 26 mk. , 101 mr. fol. 75 mr. roli i 8 mr. włośc. W 1827 r. 2 dm. , 16 mk. Według reg. pob. pow. sierpeckiego z r. 1578 wś W. , w par. Jeżewo, miała łan. 2 1 2 Pawiński, Mazowsze, 50. Wiechetki Duże i W. Małe, dwie wsi, pow sokołowski, gm. Kowiesy, par. Rozbity Kamień. W. Duże mają; 6 dm. , 58 mk. , 223 mr. ; W. Małe 12 dm. , 101 mk. , 160 mr. W 1827 r. W. Duże miały 4 dm. , 23 mk. ; W. Małe 16 dm. , 78 mk. Istniały już w XVI w. Wiechnowice, wś, pow. rawski, gm. Gortatowice, par. Sierzchowy; wś ma 11 dm. , 75 mk. , 435 mr. włośc; os. karcz. 1 dm. , 1 2 mr. ; J W. Poduchowne 3 dm. , 15 mk. , 51 mr. W 1827 r. było 11 dm. , 80 mk. Na początku XVI w. łany Wiechnowice Wiechetki Wiechciejewo Wiecanowskie Wiecanów Wieć Wiebelshof Wie Widzówek Widzówek Wiechol Wiechotnica Wiechowicze Wiekra Wiechrań Wiechrany Wiechucice Wiechol kmiece dawały dziesięcinę klasztorowi gnieźn. zaś plebanowi w Sierzchowy tylko kolędę, dwo ry szlacheckie ze swych ról dawały dziesięcinę plebanowi Łaski, L. B. , U, 306. R. 1579 we wsi W. wojewoda rawski płaci od 1 1 4 łanu, część Lenków 1 1 2 łanu Pawiński, Mazowsze, 175. Br. Ch. Wiechol, drobne jezioro, w pow. kościerskim, przy fol. Struga ob. . Wiechotnica, wś, pow. wołkowyski, w 4 okr. pol. , gm. Roś, o 14 w. od Wołkowyska, 348 dzies. ziemi włośc. Wiechowicze, wś, pow. konstantynowski, gm. Zakanale, par. Janów i Konstantynów, ma 7 dm. , 107 mk. , 254 mr. W 1827 r. było 10 dm. , 87 mk. Wchodziła wskład dóbr Konstantynów. Wiechra, mylnie Wiekra, rzeka, w gub. smoleńskiej i mohylewskiej, prawy dopływ Soży. Poczyna się w pow. kraśnińskim gub. smoleńskiej, na pograniczu pow. smoleńskiego, płynie w kierunku południowym, przyjąwszy z prawej strony Mołochwę wkracza do pow. mścisławskiego, gdzie przybiera od praw. brzegu Horodnia, Kniahę i Szatanówkę, od lewego zaś Wielnię, oblewa Mścisław i ubiegłszy 50 w. uchodzi do Soży przy wsi Pokary. Na pewnej przestrzeni stanowi granicę pomiędzy pow. mścisławskim a kraśnińskim. Nad brzegami W. , zwłaszcza we wsi Wiechrany, występują, obnażenia formacyi kredowej. Znajdują, się na niej 3 młyny, 1 most i 3 promy. Spławna dla drzewa. Wiechrań, ob. Wiechrany. Wiechrany, Wiechrań, Wierzchrzany, wś nad rz. Wiechrą, w pobliżu ujścia jej do Soży, pow. mścisławski, własność Pieczkowskich i Rad kiewiczów, ma 282 dzies. 140 roli, 35 łąk, 50 lasn. Pod wsią występują obnażenia formacyi kredowej oraz znajduje się ruda żelazista bło tna. Na Soży naprzeciw wsi W. znajduje się przystań leśna. Za czasów Rzpltej stanowiła sstwo niegrodowe, położone w wwdztwie mści sławskiem. Podług metryk litewskich powstało ono około r. 1590 i obejmowało wyłacznie małą, wioskę Wiechrzany. Posiadali je kolejno Niemczyn, Duninowie, Suchodolscy, Kociełłowie, Horodeńscy, wreszcie z mocy przywileju Augusta HI z d. 18 lutego 1760 r. Wiktor i Anna Kocieł łowie ustąpili te dobra narodowe Kazimierzowi i Krystynie Hołyńskim, rotmistrz. mścisławskim którzy opłacali kwarty 71 złp. 22 gr. a hyberny 40 złp. J. Krz. Wiechucice, dawniej W. Wielkie, wś, pow. sieradzki, gm. Bogumiłów, par. Sieradz odl. 6 w. , ma 43 dm. , 246 mk. W 1827 r. było 19 dm. , 193 mk. , par. Chojne. Na początku XVI w. we wsi W. łany kmiece dawały dziesięcinę arcybiskupowi zaś plebanowi kolędę; w części W. Małe minus połowa wsi i dworu dawała dziesięcinę plebanowi, połowa arcybiskupowi Łaski, L. B. , I, 429. Według reg. pob. pow. sieradzkiego z r. 1553 wś W. Majus, w paraf. Sieradz, miała 6 łan. i 1 zagr. ; we wsi W. Minus dziś Wiechutki byli ortulani pro praedio Pawiński, Wielkop. , II, 214. Wiechutki, dawniej Wiechucice Małe, fol nad rzką Źegliną, , pow. sieradzki, gm. Bogumiłów, par. Sieradz, ma 2 dm. , 11 mk. , 260 mr. Wchodzi w skład dóbr Chojne. W 1827 r. 5 dm. , 33 mk. , par. Chojne. Wiechutnianka, rzeczka, w pow. wołkowyskim, dopływ Rosi. Wiecie al. Wicie, wś, pow. maryampolski, gm. Aleksota, par. Godlewo, ma 12 os. , 28 mr. ; należała do fol. Marwa. Por. Wicie Rożelskie. Wieciele, wś, pow. dwiński, par. Krasław, należy do dóbr Bałtyno al. Baltyń. Wieciełówka, Wiecieniówka, wś, pow. słonimski, w 2 okr. pol. , gm. Żyrowicze, o 20 w. od Słonima, 554 dzies. ziemi włośc. Wiecieniówka, ob. Wiecienlówka. Wiecienin al. Wieczynin, wś i fol. nad jez. Brdowskiem, pow. kolski, gm. Lubotyń, par. Brdów, odl. od Koła 23 w. ; wś ma 6 dm. ludność niepodana w wyk. urzęd. , 12 osad, 30 mr. ; fol. 3 dm. , 47 mk. W r. 1827 było 9 dm. , 62 mk. Wś ta należała do fol. Mchówko. Fol. W. rozl. mr. 655 gr. or. i ogr. mr. 536, łąk mr. 34, past. mr. 4, nieuż. mr. 81; bud. mur. 13, pokłady torfu. Wiecierzewicze, ob. Wieczerzewicze. Wieciuny 1. wś włośc, pow. trocki, w 4 okr. pol. , gm. Aleksandrowo dawniej Oława, okr. wiejski Mieluny, o 5 w. od gminy a 56 w. od Trok, ma 10 dm. , 115 mk. katol. i 5 żydów w 1865 r. 43 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Daugi. 2. W. , wś włośc. nad Niemnem, pow. trocki, w 4 okr. pol, gm. Merecz o 19 w. , okr. wiejski Nerowo, o 99 w. od Trok, 25 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Wesołowo. 3. W. , wś, tamże, 50 dusz rewiz. ; należy do dóbr Uciecha, Kutuzowych. Spis z 1866 r. podaje jedną wś W. , należącą do gm. Niedzingi i mającą 10 dm. , 153 mk. katol. J. Krz. Wieck 1. niem. WetzkeSee, jezioro przy Śluzie, w pow. bytowskim, wzn. 156 mt. npm. 3 5 mili dług. , 1 l0 szer. Z niego wypływa Czar na Woda, dawniej Wdą zwana. Tylko 1 3 część jeziora należy do pow. kościerskiego. 2. W. , niem. WieckerSee, jezioro, wzn. 117 mt. npm. , na pograniczu pow. chojnickiego, w pow. staro gardzkim, przy wsi Wieck. Kś. Fr. Wieck 1. wś nad jez. t. n. , pow. starogardzki, st. p. i kol. Czarna Woda, par. katol. Łąg; 355 ha 143 roli or. , 46 łąk, 49 lasu; 1885 r. 11 dm. , 17 dym. , 97 mk. , 74 kat. , 23 ew. , z tych przypada na wioskę Klonownicę 36 mk. i 4 dm. Leży na pograniczu pow. chojnickiego, o 4 7 8 mili na zach. od Starogardu. W skutek morowego powietrza i drugiej wojny szwedzkiej okolica W całkiem spustoszała. Bo Wiechutki Wiecie Wieciele Wieciełówka Wiecieniówka Wiecienin Wiecierzewicze Wieck Wieciuny Wieczesław piero ststa kiszewski Franciszek Czapski r. 1726 W. znów puścił w wieczystą, dzierżawę ob. Stadie Gesch. d. Stadt Stargard, str. 134. R. 1772 posiadał to pustkowie Józef Cissowski po swoich przodkach. Wysiewał 40 kor. żyta, 1 grochu, 5 tatarki, 3 jęczm. ; gleba licha; miał wolne past. i drzewo w lesie król. , płacił czynszu 8 tal. , hiberny 6 tal. 30 gr. , pogłównego 2 tal. , łanowe, go 60 groszy ob. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ter. , XV, 143. W topogr. Goldbecka z r. 1789 jest W. zapisany jako pustkowie o 4 dym. str. 251. 2. W. al. Wiek, leśn. król. , pow. elbląski, st. pocz. i par. kat. Tolkmicko, o 3 1 4 mili od Elbląga; 288 ha, 9 roli orn. , 5 łąk, 274 lasu. Wiecze, wś, pow. telszewski, w 2 okr. pol. , o 84 w. od Telsz. Wieczeczyrów, rzeczka, w pow. mozyr skim, drobny lewy dopływ Mogilnej, w obrębie gm. Bujnowicze; płynie wśród puszcz i bagien na zachód długa około 10 w. A. Jel. Wieczera, jedno z większych jezior w pow. bobrujskim, przy lewym brzegu Ptyczy, w obrębie gm. Zabołocie, brzegi ma nieprzystępne, długie 3 w. , szerokie l 1 2 w. W czasie zimy od bywają, się tu znaczne połowy ryb. Przepływa przez nie rzka Ruchówka. A. Jel. Wieczerjanka, ob. Wieczerzanka. Wieczerynka, rzeczka, w pow. borysow skim, mały prawy dopływ Brusiaty, zaczyna się na południowym krańcu powiatu, w obrębie gm. Dymitrowieze, za wsią Bielawicze i upłynąwszy na południe lesistemi moczarami 7 w. , ma ujście za wsią. Rudnia, przy samej granicy pow, ihu meńskiego. A. Jel. Wieczerzanka, Wieczerjanka, dobra, pow. sieński, dziedzictwo Korsaków, mają. wraz z Jabłonką. 713 dzies. 48 roli, 30 łąk, 332 lasu; młyn wodny. Wieczerze, miejscowość na Świączynie, od strony Gogolewa, w pow. szremskim. Wieczerzwicze, białorus. Wiaczarewiczy. wś nad rz. Ptycz, pow. ihumeński, w 1 okr. pol. Uzda, gm. i st. poczt. Szack o 14 w, , paraf. prawosł. . Porzecze, o 80 w. od Ihumenia, ma 38 osad. Miejscowość leśna, grunta lekkie, łąk nadrzecznych i pastwisk obfitość. Za poddaństwa W. z kolei należały do domin. Szack, później Werkały. Niegdyś W. były w ks. słuckiem kn. Olelków, a od r. 1612 Radziwiłłów przez wiano i zapis ostatniej ks. słuckiej Zofii Olelkowiczowny. W r. 1759 trzymał W. prawem zastawnem Teodor Niezabitowski, kasztelanic nowogródzki, i z namowy ks. Hieronima Floryana Radziwiłła czynił ztąd napady na sąsiednie Werkały, zostające we władaniu Gerwazego Oskierki, cześnika litewskiego, a potem syna jego Antoniego, za co pozywali Oskierkowie napastnika i długo trwały zatargi graniczne, aż w r. 1806 przyszło do okupu W. wraz z Porzeczem u ks. Dominika Radziwiłła, ordynata nieświeskiego, przez Józefa Gabryela Oskierkę, podko morzego chełmińskiego, i małżonkę jego Annę z Czapskich, mająjcych rezydencyę w niedale kim Białym Szacku. Oskierkowie zapłacili za przestrzeń dokładnie nieograniczona w W. i 50 włók w Porzeczu złotych ważnych sztuk 10000. Dokument sprzedaży wydany był Oskierkom w d. 9 marca 1806 r. przez Michała Zale skiego, plenipotenta dóbr radziwiłłowskich. Ato li W. niedługo zostawały w ręku Oskierków, exdywizya bowiem dóbr szackich, trwajaca od r. 1812 do 1816, oddała je za dług Hruszwickim do domin. Werkały ob. Szack i Werkały, przy których W. przetrwały aź do uwłaszczenia wło ścian. A. Jel. Wieczesław al. Wiaczesław, fol. , pow. słu cki, własność Pruszyńskich, należy do domin. Ustroń ob. . A. Jel. Wieczfnia 1. Kościelna, w dok. z r. 1349 Wieczwna, r. 1578 Wieczphnia, wś i fol. nad rzką t. n. Wieczfnianka, ramieniem zródłowem rz. Orzyc, śród wyniosłego płaskowzgórza, pow. mławski, gm. Mława, par. Szydłowo, odl. 11 w. od Mławy, posiada kościół par. murowany, sad gm. okr. IV, urz. gm. , młyn wodny, karczmę, 24 dm. , 208 mk. W r. 1827 było 23 dm. , 168 mk. W r. 1885 fol. W. rozl. mr. 803 gr. or. i ogr. mr. 672, łąk mr. 63, past. mr. 2, lasu mr. 47, nieuż. mr. 19; bud. mur. 3, drew. 15; las nieurządzony. Wś W. os. 20, mr. 181. Jest to sta rożytna osada. Przy rozgraniczeniu w r. 1349 ziemi wyszogrodzkiej od płockiej linię graniczną przeprowadzono między wsią. Kuklino, zaliczoną do ziemi płockiej, a wsią. Weczwna, należącą do wyszogrodzkiej Kod. Maz. , str. 60. R. 1578 siedzą, tu częściowi właściciele. Marcin płaci od 2 łan. , 3 zagr. bez roli; Jan od 2 1 4 łan. , 3 zagr. , 1 rzem. ; Jakub i Mikołaj od 1 3 4 łan. ; Marcin od 2 1 2 łan. , 2 zagr. , młyna. Na części kościelnej in sanctuario 1 zagr. bez roli, 1 z rolą. , 1 rzem. i 1 rzem. z rolą Pawiński, Ma zowsze, 69 i 132. W sąsiednich wsiach, jak Słupsko, Bąki dziś WieczfniaBąki, Konopki siedzą, także Wieczwińscy. Kiedy założono tu parafią i wzniesiono kościół niewiadomo. Zape wne nie wcześniej jak w XV w. Par. W. dek. mławski obejmuje 30 wsi i liczy do 4000 dusz. 2. W. Bąki, wś nad odnogą, rz. Orzyc, pow. mła wski, gm. Dębsk, par. Szydłowo, odl. 11 w. od Mławy, ma 10 dm. , 95 mk. , 440 mr. W r. 1827 było 5 dm. , 43 mk. Mieszka tu drobna szlachta. W spisach pobor. z r. 1578 nosi nazwę Baki. Mieszkają, tu Wieczwińscy Mikołaj 1 1 2 i 1 zagr. , Jakub 1 2 łanu i Marcin 1 łan i młyn. Ob. Wieczfnia Kościelna. Br. Ch. Wieczki al. Orany ob. , zaśc. nad Świsło czą. , pow. ihumeński, w 4 okr. poL puchowickim, gm. Pohorełe. A. Jel. Wieczkojnie, wś, pow. oszmiański, w 1 okr. poL, gm. Polany o 4 w, , okr. wiejski Berwien Wiecze Wiecze Wieczeczyrów Wieczera Wieczerjanka Wieczerynka Wieczerzanka Wieczerze Wieczerzwicze Wieczfnia Wieczki Wieczkojnie Wieczno Wieczyny Wiedreń Wiedrec Wiednice Wiedersee Wiedernica Wiederka Wiedergruenn Wieder Wiedemka Wiedczyny Wiedau Wieczyn WIeczynin ciszki, 43 dusz rewiz. ; należy do dóbr Łatowiwicze, Czapskich. Wieczno, niem. Wetzman, jezioro osuszone, pod Orłowem, w pow. wąbrzeskim. Ob. Błoto t. I, 566, Nielub t. VII, 80 i Orłowo t. VII, 592. Wieczorki, wś, pow. łomżyński, gm. Chlebiotki, par. Zawady, ma 242 mr. Wchodziła w skład dóbr starostwa łomżyńskiego. W 1827 r. było 2 dm. , 10 mk. Wieczorki, przys. Wolicy Mosteńskiej, w pow. żółkiewskim. Wieczorkowo, dobra, pow. rzeczycki, w 4 okr. poL rzeczyckim, gm. JakimowskaSłoboda, 925 włók, własnośc Wasiljewa. A. Jel. Wieczorowa góra, wzgórze pod Miksztatem, w pow. ostrzeszowskim. Wieczsza al. Wietsza, wś nad jeziorem t. nazwy, pow. borysowski, w gm. Bolce Wielkie, o 111 w. od Borysowa, ma 10 osad; na zachód leżą wielkie puszcze. Jezioro W. ma przeszło 1 w. długości i 3 4 w. szerokości. A. Jel. Wieczyn, Vetsino w r. 1284, Vyothczyno r. 1523 zamiast Vyethczyno, Wietsino r. 1579, Wietszyno r. 1620, wś i dwór, w pow. pleszewskim, o 13 klm. ku płn. od Pleszewa, bliżej Chocza, po lew. brzegu Prosny, 1300 kroków od granicy królestwa polskiego; par. katol. i poczta w Żegocinie Rzegocin, par. prot. w Sierszewie Breitenfeld, st. dr. żel. w Kotlinie i w Kowalewie o 13 klm. Wś ma 32 dm. , 253 mk. katol. i 216 ha 188 roli, 17 łąk. Dwór ma 16 dm. , 205 mk. 173 kat. , 32 prot. i 639, 33 ha 442 roli, 34 łąk, 57, 44 past. , 134, 76 lasu, 14, 13 nieuż. , 1, 48 wody; czysty dochód z ziemi 4884 mrk; właścicielem jest Barnin Bogusław v. Borken Auerose. Młyn Wieczyński istnlał jeszcze w r. 1843. Sykst i Wierzbięta, synowie Wierzbięty, zamienili W. i Piotrkowice na Mniewo, wlośc. arcybisk. gnieźn. ; odnośną, czynność zatwierdził w r. 1284 w Koninie ks. Przemysław II Kod. Wielkop. , n. 537. Sykst i Wierzbięta piszą się w r. 1292 z Kleszczewa, gdzie zaprowadzają prawo niemieckie t. , u. 690. Za czasów Łaskiego pobierał pleban w Żegocinie ćwiertnią żyta i tyleż owsa z każdej kwarty roli osadzonej; r. 1579 posiadały W. w nierównej części Anna i Zofia Złotkowskie; było razem 3 3 4 łan. os. i cwierć karczm. , 3 zagr. , 5 kom. i 2 rzeźników; regestra poborowe z r. 1618 1620 wymieniając dziedziców Grabryela Złotkowskiego i Wojciecha Korżboka Zawadzkiego, wspominają młyn o 2 kołach. Przy schyłku zeszłego wieku należał W. do Grabskich; potem kolejno do Pruskich 1840 r. i Łaszczęwskich 1877 r. . Wykopaliska miejscowe znajdują się w zbiorach pozn. Tow. Przyj. Nauk. WIeczynin, ob. Wiecienin. Wieczyny, Wiedczyny, w dokum. Weczyny, Wiczyn, wś, pow. łucki, na płn. zach. od Torczyna. W 1545 r. własność Michajła Wojseckiego, który zobowiązany był do opatrywania jednej horodni zamkowej Jabłonowski, Rewizye, 52. Podług reg. pobor. pow. włodzimierskiego z 1583 r. należy do Bereska ks. Fiedora Romanowicza i płaci od 12 dym. , 5 ogr. , 1 koła dor. , 3 bojar Jabłonowski, Wołyń, 125. Wiedau, wś, pow. malborski, st. pocz. Gross Mansdorf, par. kat. Leźwice; 563 ha, 89 roli orn. , 70 łąk; 1885 r. 10 dm. , 11 dm. , 64 mk. , 4 kat. , 48 ew. , 12 dyssyd. Posiada przywilej Zygmunta Aug. z r. 1564, wystawiony w Warszawie. Klasztor panien w Królewcu JungfrauenKloster miał na niej zapisany czynsz wieczysty, który hr. Piotr Laik wykupił za 800 grzyw. lekkiej monety ob. Gesch. des Kr. Marienburg T. Bormann, Danzig, 1862, str. 42. Wiedczyny, ob. Wieczyny. Wiedemka, słoboda, pow. newelski, własność Pelagii Piatinowej, ma 350 dzies. Wiederau, pow. mogilnicki, ob. Wydartowo, Wiedergruenn, wś, w pow. i okr. sąd. bruntalskim, na Szląsku austr. Posiada szkołę ludową, 339 mk. Wiederka, rzeczka, w pow. ihumeńskim ob. t. III, 251. Wiedernica 1. góra 370 mt. , wśród lesistych pagórków we wschod. części Morszyna, w pow. stryjskim. U stóp jej po wschod. stronie wypływa potok t. n. , prawy dopływ Bereźnicy, która opłukuje zachodnie stoki góry Wiedernicy. Cały ten obszar pagórków należy do odnóg Beskidu wschodniego, wydłużających się pomiędzy Świcą a Stryjem. W. wznosi się na 49 9 1 2 płn. szer. a 41 33 1 2 wsch. dług. Mapa wojs. , 9, XXX. 2. W. , obszar lesisty, pagórkowaty wzn. 350 mt. , na granicy gm. Bereźnicy i Uhełny, w pow. stryjskim, wypływa z niego pot. Nieciecz al. Bereźnica, dopływ Świcy. St. M. Wiedernica, potok, prawy dopływ Bereźnicy, wypływa z pod góry t. n. , płynie granicą Mor szyna a Bani, a zarazem granicą pow. stryjskie go i dolińskiego, następnie przez Zaderewacz, w pow. dolińskim, potem granicą pow. dolińskiego i stryjskiego. Płynie pomiędzy lesistemi pagórkami, z których otrzymuje wiele wody, ztąd dolina potoku jest podmokłą, a miejscami i bagnistą. Bługość biegu do 7 klm. Mapa wojs. , 9, , XXX. St. M. Wiedersee niem. , ob Wydrzno. Wied ma, ob. Wiedźma. Wiednice, niem. Wiednitz, wś i dobra, pow. wojerecki, par. ew. Gross Garbe w Saksonii. Wś ma 81 dm. , 458 mk. 2 katol, 898 ha 402 ha lasu; dobra mają 5 dm. , 29 mk. ew. , 307 ha 78 ha roli. Jestto dawne targowisko. Należało do r. 1815 do Łużyc saskich. Odbywają się tu trzy jarmarki do roku. Ludnośó zniemczona, Wiedrec, ob. Wiedrycz. Wiedreń, Wiedryń, Wiedryno al. Wiedrenia Wieczno Wieczorki Wieczorkowo Wieczorowa góra Wieczsza Wiedrosza Wiegstadtl 1. wś skarb. , pow. lepelski, gm. Smolańce, przy trakcie handl. z Witebska do Lepla, ma 135 dzies. Posiada cerkiew paraf. i szkółkę gminną, od 1865 r. . Od 1761 r. własność Justyniana Szczytta, który w 1821 r. ustąpił synowi Józefowi, marszałkowi lepelskiemu. 2. W. , Brylewe i W. Rożanowo, wsi włośc, tamże, uwłaszczone z dóbr Smolańce. Wiedrosza, rzka, w pow. dorohobuskim gub. smoleńskiej, w pobliżu Drohobuża Dorohobuża, pamiętna bitwa, stoczoną na jej brzegu w 1500 r. pod osadą Mitkowe Pole, w której Konstanty ks. Ostrogski dostał się do niewoli. Wiedrowicze, wś, pow. słonimski, w 4 okr. poL, gm. Dworzec, o 43 1 2 w. od Słonima, między Zdzięciołem a Nowosielną. Wiedryca, wś, pow. lepelski, cerkiew paraf. Wiedryca, ob. Wiedrycz. Wiedrycz, Wiedrec al. Wiedryca, rzeka, w pow. rzeczyckim, prawy dopł. Dniepru. Zaczy na się w obrębie gminy Wasilewicze; płynąc z po czątku w kierunku płd. kilka wiorst, przecina tor dr. żel. poleskiej, na 7 w. od Wasilewicz w stro nę Rzeczycy; potem zwrócona na wschód płynie w zakrętach pod wsią Hołowki, folw. Babicze młyn, dalej rozdzielona na dwa ramiona łączy je przed wsią Liski i płynie ku wsiom Dziemiacha i Kozie, po obu jej brzegach leżące, pod któremi zasiliwszy się z lewej strony rzką Dniepryk i przeciąwszy powtórnie w przeciwnym kierunku tor kolei żeL, dociera do wsi Sołtanowo młyn i Derażni. Pod tą ostatnią, zasilana z lewej strony rzką Derażynką Dereźanką, kie rując się nieco na płn. wschód przecina dr. pocz. rzeczycką i po za nią ma ujście o 3 w. na płn. od Rzeczycy. Długość biegu około 50 w. Przy biera nadto rzkę Łazarówkę. Pomiędzy latami 1883 1885 rz. W. została całkowicie skanali zowana przez gienerała Żylińskiego w kierunku Dniepru na wschód i w kierunku Prypeci na po łudnie. Stosunki hydrograficzne tych okolic zo stały przekształcone przez osuszenie obszarów, które teraz wydają około 1, 000, 000 pudów siana. A. Jel. Wiedrycze, wś nad Turyą, pow. kowelski, o 14 w. na płn. zach. od Kamienia Koszyrskiego, w pobliżu mka Michnówki. Wiedryń, ob. Wiedreń. Wiedryno, ob Wiedreń. Wiedscheratz niem. , ob. Kapelka. Wieduga, rzeka, w pow. ziemiańskim gub. woroneskiej, prawy dopł. Donu. Bierze początek na pograniczu gub. orłowskiej, w pobliżu sioła Wieduga Stara, płynie w kierunku płd. wsch. , i ubiegłszy 74 w. uchodzi poniżej sioła Jandowiszcza. Długa 74 w. , średnia szerokość do 5 saż. , głęb. do 2 arsz. , bieg ma wolny, dno kamieniste; prawy brzeg wyniosły i urwisty. Osady na brzegach W. powstały przeważnie w pierwszej połowie XII w. Wiedyna, ob. Wiedźma, Wiedzerken, obecnie Amsee, ob. Wydzierki. Wiedzieniszki, zaśc, pow. wileński, w 6 okr. poL, gm. Mickuny o 12 w. , okr. wiejski Paluliszki, 42 dusz rewiz. ; należy do dóbr Kojrany, Łopacińskich. Wiedziercy, zaśc, pow. borysowski, w 3 okr. pol. dokszyckim, gm. Dolcy, o 128 w. od Borysowa. A. Jel. Wiedźma al. Wiedyna, urzęd. Wied ma, rzeczka, w pow. nowogródzkim, lewy dopł. Szczary. Zaczyna się w okolicy Swojatycz, w nizinach pomiędzy wsiami Kmity i Giętowicze gm. Darewo, płynie na wschód koło zaśc. Piersztuki, folw. Wiedźma, folw. Dubina i za folw. Korzeniowszczyzna wkroczywszy w granice pow. słuckiego gm. Lachowicze, płynie pod wieś Łotwa młyn na rozlewie, dociera do mka Lachowicze młyn na rozlewie, przecina tor dr. źel. poleskej i o 1 w. za zaśc Ruda młyn ma ujście, prawie na przeciwko folw. Hołdowicze. Zasila się z lewej strony kilku dopływami, z których znaczniejsze Szewielówka i Kamionka. Długa przeszło 3 mile. Wiedźma al. Stanisławowo, mko i folw. , nad rz. Wiedźmą, pow. nowogródzki, w 5 okr. pol. snowskim, gm. i par. kat. Darewo o 65 w. od Nowogródka, w miejscowości małoleśnej, z gruntami urodzajnemi. Mko ma około 10 osad, cerkiewkę mogilną; folw. , około 12 włók, dawne dziedzictwo Łopotów. W ostatnich czasach Rzpltej Michał Łopot, miecznik, a później oboźny litewski, ożeniony 1mo voto z Katarzyną z Morawskich, siostrzenicą ks. Karola Radziwiłła Panie Kochanku, kobietą słynną z marnotrawstwa, o której dziwactwach opowiada w pamiętnikach Ewa Felińska ob. t. I, str. 395 397, zrujnowany przez żonę, do zamożności już nie przyszedł, a potomkowie jego władają zaledwo resztkami niegdyś znacznej fortuny. A. Jel. Wiegandsthal, ob. Wigandsthal. Wiege, rzeka, prawy dopływ Gawii, dopływu morza Baltyckiego, Wiegelshof niem. , ob. Wygiełzów. Wiegenau, pow. wągrowiecki, ob. Raków. Właściwie zowią się W. huby Kołybskie czyli Rakowskie, ob. Raków 3. t. IX, 511. Wiegiełówka, dwór, pow. kowieński, w 4 okr. poL, o 40 w. od Kowna. Wiegschuetz, 1516 Weyssicz, 1532 Węchachuetz, Weigsitz, dobra i wś, pow. kozielski, przy drodze bitej z Koźla do Głogowy Górnej, par. kat. i ew. Koźle. W r. 1885 dobra miały 535 ha, 16 dm. , 236 mk. 15 ew. ; wś 467 ha, 93 dm. , 744 mk. 8 ew. . Wiegstadtl niem. , ob. Witków. Wiehin, zaginiona wieś, w pow. włodzimierskim. Podług reg. pob. pow. włodzimierskiego z 1577 r. należy do Łokacza kn. Romana Sanguszki, który płaci ztąd od 7 dm. półdworz. , 1 ogr. Jabłonowski, Wołyń, 66. Wiedrycz Wiegschuetz Wiegiełówka Wiegenau Wiegelshof Wiege Wiegandsthal Wiedźma Wiedziercy Wiedzieniszki Wiehin Wiedrosza Wiedzerken Wiedyna Wieduga Wiedscheratz Wiedryno Wiedryń Wiedrycze Wiedryca Wiedrowicze Wiejsce Wiejaliszki Viehof, pow. grudziądzki, ob. Nowydwór 5. t. VII, 297. Wiejaliszki 1. wś, pow. wiłkomierski, w 1 okr. pol. , gm. Rogów, o 36 w. od Wiłkomierza. 2. W. , wś, pow. wiłkomierski, w 5 okr. pol. , gm. Onikszty, o 33 w. od Wiłkomierza. Wiejałka, zaśc, pow. wileński. w 2 okr. poL, gm. Giełwany o 7 w. , okr. wiejski Bogusławiszki, 6 dusz. rewiz. ; należy do dóbr Wojdzieliszki, ks. Żagielów. Wiejce, dawniej Wieyce, urzęd. Waitze, ma jętność i nadleśnictwo rząd. , w pow. między chodzkim Skwirzyna, o 11 klm. na zach. półn. od Międzychoda, na praw. brzegu Warty, par. kat. Goraj, prot. i poczta w miejscu, st. dr. żel. w Międzychodzic Birnbaum. Majętność W. z hu tą, Charlottenhuette 2 dm. , 54 mk. , ma 14 dm. , 130 mk. 37 kat. , 96 prot. i 879, 31 ha 197, 40 roli, 681, 91 lasu; czysty dochód z ziemi 3177 mrk; gorzelnia i huta szklana. W. należały dawniej do Kwileckich. Par. prot. liczyła około 1860 w 11 osadach 1433 prot. , obok 461 katol. Nadleśnictwo obejmuje 7467, 93 ha 69, 45 roli, 11, 49 łak, 5, 36 pastw. , 7251, 67 lasu, 128, 43 nieuż. , 1, 53 wody i tworzy okrąg dwors. , w któ rego skład wchodzą leśniczówki Czerwieniec Rotheheide, Cegielnia, Nadziejewskie Hoffnung, Wilhelminenhof i Winduga Bommelablage; ca ły ten okrąg ma 6 dm. , 46 mk. 7 kat. , 39 prot. i 5306 ha. W lasach znajdują się pokłady wa pienia. E. Cal. Wiejki, wś, pow. wołkowyski, w 3 okr. pol. , gm. Juszków, o 49 w. od Wołkowyska, 1036 dzies. ziemi włośc. 387 łąk i pastw. , 1 nieuż. . Wiejna, rzeczka, w pow. borysowskim, prawy dopł. Dźwinosy. Powstaje ze zlewu rzeczek Dubjo i Ziniówki pod wsią Polewicze, płynie przeważnie lasami, w kierunku płn. zach. koło wsi Pieczno, CzystyBor młyn i za wsią Wiejna ma ujście. Z prawej strony przyjmuje rzeczkę Bułkówkę. Długa około 2 1 2 mili. A. Jel. Wiejna 1. wś nad rzką Wiejną, pow. borysowski, w 3 okr. pol. , gm. Milcz, o 76 w. od Borysowa, ma 12 osad, miejscowość lesista. 2. W. , folw. i dobra, pow. mohylewski, w 2 okr. poL, gm, Wiejna. Folw. ma 2 dm. , 25 mk. , cerkiew paraf. murowaną; dobra, od 1837 r. własność Kisłowskich, 7453 dzies. 803 roli, 166 łąk, 4962 lasu; gorzelnia, 4 młyny wodne, 2 domy zajezdne. Gospodarstwo wzorowe, gorzelnia na większą skalę urządzona, założona w 1806 r. , w 1880 1 r. zatrudniała 15 ludzi, wyprodukowała 865553 stop. spirytusu i dała 3173 rs. dochodu. Gmina dzieli się na 9 okręgów starostw wiejskich, obejmuje 24 miejscowości, ma 435 dm. 1 murow. , 2224 mk. włośc. 661 dusz rewiz. , uwłaszczonych na 4046 dzies. 3897 1 2 użytkowej i 148 1 2 nieużytków, ze spłatą po 4078 rs. 11 kop. rocznie. W gminie jest 9539 1 2 dzies. lasów dworskich i 381 1 2 włośc. 3. W. , folw. i dobra, pow. sieński, gm. Raśne. Folw. ma 2 dm. , 12 mk. , cerkiew paraf. drewnianą. Dobra własność niegdyś ks. Sanguszków, dalej Wołczków, później Horyńskich, ich spadkobier ców Jaxów Bykowskich, wreszcie Wejsenhoffów, w 1880 r. nabyte przez Jakuba Chomentowskiego, mają wraz z awulsami Teklinem, Zapolem i Horodkiem 3092 dzies. 163 roli, 80 łąk, 1531 lasu; 2 młyny wodne dają 80 rs. , 4 karczmy 450 rs. A. Jel. J. Krz. Wiejnia al. Łubiany, jezioro, w pow. mohylewskim, w gm Ciecierzyn, w pobliżu wsi Łubiany i rz. Druci. Kształtu w przybliżeniu okrągłego, ma w średnicy do 1 1 2 w. i zajmuje do 110 dzies. Brzegi błotniste, pokryte przeważnie za roślami; dno ilaste. Wypływa z niego ruczaj Bołonia. J. Krz. Wiejnica, rzeczka, w pow. borysowskim, mały lewy dopł. Berezyny, ma początek i koniec w puszczach gm. Wielatycze, płynie na płd. zach. przeszło 1 milę, obraca młynek na przecięciu dr. z Drożdzina do Ozdziatycz. A. Jel. Wiejsca, Wiejca, może Wieyce, wś i folw. , pow. sochaczewski, gm. i par. Kampinos, ma 579 mk. , 1485 mr. W r. 1827 wś Wiejca miała 51 dm. , 428 mk. W r. 1579 wś Wieycza, ma 20 3 4 łan. i 1 rzemieśln. ; wójtostwo ma 3 łany. Wchodziła w skład ststwa sochaczewskiego a później ekonomii rząd. Kampinos. Wiejsce, r. 1579 Wescze, wś, pow. łowicki, gm. Jeziorko, par. Kocierzew, ma 378 mk. , 1150 mr. W 1827 r. było 40 dm. , 259 mk. R. 1579 wś Wescze, własność arcyb. gnieźn. , należąca do kasztelanii łowickiej, ma 7 1 2 łan. , 4 komor. , 1 rzem. , 2 łany wójtowskie Pawiński, Mazow sze, 206. Br. Ch. Wiejsieje 1. jezioro, zwane także Hańcza ob. , w pow. sejneńskim, przy wsi Wiejsieje, ma 5, 5 wiorst kw. obszaru. Wypływa z niego rze ka Hańcza Biała dopł. Niemna. 2. W. , al. Powiejsieje, na mapie woj. topogr. Wiejsice, jezioro, w pow. sejneńskim, na zach. od jeziora Hańcza odl. 2 w. . Ciągnie się w kierunku od zach. ku wschod. i łączy się wąskim przesmykiem z jez. Powieśniki. Długośó od wschodu ku zach. wy nosi 4 w. Wznies. brzegów 465 st. npm. Na środku jeziora wyspa. Na płn. brzegu mieści się folw. Podwiejsiejki. Przepływa przez nie rzka Zapsia Zopse al. Gniada, która uchodzi z praw. brz. do Hańczy Białej. Br. Ch. Wiejsieje, dawniej teź Wysoki Dwór, wś, folw. i dobra nad jeziorem Hańcza al. Wiejsieje, pow. sejneński, gm. i par. Wiejsieje. Leżą o 20 w. na wschód od Sejn, śród wyżyny pojezierza, na płn. krańcu jeziora. Na obszarze dóbr są dwa młyny wodne, gorzelnia, smolarnia. Wś była jeszcze r. 1800 miasteczkiem, targowiskiem zapewne. Spis z r. 1827 zalicza W. do rzędu wsi. Obecnie jest tu kościół par. murowany, szkoła początkowa, sąd gm. okr. IV, urząd gm. , 146 Wiejaliszki Wiejałka Wiejce Wiejki Wiejna Wiejnia Wiejnica Wiejsca Wiejsieje Wiejski potok Wiejski potok dm. , 2273 mk. żydów przeważnie. W r. 1827 było 63 dm. , 737 mk. Najbliższa stacya poczt. we wsi Kopciowo. W. są starą wsią. litewską, nadaną wraz z przyległym obszarem Andrzejowi Siemienowiczowi, kniaz. słuckiemu, przez Zygmunta Augusta. Andrzej czy też Jerzy kn. słucki założył tu podobno r. 1562 1526 parafią i zbudował kościół. Następnie przeszły te dobra w ręce kn. Massalskich. Biskup wileński Massalski rozpoczął tu budowę wielkiego kościoła. Około r. 1800 stały pod dachem od lat 20 niewykończone mury, grożące ruiną. Zapewne też Massalscy zbudowali tu zamek warowny na swą rezydencyą. Tenże biskup podarował jeszcze za życia swego dobra Wiejsieje Wiktoryi z Ogińskich Ogińskiej, wdowie, którą wydał za swego plenipotenta Mateusza Żyniewa, który za rządów pruskich uzyskał tytuł hrabiego. Podobno biskup włożył na Ogińską obowiązek ukończenia i utrzymywania kościoła, czego jednakże nie wykonała, poprzestając na częściowej restauracyi w r. 1817 zrujnowanej mocno budowli. Po śmierci Żyniewa dobra przeszły do rąk Ogińskich, w spadku po żonie. Następnie przeszły dobra na hr. Amelią z Ogińskich Wołowiczową. Kościół murowany, lecz nie sklepiony, ma 42 łokcie wysokości, 70 łok. długości w nawie a 14 w presbiteryum przy 50 łok. szerokości w nawie a 22 w presbiteryum. Wewnątrz 3 ołtarze. Pod kościołem sklepione podziemia. Pomników niema. Bach kryty dachówką. W osadzie istniała około r. 1850 kuźnica żelazna, produkująca do 120 centn. rocznie. Dobra W. składały się w r. 1883 z folw. W. , Wysokie, Podwiejsiejki, os. młyn. Młynek i Pozopsie, nomenklatury Ogrodniki. Obszar ogólny mr. 8093 folw. W. gr. orn. i ogr. mr. 80, łąk mr. 139, nieuż. mr. 7; bud. mur. 5, drew. 2; folw. Wysokie, gr. orn. i ogr. mr. 586, łąk mr. 265, pastw. mr. 5, wody mr. 7, nieuż. mr. 11; bud. mur. l, drew. 15; folw. Podwiejsiejki gr. orn. i ogr. mr. 559, łąk mr. 192, pastw. mr. 12, wody mr. 2, nieuż. mr. 16; bud. mur. 1, drew. 10; os. Młynek gr. orn. i ogr. mr. 31, łąk mr. 12, nieuż. mr. 2; bud. drew. 3; os. Pozopsie gr. orn. i ogr. mr. 106, łąk mr. 44, wody mr. 11, nieuż. mr. 2; bud. drew. 6. ; obszar wód w 14 jeziorach mr. 2517; lasu urządzonego mr. 3485. W skład dóbr wchodziły poprzednio wsi wś W. os. 91, mr. 1136; wś Kajliny os. 6, mr. 256; wś Bryniszki os. 7, mr. 319; wś Bobry os. 23, mr. 715; wś Radziwiłańce os. 13, mr. 646; wś Sapieżyszki os. 9, mr. 459; wś Pozopsie os. 18, mr. 840; wś Potery os. 11, mr. 569; wś Kowalki os. 21, mr. 791; wś Ruda os. 6, mr. 321; wś Jakielańce os. 4, mr. 246; wś Powieśniki os. 12, mr. 490; wś Ogrodniki os. 6, mr. 226; wś Gierwiele os. 3, mr. 192; wś Pietraszki os. 19, mr. 699; os. Koledziszki os. 1, mr. 183; os. Saranciszki os. 1, mr. 5. W. par. , dek. sejneński dawniej łozdadejski, 4123 dusz. W. gmina, należy do sądu gm. okr. IV w os. Wiejsieje, ma obszaru 29250 mr. i 6074 mk. ; wśród stałej ludności 32 prot. i 2069 żydów. W skład gm. wchodzą Bobry, Bryniuki, CzuwańceŁosiewickie, Cz. Mereckie, Gausty, Gierwele, Gudele, Jakielańce, Kajliny, Klepacze, Kowalki, Kolędziszki, Lejbogole, Łosiewicze, Młynek, Ogrodniki, Potery, Pietraszki, Podwiejsiejki, Poluńce, Powieśniki, Pozopsie, Purwiszki, Radziwiłańce, Buda, Sapieżyszki, Saranciszki, Smorluny, Stankuny, Wiejsieje i Wysokie. Wiejski potok al. Wirowa, Wyrowa, potok, wypływa u stóp góry Moszczanicy 247 mt. , we wsi Moszczanicy, w pow. cieszanowskim. Płynie w kierunku ku wschodowi, najpierw przez półn. obszar wsi, pomiędzy dwoma połoźystemi wzniesieniami. Z lew. brzegu odpływają do niego wody z granicznego wzniesienia; z praw. brz. przyjmuje potok, płynący przez środek Moszczanicy. Przepływa następnie wś Ułazów wśród coraz rozleglej szych łęgów. Na obszarze tej wsi prawie równoległe z Wiejskim pot. płynie Netecza, przybywająca od zach. z pod lesistego obszaru Buczkowy zwana w górnym biegu pot. Podstawie; płynie przez zach. obszar Moszczanicy, najprzód z płn. na płd. , poczem zwraca się na wschód, płynie płn. obszarem Cewkowa, tworzy granicę między Cewkowem a Moszczanicą, a dalej między Ułazowem a Dzikowem; w Dzikowie przyjmuje z płd. pot. od Cewkowa, zwany Neteczą Średnią. Ta zaś Netecza zasila się z praw. brzegu potokiem, płynącym z Cewkowa, a po części zach. granicą Dzikowa od Cewkowa. Wiejski pot. łączy się z Neteczą na obszarze Lublińca Starego i płynie dalej, zwróciwszy się ku płn. , wsch. granicą Lublińca starego od Lublińca Nowego. 0dtąd przybiera nazwę Wyrowa, Wirowa na wysokości 210 mt. , przepływa granicę królestwa polskiego na wys. 209 mt. , wpada z lew. brz. do Tanwi. Wyrowa przyjmuje z płd. pot. Kaflewę w Lubińcu Starym i zasila się wodami potoków łąkowych, głównie z praw. brzegu. Dalej z praw. brzegu przybywa Brusienka ze Starego Brusna; następnie pot. Buszczak na mapie Kumersb. Buszcza wypływa w Rudce, a na zach. granicy Żukowa wpada do stawu w Lublińcu Nowym. Do tego stawu wpływa od wschodu potok Łowcza, który powstaje ze wsi t. n. Do niego z praw. brzegu, z płd. , uchodzi Gnojnik, z Górajca, z lew. brz. , z płn. Piszczak, zasilający się wodami lesistego obszaru Piszczki. Od Łukowa począwszy płyną te potoki przez Kosobudy jako jeden potok do stawu w Lublińcu Nowym. Poczem odpływają z praw. wsch. brzegu do Wyrowy. Rożaniec al. Rożaniecki potok uprowadza wody ze stawów Rudy Rożanieckiej, na obszarze Lublińca Nowego płynie po pod górą Rożaniec, następnie łęgami 216 mt. i w Lubińcu Starym uchodzi z praw. brz. do Wyrowy. Potok Rożaniecki przyjmuje z lew. brz, na obszarze Lublińca Lubówkę z Łów Wieknina Wiekany Wiekańce Wiek Wiejskie jezioro Wiejuki Wieksznie Wiekra czy. Do Lubówki uchodzi z lew. brz. pot. , także Lubówką. zwany. Dalszym prawym dopływem Wyrowy jest Otwiernica, płynąca z pod góry Roźaniec 221 mt. , śród łęgów, najpierw przez Lubliniec Nowy, potem granicą. Lublińca Nowego i Starego. Już na obszarze pow. tomaszowskiego wpływa do Wyrowy potok Pancza, wypływają cy w Hucie Rożanieckiej ze stawków, przepływa obszar lesisty zwany Jalinka 241 mt. i Wielką. Dębowe a zarazem płynie granicą Huty Rożan. i Rudy Roż. , następnie przez Lubliniec Nowy. Do rzecze wszystkich potoków powyższych jest nizkim łęgiem, rzadko drzewiną porosłym. Wzgó rza płaskie, pochodziste, na wschod. dorzeczu W. lesiste. Ku tej teź stronie podnoszą się one coraz wyżej. Wody płyną leniwo, częstą wylewają, tylko groble, kanały, wśród których płyną, osu szają okolicę. Długośó W. pot. wynosi 11 klm. ; długość Wyrowy 13 klm. Mapa szt. wojs. , 4, XXVIII. St. M. Wiejskie jezioro, w dobrach Kikol, pow. lipnowski, łączy się z jeziorem Konotopie. Oba te jeziora leżą na płd. od jez. Sumin. Woda czysta, smak ma nieprzyjemny. Wiąjszczyce, wś, pow. wołkowyski, w 5 okr. poL, gm. Samarowicze, o 11 w. od Wołkowyska, I 190 dzies. ziemi włośc. Wiejuki, dwór, pow. rossieński, w 2 okr. poL, gm. Rossienie, o 18 w. od Rossień. Wiek niem. , oh. Wieck i Wik. Wiekańce, wś wlośc, pow. lidzki, w 1 okr. poL, gm. Żyrmuny o 12 w. , okr. wiejski Horodenka, o 29 w. od Lidy, 8 dm. , 83 mk. w 1865 r. 36 dusz rewiz. . Wiekany 1. wś, pow. trocki, w 2 okr. poL, gm. Kronie, okr. wiejski Nikodemowo, o 46 w. od Trok, 9 dm. , 97 mk. kat. w 1865 r. 82 dusz rewiz. . 2. W. , wś, pow. szawelski, w 3 okr. poL, gm. Poszwityń, o 50 w. od Szawel. Wieknina, pow. zwinogródzki, oh. Oknina. Wiekówko, folw. do Wiekowa, pow. gnieź nieński Witkowo, o 4 Mm. na zach. północ od Powidza, na płd. zach. brzegu jez. Skorzęcińskie go Niedzięgiel; par. w Powidzu, poczta w Wit kowie, st. dr. żel. w Strzałkowie o 15 klm. ; ma 5 dm. , 60 mk. W. istniało juź za czasów Łaskie go, ob. Wiekowo, Między r. 1579 i 1620 nale żało do Mielżyńskich, którzy tu posiadali 15 łan. , 2 zagr. , komornika i 2 ryb. Przy schyłku zeszłe go wieku tworzyło odrębną posiadłość w ręku Antoniego Ulatowskiego, potem Antoniego Gorzeńskiego. E. Cal. Wiekowo, Vecovo w r. 1399, majętność, pow. gnieźnieński Witkowo, o 4 klm. ku zach. od Powidza, na pol drogi do Witkowa, 1, 5 klm. od jez. Skorzęcińskiego Niedzięgiel; par. katol. w Powidzu, par. prot. i poczta w Witkowie, st. dr. źel. w Strzałkowie o 13, 5 klm. Razem z Wiekówkiem 5 dm. , 60 mk. i Podwiekowem 1 dm. , 13 mk. ma 16 dm. , 197 mk. 181 katol, 16 prot. i 810, 07 ha 439 roli, 63, 49 łąk, 12572 pastw. , 158 lasu, 22, 41 nieuż. ; czysty dochód z ziemi 3716 mrk; cegielnia, wiatrak, chów by dła holenderskiego. W r. 1399 pisał się Stani sław z W. Akta gr. Wiekop. , II, n. 1301. Za Łaskiego składały się W. i Wiekówko Lib, Ben. , I, 320 1 mylnie Vytkovo duplex, Witkowo i Witkówko z łanów km. i dziedzicznych, z któ rych pleban powidzki pobierał dziesięcinę snopo wą; kmiecie płacili za dziesięcinę po 6 groszy z łanu, a zagrodnicy meszne z dymu. Między r. 1578 i 1620 należało W. do Mielżyńskich; było wówczas 7 łan. km. , 1 półłanek pusty i 2 zagr. Przy schyłku zeszłego wieku dziedziczył tę majętność Jan Smoleński, E. Cal. Wiekra, ob. Wiechra, Wieksznie 1. mko rządowe nad rz. Wentą i przy linii dr, źel. lipawskoromeńskiej, pow. szawelski, w 2 okr. pol, gm. Wieksznie, o 63 w. na płn. zach. od Szawel, miało w 1859 r. 68 dm. , 469 mk. , cerkiew paraf. , kościół katol. , dom przytułku na 40 biednych, synagogę, dom modlitwy żydowski, zarząd gminy, szkołę ludową. Targi odbywają się co wtorek i piątek, jarmarki zaś cztery razy do roku 18 stycznia, 6 i 24 czerwca i 1 października. Par. praw. , dekanatu błagoczynia szawelskiego, 486 dusz. Kościół paraf. katol, p. wez. św. Jana Chrzciciela, z muru wzniesiony w 1634 r. przez parafian. Parafia katol. , dekanatu wiekszniańskiego, 8029 wiernych. Trzy kaplice dwie w Wiekszniach a jedna, św. Maryi Magdaleny, w Użlekniach. Dekanat wiekszniański, dyecezyi żmujdzkiej, obejmuje 11 parafii W. , Kurszany, Kurtowiany, Lacków, Łajżew, Okmiany, Pokopie, Popielany, Rawdziany, Szawkiany, Tryszki; 9 filii; 58543 wiernych. Gmina, położona w płn. zach. zakątku powiatu, graniczy od płn. przez rz. Wodokstę z gub. kurlandzką, od wschodu z gm. Okmiany i Popielany, od płn. z gm. Tryszki i w części z gm. Gadonów pow. telszewskiego, od zach. z pow, telszewskim gm. Tyrkszle i Żydyki, obejmuje 75 miejscowości, mających 1765 dm. włośc, obok 244 należących do innych stanów, ma 12359 mk. włościan, uwłaszczonych na 29325 dzies. Gminę przerzyna z pln. zach. na płd. wsch. linia dr. źel lipawskoromeńskiej, od której w Moźejkach oddziela się ku płn. wsch. linia do Mitawy. St. W. , położona o 3 w. od mka, pomiędzy st. Możejki o 13 w. a Dobikinia o 12 w. , odległą jest o 98 w. od Lipawy a 79 w. od Radziwiliszek. W. stanowiły niegdyś ststwo niegrodowe wiekszniańskie, wikszniańskie, mylnie w niektórych spisach zwane wieliszniańskiem, położone w pow. birżyniańskim. Około 1771 r. posiadał je Górski, kasztelan żmujdzki, z opłatą kwarty 7414 złp. 2. W. , dobra, tamże, o 82 w. od Szawel Postnikow w W. i Rewiciach ma 134 dzies. 13 lasu, 12 Wiejskie Wiekowo Wiekówko Wielamowice Wielancieje Wielanka Wielanów Wielany Wielasakowicze Wielatkowo Wiekszniele Wiekszyna Wiekszyce Wiekszniele nieuż. . 3. W. , ferma, tamże, o 67 w. od Sza wel. J. Krz. Wiekszniele, wś, pow. szawelski, w 1 okr. poL, gm. Łukniki, o 56 w. od Szawel. Wiekszyce, białorus. Wiekszycy, mylnie Wiektiszczy, wś nad rz. Świsłocz, pow. miński, w 2 okr. pol. , gm. Zasław, o 32 w. od Mińska; miejscowość wzgórzysta, dość leśna, grunta szczerkowe. A. Jel. Wiekszyna, folw. , pow. siebieski, przy trakcie z Newla do Siebieża, własność Andrzeja Bałyki, ma 100 dzies. Wiel, .. , ob. Wel. .. . Wiela, Wela, rzka, w pow. wieliskim, prawy dopływ Uświaczy. Bierze początek na płd. od wsi Szłyki, początkowo płynie ku płd. wsch. , następnie na płn. wsch. , w końcu na płd. Bieg ma kręty, długa 14 w. Wiela, wś, pow. wągrowiecki, o 2 klm. na wschód od Mieściska par. katol. i poczta, na drodze do Janowca st. dr. żeL, wzn. 105 3 mt. npm. ; par. prot. Gole; ma 14 dm. , 133 mk. 44 katol. , 89 prot. i 413 ha 345 roh, 15 łąk; na łąkach znachodzą; się pokłady torfu; poczynający się na sąsiednich Golach wodociek spływa do Wełny, dokąd też sięga obszar północny Wielej wsi. W. była królewszczyzną, składającą się z samych ról kmiecych, i wchodziła w skład starostwa mieściskiego; r. 1445 rozprawiał się pleban Marek w konsystorzu gnieźn. o dziesięcinę; za czasów Łaskiego dawali kmiecie meszne po korcu żyta i tyleż owsa z łanu; łanów było w 1580 r. 6 1 2, tudzież 2 półłanki puste; regestra poborowa z r. 1618 1620 wykazują 7 1 2 łan. os. i 1 pusty; tenutaryuszem był Zygmunt Grudziński. W. zabrana przez rząd pruski, wcieloną została do domeny w Wągrówcu. E. Cal. Wielamowice, ob. Wilamowice. Wielamowice al. Wielomowice, niem. Willamowitz, wś, pow. skoczowski na Szląsku austr. , par. kat. Skoczów, ma 193 mk. i 484 mr. Por, Wilamowice. Wielamowicze, w XVI w. Wielimowiczy, wś i dobra, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 5 okr. poL, gm. Wołczyn, o 26 w. od Brześcia. Wś ma 550 dzies. ziemi włośc. 157 łąk i past. , 8 nieuż. , 55 cerkiewnej 10 łąk i pastw. , 5 nieuż. . Dobra należą w części do Dobrzynicekich, posiadających 120 dzies. 15 łąk, 12 nieuż. , w części do Sakowiczów, mających 188 dzies. 50 łąk i pastw. , 19 1 2 lasów, 2 nieuż. . Oprócz tego Jakub Łozieba, ma tu osadę, obej mującą 12 dzies. Według Piscowoj księgi z r. 1558 W. , sioło w dawnej wołości berznickiej, ekonomii grodzieńskiej, graniczyło z pastwiska mi dworu berznickiego i siołami Tatarynowiczy, Pomorzany, Sziemieniszki, Lezało nad jeziorem. Było 9 włók osadnych. M. K. Wit. Wielancieje, Wilancieje, wś nad rz. Połowicą, pow. dzisieński, w 2 okr, poL, gm. , okr. Słownik Geograficzny T. XIII Zeszyt 148. wiejski i dobra ks. Puzynów, Ihumenowo, o 1 w. , o 46 w. od Dzisny, ma 3 dm. , 28 mk. prawosł. w 1865 r. 10 dusz rewiz. . Wielanka 1. zaśc, pow. wileński, w 3 okr. poL, należy do dóbr Orniany ob. , hr, Tyszkiewiczów. 2. W. , zaśc, tamże, w 5 okr. poL, o 27 w. od Wilna, 3 dm. , 43 mk. 7 prawosł. , 27 katol. , 9 starowier. ; smolarnia. Wielanów, Wieljanów al. Wilanów 1. fol. , pow. wileński, w 1 okr. poL, o 14 w. od Wilna, 1 dm. , 21 mk. katol. 2. W. al. Wilanów, Wielany, mylnie Wielino, wś i dobra, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 5 okr. poL, gm. Wysokie Litewskie, o 49 w. od Brześcia. Wś ma 425 dzies. ziemi włośc 35 łąk i pastw. , 46 nieuż. ; dobra w części Protasiewickich 400 dzies. 196 lasu, w części Mitraszewskich 376 dzies. 70 łąk i pastw. , 131 lasu, w części zaś Łąskiego 32 dzies. 4 łąk, 4 lasu 8 nieuż. . Była tu parafia katol. dekanatu brzeskiego, z kaplicą w Klukowiczach. W parafii powierzchnia niska, lasy, błota, gleba piaszczysta, Przepływa rz. Pulwa. Wielanyj pow. koniński, ob. Wylany. Wielany, ob. Wielanów, Wielasakowicze, Wieleszkowicze, Wieleżkowicze, wś, pow. witebski, w 3 okr. pol. , gm. Wielaszkowicze, przy trakcie z Witebska o 45 w. do Kołyszek. Posiada cerkiew paraf. , p. wez. św. Mikołaja, szkołę wiejską od 1873 r. . Wła snośc większa należy w części do Aleksandra Szeflera 1616 dzies. , w części zaś do Józefa Palczowskiego 1981 dzies. . Miejscowość wy niosła ob. Mazuryno, Gmina, położona w płd. wsch. zakątku powiatu, graniczy od płn. wsch. z gub. smoleńską, od płd. z gub. mohylewską, od zach. z gm. Korolewo i Wymno, od płn. z gm. Janowicze, obejmuje 144 miejscowości, mających 941 chat włośc. obok 152 dm. należących do innych stanów, liczy 7282 mk. włośc, uwłasz czonych na 10790 dzies. ziemi. J. Krz. Wielatkowo, urzęd. Wylatkowo, Vyelyathkowo r. 1523, Wielathkowo r. 1579, Jelathowo, niekiedy Wilatkowo, wś, pow. gnieźnieński Witkowo, o 6 klm. na płn. od Powidza, na płn. wsch. brzegu jez. Skorzęcińskiego Niedzięgiel; par. kat. i poczta w Powidzu, par. prot. w Witkowie, st. dr. żel. o 10, 5 klm. pod Niewolną, między Gnieznem i Mogilnem; wraz z Budami Wielatkowskiemi 7 dm. , 75 mk. , Okręglicą 3 dm. , 22 mk. , Słoszewem 8 dm. , 78 mk. i Zielątkowem 8 dm. , 66 mk. , tworzy okrąg wiejski, mający 58 dm. , 477 mk. 280 katol. , 197 prot. i 1154 ha 808 roli, 60 łąk, 25 lasu. W. było królewszczyzną; r. 1464 Kazimierz IV zatwierdzając swobody mieszczan powidzkich, nadał im W. H. Wuttke, Staedteb. , 28, 29, 417 przyp. , z mylną datą 1364, które po r. 1830 należało jeszcze do miasta Powidza; częśó atoli W. pozostała przy starostwie; trzymał ją w r. 1578 Krzysztof Iwieński; łanów os. było 2 i 1 Wiel Wiela Wielamowicze Wielatkowskie Budy Wielatycze Wielatowskie jezioro Wielatowski młyn Wielatowo Wielatówka Wielatkowskie Budy kmiecy, drugi sołtysi. W początkach bieżącego wieku posiadała lub dzierżawiła W. i holendry Budy wdowa Szreyber. E. Cal Wielatkowskie Budy, urzed. Wylatkowo Buden ob. Wielatkowo, Wielatówka, wś, pow. połocki, własność poprzednio Kieniewiczowej, Aleksandrowiczowej i Jakowickich, dziś Ignacego Jakowickiego, ma 132 dzies. Wielatowo, niekiedy Wilatowo i Wylatowo, urzed. Wilatowen, Velatow r. 1145, Vyelatowo r. 1247, Welatowo r. 1358, Vyelathowo r. 1366, Wieliaihowo r. 1580, miasteczko niegdyś, dziś wś w pow. mogilnickim, dekan. źnińskim, o 5, 5 klm. na pld. od Mogilna, 7 klm. ku zach. od Kwieciszewa i Gębic, 11 klm. na płn. wsch. od Trzemeszna, na trakcie z Gniezna da Strzelna, nad jez. własnem, tworzącem płn. część jez. Szydłowskiego wzn. 95, 2 mt. npm. , w okolicy wzn. 95, 7 do 103, 4 mt. npm. ; par. katol. , szkoła i poczta w miejscu, par. prot. i st. dr. źel. w Mogilnie. Z młynem Wielatowskim 2 dm. , 30 mk. ma 85 dm. , 732 mk. 670 kat. , 54 prot. , 8 żyd. i 908 ha 732 roli, 50 łąk. Płd. obszar W. , wtłoczony między jez. Szydłowskiem i Trzemeszeńskiem 96 mt. npm. , graniczy z Krzyżownica Westfelde i Szydłówkiem, obejmując płn. część jez. Szydłowskiego i wschodni róg wideł jez. Trzemeszeńskiego, które tym rogiem odpływa wśród łąk błotnistych na przestrzeni 1, 7 klm. do jez. Szydłowskiego, a to z jez. Mogilnickiem do Kwieciszewki, dopł. Noteci. Na płn. obszarze stoją 2 cegielnie i 2 wiatraki. O 1300 kroków ku wsch. od W. na obszarze Żabna rozchodzi się trakt gnieźnieński ku Bydgoszczy i ku Strzelnu. Pieczęć dawna W. wyobraża św. Piotra z kluczem w jednym, a pismem św. w drugim ręku. W r. 1145 ks. Mieszko wymienia między posiadłościami kanoników trzemeszeńskich całe jezioro Wielatowskie, dziś Szydłowskiem zwane, z wsią W. i 3 działami Siedluchna i Myślątkowo pod Gębicami, tudzież Robakowo, które już nie istnieje. Posiadanie W. zatwierdzili pap. Eugeniusz III w r. 1147 i król Kazimierz w r 1368. Kanonicy zaprowadzili w W. prawo niemieckie, które Przemysław I potwierdził, nadając tej osadzie w r. 1247 wolne targi z zastrzeżeniem, że tylko włodarz miejscowy pobierać będzie targowe; r. 1358 ukazuje się kościół w W. Kod. Wielk. . Zachodzące pod r. 1370 1377 w kronikach Welatow, Wyelatowo zamek i powiat, nie jest W. jak objaśniają niektórzy, lecz Złotowem, w ziemi niegdyś nakielskiej. W r. 1388 było W. miastem i pobierało myto, które król Władysław pozwolił przenieść do Trzemeszna K. W. , n. 1876; r. 1395 i 1399 występuje Jan syn Wojciecha z W. mieszczanin, kleryk gnieźn. , późniejszy moze r. 1423 kanonik łęczycki. Wilatowo, własność Sędziwoja Mokronoskiego z pod Koźmina w pow. niegdyś pyzdrskim, najeżdżana około r. 1398 przez kaszt. gnieźn. Janusza Sokołowskiego Akta gr. Wielk. , I, n. 2677, nie jest W. R. 1410 pożar nawiedził W. , które w r. 1479 zgorzało do szczętu Pomn. Dz. PoL, V, 822, 5, 830. W r. 1458 dostawiło W. 2 żołnierzy pieszych za wyprawę malborską; r. 1580 było 9 łan. os. na W. 9, zagr. , 1 komor. 4 rzemieśl. ; do r. 1620 nie zmieniła się liczba łanów; zagr. było 6, komor. 2, rzemieśl. 3 i młyn wodny. Podatek państwowy wynosił ryczałtem 13 flor. i 9 gr. R. 1788 liczyło W. 24 dym. , 389 mk. ; w 1816 r. 65 dm. , 343 mk. 4 prot. ; w r. 1831 było 67 dm. , 522 mk. 487 katol, 16 prot. , 19 żyd. ; 1858 r. 534 mk. ; 1871 r. 84 dm. , 742 mk. 685 katol. , 44 prot. , 13 żyd. . Około tego czasu zaliczono W. do rzędu wsi. W r. 1848 brało W. czynny udział w ruchach ówczesnych. Archiwum trzemeszeńskie zawiera różne czynności, odnoszące się do tej osady. Kościół p. w. św. Piotra stoi na jej płn. krawędzi, 150 kroków od jeziora; w r. 1358 ukazuje się pleban Mikołaj Kod. Wielk. . Szkoła istniała w XVI w. Łaski, Lib. Ben. I, 187. Parafię składały wówczas Łosośniki, Szydłowo, Targownica i Wielatowo. Mieszczanie dawali z ról po ćwiertni żyta, a zagrodnicy po korcu; kolendy płacili mieszczanie po groszu z łanu, zagrod. po 9 oboli; młynarz dawał 2 kor. mąki żytnej i trzeci pszennej. Z wsi składających parafię pobierał pleban tylko kolędę od kmieci, karczmarzy i zagrodników po groszu. Później przybyły Krzyżownica, Szydlówko i Wasilewo. Gała parafia liczyła w 1885 r. 1378 dusz. Kościół dzisiejszy, z drzewa, stanął w r. 1760 kosztem Michała Kościeszy Kosmowskiego, opata trzemeszeńskiego; kanonik Jan Rożalski, pleban, zaprowadził bractwo różańcowe w r. 1779 i bractwo śś. Piotra i Pawła w r. 1783. E. Cal. Wielatowski młyn, w pow. mogilnickim, stoi nad odpływem jez. Wieletowskiego do Mogilnickiego, 600 kroków na płn. wschód od Wielatowa; istniał; już przed r. 1422; zabrany przez rząd pruski, wcielony był do domeny rząd. w Mogilnie. Ob. Wielatowo. Wielatowskie jezioro, ob. Wielatowo i Szydłowskie jezioro. Wielatycze 1. wś z zarządem gminnym i dobra nad rz, Naczą, pow. borysowski, o 35 w. od Borysowa, niegdyś królewszczyzna, obecnie należą do skarbu. Wś ma 97 osad. Za poddaństwa było 722 włościan pł. męz. Cerkiew p. wez. Przemienienia Pańskiego, około 1600 parafian. Kaplice w miejscu Opieki N. P. , w Miotczynie Narodzenia N. M. P. z 1837 i w Sieliszczu. Cerkiew w W. ma z dawnych zapisów gruntów 1 3 4 włóki. W W. w XVII w. był monaster Arch. Mikołaj, str. 159. Gmina W. składa się z 6 okręgów starostw wiejskich, liczy 776 dm. , 4564 włościan pł. męz. , uwłaszczonych na 14216 dzies. Szkółki wiejskie w Wielatyczach, Smorkach i Ozdziatyczach. Wielącza W obrębie gminy W. jest 22 wsi, 12 zaśc, 1 miasteczko Czerniawka, 3 sioła, 1 folwark, 3 drobne osady. W r. 1869 otrzymal w W. urzę dnik Piotr Zankowicz folwark, mający 316 dzies. Miejscowość poleska, obfita w łąki. Leśnictwo rządowe Wielatyckie 2, obejmuje 61887 dzies. lasów dobrze zachowanych. Za czasów Rzpltej W. stanowiły ststwo niegrodowe, położone w wdztwie witebskiem, pow. orszańskim. Oko ło r. 1771 było one w posiadaniu Józefa Tysz kiewicza, który opłacał kwarty złp. 1590, a hy berny złp. 700. Na sejmie warszawskim z r. 1773 75 Stany Rzpltej chcąc zakończyć dłu goletnie spory o dobra Świady, do tegoż ststwa naleźące jeszcze od r. 1669, wyznaczyły oddziel na komisyę, z 12 urzędników złożoną, do osta tecznego ich załatwienia. 2. W. al. Welatycze, wś i dobra nad kotliną, rz. Strumień, pow. piń ski, na Zarzeczu, w 2 okr. pol. lubieszewskim, gm. Chojno, o 12 w. od Pińska. Wś ma 14 osad, 179 mk. Cerkiew paroch p. wez. Narodzenia N. M. P. , fundacyi Adama Skirmunta z r. 1826, ma z dawnych zapisów l 1 2 włóki gruntów i łąk, około 800 parafian. Bobra, dość dawna własność Skirmuntów, 4467 dzies. Miejscowość bardzo nizinna, zalewana w czasie powodzi wiosennych, najczęściej komunikująca się z Pińskiem wodą. Łąk wiele, rybołówstwo znaczne, grunta bardzo urodzajne, namułowe. Lud rybaczy i flisaczy. W. niegdyś własność kn. Jarosławowiczów piń skich, nadane były przez kn. Teodora w r. 1501 Iwanowi Domanowiczowi. W. ks. Witold, Zyg munt, Kazimierz i Aleksander nadają W. Iwanowi Wielatyckiemu, co potwierdziła królowa Bona w r. 1524 ob. Rewizya puszcz, str. 249, 259. Jest teź o W. wzmianka w dokum. pod r. 1555 ob. Pisc. kn. , str. 172, 173. Tę kró lewszczyznę wzieli w wieku XVIII Skirmun towie, A. Jel Wielawa, ob. Welawa. Wiela Wieś, ob. Wielka Wieś i Wielowieś. Wielawsk, Wielawsko, Welawsk, Weławsk, wś, pow. mozyrski, ob. Walawsk Podług reg. pobor. wdztwa kijowskiego z 1581 r. własność Iwana Szyszki Stawieckiego, który płaci od 12 osiadł. , 5 zagr. po 6 gr. a Dymitrowa Grynia Rohozińska od 1 zagr. 6 gr. Jabłon. , Ukraina, I, 42, 45. W 1591 r. zapadł dekret w sprawie między Andrzejem Syngurą i córką jego Olena Hawryłoą Bykowską, pierwej będącą Michałową Szyszczyną Stawecką, a Fedorem Szyszką Staweckim o gwałtowne wybicie z majętności Welawskiej, od pierwszego małżonka jej jako wiano zapisanej tamże, II, 5. W 1598 r. własność Stanisławowej Czenowickiej Oleny Sokurówny, w części zaś Jacka Andruskiego i Andrzeja Czerczyckiego, mężów Szyszczanek Staweckich t. II, 21, 23. W 1609 r. posiadał tu częśó Grzegorz Stawecki Szyszko a 1618 Fedor Szyszko Stawecki oraz Hiacynt i Helena z Szyszków Staweckich Andruscy tamże, 131, 214, 228, 262, 273. W 1622 r. własność Fedora Staweckiego z ucześnikami t. , I, 93. W 1624 r. Jan ks. Zasławski sprzedaje część w W. Fe dorowi Staweckiemu t. , II, 641. leg. poboro we z 1628 r. podają jako właścicieli Pawła Szyszkę Staweckiego, który płaci ze swej czę ści w zastawie z 1 dym. , Jacka Andruskiego z 6 ogr. i Fedora Szyszkę Staweckiego, płacącego z 4 dym. , 1 ogr. t. , I, 76, 85. Podług Złotej księgi X, 3 W. w XVI w. należy do dóbr Czernichowiec i jest własnością Fedora Stawe ckiego, ożenionego z Katarzyną córką Stepana Olechnowicza Steckiego. J. Krz. Wielącza, wś i fol. , pow. zamojski, gm. Mokre, par. Wielącza, odl. 12 w. od Zamościa a 8 w. od Szczebrzeszyna. Leży na krawędzi płn. płaskowzgórza panującego po nad doliną Wieprza, do którego uchodzi mały strumień, oddzielający W. od przyległych Niedzielisk. Wraz za wsiami Zawadą i Bodaczowem, których dotyka swemi krańcami, rozłożyły się zabudowania W. jedną długą linią 7 w. wzdłuż traktu z Zawichosta do Uściługa. W. obecnie dzieli się na W. Ordynacką, mającą 94 osad i 2126 mr. i W. Plebańską 15 osad, 167 mr. Ludność ogólna 1040 mk. rz. kat. Pol. W. Poproboszczowski, własność porucznika Iwanowa, ma 175 mk. a fol. ordynacki Wincentówka, z pustek po czynszownikach, liczy 82 mr. We wsi jest kościół par. kat. murowany, w stylu ostrołukowym, p. w. św. Stanisława, wzniesiony w r. 1826 przez Stanisława ordynata Zamoyskiego, a konsekrowany w r. 1832 przez Józefa Marcellego Dzięcielskiego, bisk. lubelskiego. Pierwotny kościół i parafią założyć mieli Górkowie w XVI w. R. 1655 Jan Zamoyski wzniósł nowy kościół murowany. Szkoła początkowa, zbudowana r. 1853 kosztem ordynacyi dla wsi Bodaczów, Niedzieliska, W. i Zawada. Pierwszym nauczycielem był zasłużony wielce w sprawie oświaty Michał Żukowski 1873 r. , który nauczał nie pobierając żadnego wynagrodzenia od r. 1856 do r. 1865 a odtąd po przejściu szkół ludowych pod opiekę rządu do r. 1869 za roczną płacą rs. 120 jako nominowany nauczyciel. Z szkółki tej wyszło kilku księży, prowizorów, urzędników, a kilku po ukończeniu progimnazyum w Zamościu powróciło do pracy na roli. Wś ta została oczynszowaną przez Andrzeja Zamojskiego. Par. W. dok. zamojski składają wsi Bodaczów, Klemensów, Niedzieliska, Kąty, Płoskie, Siedliska, W. , Wieprzec, Wólka Wieprzecka, Kosobudy i Zawada. Liczy ogółem 4845 dusz 1893 r. , w r. 1874 było 2283 a 1879 r. 3821 wiernych. T. Żuk. Wielądki 1. wś, pow. węgrowski, gm. Jaczew, par. Korytnica, ma 23 dm. , 189 mk. , 31 mr. R. 1563 siedzi tu drobna uboga szlachta, mająca ogółem 3 3 8 łana uprawnej ziemi Pawiński, Mazowsze, 419. W 1827 r. było 22 Wielawa Wielawsk Wiela Wieś Wielawa Wielądki Wielbiana Wielbark dm. , 109 mk. 2. W. al. Wielątki i W. Rosochate, wś, pow. pułtuski, gm. Wyszków, par. Pnie wo. W r. 1578 Wielątky, wś bisk. płockiego, płaciła od 23 łan. , 2 ogrod. , 1 rzem. Pawiński, Mazowsze, 407. W. wchodziły w skład dóbr Obrytte, stanowiących część Biskupczyzny. Przy końcu zeszłego stulecia spotykamy tu 18 trzydniowych, odrabiających po 20 dni tłuki, 78 dni sprzęź. i tyleż pieszych, opłacająjcych po 20 gr. czynszu z gruntów, 5 złp. hyberny i oddają cych po 2 kapłony, 3 kury, 15 jaj i 3 łokcie przędzy; nadto 15 z pomiędzy nich płaciło po 15 gr. za ogrody, 8 po 40 gr. za łąki, a 10 po 24 gr. za łaki. Oprócz tego każdy z nich płacił po 20 złp. 28 gr. 2 sz. dziesięciny do dworu, Dwóch dwudniowców, odrabiających po 10 dni tłuki, 52 dni sprzężaj. i tyleż pieszych, opłacających po 3 złp. hyberny, 10 złp. 14 gr. 1 szel. dziesięci ny do dworu nadto jeden z nich za ogród płacił 15 gr. , i oddających po 1 kapłonie, 2 kury, 15 jaj, 3 łokc. przędzy. Trzech ogrodników. Za cza sów pruskich naturalia zamieniono na pieniądze. Z powodu ciężarów jakie sprowadził przechód wojsk francuskich, W. opustoszały. Jeszcze w 1820 r. spotykamy puste osady. W tym roku znajdujemy 2 czynszownik. , jeden z nich, Kmio tek, wysiewa 4 kor, ozim. i 5 jarz. i płaci 135 zł. 19 gr. czynszu, drugi, Maszak, 2 kor. ozim. , 2 1 2 jarz. i 57 złp. 21 gr. ; 17 trzydniowców, wysiewających po 4 korce ozim. i 5 jarz. ; 3 dwudniowych, wysiewających po 2 kor. ozim. i 2 1 2 jarz. 2 osady puste; 1 jednodniowy pusta osada, wysiewający po korcu jarz. i ozim. Pańsczyzniani odrabiali tę samą ilość dni pańszczy zny, co za czasów pruskich, a czynszu opłacali wliczając puste osady, które dwór obsiewał i za takowe płacił razem z wymienionymi czynszownikami 931 złp. 1 gr. W 1829 r. 27 dm. , 218 mk. Lud. Krz. Wielbark al. Wielbork, niem. Willenburg, Wielburg, miasto w Prusach wschodnich, pow. szczycieńskim, odl. 2 1 2 mili od Chorzel, połączone szosą z Niborkiem i Szczytnem. Posiada kościół par. katol. , nowo wzniesiony w r. 1880, kościół par. protest. , urząd poczt. 12641 mk. W. jest starą osadą, założoną w dawnej puszczy Patrąk zwanej, na Mazurach tak zw. Polnisch Oberland. Krzyżacy wznieśli tu zamek, koło którego wytworzyło się targowisko dla okolicznych bartników Mazurów, zamieszkujących puszczę. Położone przy trakcie prowadzącym z Warszawy do Królewca, była ona zarazem i stacyą przydrożną. Ks. Albrecht zamierzał założyć tu miasto, ale jeszcze wr. 1637 jest W. tylko osadą przy trakcie. Według rewizyi z 1637 r. było tu 11 czynszowników, posiadających 25 włók i płacących z nich po 1 1 2 marki 30 gr. czynszu. Przy sprawdzeniu pokazało się, że zajmowali jeszcze drugie 25 włók. Nakazano im zapłacić za każdą włókę nad wymiar pierwotny po 50 marek i odtąd posiadać je będą na prawie chełmińskiem. Otrzymali przytem swobodne ry bołówstwo w Omulwi, tylko nie pod lodem. Przywilej odnośny wydał starosta niborski Wolf Schenk, Freiherr zu Tautenberg w r. 1643 a kurfirst potwierdził r. 1648. W końcu listopa da 1656 r. Tatarzy spustoszyli osadę, spalili kościół i proboszcza George Otter zabili. Zda je się, ze w r. 1721 osada otrzymała prawo miejskie. Spalony kościół odbudowano. W r. 1745 otrzymali okoliczni bartnicy, zostający pod zarządem dóbr książęcych, prawo miejkie i czą stki ich wcielono do miasta, jako przedmieście Warszawskie. Wreszcie w r. 1747 Fryderyk II wydał przywilej potwierdzający dawniejsze na dania, ustanawiający 3 jarmarki i pieczęć miej ską. W r. 1782 ludność wynosiła 1100 dusz, w 1818 r. wzrosła do 1644. Br. Ch. Wielbiana, rzeczka, w pow. rossieńskim, ob. Kielmy t. IV, 35. Wielbicze, pow. dubieński, ob. Wilbicze. Wielbiszki al. Wilbiszki, wś, pow. wiłkomierski, w 4 okr. pol. , gm. i par. Uciany, o 71 w. od Wiłkomierza, uwłaszczona z dóbr Budrejki. Łukaszewiczowa i Pietkiewiczowa mają w W. i Budrejkach 110 dzies. 9 lasu, 3 nieuż, , Romanowscy 16 dzies. 1 1 2 nieuż. . Wielbluda, jezioro, w pow. trockim. Wielbłądkowo, ob. Kamela. Wielboino, ob. Wielbowne. Wielbojno, ob. Wielbowne. Wielboki, niem. Fuhlbeck, Phalbecke, rzeczka, prawy dopływ Piły Dobrzycy, w pow. wałec kim, bierze początek między Czaplinkiem a Frydlandem Marchijskim i uchodzi pod Wielbokami ob. Callier, Pow. wałecki w XVI w. , str. 53. Kś. Fr. Wielboki, niem. Poln. Fuhlbeck, dok. Fulbek, Fauelbeke, Wulbeck, Fuehlbeck, dobra ryc, pow. wałecki, w skład majoratu familii Haugsdorf wchodzące, st. poczt. i szkoła w miejscu, paraf. katol. Wałcz, mają 12397, 86 mr. magdebur. ; 1885 r. było 7 dm. , 90 mk. Dobra te leżą przy ujściu rzki t. n. Wielboki do Dobrzycy, na płn. zach. od Wał cza i na płn. wschód od Frydlanda Marchijskie go; zachodzą r. 1617. Nad tą rzeką leżą też Wielboki Niemieckie, po zagranicami Polski z r. 1772 ob. Callier Pow. wałecki w XVI w. , str. 53. R. 1805 posiadał W. , oszacowane na 36575 tal, v. Busse ob. Gesch. d. Dt. CronerKreises von Schmitt, str. 251. W topogr. Gold becka z r. 1789 zapisane są W. jako wś szl. i fol. z tartakiem, o 7 dymach; dziedzicem był szambelan v. Unruh str. 57. Kś. Fr. Wielbowne al. Wielbowna, w dokum. Wielbojno 1577, Wielboino 1583, Wielbujna, Wielbujno, wś nad Horyniem, pow. ostrogski, gm. i st. dr. żel. Krzywin o 8 w. , o 4 w. na płn. wschód od Ostroga, ma 154 dm. , 1273 mk. , Wielbark Wielbicze Wielbiszki Wielbluda Wielbłądkowo Wielboino Wielbojno Wielboki Wielbowne Wielbrandowo Wielbutowo Wielczasze Wieldządz Wielbrandowo Wielisądz cerkiew paraf. p. w. Przemienia Pańskiego, z drzewa wzniesioną; w 1756 r. i uposażoną; 77 dzies. ziemi; szkoła cerkiewna od 1870 r. 25 uczniów. Cerkiew filialna we wsi Wietyszynie o 4 w. . Gleba w części piaszczysta, w części popielata; łąki nad Horyniem wyborne. Włoscianie w ogóle zamożni, zajmują się uprawą warzyw i hodowlą bydła domowego, zwłaszcza zaś krów. Na płn. od wsi, pod lasem i w samym lesie znajdują się liczne mogiły, z powodu piaszczystego gruntu po części rozwiane. Podobne mogiły, zwane przez lud tatarskiemi, znajdują się na polach pobliskich wsi Rozważ i Moszczanica. Wszystkie te mogiły świadczą o zaszłej w tych okolicach bitwie i rzeczywiście kś. Stebelski w dziele Genealogia ks. Ostrogskich str. 113 podaje, że ks. Konstantyn Bazyli Ostrogski, wwda kijowski, rozgromił Tatarów pod Ostrogiem. Również i pieśń ludu wspomina o bitwie ks. Konstantyna z Tatarami. Dawna własność ks. Ostrogskich. Podług reg. pobor. pow. łuckiego z 1577 r. należy do zamku ostrogskiego i płaci od 14 dym. półdworz. po 10 gr. , 14 dym. na ćwierciach po 5 gr. , 21 ogr. po 2 gr. , 8 rybitwów po 8 gr. W 1583 r. wniesiono z W. od 20 dym. , 7 ogr. po 6 gr. , 12 ogr. po 4 gr. , 10 podsusied. , 2 kół walnych Jabłonowski, Wolyń, 37, 81. Od Ostrogskich przeszła do ks. Jabłonowskich, od których w 1856 r. nabyła hr. Zubow a od tej kupił wraz z innemi majętnościami Izaak Hermann. Ks. Antoni Barnaba Jabłonowski, kaszt. krakowski, kazał usypać groblę, ciągnącą się 4 w. , wysadzaną po obu stronach drzewami i kończącą się mostem rzuconym przez Wilią pod samym Ostrogiem. Grobla ta kosztowała nadzwyczaj drogo, lecz była bardzo sumiennie wykonana przez inżyniera hydraulika, sprowadzonego z Włoch. J. Krz. Wielbrandowo, wś nad strugą Liszką, wpadającą do Jonki, w pow. starogardzkim, o 2 3 4 mili na płd. od Starogardu, st. pocz. i par. kat. Skórcz o 4 klm. odl; st. kol. Morzeszczyn o 7 1 2 klm. odl. Zawiera wyb. Pólko Davidsthal, 18 posiadłości włośc. i 25 zagród, razem 987 ha 820 roli or. , 67 łąk, 5 lasu; 1885 r, 52 dm. , 89 dym. , 474 mk. , 402 kat. , 72 ew. Posiada dwie szkoły katol. i ewang. Budują obecnie szosę z Skórcza na Wielbrandowo do Borkowa. Źe to osada bardzo stara, wynika z kamiennych grobów skrzynkowych z urnami, które tu na pograniczu z Skórczem często napotykano ob. Objaśnienia do mapy archeolog. Ossowskiego, str. 44. Wizyta Rozdrażewskiego opiewa Wiebłądowo, cmethones 13, possidet mansos 50, ex quolibet manso solvunt per medium modium siliginis et totidem avenae pag. 84. Według taryfy z r. 1648 płacili w Wielbrądowie poddani od 44 wł. osiad. , karczmy, kowala, 3 ogr. 91 fl. 14 gr. str. 177. W. należało wówczas do sstwa osieckiego. Wizyta Rybińskiego z r. 1780 opiewa, że tu było 227 tylko kat. mk. str. 232. W topogr. Goldbecka z r. 1789 zapisane jest W. jako wś król. , wraz z karczmą, wolnem sołectwem i dobrami w wieczystą; puszczonemi dzierżawą; , z 24 dymami str. 251. Ztąd pochodził ur. 1844, 1883 w Pelplinie kś. Jakub Fankidejski, lic. teol. , pracownik zasłużony na polu dziejów dyecezyi chełmińskiej i współpracownik niniejszego Słownika ob. Roczn. T. Nauk. w Tor. , str. 115. Ks. Fr. Wiełbujna, Wielbujno, ob. Wielbowne. Wielbutowo 1. dobra, pow. oszmiański, w 1 okr. poL, gm. Graużyszki, własność Sniadec kich. 2. W. al. Wilczany, wś, tamże, okr. wiej ski i dobra w 1865 r. Czernieckich Giedejka, o 4 w. od Grauźyszek a 10 w. od Oszmiany, 13 dusz rewiz. W spisie z 1866 r. podane jako zaśc, mający 3 dm. , 37 mk. katol. Wielczasze al. Wilczasze, wś, pow. oszmiański, w 3 okr. poL, gm, , okr. wiejski i dobra w 1865 r. Majewskich, Łogumowicze o 4 w. , o 63 w. od Oszmiany a 49 w. od Dziewieniszek, ma 10 dm. , 59 mk. katol. 27 dusz rewiz. . Wieldządz, jezioro, w pow. chełmińskiem. Proboszcz nowowiejski miał w niem, wedle wi zyty Strzesza, wolną rybitwę parvis retibus str. 427. Kś. Fr. Wielisądz, w dok. Wilisas al. Willisas, Wielsons, Welsas, wś i dobra nad jez. tejże nazwy, pow. chełmiński, st. pocz. Wiewiórki, par. kat. Nowa Wieś; 893 ha 763 roli orn. , 23 łą k; 1865 r. 62 dm. , 102 dym. , 469 mk. , 82 kat. , 385 ew. , 2 żyd. Nad jeziorem znaleziono młotek staro żytny z gnejsu ob. Ossowskiego, Objaśn. do mapy, str. 97. W dok. zachodzi W. już r. 1222 w przywileju łowickim p. n. Villisaz ob. Kętrz. , O ludn. poL, str. 55 i r. 1223 w przywileju Honoryusza III, jako należąca do bi skupa pruskiego ob. Preuss. Urkundenhuch, I, str. 34. Za czasów krzyżackich znajdował się tu zamek, który od r. 1278 do 1308 był siedzi bą komturów wieldządzkich. Byli nimi Dyteryk 1278 i Otto V. Luterberg 1308 1309 ob. Voigt NamenCodex, str. 60. Około r. 1277 wkroczyli Sudowianie pod wodzą Skumanda do ziemi chełmińskiej i podstąpili pod zamek ra dzyński i lipiński, a potem i pod wieldządzki deinde ad castrum Welsais cujus suburbium funditus cremarerunt Dusburg, str. 137, I, w Script. rer. pruss. . Później, kiedy Krzyżacy podbili ziemie pruskie, został zamek ten, jako niepotrzebny, opuszczony. Wizyta Potockiego z r. 1706 opiewa In villa W. scultetus ratione quinque mansorum tenetur ad coretas 5 siliginis totidemque avenae. Lemanus ratione bini lemanatus tenetur ad duos coretos silig, et toti dem avenae. Reliqui cmetones str. 790. R. 1889 urządzono tu nową parafią, ew. ; także szkoła ew. jest we wsi. R. 1885 kupił dobra Wiełbujna Wieldże Wielle Wiele Wieldże W. , obejmujące 625 mr. , na subhaście Wruck z Inowrocławia za 124000 mrk. Kś. Fr. Wieldże, wś, pow. szawelski, w 4 okr. poL, gm. Radziwiliszki, o 27 w. od Szawel. Wiele, Wela circa Nakel r. 1383, Wele r. 1299, Wielie r. 1578, wś, fol. i jezioro, w pow. wyrzyskim, o 5 klm. na pin. zachód od Mroczy, przy granicy pow. złotowskiego; par. kat. Zabartowo, par. prot. i poczta w Mroczy Mrotschen, st. dr. żel. w Nakle o 17 klm. Wś ma dm. , 98 mk. 49 katol. , 49 prot. i 299 ha obszaru 214 roli, 26 łąk, 34 lasu. Folw. ma dm. , 232 mk. 74 kat. , 158 prot. i 770 ha 457 roli, 70 łąk; wchodzi w skład majętności Runowo. Cała osada W. składa się z 2 odrębnych części, z których wschodnia rozłożyła się na płn. zach. brzegu jeziora t. n. , a zachodnia wzdłuż jez. Nękarz Nankars w r. 1299 i 1304, Mintarz na Mapie sztab. , wzn. 105 mt. npm. , bez odpływu. Jezioro W. , 1, 2 klm. długie i szerokie, wzn. 103 mt. npm. , miesza swe wody z Rokitki, dopł. Noteci. Vele Viti, w ziemi nakielskiej, dziesięcinujące w r. 1288 arcyb. gnieźn. , potem cystersom byszewskim Kod. , Wielk. , n. 618 są to Wielewice Woellwitz, w pow. złotowskim. W r. 1299 biskup pozn. Andrzej i brat jego Wawrzyniec darowali kapitule pozn. , między innemi, wś W. z jeziorami W. i Nękarz, a w r. 1304 dal biskup bratu swemu i synowcom inne włości w okolicy Pleszewa, jakoby w zamian K. W. , n. 826, 885; w r. 1383 biskup Jan przekazał proboszczom pozn. dochody z wsi kapitulnych Mączniki pod Środą; , Środka pod Kurnikiem i Wiele w pobliżu Nakla t. , n 1813. W. przeszło zbiegiem czasu w ręce prywatne; w r. 1578 było tam 16 lan. km. , a w 1620 r. 2 łany os. , 1 pusty i 9 pogorzałych. E. Cal. Wide, niem. Wielle, wś kośc. , w pow. chojnickim, nad jez. wielewskiem; na północ ciągną się wzgórza sięgające 640 st. npm. , zwane Chełmice, Chtórne widac na mnil sedem w całej okolice, jak mówi autor epopei o Panu Czorlińscim Toruń, str. 40, Wś posiada st. poczt. i szkołę 3klas. kat. ; obejmuje 2495 ha 1061 roli orn. , 136 łąk, 11 lasu; 1885 r. było tu 910 kat. , 4 ew. , 40 żyd. , razem 954 mk. , z których na Białą Górę przypada 5 dm. i 47 mk. , na Wielewski Młyn 1 dm. , 5 mk. , na Piątkowo 5 dm. , 63 mk. Kościół katol. , p. w. św. Mikołaja, patronatu rządowego, jest drewniany, gontami kryty. Bractwa przy nim są św. Anny od r. 1803, św. Antoniego od r. 1803, trzeźwości od r. 1852 i Pocieszenia M. Bosk. od r. 1852. Z dzwonów jeden z r. 1686. Do par. dek. tucholski należą Wiele, Karszyn, Popia Góra, Górki, Przytarnia, Kliczkowy, Zamość, Czyste, Barłogi, Lipa, Wdzydze Tucholskie, Miedzno, Odry, Wojtal, Dąbrowa, Rudziny, Cisewie, Osowo, Bąk, Borsk, Broda, Huta Brodzka, Piechowice, Kruszyna, Zabrody, Wdzydze Kiszewskie, Kozłowiec, Ostrów, Jastrzębie, Czarne, Kloc, Huta Przerębelska, Plęsy, Rów i Pustki; 1867 r. 5268 dusz, 1892 r. 7890. Dawniej posiadała parafia jeszcze dwie kaplice, jedną w Wielu, drugą w Odrach. Przy kościele par. stał obszerny szpital dla ubogich, z kaplicą św. Anny. Na utrzymanie kaplicy i szpitala zapisaną była pobliska wś Przytarnia. W czasie reformacyi wszystko to zaginęło. Wizytacya bisk. Rozdrażewskiego z r. 1583 podaje, że kiedy szpital razem z kaplicą zgorzał, ówczesny ststa tucholski Kościelecki wś Przytarnią ubogim szpitalnikom zabrał i do dóbr swoich starościńskich, przyłączył. Biskup zadekretował, żeby proboszcz na drodze prawa odebrał tę wś starostom, która jeżeli nie ubogim, to mogłaby się dobrze przydać na fundacyą nowego seminaryum duchownego, ale daremno, Przytarnia na zawsze została przy starostach tucholskich ob. Utrac. kośc. p. Fankidejskiego, str. 316. B. 1382 nadaje komtur tucholski Henryk Bollendorf mieszkańcom wsi Wielem Velym zwanej, która przedtem prawo polskie miała, teraz prawo niem. i 55 1 2 włóki w granicach oznaczonych. Proboszcz będzie miał 5 wł. , do sołectwa, któreśmy sprzedali Nikoszowi, będzie 6 wł. należało; prócz tych mieszkańcy wsi mieli włók 35 czynszowych z prawem chełm. Resztę włók dajemy im na pomoc, aby nam tem lepiej czynszowali i służyli. Sołtys będzie miał trzeci grosz od kar sądowych a my 2 grosze; dalej nadajemy mu wolne pastwisko w borach naszych i wolne leżące drwa do opału, także wolną rybitwę dla stołu małym zakładem w jeziorze podle wsi. Za to będzie nam służył jak i inni sołtysi w prowincyi. Mieszkańcy zaś powinni nam co rok na M. B. Gromniczną dawać od każdej włóki czynszu 14 skojców zwyczaj, monety pruskiej i korzec chełm. owsa i 1 korzec kurowego owsa, także 2 dni na łowy nasze posyłać. Chcemy teź, aby z każdej półtorej włóki zbierali mórg siana i zwozili do Kosobudy albo gdzie im nakażem. A cokolwiek łąk mają w borach naszych, te mają tak gburzy jako i sołtys do swego pożytku otrzymać wraz z temi łąkami, które od dawna mieli, ponieważ gdy pole Karsińskie mierzono, tedy im odjęto rolę i łąki, za które im te łąki oddane są. A gdy tego potrzeba będzie, tedy nam będą za zapłatą z każdej włóki zbierali i zwozili siano, gdzie im nakażem i cokolwiek insze nasze wsie czynią, to mają także na każde zawołanie czynić. Dan w Tucholi ob. Kodex Belnensis, manuskr. w Pelplinie, str. 51 i Odpisy Dregera w Pelplinie, str. 122. R. 1583 za bisk. Rozdrażewskiego srożyło się tu morowe powietrze, tak że wizytacya kościołów w Brusach, Leśnie i Wielu nie przyszła do skutku. Parafia W. należała wówczas do dek. zaborskiego czyli starogardzkiego. Późniejsza wizyta tegoż biskupa opiewa, Wielecin Wielebniszki Wielec Wielebnów Wielebniszki że tu byl wówczas kościół drewniany, p. w. św. Mikołaja. Do prob. należały 4 włóki. We wsi było wiele włók pustych, tak źe mesznego z całej wsi dawano tylko 13 kor. żyta i tyleż owsa. Proboszczem był Jan Lubichowski str. 203. Za czasów Rzpltej należał W. do sstwa tucholskiego. Lustracya z r. 1570 pisze W. , dzierżawy Jerzego Żalińskiego, ma włók 60, z których 4 należą, do prob. , 35 jest pustych, osiadłych 21, dalej 1 karczmę dziedziczną i 1 wydzierżawioną; , 1 ogrodnika. Lustr. z r. 1664 wykazuje tu tylko 45 wł. , sołtyskich 6, plebańskich 4, piątą; trzyma J. kś. dziekan mirachowski, gburów 1. Kościoł był collationis regiae. Barci wielewskiej, leżącej w puszczy zaborskiej, która stanowiła część sławnej puszczy tucholskiej, strzegli koleją niektórzy mieszkańcy wsi okolicznych ob. Sł. G. , XII, str. 595. Według taryfy pobor. z r. 1648 płacili tu poddani od 12 wł. osiad. , 2 pust. , 5 karcz. , 2 rzem. , 2 ogr. 34 fl. 24 gr. ob. Roczn. Tow. P. N. w Pozn. , 1871, str. 184; bartnicy zaś od 10 borów 13 fl. 18 gr. str. 186. R. 1686 należała par. wielewska do dek. mirachowskiego, dusz liczono w niej około 600. Proboszczem był Stan. Jacek Żeromski, który plebanią, na nowo wybudował. Jego poprzednikiem zaś był ks. Piechowski str. 9. Wizyta Szaniawskiego z r. 1710 donosi, źe kościół nosił tytuł św. Anny; istniało teź bractwo św. Anny i św. Józefa. Bo prob. należało 5 wł. , oprócz tego trzymał darmo 1 wł. od grodu tucholskiego. Mesznego pobierał ze wsi kościelnej 14 korcy żyta i tyleż owsa. Organista był zarazem i nauczycielem ob. str. 14. Z wizyty Rybińskiego z r. 1780 dowiadujemy się wreszcie, źe kościół r. 1728 ze składek parafian został pobudowany i d. 24 czerwca 1769 r. przez kś. bisk. sufragana Wolickiego konsekrowatny. Wiele liczyły wówczas 1780 218 tylko kat. mk. , cała parafia zaś 2035 dusz, protestantów było 70, żydów żadnych. Prob. był Jan Netzel ob. str. 66. Według topografii Goldbecka z r. 1789 liczyła wś 33 dym. str. 251. R. 1812 ciągnęli przez parafią, mianowicie przez WieleKliczkowy i Borsk Francuzi, uchodząc przed ścigającymi ich Kozakami. W Borsku rozłożyli się obozem, mieszkańcy schronili się z bydłem do pobliskich borów. R. 1892 znaleziono tu na polu należącem do Kiedrowskiego kilka urn, między niemi jednę bardzo małą, która w sobie, prócz kości, zawierała złoty pierścień. W niewielkiej odległości znajduje się jeszcze inne grobowisko, dotychczas nie rozkopane. Kś. Fr. Wielebniszki, wś, pow, wileński, w 1 okr. poL, gm. Mejszagoła o 3 w. , okr. wiejski i dobra skarbowe Dukszty, o 28 w. od Wilna, 11 dm. , 93 mk. katol. w 1865 r. 43 dusz rewiz. . Wielebnów, wś, pow. kielecki, gm. i paraf. Łopuszno, leży przy drodze bitej z Włoszczowy do Kielc, ma 23 os. , 319 mr. Wchodziła w skład dóbr Łopuszno. W 1827 r. było 25 dm. , 240 mk. Dziesięcinę z ról tej wsi pobierał pleban w Łopusznie, kmiecie dawali za kolędę i dziesięci nę konopną po 2 gr. z łanu Łaski, L. B. , I, 593. Według reg. pob. pow. chęcińskiego z r. 1508 wsi Wielebnów i Łopuszno płaciły gr. 42. W r. 1540 ze wsi W. płaci M. Mokrski od 3 km. na łanach, 6 km. na pół łanach, 1 2 łanu pust. , ról folw. Lasy i łąki wspólne z Łopusznem. Wartość wsi 150 grzyw. W r. 1573 w części Mokrskiego było 6 łan. , 2 zagr. Pawiński, Ma łop. , 272, 484, 567. Br. Ch. Wielec Wielki, wś nad jeziorem t. n. , pow. dzisieński, w 1 okr. poL, gm. Plisa o 6 w. , okr. wiejski i dobra, hr. Brzostowskich, Mniuta, o 39 w. od Dzisny, 11 dm. , 129 mk. w 1865 r. 50 dusz rewiz. . Wielechowy, fol. , pow. wieluński, gm. Lututów, par. Czarnożyły. Należy do Dymek. Wielecin, serb. Wjelecin, wś kościelna w Łuźycach Saskich, w okolicy górskiej. Wraz z pięciu okolicznemi wsiami należała ona do biskupstwa myszońskiego Misnia. Wieledniki al. Weledniki 1. w dokum. Wełednykowycze, Welednikowicze, mko przy ujściu rzki Pleszczalhi al. Ilinki do Norynia, pow. owrucki, gm. Wieledniki, o 160 w. od Żytomierza a 25 w. na zach. od Owrucza st. poczt. . W r. 1859 było 190 dm. , 1140 mk. 563 żydów; podług danych z 1870 r. zaś 151 dm. , 529 mk. 65 żydów, szkoła ludowa od 1872 r. 66 uczniów, zarząd miejski i gminny, jarmarki 6 stycznia, w 10 niedzielę po Wielkiejnocy i 1 października; 2 cerkwie par. , kościół katol. paraf. , 2 domy modlitwy żydowskie, 2 garbarnie, młyn Jedna z cerkwi, z drzewa wzniesiona w 1854 r. przez Józefa Małachowskiego i Gracyana Potockiego, na miejsce spalonej dawniejszej, uposażona jest 74 1 2 dzies. ziemi. Do par. praw. należą wsi Czerewki o 3 w. , Krasiłówka o 4 w. . Przybytki o 2 w. , Słoboda Małachówka o 18 w. i Wieledniki Stare o 1 w. . W całej parafii 376 dm. , 2944 mk. prawosł. , 34 katol. i 400 żydów. Filia we wsi Lipniki o 18 w. . Druga cerkiew, p. w. Narodzenia N. M. P. , z drzewa wzniesiona w 1747 r. przez Potockich, uposażona jest 73 dzies. ziemi. Do parafii należą wsi Białka o 3 w. , Bukijewszczyzna o 9 w. , Czernieszczyzna o 3 w. , Jurydyka o 1 4 w. , Leloty o 2 w. i Sorokopiany o 1 w. . W parafii 142 dm. , 1137 mk. O 3 w. wzniesiono w 1875 r. kosztem parafian kaplicę drewnianą nad źródłem, uważanym za leczące od chorób. Kościół par. katol. , p. w. św. Trójcy, z drzewa wzniesiony w 1652 r. przez Potockiego. Par. katol. , dekanatu owruckiego, 1779 wiernych. Kaplica w Pliszczówce, dawniej też w Łubinach, Natiowcach, Staromedweżu, Sławecznie, Żerewcach, Kołoku i Kremeńsku. W 1499 r. przy podziale majętności ojczystych pomiędzy Krzysztofem Wielki Wielechowy Wielednik Wielemno Wielemicze Wielemcze i Semenem Alesandrowiczami Kmityczarni, pier wszemu z nich dostała się majęt. Wełednykowice, pod Owruczem i Korosteszów. Rewizya zam ku owruckiego z 1545 r. wymienia sioło Wielednikowicze, z wyliczeniem należących do niego mieszczan, bojarów, włościan i ziemi, a także po winności i danin składanych na rzecz zamku, Należało do Krzysztofa Kmitycza, dawało po datku 1 kopę groszy i 4 kadzie miodu Arch. J. Z. R. , cz. IV, t. I, 48. Podług reg. pob. wdztwa kijowskiego z 1581 r. własność Filona Kmity Czarnobylskiego, który z mka Wielednik i przy siołek do niego przynależących Zakornicz, Stuchowczyny, Jurkowczyny, Srokopieni i Leletów wnosi od 33 osiadł. , 4 zagr. po 6 gr. , od koła młyn. 1 flor. , od popa 2 flor. W 1595 r. Łazara Filonowicza Kmity. W następnym roku 1596 r. ks. Jurya DruckiegoHorskiego i małżonki jego ks. Bohdany zwanej też Jewhenią i Deodatą Filonówny Kmicianki, którzy teź, jako dziedzice wspomnieni są. w zapiskach sądowych z 1600 i 1604 r. W 1613 r. w dzierżawie Deodaty ks. Brackiej Horskiej i Zofii Łukaszowej Sapieżyny Kmicianek. Ci ostatni w t. r. zastawiają dobra W. z przyległościami Wacławowi Wilhorskiemu W 1616 r. zapisaną została oblata tradycyi czyli podania w posesyę Zofii Czarnobylskiej Łukaszo wej Sapieźyny dóbr W. z dworem i wsiami przyległemi. .. . od ks. Jurowej Horskiej Druckiej za sumę 16000 kop gr. lit. kupionych. Mimo to jednak zapiska z 1618 r. podaje, ze W. zostają we wspólnem władaniu obu Kmicianek, a z 1624 jako dziedziczkę podaje Deodatę ks. Drucką Horską, w dzierżawie Łukasza i Zofii Sapiehów. Reg. poborowy z 1628 r. jako właścieieli podaje Pawła Sapiehę z braćmi, bez wykazania poboru Jabłonowski, Ukraina, I, 28, 78; II, 13 i w. in. . W 1679 r. W. należały do Franciszka na Potoku Potockiego, który oskarża ur. Michała, Piotra i Remiana Lewkowskich o napad z oddziałem lu dzi zbrojnych na mko W. , pobicie i ograbienie znajdującej się na jarmarku szlachty, niszczenie bobrów w lasach i zabieranie barci A. J. Z. R. , cz. IV, t. I, 129. W dokum. z 1687 r. wymie nione są jako należące do włości Wielednickiej ssty owruckiego Franciszka Potockiego, wsi Biłka, Bobrycze, Bokijewszczyzza, Chłuplanka, Chłuplany, Chowchol, Czerewki, Horłowszczyzna, Jurkowszczyzna, Krasiłówka, Lelety, Nahorany, Niczahówka, Nowaki, Olenicze, Przybytki, Rokitno, Skrebielicze al. Szkrebielicze, Soroko penia, Stuhowszczyzna, Suszczany, Wieledniki Stare, Zakornicze, Zamysłowicze ob. tamże, cz. VI, t. I, 244 253; dodatki, 163 197. Obecnie mko i dobra należą do Alojzego Borkowskiego i Stefanii Moszczyńskiej. 2. W. , al. Weledniki Stare, wś nad rzką Pleszczahą, pow. owrucki, gm. i par. praw. Weledniki o l w. na płd. . Na leżała do włości wielednickiej. J. Krz. Wielemcze, ob. Wielimie. Wielemicze, wś poradziwiłłowska nad rzką Kopanicą, dopł. Mostwy, pow. mozyrski, w 3 okr. pol. turowskim, gm. Chorsk, o 178 w. od Mozyrza. Posiada cerkiew p. wez. św. Eljasza, fundacyi ks. Radziwiłłów, z zapisem przeszło 2 włók ziemi; około 1200 parafian. Filia w Olpieniu, p. wez. Wniebowzięcia N. P. , z roku 1784, z zapisem przeszło 1 4 włóki ziemi. Kaplica kat. par. Otolczyce. Miejscowość odosobniona, grun ta lekkie, łąk błotnych dużo. W. wspomniane w dokumencie XVI w. ob. Rewizya puszcz, 341. A. Jel Wielemno, ob. Wielimie. Wieleń 1. mylnie Wileń, dobra i zaśc, pow. ihumeński, w 4 okr. pol. puchowickim, gm. Nowosiółki, o 45 w. od Ihumenia, o 1 milę od st. dr. żel. lipawskoromeńskiej MarinaGórka. Zaśc. ma 9 osad. Bobra, niegdyś własność Ratyńskich przy domin. Nowosiółki, w połowie b. wieku nabyte razem z Nowosiółkami przez Bonifacego Krupskiego. Następnie przeszły na skarb; w r. 1870 Nowosiółki nadane zostały radcy tajnemu Lwowi Makowowi, a W. Iwanowi Szewiczowi, z obszarami przeszło 200 włók. Puszcza wieleńska obfituje w dęby, klony, lipy i sosny. Łąki nad rzką Ptyczą wyborne. 2. W. , st. poczt. na małym trakcie, w pow. ihumeńskim, w gminie Omelno, o 52 w. od Ihumenia. 3. W. , st. poczt. , w pow. bobrujskim, na pograniczu pow. bychowskiego, przy szosie z Bobrujska do Mohilewa, pomiędzy stacyami Kaczerycze al. Starosioły o 18 w. a Czeczewicze o 17 w. , odl. o 42 w. od Bobrujska a 70 1 2 w. od Mohylewa. A. Jel. Wieleń, struga, w pow. radomyskim, dopływ Kamianki Kamionki, płynie pod Władówką Budą Kamieniecką. Wieleń 1. niem. Filehne, w dokum. Velen, miasto nad Notecią z lew. brzegu, do ostatniego podziału w. ks. poznań. w pow. czarnkowskim, obecnie centr nowo utworzonego powiatu wieleńskiego. Po względem kościelnym należy do dekanatu czarnkowskiego. Miasto ma do 5000 mk. , ludność przeważnie niemiecka. W r. 1831 było 282 dm. , 3209 mk. 644 katol. , 1062 prot. , 1503 żyd. ; 1837 było 3288 1908 chrześc, 1380 żyd. . Miasto posiada kościół par. katol. , kościół par. ewang. , synagogę, szpital. Jestto starożytny gród pomorski. Zapewne Krzywousty musiał na wstępie do swych wypraw pomorskich zająć to ważne stanowisko. Gdy na Pomorzu wybuchło przeciw królowi powstanie, jednym z przywódzców ruchu był Gniewomir z Czarnkowa nad Notecią, który zamknął się w grodzie wielońskim i gdy takowy został zdobyty przez Bolesława, poniósł śmierć. Podobieństwo nazw Wieleń i Wolin wywołało pomieszanie tych nazw w opowieściach kronikarzy. W dokumemtach występuje poraz pierwszy ten gród w r. 1213, gdy pojawia się Thomas castell. de Velem. R. 1228 Wlodzizlaus Odonis filius nadaje Wielemcze Wieleń Wielenin Wieleń Wieleń klasztorowi w Lubiążu, w dyecezyi wrocławskiej, 3000 łanów w jednej części in uno ambitu in territorio Wellensi circa Lubzesko et Bytin, w dzielnicy Henryka ks. szląskiego brata donatora. W następnym nadaniu z r. 1233 wspomina książę castro nostro in Willehn nuncupato. W akcie działu braci z r. 1234 Weleń wymieniony w liczbie grodów należących do Władysława. W dok. z r. 1239 książe zastrzega, by klasztor założył na danym mu obszarze trzy miasta, przy trzech wsiach, które mają. być osadzone. W r. 1257 pojawia się Andreas kasztelan de Wellen. R. 1331 Vincentius miles palatinus Pozensis obiecuje margrabiemu brandeburskiemu, iż niedopuści, wrazie napadu ze strony króla polskiego na margrabiego, wstępu do swych zamków castri Vellenen et castri Tzernekow. R. 1335 ma tu przybyć król Kazimierz z okazyi zaślubin córki z Ludwikiem, synem cesarza a bratem margrabiego brandeb. , który ma bawić w Waldenburgu. W r. 1515 król Zygmunt I nadaje Łukaszowi z Górki, kaszt. pozn. i star. gener. Wielkop. , gród W. z miastami W. i Wronki, z cłami i wioskami, a to w zamian za Pobiedziska, nadane dziadowi kasztelana, Łukaszowi, wojew. pozn. , i kwotę 8000 zł. , zapisana na dzierżawie kościańskiej, temuż Łukaszowi przez Kazimierza Jagiellończyka Lustr. , IV, 273. Od Górków drogą spadku przechodził W. da Czarnkowskich, Kostków, Grudzińskich, Opalińskich, Sapiehów. W obecnem stuleciu stal się własnością rodziny niemieckiej hr. v. Blankensee. Kościół parafialny, p. w. św. Michała archanioła, istniał tu już zapewne w XV w. Pierwotnie był drewniany. Zofia z Herburtów Czarnkowska, nabywszy W. od męża swego Jana Czarnkowskiego, kaszt. międzyrzeckiego, wzniosła r. 1615 nowy kościół z cegły i przy nim wystawiła kaplicę grobową dla swej rodziny. Konsekracyi kościoła dopełnił r. 1632 Jan Bajkowski, sufragan poznański. Przy kościele była kaplica św. Anny i bractwo tejże świętej. Księgi kościelne zaczynają się od r. 1765. W kaplicy Czarnkowskich znajdują się dwie tablice grobowe mosiężne Jana Kostki, starosty lipieńskiego Lipinki, zmarłego r. 1624, i matki jego Zofii z Herburtów Kostkowej f 1631. Drugą tablicę umieścił Mikołaj Kostka ststa malborski. Prócz tych pomników znajduje się w kościele portret Piotra z Lachowic Sapiehy, wojewody i ststy gener. smoleńskiego, kawalera orderów św. Stanisława, św. Andrzeja i Aleksandra newskiego, zmarłego w Sillein Zsolna na Węgrzech r. 1771. Napisy na pomnikach i portrecie podaje J. Łukaszewicz Opis histor. kościołów, t. I, 229, 232 Szpital dla ubogich założyła tu Zofia Czarnkowska wraz z wzniesieniem kościoła. Zdawna również istniała szkółka parafialna. W ostatnich czasach zbudowano kościół ewang. parafialny i synagogę. Miasto otrzymało ordynacyę miejską r. 1835. Za miastem, na praw. brzegu Noteci, stoi pałac wystawiony r. 1771 przez Piotra Sapiehę. Parafia W. , w dekan. czarnkowskim, liczyła w 1873 r. 3300 dusz. Bobra W. składały się r. 1840 ze wsi Wieleń 11 dym. 182 mk. , Benglowo I i II folwark, wsi Dzierżno Wielkie i Małe, Erbernia al. Erbardy, Dębowa Góra, Wizany, Wolsztyn, Huta Szklana, Zielonowo, Janpol. Borek, Koty Wielkie, Małe i Hamernia, Laski Stare i Nowe folw. , Kałądek, Łokacz, Marylin, Myszki, Wesołów, Nowe Dwory, Przesieki, Sielichów, S. Hamernia, Stefanow fol. , Zwierzyniec i kilkudziesięciu drobnych osad, młynów, fabryk. 2. W. , w dok. Veleno, Velen, wś, pow. babimoski, par. Kaszczor. Wś wchodziła w skład domeny rząd. Kaszczor. W 1840 r. było 15 dym. , 143 mk. We wsi kościół filialny, należący do par. Kaszczor. Poprzednio wchodził W. w skład par. Przemęt. Comes Benjamin, wojewoda palatinus Polonie, nadał cystersom w Paradyzie wsi Przysieka, Obrzyca, Ciosianiec, Lupice, Osłanino, Wielen, które otrzymał przedtem od księcia Bolesława, dla założenia tamże klasztoru. Bolesław, ks. gnieźn. , i Przemysław, ks. poznań. , potwierdzają to r. 1278, nadając klasztorowi różne przywileje i pozwalając osadzać wsi na prawie niemieckim. R. 1290 Przemysław II, ks. polski i krakowski potwierdzając to nadanie, dodaje wś Mochy klasztorowi memorato claustro Velen haeraditatem nostram Moch nuncupatam sitam in districtu Premantensi. Około r. 1300 klasztor przeniesiony został na inne miejsce conventus claustri Velenis quod nunc propter transposicionem et novam transplantacionem dicitur Lacus sanete Marie powiada akt z r. 1304. W 1305 r. Henryk, ks. szląski, potwierdza nadanie klasztorowi wsi Starkowo i Poledowo a w r. 1311 nakazuje rozgraniczenie włości klasztoru od wsi Gościeszyn i Gola. Na początku XV w. 1411 r. klasztor został przeniesiony do pobliskiego Przemętu. Br. Ch. Wieleń, niem. Uhlingen, wś i dobra ryc. w Po meranii, pow. lęborski, st. p. w miejscu, par. kat. Lębork. Wś ma 126 ha; 1885 r. 40 tylko ew. mk. ; dobra ryc. 932 ha; 1885 r. 11 katol. , 338 ew. Zachodzi w kopenhadzkich tablicach woskowych na początku XV w. p. n. Ulyn. Sołtys z W. ma zapłacie 1 grz. kary za to, że się nie stawił w pewnej sprawie sądowi ob. Zeitsch. der Westpr. Gesch. Ver. , VII, str. 29, n. 143. We wsi huta szklana. Kś. Fr. Wielenin, w XVI w. Vyelenyno, wś i folw. , tudzież os. poduchowna, pow. turecki, gm. Kościelnica, par. Wielenin, odl. 26 w. od Turka. Wś i os. poduch. mają 49 dm. , 357. ; folw. i os. 4 dm. , 55 mk. W r. 1827 było 44 dm. , 344 mk. Folwark wchodzi w skład majoratu rząd. Kościelnica, wś ma 29 os. , 787 mr. We wsi kościół par. drewniany. Wś zdawna była własnością arcybisk. gnieźnieńskich, którzy założyli tu pa Wieleśnica rafią i kościół zapewne jeszcze w XIV w. Krzy żacy złupili wś w czasie napadu w r. 1331 Kod. Wielk. , 1192, 1354. Pleban tutejszy występuje w aktach kapituły w r. 1460. Na początku XVI w. stoi tu kościół p. w. św. Jakuba i św. Doroty, patronatu arcyb. Pleban posiada 3 lany i przymiarki na pok zwanem Poświątne. Dziesięcina z łanów km. idzie na stół arcybisku pi. Łany wójtowskie i kmiecie na nich siedzący dają plebanowi. Wszyscy kmiecie dają pleban. meszne po 3 kor. żyta i 3 kor. owsa z łanu, na miarę uniejowską. We wsi były trzy karczmy arcybiskupie. Przy kościele był wikaryusz i szkoła. Arcyb. Drzewicki wcielił probostwo do uposażenia wikaryuszów uniejowskich, którzy je posiadali do r. 1818. W polowie XVIII w. sta rożytny kościół modrzewiowy był odnowiony przez Andrzeja Kędzierskiego, cześnika halickiego Łaski, L. B. , I, 359, 360. W r. 1552 było 24 osad. na 13 1 2 łan. Pawiń. , Wielk. , II, 233 W r. 1887 wyszła w Warszawie książeczka na pisana przez Tarczyńskiego Hip. p. t. O księ dzu Adamie Burskim, kanon. uniejowskim, tu dzież o starym kościele we wsi Wieleninie. W. par. , dekan. turecki, 2322 dusz. Br. Ch. Wieleniszki 1. wś na praw. brz. Wilii, pow. wileński, poniżej Kiernowa. W spisie urzęd. niepodana. 2. W. , zaśc, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 20 w. od Nowoaleksandrowska. Wieleskryckie, ob. Wieloskryckie. Wieleśnica 1. wś i dobra nad Jasiołdą, pow. piński, w 4 okr. pol. Telechany, gm. Porzecze, o 3 mile od Pińska par. kat. . Wś ma 17 osad, 77 mk. ; lud zamożny, trudni się, oprócz rolnic twa, rybactwem i flisactwem, tu bowiem zaczy na się kanał Ogińskiego. Bobra, 1808 dzies. , własność rodziny Twardowskich. Ziemia szczerkowo namułowa, łąki, rezydencya piękna, rybo łówstwo, lasu dostatek. Niegdyś W. była w udziale kn. Jarosławiczów pińskich. W r. 1503 kn. Teodor wydal dokument na dworzyszcze w W. Mikołajowi Szczepie. Gdy potem ostatni z Jaro sławiczów zapisał pińskie swe dobra Zygmunto wi I, a ten oddal je swej żonie Bonie, W. dołą czono do wójtowstwa kleckiego, a Bona potwier dziła w 1524 Szczepie nadanie jego w W. ob. Rewizya puszcz, str. 102, 271. Liczne wiado mości o W. znajdują się w Pisc. kn. pińsk. i kleck. kniaź. str. 56, 57, 58, 240, 286, 289, 290, 297, 298. 2. W. , folw. , pow. piński, w 2 okr. pol. lubieszowskim, gm. Chojno, o 23 w. od Pińska. A. Jel. Wielestowo 1. al. Wielostowo, 1437 Welichstow, niem. Felstow, dobra ryc. w Pomeranii, pow. lęborski, st. p. i kol. Boże Pole, o 4 klm. odl. , par. kat. Rozłazin. Leży nad szosą lęborsko gdańską; 1078 ha, 503 roli orn. , 105 łąk, 389 lasu; 1887 r. 287 mk. , 93 kat. , 190 ew. , 1 dyssyd. , 3 żyd. ; dziedzic r. 1885 Leon Marwicz, który r. 1888 nabył dobra Maluszyce w tymże powiecie za 90000 tal. , sprzedawszy r. 1887 W. adwokatowi z Berlina. Piękna prywatna kaplica przeszła w posiadanie protestanta. Pierwotnie miał W. prawo pomorskopolskie i płacił r. 1437 czynsz w żywym inwentarzu, t. j. krowy, świnie i kozy, nadto dostawiali przewód; osiadłe były tylko 4 radła hoken; ob. Cramer. Gesch. der Laude Lauenburg u. Buetow, II, str. 293. Wizyta Rybińskiego z r. 1780 opiewa, że W posiadała wówczas Magnifica Domina Pyrchen; katol. było 15, ewang. 24 str. 98. 2. W. , niem. Welsow, dobra w Pomeranii, pow. słupski, st. p. i paraf. kat. Słupsk, o 5, 5 klm. odl, 328 ha. W r. 1885 było 259 mk. ewang. Kś. Fr. Wieleszkowicze, ob. Wieleszkowicze. . Wieleszyn1 wś i folw. nad rz. Wynią, pow. słucki, w 3 okr. pol. i par. katolKopyl, gm. Teladowicze. Wś ma 40 osad. 2. W. , folw. u źródeł rz. Maży, dopł. Kamionki, tamże, gm. Hrozów, o 33 w. od Słucka, własnośc Bereśniewiczów. A. Jel. Wiczetyszki, wś, pow. telszewski, w 2 okr. poL, gm. Żydyki; włościanin Aźeniecki ma tu 18 dzies. 3 3 4 nieużyt. , 3 lasu. Wielew 1583, Walew 1570, opustoszała wś we wschodniej części pow. krzemienieckiego, na pln. od Jampola a na płd. od Szumska. Podług reg. pob. pow. krzemienieckiego z 1570 r. własność Andrzej owej Dybowskiej, urzędnik której Piotr Sbroszek z Walewa, Brykowa i Baimakowa wznosi z 42 dym. , 2 bojar putn. , 2 ogrod. po 4 gr. , 2 ogrod. po 2 gr. , od 1 luźn. 12 gr. , 2 kół młyń. W 1583 r. Kasper Kłodziński z tychże wsi płaci z 18 dym. , 8 ogr. , 2 kom. Jabłonowski, Wołyń, 25, 143. Wielewicz al. Wielowicz, właściwie Wielewice, niem. Gr. Woelwitz, wś, pow. złotowski. Kościół katol. filialny, st. p. i szkoła ewang. w miejscu; 715 ha 533 roli orn. , 93 łąk; 1885 r. 35 dm. , 55 dym. , 269 mk. 141 kat. , 122 ew. , 6 żyd. . Kościół drewniany, p. w. św. Jakuba, pa tronatu rządowego, wzniesiony został r. 1766. W pobliżu znajdują się okopy starożytne. Wś zachodzi już r. 1288 p. n. Wyelewycz a 1380 Velouice. Wizyta Trebnica z r. 1653 opiewa, że stał tu stary kościół drewniany, o 3 ołtarzach filialny do Więcborka, dawniej do Wąwełna. Bo prob. należała włóka roli i 2 place we wsi. W sldad filii wchodziły wsi Wielewicz, gdzie 13 włościan dawało po 2 wiertle żyta i tyleż owsa, Soszno, Jastrzębiec, Rogalin i Wielewiczko ob. str. 125. W topogr. Goldbecka z r. 1789 W. są wsią szlach. o 25 dymach; dziedzicem był hr. Potulicki. Ztąd zapewne pochodził Wielewicki Jan, uczony jezuita, kaznodzieja i historyk t 1639. Kś. Fr. Wielewiczko, Wielowiczek, dok. 1380 Minus Welouice, niem. Kl. Woellwitz, wś, pow. wałecki, st. p. Wielowicz, par. kat. Więcbork, 345 Wieleniszki Wieleskryckie Wielestowo Wieleszkowicze Wieleszyn Wielewicz Wielewiczko Wieleniszki Wieleżkowicze Wielgawieś Wielgie Wielewskie ha 260 roli ora. , 40 łąk, 8 lasu; 1885 r. 10 dm. , 13 dym. , 90 mk. , 1 kat. , 89 ew. Według topogr. Goldbecka r. 1789 było 5 dym. ; dziedzic hr. Potulicki. Przy rozkopaniu t. zw. szańca szwedzkiego na sosnowskiem polu odkryto 1893 r. 3 groby skrzynkowe, z których pierwszy za wiera 2, drugi 8 urn, popiołem, kościami i zie mią napełnionych, w trzecim zaś były tylko resztki kości, Kś. Fr. Wielewkie, jezioro, niem. WiellerSee, leży w pow. chojnickim, wzn. 142 mt. npm. , przy wsi Wielu, jest 3 10 mili dług. , 1 10 szer. Brzegi ma wyniosłe, poprzerzynane parowami, wzn. 168 do 194 mt. ob. Die Kassubei u. Tuchler Haide, v. Pernin, str. 43. Kś. Fr. Wieleżkowicze, ob. Wielaszkowicze. Witlewszczyzna, białorus. Wialeuszczyna, wś, pow. borysowski, w 1 okr. poL, gm. Woło sowicze, o 9 mil od Borysowa, ma 23 osad; grunta wzgórkowate, lekkie. A. Jel. Wielga Wieś 1. wś i folw. lit. A i B nad rz. Wartą; , pow. łaski, gm. Dąbrowa Widawska, par, Burzenin odl. 3 w. , odl. 25 w. od Łasku, 7 w. od Widawy. Część lit. A, wś ma 7 dm. , 61 mk. , 20 mr. ; folw. 6 dm. , 73 mk. , 778 mr. ; część lit. B wś ma 12 dm. , 101 mk. , 102 mr. ; fol. 5 dm. , 56 mk. , 660 mr. Była tu wielka gorzelnia, są pokłady wapienia. W r. 1827 było 27 dm. , 272 mk. W. Wieś stanowiła widocznie jedna całość z dobrami Strumiany ob. , które powstały zapewne dopiero w XVII w. Folw. lit. B, odłączony od dóbr Strumiany, nosi też nazwę Grzmiąca. Na początku XVI w. lany kmiece i folwarczne dawały dziesięcinę snopowa plebanowi w Burzeninie. Prócz tego kmiecie dawali po groszu z łanu za kolędę i po 2 gr. za dziesięcinę konopną. Na obszarze wsi była łąka plebańska, zwana Popówka Łaski, L. B. , I, 428. Według reg. pob. pow. sieradzkiego w r. 1533 płacono od 4 1 2 łan. ; w r. 1576 od 13 1 2 łan. , 4 zagr. Pawiński, Wielk. , II, 215. 2. W. , kol. , folw. i os. karcz. , pow. sieradzki, gm. i par. Szadek, odl. 23 w. od Sieradza, leży tuż pod Szadkiem. Kol. ma 12 dm. , 88 mk. ; folw. lit. B 3 dm. , 6 mk. ; dwie os. karcz. lit. A 3 dm. , 19 mk. W 1827 r. wś rządowa, miała 11 dm. , 102 mk. Władysław, ks. kujaw. , nadaje tu 1295 r. 2 łany niejakiemu Wilczkowi Kod. dypl. poL, II, 135. Na początku XVI w. we wsi był dwór królewski, 2 łany sołtysie, zkąd dziesięcinę pobierał pleban w Szadku; łany kmiece dawały maldraty na stół arcybiskupi i kolędę po 1 gr. z łanu plebanowi Łaski, L. B. , I, 441. Według reg. pob. pow. Szadkowskiego z r. 1552 płacono tu od 3 1 2 łan. i 2 łan, sołtysich Pawiński, Wielkop. , II, 229. Według lustracyi z r. 1564 Lustr. , V, 151 było tu kmieci 10, łan. 5, ogrod. 5 itd. Dochód fl. 53 gr. 25 den. 14; z folw. zł. 178 gr. 19 den. 9; z bydła, i owiec fi. 24 gr. 12. 3. W. wś, ob. Wielka Wieś. Wielgawieś, niem. Grossendorf, wś i dobra ryc. w Pomeranii, st. p. Dębno. Wielgie 1. al. Wielickie, jezioro przy wsi t. z. , w pow. lipnowskim, ma 200 mr. obszaru. Wody jego odprowadza struga płynąca na pld. przez Krojczyn iKrępę do Wisły. Zdaje się, że jezioro to obecnie już nie istnieje skutkiem spły nięcia wód. Mapa wojen. topogr. XVI, c. przy niewyraźnym rysunku okolic wsi Wielgie nie daje w tej kwestyi wskazówki. 2. W. , jedno z grupy drobnych jezior w dobrach Skępe, pow. lipnowskim, ma 40 mr. obszaru. 3. W, Jezioro w dobrach Żałe, pow. rypińskim, ma 207 mr. obszaru. Leży na płd. od wsi Żałe i ciągnie się półkolisto, łukiem wygiętym ku południowi. Stru mień uprowadza jego wody do rz. Ruziec dopł. Drwęcy. Brzegi bezleśne. Dokoła cala grupa drobniejszych jezior. 4. W. , czyii Wielickie, jezioro, w pow. rypińskim, na płd. od wsi t. n. , a około 2 mil na płn. od Kikoła, zajmuje prze strzeń 120 mr. W pobliżu, od strony zach. płn. , leży jez. Przystań. Strumień uprowadza wody jez. W. do rzeki Ruziec dopł. Drwęcy. Brzegi wyniosłe, bezleśne. Br. Ch. Wielgie 1. wś i folw. , pow. wieluński, gm. Skrzynno, par. Stolec, odl. 18 w. od Wielunia. Wś ma z os. Cisowa 28 dm. , 311 mk. ; folw. 5 dm. W 1827 r. było 37 dm. , 275 mk. Folw. W. w r. 1888 miał rozl. mr. 1752 gr. orn. i ogr. mr. 747, łąk mr. 117, pastw. mr. 3, lasu mr. 821, nieuż. mr. 64; bud. mur. 18, drzewu. 7; płodozm. 18pol. ; las nieurządzony. Wś W. os. 53, mr. 166; wś Dymek os. 22, mr. 220. 2. W. , wś, folw, i os. młyn. , pow. iłżecki, gm. Łaziska, par. Wielgie, odl. od Iłży 15 w. , ma kościół par. drewniany, z kaplicą murowaną na cmentarzu, 54 dm. , 360 mk. W. Poduchowne, wś włośc, ma 7 dm. , 46 mk. , 84 mr. W 1827 r. było 45 dm. , 331 mk. ; młyn wodny W r. 1888 folw. W. rozl. mr. 1083 gr. orn. i ogr. mr. 369, łąk mr. 149, pastw. mr. 48, lasu mr. 448, nieuż. mr. 24; bud. mur, 6, z drzewa 12; płodozm. llpol. ; las nieurządzony. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś W. os. 35, mr. 665; wś Nowydwór os. 3, mr. 47; wś Mucha os. 2, mr. 13; wś Maryanki os. 10, mr. 49; os. Borowiec os. 1, mr, 11. Według reg. pob. pow. radomskiego z r. 1569 płacił tu Kręmpski od 8 pólłanków, 3 półłan. pustych, 2 zagr. Pawiński, Małop. , 304. Kościół paraf. erygował r. 1414 Janusz, dziedzic W. i Łazisk. W. par. dek. iłżecki dawniej solecki, 2009 dusz. 3. W. , wś składająca się z części; W. Zagrodniki, W. Grabowiec, W. Topór, pow. węgrowski, gm. i par. Stoczek. W. Zagrodniki Ogrodniki mają 58 os. , 1016 mr. , 71 dm. , 592 mk. ; W. Grabowiec 48 os. , 806 mr. , 47 dm. , 437 mk. ; W. Topór 58 os. , 1079 mr. , 64 dm. , 583 mk. W r. 1827 nieodróżniano tych części i podano w ogóle 77 dm. , 570 mk. R. 1578 wś Wielgie, należąca do starostwą Wielewkie Wielga Wieś kamienieckiego dziś Kamieńczyk, miała łany sołtysie, 32 1 2 łan. km. , 1 rzeźnika Pawiński, Mazow. , 406. W ostatnich czasach wsi te wchodziły w skład dóbr Kołodziąż. 4. W. , wś i folw. , pow. lipnowski, gm. Czarne, par. Wiel gie, odl. 12 w. od Lipna, posiada kościół paraf. drewniany, dom modlitwy ewang. , szkolę ewang. , wiatrak, 32 dm. , 158 mk. W r. 1827 było 41 dm. , 407 mk. Bobra W. składały się w r. 1886 z folw. W. i Bęklewo Mostowe, rozl. mr. 2117 folw. W. gr. om. i ogr. mr. 842, łąk mr. 120, pastw. mr. 7, lasn mr. 290, nieuż. mr. 161; bud. mur. 10, drew, 15; płodozm. 4, 5 i 9pol. ; folw. Bęklewo Mostowe gr. orn. i ogr. mr. 605, Iak mr. 63, nieuż. mr. 29; bud. mur. 1, drew. 9; las nieurządzony, pokłady torfu, cegielnia. W skład dóbr wchodziły poprzednio wsi wś W. os. 32, mr. 46; wś Miodusy os. 21, mr. 96; wś Lipiny os. 21, mr. 271; wś Bęklewo Mostowe os. 18, mr. 26; wś Teodorowo os. 30, mr. 827. W r. 1564 płacił tu Michał Orłowski od 4 kmie ci na półłankach i 6 ogrod. , Wawrzyniec Wie licki od 7 km. na półłan. , 3 ogrod. i karczmarza 12 gr. , Andrzej Wielicki z półłanku, Jan Wi towski miał półłanek pusty kmieć zbiegł, Bo nawentura Wielicki od 2 półłan. i 1 ogr. , An drzej Konarski od 1 półłan. i 1 ogrod. Ogółem 5 fl. 25 gr. 2 sol. Pawiński, Wielkop. , I, 282. Kościół paraf. , p. w. św. Wawrzyńca, istniał już w r. 1564; erekcya nieznana. W kościele obraz Zwiastowania N. M. P. , przeniesiony z kościoła franciszkanów w Wyszogrodzie po zniesieniu klasztoru. Na początku obecnego stulecia wła ścicielami dóbr byli Mioduscy, po nich Miączyńscy. W. par. , dek. lipnowski, 825 dusz. 5 W. , wś i folw. nad jez. t. n. , pow. rypiński, gm. So kołowo, par. Działyń, odl. 23 w. od Rypina, ma 20 dm. , 220 mk. , wiatrak i cegielnią. W r. 1827 było 24 dm. , 209 mk. Folw. W. rozl. w r. 1888 mr. 1100 gr. orn. i ogr. mr. 775, łąk 86, past. mr. 1, lasu mr. 41, wody mr. 154, nieuż. mr. 43; bud. mur. 20, drew. 9; płodozm. 10pol. ; po kłady torfu. W sldad dóbr poprzednio wchodzi ły wś W. os. 28, mr. 70; wś Adamki os. 16, mr. 26; wś Klonowo os. 27, mr. 52; wś Sikorz os. 10, mr. 121; wś Sikorek os. 6, 206; wś Podolina os. 8, mr. 12; wś Kawno os. 16, mr. 25; wś Laskowiec os. 2, mr. 70. W r. 1564 Ma teusz Wielicki płacił od 3 łanów km. , Erazm Wielicki od 2 łanów km. i karczmarza, Agniesz ka żona Wojciecha Wielickiego od 1 łanu, Jan Wielicki Sterna od 4 łan. i 1 zagr. , Michał Dzia łyński od 14 łan. km. W ogóle płacono 13 flor. Pawiński, Wielkop. , I, 319. R. 1789 fol. dóbr Działyń Stanisława Działyńskiego miał wysiewu 83 kor. żyta, 11 kor. pszenicy. Br. Ch. Wielgłowo, niem. Vilgelow, dobra ryc. w Po meranii, pow. słupski, st. p. , tel. i kol. Słupsk, o 8, 5 klm. odl. Wielgłowy, 1710 Wulgłowo, niem. Felgenau, majętność prywatna, pow. starogardzki, st. p. i kol. i par. kat. Subkowy, o 2, 5 klm. , 415 ha 340 roli orn. , 10 lasu, 22 łąk; 1885 r. 6 dm. , 21 dym. , 126 mk. , 108 kat. , 18 ew. ; hodowla bydła holend. rasy i owiec. Dawniej należał do dóbr wiatrak Piaski Sandmuehle. Wizyta Madalińskiego z r. 1686 opiewa, źe dobra należały do klasztoru w Oliwie. Przed 4 laty zaprzestał klasztor dawać meszne proboszczowi str. 48. To samo opiewa wizyta Szaniawskiego z r. 1710. Według wizyty Rybińskiego z r. 1780 liczyła wś 100 mk. ewang. str. 41. W topogr. Goldbecka z r. 1789 zapisane są W. jako wś król. , folw. i wiatrak o 16 dym. str. 52. Kś. Fr. Wielgolas 1. w r. 1576 Wielkilas, wś i folw. , pow. nowomiński, gm. Łukowiec, par. Latowicz, odl. 19 w. od Mińska, ma 401 mk. , szkołę początkową. W r. 1827 było 27 dm. , 162 mk. Według reg. pobor. z r. 1576 wś Wielkilas ma 21 łan. ; należy do starostwa latowickiego. W r. 1886 folw. W. rozl. mr. 1927 gr. orn. i ogr. mr. 1001, łąk mr. 120, pastw. mr. 20, lasu mr. 730, nieuż. mr. 56; bud. mur. 15, drew. 14; płodozm. 11 i 12pol. ; las nieurządzony. Do folw. należały poprzednio wś W. os. 48, mr. 272; wś Transbor os. 74, mr. 859; wś Budy Wielgolaskie os. 56, mr. 363; wś Chyżyny os. 37, mr. 717; wś Kamionka os. 42, mr. 273; wś Ptaki os. 8, mr. 159; wś Borówek os. 18, mr. 321; wś Milutyn al. Miluźyn os. 27, mr. 169; wś Władymirskie os. 20, mr. 123. Te dwie ostatnie wsi utworzono przy uwłaszczeniu włościan po r. 1864. 2. W. Brzeziński i W. Duchnowski dwie wsi, pow. nowomiński, gm. Wiązowna, par. Glinianka. W. Brzeziński ma 105 mk. , 71 mr. włośc. ; W. Duchnowski 239 mk. , 36 os. , 620 mr. włośc. W r. 1827 było 27 dm. , 162 mk. Wsi te powstały zapewne dopiero w XVII. na obszarach Brzezin i Duchnowa. 3. W. al. Wielkolas, nad rz. Wisłą, pow. kozienicki, gm. Roźniszew, par. Mniszew, odl. 34 w. od Kozienic, ma 8 dm. , 91 mk. , 10 os. , 66 mr. Wchodziła w skład dóbr Gruszczyn. 4. W. , wś, pow. łukowski, gm. i par. Radoryź, ma 10 dm. , 91 mk. , 164 mr. Nie wymieniony w dawnych spisach i spisie z r. 1827. 5. W. , folw. , pow. lubartowski, gm. Wielkie, par. Rudno, 6. W. , wś, pow. pułtuski, gm. i par. Obrytte. Wś ta wchodziła w skład dóbr Obrytte. W r. 1578 wś biskupia Wielgolas miała łan. 17, zagr. 1 Pawiński, Mazowsze, 407. W 1819 r. na niektórych częściach osiedli koloniści niemieccy, uwolnieni do 1825 r. od ciężarów. W 1820 r. znajdujemy 13 osad dwudniowych na 6 siedzą koloniści, wysiewających po 3 kor. ozim. i 5 jarz. , i odrabiających po 20 dni tłuki, 78 dni sprzężaj. i tyleż pieszych; 9 osad dwudniowych 2 kolon. Niemców, wysiewających po 2 1 2 kor. ozim. , 3 jarz. i odrabiających po 20 dni tłuki, 52 dni pieszych i tyleż sprzężajnych, karczma. Wielgłowo Wielgłowy Wielgolas Wielgłowo Wielgopole Wielgomłyny Wielgołęka Wielgórz Czynsz od włościan wynosił 244 złp. 24 gr. W 1827 r. 26 dm. , 185 mk. . W 1846 r. postanowiono urządzić wś kolonialnie; na 812 mr. utworzyć 10 osad czynszowych i 10 kolonii, karczmę i szkolą. . Ustanowiono czynsz roczny 308 rs. 46 kop. Kolonizacyi opierali się koloniści Niemcy. Wielgołęka, wś, pow. ciechanowski, gm. i par. Gołymin, odl. 20 w. od Ciechanowa, ma 13 dm. , 108 mk. , 357 mr. 43 nieuż. . W r. 1827 było 7 dm. , 57 mk. Według reg. pob. pow. ciechanowskiego z r. 1567 w jednej części było włók 8, ogr. 3; Jan Goliński miał włók 5, ogr. 4 Pawiński, Mazowsze, 328. Wielgomłyny 1. Prywatne, wś i folw. i W. Poduchowne, w XVI w. Wielgy Młyn, wś i folw. , pow. noworadomski, gm. i par. Wielgomłyny, odl. 21 w. od Radomska, przy drodze z Przedborza do Silnicy, posiadają, kościół par. murowany, szkołę początkową. , urząd gm. , browar piwny. . Wś W. Prywatna ma 24 dm. , 182 mk. ; folw. i prob. 14 dm. , 17 mk. ; W. Poduchowne, wś, 7 dm. , 64 mk. , 69 mr. i folw. 2 dm. , 192 mr. W r. 1827 W. Prywatne miały 25 dm. , 157 mk. , a W. Poduchowne 11 dm. , 16 mk. Dobra W. składały się w r. 1885 z folw. W, i Amelin, rozl. mr. 1082 folw. W. gr. orn. i ogr. mr. 422, łąk mr. 102, pastw. mr. 30, lasu mr. 22, nież. mr. 18; bud. mur. 6, drew. 15; płodozm. 4, 6 i 8pol. ; folw. Anielin gr. orn. i ogr. mr. 177, łąk mr. 2, pastw. mr. 9, lasu mr. 294, nieuż. mr. 6; bud. mur. 1, drew. 9. Wś W. os. 32, mr. 233; wś Anielin os. 4, mr. 81. Na początku XV w. wś ta zostaje w posiadaniu Koniecpolskich, których gniazdo Koniecpole leży około 3 mile na płd. od W. Jakub z Koniecpola piastuje godność wojewody sieradzkiego, a Jan jest kanclerzem królewskim. Syn tego ostatniego Jakub wraz z matką swą Dorotą z Sienna siostrą arcybiskupa Jakuba, jako właściciele W, wznoszą tu około r. 1465 na miejsce dawnego drewnianego kościołka zapewne z końca XIV w. nowy, dotąd istniejący, murowany, z dwoma kaplicami. Przy kościele budują klasztor na 7 zakonników i oddają kościół z parafią i dochodami klasztorowi częstochowskiemu. R. 1468 Jakub z Sienna, jeszcze wtedy biskup kujawski, nadaje klasztorowi w W. dziesięciny stołu biskupiego z Nieskurzowa w Opatowskim, wywdzięczając się tem za bogatą infułę, wysadzoną drogiemi kamieniami, jaką siostra biskupa Dorota podarowała katedrze kujawskiej. Zostawszy arcybiskupem potwierdza fundacyę klasztoru w W. aktem z r. 1476. Na początku XVI w. zarządza parafią jeden z paulinów, delegowanych przez klasztor częstochowski, mając do pomocy 3 do 4 braci. Uposażenie kościoła w ziemi stanowią prócz plebanii i placu dwa łany roli, zagrodnik i karczmarz z placami i rolami, dający czynszu po fertonie i obowiązani do 8 dni robocizny. Prócz tego należał do kościoła specyalny folwark z rolami, łąkami, ogrodami i sadzawką, zwaną Rudnik, kawał boru z pasieką i jeszcze cztery sadzawki. Łany kmiece i folw. we wsi dawały kościołowi dziesięcinę i za konopną po 2 gr. z łanu, tudzież kolędę po groszu z domu. Z rąk Koniecpolskich wyszły W. może na początku XVI w. W r. 1552 mają tu części Gmossinska Gmoszczyńska i Marta Zwierzchowsła. Pierwsza płaci od 5 osad, na 3 1 2 łan. ; druga teź od 5 osad. ; jest teź łan sołtysi Pawiński, Wielkop. , II, 276. W r. 1819 klasztor został zniesiony, lecz w r. 1823 na prośbę paulinów częstochowskich przywrócono klasztor, z przeznaczeniem na pobyt emerytów z klasztoru częstochowskiego. Obowiązki proboszcza miał pełnie przeor. Emerytów miał utrzymywać klasztor częstochowski, bo dochody zabrał rząd w r. 1819. W r. 1866 emeryci zostali usunięci, a zarząd parafii oddano księżom świeckim. Przy klasztorze była piękna biblioteka, z której Linde miał wybrać do 600 dzieł. Istniał teź szpital dla ubogich, założony przez Gołkowskiego, prowincyonała paulinów od r. 1818. W kościele, odnowionym r. 1859 staraniem dziedzica W. Aleksandra Ostrowskiego, przechowały się marmurowe pomniki Jana Koniecpolskiego 1455, syna jego także Jana 1471, Przedbora Koniecpolskiego 1475, Marcina Kłobukowskiego 1650, Franciszka Wierusz Kowalskiego, kawalera maltańskiego 1742. Sześć istniejących ołtarzy konsekrował w r. 1591 przy odbudowie sufragan krakowski Paweł Dębski Lib. Ben. Łaskiego, II, 206, 207 i przypisy wyd. . W. par. , dek. noworadomski, 2840 dusz. W. gmina, należy do sądu gm. okr. VII we wsi Chełmo, st. poczt. w Przedborzu odl. 24 w. . Obszar gminy wynosi 15, 031 mr. , ludność 4432 głów. Śród stałej ludności jest 239 protest. i 27 żydów. W gm. istnieje pięć szkół początkowych, 7 młynów wodnych, wielka gorzelnia, browar, cegielnia, papiernia. Wielgopole 1. al. Wielkopole, w spisie z 1827 r. Wielopole, wś i folw. , pow. słupecki, gm. Wilcza Góra, par. Kleczew, odl. 28 w. od Słupcy. Wś ma 5 dm. , 50 mk. ; folw. 4 dm. , 72 mk. W r. 1827 było 7 dm. , 60 mk. 2. W. , folw. , pow. turecki, ob. Olesiec 3. . 3. W. , ob. Wielopole. Br. Ch, Wielgopole, os. , pow. ropczycki, ob. Wielopole 4. . Wielgórz, dawniej Wielgor Kowiesy i Zajce, wś, pow. siedlecki, gm, Czuryły, par. Pruszyn, ma 32 dm. , 243 mk. , 796 mr. Wchodziła w skład dóbr Krzymosze. W XVI w. mieszka tu częściowa szlachta. Według reg. pob. pow. łukowskiego z r. 1552 wś Wielgor Kowiesze, w par. Zbuczyn, miała 1 lan; r. 1580 p. Stanisław Struś od 5 włók, które sam z sąsiady orze, płaci fl. 2 gr. 15, od zagród bez ról gr. 8, suma fl. 2 gr. 15. W części W. Zaicze było w 1552 r. 1 1 4 łan. ; r. 1580 Paweł Wielogórski, Wielgołęka Wielhor od 4 włók co sami orzą, daje fl. 2 Pawiński, Małop. , 397, 417. Wielgos, ob. Wielgus. Wielgouchy, wś, pow. ostrołęcki, gm. i par. Czerwin. Mieszka tu drobna szlachta. W 1827 r. było 6 dm. , 34 mk. Ob. Mierzejewo. Wielgrób, niem. Wielgrub, al. Wilgrub, wyb. do Łąkorka, pow. lubawski, st. p. Łąkarz, 4 dm. , 29 mk. Wielgus, dawniej Wielgos, wś, pow. pińczo wski, gm. Nagórzany, par. Kościelec, ma 5 os. , 27 mr. ; należała do dóbr Nagórzany. Obszar dwor. zaś wchodził w skład dóbr Krzyszkowice. W 1827 r. miała 5 dm. , 26 mk. Wspomina ją Długosz w opisie par. Kościelec Ł. B. , II, 167. Według reg. pob. pow. proszowskiego z r. 1581 we wsi Wielgos Wielgusz, w par. Kościelec, płaciła Ocieska dzierżawi Jarochowski od 2 lan. km. , 1 zagr, , karczmy. Część bisk. krako wskich miała 1 2 łan. km. , 1 kom. bez bydła Pawiń. , Małop. , 12. Br. Ch, Wielgusy, wś, pow. rypiński, gm. i par. Żale. W najnowszych spisach nie podana. W 1827 r. było 10 dm. , 76 mk. Vidguth, dobra i wś, pow. oleśnicki, par. ew. w miejscu, kat. Sadewitz. W r. 1885 dobra miały 1169 ha, 10 dm. , 247 mk. 31 kat. ; wieś 435 ha, 128 dm. , 693 mk. 11 kat. . Wielhor, Wilhor, w dokum. Wielihory, Wilhorów, wś nad Horyniem, pow. ostrogski, gm. Buhryn o 4 w. , o 22 w. na płd. od Ostroga, o 7 w. od Ożenina st. dr. żeL, ma 72 dm. , 548 mk prawosł. , 20 katol. , 21 żydów. Posiada cerkiew paraf. Pokrowską; , z drzewa wzniesioną, w 1859 r. kosztem parafian, odnowioną; w 1884 r. i uposażoną 34 dzies. ziemi; cerkiew filialna we wsi Koleśniki o 1 4 w. . We wsi szkoła cerkiewna i olejarnia. Cała wś otoczona jest wysokiemi górami; na jednej z nich stała dawna cerkiew paraf. i była okolona w czworobok wysokiemi walami ziemnemi, uszkodzonemi od strony Horynia. Widocznie była to pierwotnie warownia ziemna, jakich wiele znajduje się w tych okolicach. Również i dwór dziedzica wzniesiony jest na górze. Wieś rozrzucona jest po górach i dolinach. Pomimo górzystego położenia glebę stanowi czarnoziem bardzo urodzajny, na podłożu gliniastem. W górach ku zachodowi sa pokłady kredy. Włościanie są; zamożni, trudnią; się rolnictwem oraz hodowlą; koni, bydła rogatego, owiec, trzody chlewnej i drobiu. Niektórzy gospodarze mają. sady owocowe a w nich pasieki. Wś założona została przez Kierdeja, z pochodzenia tatarskiego, protoplastę rodu Wilhorskich, Bohuryńskich, Hojskich, Czapliców Szpanowskich, Mylskich i in. Podług rewizyi zamku łuckiego z 1545 r. wś była własnością Lwa Andrejewicza Wilhorskiego, który z braćmi był zobowiązany do opatrywania 2 horodni zamkowych Jabłonowski, Rewizye, 39, 51. Podług reg. pobor. pow. łuckiego z 1570 r. mają tu części Tomiło Worona Borothinski, Leon Wielehorski, Michajło Pawłowicz i p. Klementowa. Pobor niewykazany. W 1577 r. Lwowa Wilhorska wnosi pobór z 12 dym. po 20 gr. , 9 ogr. po 4 gr. , 9 ogr. po 2 gr. ; Adam Klimontowicz z 3 dym. po 10 gr. i 1 ogr. 2 gr. ; Michaj ło Wilhorski z 12 dym. po 12 gr. , 7 ogr. po 4 gr. i 5 ogr. po 2 gr. W 1583 r. należy w czę ści do Andrzeja Dobrzyńskiego, który płaci od 1 dym. , 2 ogr. , w części zaś do Mchajły Pa włowicza, płacącego od 1 dym. , 12 ogr. , 13 kom. , 2 kół waln. i 1 popa Jabłonowski, Wołyń, 5, 12, 16, 17, 51, 52, 105, 106. Aktem z 1562 r. Hanna Dobrzyńska, z domu Dźiusianka, zapi suje mężowi swemu Andrzejowi Dobrzyńskiemu prawo na dożywotnie władanie częścią mają tków Boczanicy, Bucharowa, Sadkowa i Wilhora Opiś akt. kn. Kijew, centr. arch. , N. 2036. Uniwersał Zygmunta Augusta z 1569 r. jako właścicieli W. wymienia Lwa i Michajła Wilkorskich Arch. J. Z. B. , cz. II, t. 1 7. Część W. wraz z innemi dobrami nabył od Anastazyi Dżiusianki za 618 kóp i 10 gr. lit. kn. Bohusz Korecki, wwda ziemi wołyńskiej, ssta łucki, bracławski i winnicki, i w 1579 r. zapisał bra tankowi swemu Siemionowi Chreptowiczowi Bohuryńskiemu Arch. J. Z. R. , cz. I, t. 1 110, 112, 113. Od Wielhorskich wś przeszła do Małyńskich a od tych do Zwolińskich, w ręku któ rych dotąd pozostaje. J. Krz. Wielhory al. Wielgory, przyl. dóbr Rohożyn, w pow. augustowskim. Wielica por. Mosty, mylnie, za Wolica, Wielice, wś nad Dźwiną, pow. wieliski, prom. Wieilce, sioło, wchodziło w skład dóbr poleskich ze Skwira Połowców Różynowskich; ob. t. X, 744. Wielichów, wś, pow. łucki, na pograniczu pow. rówieńskiego, gm. Horodziec, na płd. od W. Werbczy. Podług reg. pobor. pow. łuckiego z 1583 r. wś W. należy do Stepania, ks, Konstantego Ostrogskiego, wwody kijowskiego, który płaci ztąd od 9 dm. , 3 ogr. Jabłonowski, Wołyń, 83. Wielichowo, miasteczko nad bagnami Obry, niedaleko ujścia rzki Zapolny do Obry, pow. kościański obecnie Szmigielski, odl. 3 1 4 mili od Kościana, ma około 1000 mk. , kościół par. katol. w dek. grodziskim. W r. 1840 było 111 dm. , 592 mk. Jan, bisk. poznański, osadzając r. 1297 na prawie niem. wieś kościoła poznańskiego Lubnice, pozwala wolnego wrębu w lesie biskupim Vielychowo. Istniał tu zapewne dwór myśliwski biskupi, przy którym powstaje wieś. Andrzej, biskup pozn. , ztąd datuje dwa akty wydane r. 1304 Datum et actum in Welichow. W dok. r. 1308 wspomniano W. jako wieś biskupią. W 1429 r. otrzymuje osada, na prośbę Wielgos Wielgouchy Wielgrób Wielgus Wielgusy Wielgory Wielica Mosty Wielica Wielice Wieilce Wielichów Wielichowo Wielgos Wielick Stan. Ciołka, bisk. pozn. , prawo miejskie niemieckie. E. 1458 dostarcza dwu zbrojnych ma wy prawę malborską. Kościół i parafia istniały już zapewne w XV w. Obecny kościół katolicki wzniesiony r. 1781 kosztem Władysława Walknowskiego, sufragana pozn. , opata trzemeszeń skiego. Istniał też kościołek p. w. P. Maryi na przedmieściu zwanem Błonie i kaplica św. Wa lentego. Parafia W. w r. 1873 miała 3380 dusz. W skład klucza wielichowskiego dóbr biskupów poznańskich wchodziły wsi Dębsko, Trzcinica, Gradowice, Mokrzec, Lubnica i Wielichów. Ob szar obecny tych dóbr wynosi 4110 ha, w tem 2956 wlośc. i 1154 dwor. Około 1840 r. właści cielem byt Mikołaj Mielżyński. Br. Ch. Wielick, wś i dobra, pow. kowelski, okr. pol. i st. dr. źel. Hołoby o 13 w. , gm. Wielick, o 8 w. na płd. wschód od Mielnicy; cerkiew, zarząd gminny. Dobra mają około 1600 dzies. ziemi dworskiej. Starożytna osada. Kn. Iwan Hrehorowicz Welicki zeznał, że w. ks. Świdrygajłlo Olgierdowicz nadał jego ojcu, kn. Hrehorowi Kożanowiczowi, dobra Welicko w pow. łuckim, Król Zygmunt potwierdził to nadanie w 1525 r, Metr. Lit. , 15. Podług rewizyi zamku łuckiego z 1545 r. własność kn. Iwana Welickiego, który zobowiązany był dostarczać dwie tesnicy do mostu prowadzącego z miasta do zamku, wspólnie z Korowajową z Sielec do wznoszenia i pobijania blanków u jednej z horodni zamkowej, oraz do opatrywania drugiej wspólnie z Andrzejem z Korowajewa Jabłonowski, Rewizye, 33, 38, 49. W 1683 r W. był własnością Mikołaja Malińskiego, podsędka łuckiego, dalej ks. Józefa Sapiehy, żona którego Teresa z Jabłonowskich sprzedała około 1802 r. Ignacemu Łobarzewskiemu, szambelanowi Stan. Augusta. Ten około 1804 r. funduje tu cerkiew. Dziś własność wnuka jego Stanisława. Do dóbr należy mko Janówka al. Iwanówka, w którem poprzednio był klasztor bernardynów. Za czasów Sapiehów dobra były rozleglejsze, należały do nich bowiem wsi Arsenowicze, Litohoszcz, Podlisy, Sielce i Uhły. Gmina, położona w płd. wsch. zakątku powiatu, graniczy od zach. z gm. Hołoby, od pln. z gm. Powórsk pow. kowelskiego i gm. Horodziec pow. łuckiego, od wschodu z gm. Horodziec i Kolki pow. łuckiego, od pld. z gm. pow. łuckiego Kolki, Trościaniec i Rożyszcze, obejmuje 20 miejscowości, ma 1011 dm. wlośc. obok 282 należących do innych stanów, 8258 mk. wlośc, uwłaszczonych na 15409 dzies. Wielicka, rzeczka, dopływ Iłżanki, ma źródła w gm. Łaziska, pow. iłżeckim, a ujście na łąkach pod Kazanowem. Wielicka dolina, w Tatrach, na pld. stronie, łączy się przez Polski Grzebień z górną częścią doliny Białej Wody po pln. stronie Tatr. ścianę jej od płn. tworzą szczyty; Wielicki 2218 mt. , Polski Grzebień 2154 mt. i Mała Wysoka 2190 mt. , od zachodu potężne rozgałęzienia szczytu Garłuchowskiego 2663 mt. a od wschodu Staroleśniański Wierch 2490 mt. , zwany teź Waże Warze. Budowa tej doliny przedstawia ciekawy układ kotliny z jeziorami rozmieszczonemi po nad sobą piętrami. Najniżej mieści się Wielckie 1 50 ha obszaru, wyżej Długie 0, 68 ha, najwyższem jest Zamarzłe 2, 53 ha pod Polskim Grzebieniem. Dolina ta i przyległy szczyt noszą nazwy od osady miasta Wielka niem. Felka, leżącego u stóp Tatr na Spiżu. Wody tej doliny uprowadza potok Wielicka Woda do Popradu z lew. brzegu, między miastami Wielką a Sobotą Spiską. W odległości około 10 Mm. na płd. wsch. od górnego końca doliny leży wieś Gierlachowce a o 6 Mm. dalej na wschódpłd. miasto Wielka. Przy wyjściu z górnej części doliny nad jez. Wielickim leży urocza polana Kwietnik ob. . Mr. Ch. Wielicki, niem. Felkaerspitze, jeden z ważniejszych szczytów 2218 mt. we wschodnich Tatrach, oddzielony jest przez tak zw. Polski Grzebień stanowiący przejście od doliny Białej Wody do doliny Wielickiej od szczytu Malej Wysokiej 2190 mt. . Wielicki potok, dopł. Popradu, ob. Wielicka dolina. Wielickie, jezioro, ob. Wielgie, Wieliczka, zaśc, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. poL, o 67 w. od Nowoaleksandrowska. Wieliczka, w dok, łacińskich z XIII w. Magnum Sal, w XIV w. Veliczka, Viliczka, zapewne pierwotnie Wielicza Sól, miasto powiatowe, słynne kopalnią soli kamiennej, leży 11, 5 Mm. na pld. wschód od Krakowa, pod 38 17 wsch. dług. a 50 0 30 pln. szer. Zajmuje owalną kotlinę, o nierównem położeniu; największe zagłębienie dochodzi 234 mt npm. Ku płd. wsch. podnosi się teren w Sierczy do 370 mt. , na płd. w Rożnowy do 390 mt. , na zach. w Zabawie do 267 mt. , na płn. w Bogucicach do 252 mt. npm. Owalna kotlina, której główna oś idzie w kierunku z zach. na wschód, jest tylko w płn. zach. stronie wązką dolina otwartą, którą przerzynają się do Wisły wody pot. Srawa u Długosza Srzanka, Rzanka, mającego tu źródłowiska. Potok ten, według Długosza, łączył się pod młynem wsi Bieżanowa z pot. Wieliczka Wielicki. Wzniesienia w stronie pld. należą geologicznie do najniższych podgórzy karpackich, składają się one z iłów w rozmaitych odmianach, przechodzących w aluwia nadwiślańskie. Budowa geologiczna okolicy W. jest zanadto zawiłą by mogła być jasno wyłożona w ramach niniejszego opracowania. Szczegółowe przedstawienie stosunków tych znaleźć można w dziele prof. Juliana Niedźwieckiego Stosunki geologiczne formacyi solnonośnej Wieliczki i Bochni. Lwów t. I 1883, t. II 1884, t. III 1886, gdzie także podano całą dawniejszą literaturę tego prze Wielick Wielicka Wielicki Wielickie Wieliczka Wieliczka dmiotu. Mniejsza część domów miasta skupia się w dwu rynkach wyższy i niższy i kilku ulicach, większą część zabudowań tworzą, domy rozrzucone po pagórkach i otoczone ogródkami. Tylko w rynkach i główniejszych ulicach spotykamy domy murowane piętrowe, inne są. budowane z drzewa. Bo miasta przylegają przedmieścia na pln. wsch. Mierzączka, na wsch. I Lednica, na płd. wsch. Sandrowa, na pld. Kłosów, na płn. Zadory. Miasto posiada wsi Lednice Niższą i Górną, Grabówki i Babiny. Z obszarem miejskim graniczą na wschód Tułków, Tomaszkowice i Chorągwica, na płd. Mietniów, Rożnowa i Siercza z Klasnem, Sygnaczów i Podstolice; na zach. Gołkowice, Kosocice i Krzyszkowice, na płn. Bogucice, Czarnochowice, Śledziowice i Zabawa. Mimo swej starożytności nie była W. nigdy większą osadą, nie miała okazałych budowli i dla tego nieposiada zabytków godnych uwagi. Stanowi to tem większe przeciwieństwo do skarbów kopalnych i rezultatów wielowiekowej pracy pod ziemią. Przyczyną, że miasto niewzrastało, była z jednej strony obawa obciążania budynkami podkopanego obszaru, z drugiej dosyć częste pożary. Największe pożary nawiedziły W. w r. 1473, 1622, 1698 i 1718, oprócz pożarów w kopalni, o których będzie później mowa. O rozwoju miasta pouczają następujące daty w r. 1569 było 82 dm. , radzieckich 13 a pustych placów 34 Baliński, Star. PoL, 210; w 1661 r. było dm. 358, jednak już w 1713 zaledwie 200 chałup Boczkowski F. , O Wieliczce, Bochnia, 1843, str. 83. Według spisu ludności z r. 1840 wzrosła liczba domów na 571, w 1880 r. wynosiła wraz z Mierzączką 656. Z ogólnej liczby mieszkańców 5973, jest 2870 męż. , 3103 kob. , 5327 rz. kat. , 32 prot. , 614 żydów. Pod względem narodowości, oprócz Polaków, jest tylko 81 Niemców, 17 różnych obcych narodowości. W ostatnim dziesięcioleciu podniosła się liczba domów o 4 a mieszkańców o 57. Najznaczniejszemi budynkami są zamek, zwany dawniej żupą, zbudowany pierwotnie przez Kazimierza W. i opasany murem, wskutek dobudowania w r. 1780 zupełnie przekształcony, kościół farny, zbudowany w r. 1804 w miejsce starego, trzęsieniem ziemi w r. 1787 uszkodzonego, kościół i klasztor reformatów, wymurowany w r. 1718, w miejscu pierwotnego drewnianego z r. 1625, który się spalił, łazienki murowane i szyby czyli budynki górnicze, stanowiące wejścia do kopalni. Z władz rządowych mają tu siedzibę c. k. starostwo, sąd powiatowy, urząd podatkowy, urząd poczt. i tel. , zarząd salin z urzędem sprzedaży soli, stacya kolei państwowej odnogi BierzanówWieliczka. Autonomicznemi władzami są urząd miejski, rada powiatowa, rada szkolna okręgowa. Władzą duchowną jest urząd parafialny rz. kat. Oświatę szerzą szkoły ludowe 5klas. męzka, 5klas. żeńska i 3klas. męzka. Służbą zdrowia zajmuje się 4 lekarzy, 5 akuszerek i apteka. Instytucyą finansową jest kasa oszczędności powiatowa, założona w r. 1879, humanitarnymi zaś zakładami są dom przytułku dla 15 ubogich, założony przez gminę w r. 1842, posiadający majątku 11376 złr. w kapitałach i 912 złr. w realnościach, ochronka dla 100 dzieci, założona w r. 1874, pozostająca pod kierownictwem felicyanek a utrzymywana przez kasę bracką górniczą kwotą 800 złr. rocznie i dobrowolnemi datkami, wreszcie szpital ubogich izraelickich w Klasnie, założony w r. 1780 a utrzymywany z odsetek kapitału 945 złr. i składek. Szpitalu powszechnego, mimo wielokrotnych starań, dotychczas niema, zakład zaś kąpielowy solankowy nie rozwinął się należycie. Parafia dyec. krakowska, dek. wielicki istnieje oddawna. Już około r. 1058 stała tu podobno kaplica, którą zawiadywali benedyktyni tynieccy, jak się to okazuje z buli Grzegorza IX z r. 1226. Według dyplomu bractwa górników z r. 1331 był wówczas proboszczem Maciej, jednak do r. 1434 niema wiadomości o jego następcach. Nieprzerwany szereg znanych proboszczów zaczyna Grzegorz z Sanoka, który około r. 1440 probostwo to otrzymał. Wówczas uposażył je Władysław III małym obszarem gruntu. Według Długosza stał tu w połowie XV w. kościół murowany, fundacyi mieszczan, p. w. św. Klemensa męczen. Plebanem był Mateusz z Błędowa h. Półkozic, doktór dekretów. Uposażenie plebana było świetne. Dziesięcina z łanów miejskich przynosiła do 30 grzyw. Dwa bractwa robotników górniczych sectorum salis i tragariorum salis dawały w kwartalnych ratach każde po 2 grzyw. 16 skot. rocznie. Żupa dawała kwartalnie grzywnę, ćwierć soli i 2 gr. tygodniowo na wino. Jatka rzeźnicza plebańska dawała czynszu 2 grzyw. , zagrodnicy 3 grzyw. 16 skot. rocznie, ofiara kościelna przynosiła do 50 grzyw. rocznie a kolędę szacowano na 30 grzyw. Przy kościele była szkoła, której klerycy otrzymywali od urzędników żupy, z dawnych nadań królewskich, obiad i wieczerzę L. B. , II, 103. W 1505 r. zamienił proboszcz Bedliński grunta parafialne z dziedzicem Kawęcin i Rusinek, a w 1537, za czasów probostwa Mikołaja Rudnickiego, wyniósł bisk. Choiński parafią do godności prepozytury i zaprowadził kolegium mansyonarzy. W r. 1598 dn. 21 lipca konsekrował kardynał Jerzy Radziwiłł, bisk. krak. kościół św. Sebastyana, zbudowany przez mieszczan, przy którym 1610 r. zaprowadził Sebastyan Krupka, prepozyt, bractwo różańcowe. W 1689 r. według Hrdiny 1698 ustanowiono kapelana salinarnego, który odprawiał codziennie mszę św. dla górników w kopalni, w kaplicy św. Antoniego. Zwyczaj ten zniesiono około r. 1800 z obawy zapuszczenia ognia i teraz odprawia się w kopalni nabożeństwo tyl ko 3 razy do roku, t. j. 3 lipca, 13 paźdz; i w Boże Narodzenie. Ostatnim prepozytem był Jan Franciszek Baranowski 1703 1718. Królowie nadawali probostwo wielickie profesorom akademii krakowskiej, gdy jednak włożono na nich obowiązek, by z dochodów wypłacano nowo zaprowadzonym profesorom języków francuzkiego i niemieckiego 700 złp. rocznie, przeto od r. 1720 do 1772 zmieniali się często proboszczowie, albo w Wieliczce wcale nie mieszkali. Po zniszczeniu starego kościoła z r. 1381 rozpoczęto budowę teraźniejszego w r. 1805, konsekrował go zaś bisk. Tom. Ziegler w r. 1824. Ze starego pozostała tylko kaplica Morsztynów. Prócz parafialnego sa w W. jeszcze kościoły św. Sebastyana, kościół i klasztor reformatów, kaplica p. w. św. Kunegundy na cmentarzu, kaplica w klasztorze karmelitanek i kaplica w ochronie. Parafia obejmuje Lednicę Dolną i Górnej Bogucice, Bugaj, Byczyce, Chorągwicę, Czarnochowice, Grabówki z Babinami, Dąbrówki i Poręby, Gorzków, Grajów, Janowice, Koźmice, Koźmiczki, Kokotów, Krzyszkowice, Małą. Wieś, Miętniów, Pawlikowice, Raciborsko, Rożnową, Sierczę z Wolica i Klasnem, Sygneczów, Śledziejowice, Sułków, Stromiany i Zabawę, z ogólną, liczbą 17580 dusz rz. kat. , 14 gr. kat. , 102 akatol. i 1418 żydów. Klasztor reformatów powstał r. 1623 staraniem burmistrza wielickiego Piotra Grochowicza, który sprowadził zakonników i grunt pod budowę klasztoru wyznaczył. Na tym gruncie postawił Zygmunt III klasztor, który się w r. 1718 spalił. Teraźniejszy zbudowano na miejscu dawnego z funduszów przeznaczonych przez Augusta II, Kazim. Łubieńskiego, bisk. krak. , i żupnika Sebastyana z Pierzchowa Koszuckiego. W kościele tym znajduje się w bocznym ołtarzu obraz św. Antoniego a przy furcie Ukrzyżowanie Chr. P. , uważane za cudowne. W klasztorze przebywa stale 6 księży. Klasztor karmelitanek bosych erygowano 2 stycznia 1882 r. Fundowała go w r. 1880 księżna d Ostingen Wallerstein. Przebywa w niem 9 zakonnic. Klasztor przy szpitalu św. Krzyża w Krakowie, mający patronat kościoła św. Benedykta na górze Lasota pod Krakowem, posiadał w W. pod miastem swe grunta, dwór, czynsz z 4 ogrodów pół i całą grzywnę. Przytem pobierał daninę po 2 koguty z licznych ogrodów miejskich i 30 na polu Tworkowskim, na Furmańskim 11 z prawej, 20 z lewej strony drogi od Wieliczki, na polu Wieśnem 10 ogrod. , prócz tego z 4 odrębnych a 1 ogrod. dawał aż 6 kogutów Długosz, L. B. , III, 49. Miasto jest cichą osadą górniczą. Przemysł i handel stosują się do potrzeb ludności pracującej w kopalni. Jarmarki, odbywające się tu kilka razy w roku, nie mają znaczenia. Ulice są od r. 1835 brukowane i oświetlane. W tym czasie założył także c. k. starosta Karol Berud ogród puSłownik Geograficzny T. XIII, Zeszyt 149. bliczny, przyczyniający się do upiększenia miasta. W ogrodzie i na rynku latem grywa w niedziele muzyka salinarna. Kopalnie. Powierzchnię ziemi w Wieliczce tworzy pod płytką warstwą urodzajnej ziemi około 10 mt. gruba warstwa żółtej czwartorzędnej gliny, pod którą znów natrafia się warstwę 5, 3 mt. grubą sinawo szarego iłu, spoczywającego na 4 mt. grubym pokładzie piaszczystego iłu. Dalej w głąb znajdują się warstwy szarawosinego plastycznego iłu i iłu piaszczystego do głębokości około 38 mt. , gdzie występują już iły solonośne, pod nimi zaś margiel solny brunatny. Warstwy te nie sa regularne, lecz wygięte, o pochyleniu w głąb w kierunku zach. płn. Najbliżej powierzchni występuje sól zielona warstwami szerokiem, pochylonemi a niekiedy prostopadłemi. Miąższość ogromnych bryl dochodzi do 30 mt. objętości. Jest to grubo krystalizująca odmiana, o jednotnikach 2 do 5 ctm. wielkich, zanieczyszczona mikroskopijnemi cząstkami iłu i anhydrytu. Duże bryły są bądźto ostrokątne, bądź gładkie okrągławe, pokryte na kilka cm. grubą skorupą selenitu hałdą zwaną. Górne warstwy są czyściejsze, podobne do lodu, dlatego solą lodowatą zwane, dolne części są więcej zmieszane z iłem. Pod tą warstwą, zazwyczaj przedzielona warstwą iłu zmieszanego z anhydrytem, znajdują się pokłady spiży, czyii soli spiżowej. Ten gatunek, ciemniejszy i brudniejszy od soli zielonej, ma w mniejszych odłamach dźwięk nieco podobny do spiżu i dlatego jest solą spiżową zwany. Zanieczyszczenie pochodzi tu od drobnych cząsteczek kwarcu, bardzo małych skorupek wapiennych i cząstek jakiejś skały iłowej. Kryształy soli są drobne. Pokład ten ma rozmaitą grubość. Części więcej zanieczyszczone nazywają makowicą. Niżej znów pod iłami anhydrytowymi są pokłady soli szybikowej. Jest to najczyściejszy gatunek, jednostajnie przezroczysty, o grubych kryształach, o przełamie gładkim. Domieszka, nie przekraczająca 1 wagi, składa się przeważnie z siarkanu wapna. Górne pokłady tej soli, 35 do 50 mt. głęboko w ziemi, są cienkie i niewydatne, w głębi zaś obfite. Najczystszą sól szybikową, w kryształach łatwo rozsypujących się nazywają jarką. Dawniej oddawano ją na dwór królewski i pakowano w beczkach znaczonych orłem państwowym, skąd poszła nazwa soli Orłowej. W małych ilościach w pokładach soli zielonej i szybikowej znajduje się sól kryształowa, zupełnie jak szkło przezroczysta, zwana także solą oczkową, gdyż wygląda z gniazda w kamieniu szybikowym jak oczko w materyi. Z powodu rzadkości i trudnego wydobycia poszukują jej tylko farbiarze, a na miejscu wyrabiają z niej krzyżyki i różne przedmioty, spajając kryształy cienkiemi kołeczkami drewnianymi. Prócz tych gatunków soli jadalnej są jeszcze gatunki z powodu zanieczy21 Wieliczka Wieliczka szczenia nieużywane i zwane smulec, ziemiarka i żuber, zanieczyszczone iłem, szpat solny smaku słonogorzkiego, węgiel solny, zawierający kawałki zwęglonego, solą i olejem skalnym przesiąkniętego drzewa i sól trzaskająca, mająca te własnośc, że rzucona do wody wydaje szelest pochodzący z wydobywania się gazu wodorowęglistego. Nowemi utworami solnemi są. kwiat solny, pokrywający ściany kopalni i drzewo w kopalni przeniknięte drobnemi kryształami, tworzącemi się z pary wodnej przesyconej solą, porost solny, podobny do warzonki, sople zwieszające się u powały i utwór kryształowej wody solnej, będący skupieniem białawych kostek kryształowych w miejscach, w których woda dłuższy czas stała. Kopalnia wielicka jest w ogóle suchą, mimo to jednak przedostaje się znaczna ilość wody słodkiej przez górne warstwy, rozpuszcza pokłady soli i przedziera się do wnętrza kopalni. Ażeby ją usunąć odprowadzano zdawna rynnami do najgłębszych części kopalni, gdzie tworzy jeziora, z których wypompowuje się na powierzchnią. Dawniej czyniono to mozolnie wiadrami wyciąganemi siłą koni, teraz za pomocą pomp parowych. Codzienna ilość wydobytej wody wynosi około 600 hektolitr. Obecnie eksploatowana kopalnia dzieli się na 7 piętr czyli horyzontów, z których tylko trzy górne publiczność zwiedzać moze. Poziom najwyższy Bono jest 66 mt. głęboko, ces. Franciszka 112 mt. , arcyks. Albrechta 145 mt. Inne horyzonty są August, Rittinger, Austryak i Regis. Najniższy. punkt kopalni znajduje się 286 mt. niżej od otworu szybu Franciszka Józefa, zatem 51 mt. niżej poziomu morza. Kopalnia rozciąga sie pod samem miastem w podłużnie eliptycznem ograniczeniu około 3, 6 klm. , mając długości w kierunku h. 7, a przenosząc na szerokość 0, 8 Mm. W pobliżu obydwóch końców zwęża się kliniasto. Kopalnia nie obejmuje jednak całego solnego pokładu, głębokie bowiem wiercenia okazują, że pokłady solne znajdują się dalej ku zachodowi, jakkolwiek w większej głębokości. Rozmiar kopalni obliczano w połowie obecnego wieku, policzywszy długość chodników i obszerność komor, na 28000, o ile od tego czasu powiększyła się nie wiadomo, jednak można sobie utworzyć o tem pojęcie pamiętając, że produkcya roczna soli wynosi około miliona cetnarów i źe w drugiej połowie naszego stulecia zaprowadzono wiele środków przyspieszających i ułatwiających pracę 500 górników, jak podziemną kolej żelazną i parowe pompy do wydobywania wody. Górnicy przez studnią, zwaną szybem, dostają się z powierzchni do pokładów solnych. Szyby te są szerokie, kwadratowe i cembrowane. Nad szybami stoją budynki, zwane także szybami lub górami, mieszczące urządzenia do wyciągania soli i ludzi, a szyb arc. Rudolfa, zwany do r. 1887 Daniłłowicz, ma schody prowadzące na dół, Schody mają 260 stopni w 20 oddziałach. Głębokość do pierwszego poziomu wynosi 66 mt. Dostawszy się do pokładów solnych kopią górnicy chodniki, zwane piecami. Są to korytarze 2, 25 mt. wysokie a 2 mt. szerokie, u spodu i u góry jednakie. Kopane wzdłuż pokładów, t. j. od wschodu ku zachodowi nazywają się zdłużniami, w poprzek pokładów t. j. od płn. ku płd. przecznicami. Kierunek kopania wyznacza geometra salinarny. Piece, zwane także stolniami, kopane w ile, muszą być opatrzone cembrzyną, kute w kamieniu nie potrzebują tego zabezpieczenia. Nad piecem pracuje zawsze dwóch ludzi. Celem pieców jest odkrycie i zbadanie działu, czyii masy soli do wyrąbania przeznaczonej. Praca ta odbywa się przy świetle kaganka w ten sposób, źe obrębuje się naokoło ocios ściany, zwany zbojem, na 65 cm. głęboko, poczem w środku wiercą również głęboką dziurę, nabijają ją prochem i zapalają. Eksplozya odrywa bryłę od tylnej ściany i dzieli na drobniejsze okruchy, które rozbijają na części zdatne do wywiezienia. Jeżeli górnicy natrafią na większy pokład soli użytecznej, to dzielą ścianę na kłopcie, które w podobny sposób wyrąbują odrywając od tylnej ściany żelaznemi drągami i klinami. Cały kłopeć, ważący zazwyczaj 40 cetnarów, hurtownicy rozbijają na mniejsze okruchy. Po wydobyciu takich kłopci powstają komory, t. j. duże jamy, wielkie piece, szybiki i puste działy. Szybiki służą do połączenia górnych poziomów z niższemi. Wielkie kawały soli ważące do 830 funtów wied. nazywają bałwanami; pierwotnie wyłamywano bałwany 25 do 30 cetn. ważące, które tylko zimą na saniach przewozić było można; zastanowienia godną jest rzeczą, jak zdołano wydobywać tak wielkie ciężary przy ówczesnych środkach pracy. W r. 1660 zmniejszono bałwany na 10 cetnarów, później jeszcze redukowano wagę kilka razy, aż otrzymały dzisiejszy ciężar. Kawały odrywające się przy wydobywaniu bałwanów, dochodzące 90 funtów wied. , nazywają kruchami, mniejsze 30 do 50 funt. złamkami lub fragmentami, najmniejsze zaś ładowane w beczki rumówką. Zarząd kopalni składa się obecnie z 18 urzędników, którzy odbywali Studya technicznogórnicze, lekarza, 30 oficyalistów i 508 robotników, oprócz urzędu sprzedaży soli, zatrudniającego 8 urzędników i 11 oficyalistów. Praca odbywa się codziennie, z wyjątkiem niedziel i świąt, od 6 rano do 2 po południu. Powietrze w kopalni jest czyste, jednak gęstsze niż na powierzchni i utrzymuje w zimie li w lecie jednakową ciepłotę 12 R. , podnoszącą się na każde 100 mt. o 1. Pomimo nader ciężkiej pracy zdrowotność między robotnikami jest stosunkowo dobra a wypadki skaleczenia rzadkie. Zwiedzanie kopalni jest publiczności dozwolone, z powodu jednak kosztów oświetlenia może się odbywać tylko w wielkich partyach, co ułatwiają zazwyczaj przedsiębiorcy w Krakowie. Mniejsza ilość osób do 30 może za pozwoleniem zarządu i złożeniem ustanowionej taksy obejrzeć kopalnię w każdy wtorek, czwartek i sobotę po południu, wtedy jednak oświetla się tylko część kopalni a resztę chwilowo ogniem bengalskim. Zwiedzający spuszczają się szybem arc. Rudolfa czyli Daniłłowicza na pierwszy poziom do głębokości 66 mt. lub schodzą, szybem ces. Franciszka, obok tamtego położonym, po 260 schodach, następnie zaś pochyłym chodnikiem po 190 stopniach do podszybia arcyks. Rudolfa. Tutaj pierwszym szczegółem godnym widzenia jest kaplica św. Antoniego, wykuta w soli ręką jednego górnika, którego imię nieznane. Pracę tę wykonał w r, 1698. Od wejścia do ołtarza wynosi długość 8, szerokość 7, wysokość 6 mt. Ołtarz ustawiony w niszy, 4 mt. głębokiej, przedstawia Mękę Pańską, przed którą Matka Boża oddaje Dzieciątko Jezus św. Antoniemu. Grupę obejmują kręcone słupy. Przy nich stoją figury boczne św. Klemensa i św. Stanisława, a na stopniach ołtarza dwie postaci klęczących zakonników. Po prawej stronie głównego ołtarza Marya Magdalena i św, Jan stojący pod krzyżem, po lewej zaś posąg Augusta II. U wejścia do kaplicy są dwa ołtarze, św. Franciszka i św. Kazimierza, naprzeciw zaś ambona z posągami św, Piotra i Pawła. Jakkolwiek figury nie są artystycznie wykonane, to przecież zadziwiającem jest, że nie są one składane z części, ale w soli zielonej wykute. Od r. 1700 do czasów Józefa II odprawiała się w tej kaplicy msza św. codziennie. Teraz kilka razy w roku. Ztąd przez omurowaną w r. 1830 ciosami solnymi komorę Urszuli przechodzi się po 120 stopniach koło obrazu św. Kunegundy na drugi poziom do pieczary Michałowice, wykutej między r. 1717 a 1761. Jest ona 36 mt. wysoka, 18 mt. długa a 28 mt. szeroka. Strop tej komory podpiera w sztucznych wiązaniach cały las sosnowy. Od stropu zwiesza się świecznik wyrobiony z soli kryształowej o 300 świecach a od stropu do dołu prowadzi zawieszonych kunsztownie na ścianach 160 schodów. Przez komorę Drozdowice 32 mt. szer. a 34 mt. wys. , wchodzi się po 14 stopniach do komory Franciszka, odbudowanej r. 1810, przez most 20 mt. długi, zbudowany w r. 1839, zwieszający się nad otchłanią 26 mt. głęboką. Most zamykają piramidy poświęcone pamięci ces. Franciszka, ces. Karoliny i arcyks. Rudolfa. Wygodnym chodnikiem Lichtenfelsa przechodzi się do wielkiej komory Fryderyka, zkąd dostajemy się na trzeci poziom do głębokości 144 mt. a dalej przez komorę Elżbiety do dworca hr. Gołuchowskiego, zwanego dawniej Wałczynem. Tutaj zbiegają się szlaki kolejowe podziemne ze wszystkich stron kopalni. Długim chodnikiem Hauera przechodzi się następnie do największej komory Steinhausera, 48 mt. wysokiej, połączonej z drugim poziomem. Zazwyczaj dla oświetlenia komory unosi się kilku górników na linie, tak jak dawnemi czasy pod strop z pobożną pieśnią na ustach, dając zwiedzającym sposobność poznania strasznej i niebezpiecznej jazdy, zwanej piekielną, która nie tak dawno była jedynym sposobem dostania się z niższego poziomu na wyższy. Z pieczary tej prowadzi chodnik na 3 i poziom do jezior słonych, 4 mt. głębokich, następnie przez komorę św. Krzyża z kaplicą i olbrzymią komorą Pieskową skałą zwaną na pierwszy poziom do sali Łętów, wykutej 1750 r. , przeznaczonej teraz na salę balową. Z tej komory prowadzi chodnik znowu pod szyb Rudolfa i Franciszka. Wszystkie te chodniki, schody i mosty są ubezpieczone tak, że zwiedzającym nie grozi żadne niebezpieczeństwo. Niższe poziomy są niemniej zajmujące, chociaż nie mają tak obszernych komor, nie są jednak dla zwiedzających dostępne. Historya miasta. Kiedy rozpoczęto wydobywanie sol w W. nie można oznaczyć dla braku świadectw. Legenda o św. Kunegundzie mówi głównie o kopalniach bocheńskich, a data Kromera Hist. , IX p. 154, odnosząca odkrycie soli w Bochii do r. 1252 a w Wieliczce do r. 1253, niema znaczenia, gdyż akt kardynała Idziego dla Tyńca, wystawiony około r. 1124, mieszczący w sobie pierwotne uposażenie klasztoru w XI w. za Chrobrego, wymienia cztery karczmy w W, dochód z 4 targów i pobó od soli. Nazwa łacińska Magnum Sal jest widocznie przekładem prastarej nazwy polskiej Wielicza Sól, jaką odróżniano tę największą kopalnią od innych mniejszych, zwłaszcza warzelń, zwanych Sól poprostu. Rozmiar kopalni wskazuje na jej znaczną starożytność. Można więc przypuścić, że znaną była jeszcze w czasach przedcrześciańskich. Jak świadczy, powołany wyżej, akt kardynała Idziego dla klasztoru w Tyńcu, istniało tu zdawna przy kopalni ożywione targowisko z karczmami i kaplicą zapewne. E. 1232 potwierdza w Łowiczu Konrad, ks. Mazowsza, akt Władysława Laskonogiego, nadający domino Virbete. .. ad Magnum Salem korito quod dicitur sosthe. Z aktu wydanego dla klasztoru w Staniątkach r. 1242 przez ks. Konrada widzimy, iż Andrzej, bisk. płocki, ustąpił klasztorowi z części biskupiej duas porciones salis, que a wlgo peczini et corcze uocantur ad Magnum Salem. Założyciele klasztoru w Szczyrzycach nadają mu, między innemi, karczmę w W. Bolesław Wstydliwy uposażając r. 1255 szpital w Zawichoście, nadaje mu koryto soli wielickiej a r. 1257 uposażając klasztor klarysek w tymże mieście, nadaje mu dwa koryta in loco qui magnum sal communiter nuncupatur. Kult św. Kingi utrzymujący się zdawna w W. , pozwala przypuszczać, że księżna ta, może po zniszczeniu kopalni przez Wieliczka najazd Mongołów, przyczyniła się do ich podniesienia. W potwierdzeniu przywilejów klasztoru koprzywnickiego z r. 1284 spotykamy wymienione koryto soli wielickiej, r. 1285 Leszek, ks. krakow. , sandom. i sieradzki, uzupełnia dawne nadanie na rzecz klasztoru w Trzemesznie koryta soli, określając wobec zmiennej wartości koryta, ilość soli należnej klasztorowi na 10 miar decem modios. Henryk Probus, książę szląski w czasie swego krótkiego władania w Krakowie 1289 1290 wydal, przez wdzięczność zapewne za poparcie ze strony niemieckiego mieszczaństwa Wielczki, braciom Jeschoni i Hysinboldo przywilej oddający civitatem nostram in Magno Sale iure Franconico collocandam. Prócz obrębu zajętego przez istniejące już miasto, daje książę 4 włóki wielkie na pastwisko, jatki rzeźnicze, szewckie, piekarskie, łaźnię, trzeci denar z kar sądowych, szosty dwór curia w mieście, szlachtuz. Prawa nadane zakładającym rozciągają się na cały obszar w promieniu pół stai dokoła miasta spatium medii milliaris. Przemyśl II, ks. polski i krakowski, potwierdzając w r. 1290 ten przywilej, dodaje jeszcze prawo wyprowadzenia czy sprzedania bez opłaty, raz w tydzień bancum salis i uwalnia mieszkańców W. I w obrębie ziemi krakow. i sandom. od ceł lądowych i wodnych. Rozwój kopalni bogacąc dzierżawiących je przedsiębiorców pochodzenia niemieckiego, sprzyjał wzrostowi miasta i napływowi ludności niemieckiej. Niemcy tutejsi łączą się z krakowskimi w popieraniu na tron zniemczonych książąt szląskich. Wójt wielicki Gerlach de Culpen Merze udział w buncie mieszczaństwa krakowskiego przeciw Łokietkowi r. 1311 i wprowadzeniu do Krakowa Bolesława, ks. opolskiego. Pozbawiony urzędu chroni się na Szląsk i tam jeszcze w r. 1312 podpisuje jako wójt wielicki przywilej dla cystersów w Mogile. Wójtowstwo otrzymał wtedy mieszczanin krakowski pochodzenia francuskiego Nicolaus Gallicus, dictus Manens, civis Januensis et Cracoviensis, od którego nabywa to wojtowstwo za 1100 grzyw. głośny potem Mikołaj Wierzynek Nicolaus Wirsing Tir discretus, fidelis et honestus według orzeczenia aktu. Prócz tych 1100 grzyw. na wybudowanie młyna, zakup placu, ogrodów, ról do jatek należących, budowę domu murowanego, wydał do 1200 grzyw. Otrzymywać będzie jako wójt szósty denar z czynszów, trzeci z kar sądowych, grzywnę tygodniowo z żupy jako wartość ławy soli bancus. Wrazie wojny w ziemi krakow. i sandom. obowiązany był wystawić dwu zbrojnych. Akt ten spisany wobec króla dnia 29 stycz. 1339 r. w Krakowie. Ponieważ W. lokowaną była na prawie nowotarskiem, jak o tem świadczy akt powyższy, przeto w r. 1361 Kazimierz nadaje miastu prawo magdeburskie z tem zastrzeżeniami, na jakich rządzi się tem prawem Kraków, R. 1363 król na przedstawienie żupnika Piotra Winrica i rajców wielickich wraz z cechem robotniczym dragarzy, którzy odmalowali ciężkie położenie ściągających tu z różnych krajów robotników, narażających się często przy pracy na różne kalectwa i ostatnią nędzę, pozwala zbudować szpital z kaplicą i na uposażenie daje dwu niewolników górniczych duos servos montanes z ich potomstwem. Dla kapelana zaś wyznacza 10 grzyw. rocznie z żupy. Wiek XIV i XV są najświetniejszą epoką dla miasta i żup wielickich. Według Długosza kopalnia w połowie XV w. przynosiła królowi 20000 grzyw. , co przedstawiało zapewne część tylko ogólnej wartości rocznej produckcyi. Mieszczanie wieliccy zajmowali się rozwożeniem soli po kraju. Mieli oni swe składy stałe. W r. 1489 król Kazimierz rozstrzyga spór między nimi a mieszczanami Oświecimia, w ten sposób, iż Wieliczanie po przywiezieniu soli do Oświecimia mają sprzedawać ją przez trzy dni, część niesprzedaną złożyć do składu na przechowanie do następnego targu. Mają płacić od bałwana oświecimskiego soli 1 gr. , od krakowskiego 1 2 gr. , od mniejszego jeszcze 6 den. Winni też budować most na rzece Włosiance zapewne ramię Soły i wrazie spalenia składu wystawić połowę Lustr. , IV, 296. Sprawy sądowe należały w W. , jak w innych miastach na prawie magdeburskim osadzonych, do wójta i czasem 3 a czasem 12 ławników i pisarza, administracya do burmistrzów kwartalnych consules, z których co kwartał jeden przewodniczył jako proconsul. Odznaką jego był sygnet przechowywany do r. 1809. Pierwotnym herbem miasta były dwa kilofy na krzyż złożone i młotek, później dodano wyobrażenie sprawiedliwości i koronę królewską, od 1809 r. pieczętuje się miasto białym orłem w czerwonym polu z koroną królewską. Kazimierz W. miał W. opasać murem i postanowił, by do sądu ławniczego na zamku krakowskim posyłała W. po dwóch ławników, przyczem nadał mieszczanom przywileje na sprzedaż soli. Zygmunt August zakazał mieszkać w W. żydom, co osłaniało mieszczan od konkurencyi w handlu. W tym okresie miasto nabyło wsi Kłosów, Gieraszow, Lednicę, , Marcinkowice, Tur i Grabówki. W r. 1609 miasto wykupiło wójtowstwo. Odtąd wójt był wybierany z pomiędzy burmistrzów consules. Władysław IV uwolnił mieszczan od postoju żołnierza. Jan III nadał 7 a August II cztery jarmarki. Mimo to nie wzrastało miasto, jak to już wyżej powiedziano, z powodu klęsk, a w ostatnich czasach Rzpltej ucierpiało znacznie od Szwedów i w czasach konfederacyi. Przedmieście Mierzączkę i wieś Lednicę Niższą kupiło miasto w r. 1786. Po zniesieniu prawa magdeburskiego w r. 1772 zaprowadzono rządy takie, jak i w innych miastach galicyjskich, ponieważ jednak ustanowiono starostwo, przeto miasto zaczęło się podnosić. Odkąd istniała w W. Wieliczka szkoła niewiadomo, ale już w 1686 przedstawiał senior szkoły Andrzej Solarski dwa dyalogi. Wybitniejszymi ludźmi bądźto pochodzącymi z W. , bądź dłużej tam bawiącymi byli Grzegorz z Sanoka proboszcz od 1440 1444, Jan Karcan z W. , drukarz około r. 1560, Sebastyan Krupka, kan. krak. , który ufundował stypendium dla Wieliczanów w r. 1648, Jan z Wieliczki Viliscus, kan. krak. i prof. akademii, i Jan Gładysz, sławny wojownik z czasów Jana III, który w tem mieście był w końcu burmistrzem. Historya kopalni. Najdawniejszym znanym dokumentem rzucającym światło na urządzenie kopalń wielickich jest akt, którym Kazimierz W. nadaje r. 1334 nostris fidelibus Heynkoni berkmeyster et alteri Heynconi dicto Paulini et Jesconi dicto Gelitko, mieszczanom wielickim, prawo założenia kopalni montem salis w dowolnie obranem miejscu. Zachowując prawa żupników, co do ogólnego nadzoru nad dobywaniem soli, nadaje król trzem powyższym mieszczanom i ich potomstwu zarząd kopalni zwany hutmaństwo. Pozwala im użyć nie więcej nad 40 kopaczy fossores, którym będą przewodniczyć dwaj poszukiwacze soli inquisitores, zwani pospolicie ofyimer. Widocznie używano pierwotnie do robót w kopalni niewolników, których potomstwo w tym charakterze przebywało w kopalniach. Próez wspomnianego już powyżej nadania zakładanemu w r. 1363 szpitalowi dwu niewolników górniczych servos montanes, mamy z r. 1381 akt sprzedaży dwu takich niewolnych robotników przez Mikołaja Gysko Hanconowi z Zakliczyna, wobec króla Ludwika dokonany. Vendidit duos famulos vulgariter otroki ibidem in Weliczka cum magisterio montis in monte salis vulgariter dicto Surouicza et jure bippennali za 80 grzyw. groszy praskich. Razem więc z temi ludźmi sprzedaje hutmaństwo i prawo toporowe. W poprzednim akcie z r. 1334 wspomniany jest inny szyb p. n. Mons Fogilonis. Według aktu Kazimierza W. z r. 1368, objętego w dokumencie zatwierdzająccym statuty kopalni, wydanem przez Kazimierza Jagiellończyka r. 1451 p. t. Ordinatio seu statuta salis fodinarum, stał od r. 1333 na czele kopalni stygar Steiger. Pierwszym stygarem był Zuendel de Montibus Kuttnis z Kutnejhory, po nim Tyczgracz de Thanczin i Bernard de Hungaria. Przy ułożeniu statutów występuje dwóch wiceżupników Jan Paulini i Czandyr i dwóch stygarów Giskra i Mikołaj, co wskazuje, że już w owym czasie była kopalnia podzieloną na dwa pola. Dziś są trzy pola. Oprócz soli kamiennej wywarzano także wodę słoną, co się odbywało po r. 1718. Jakkolwiek z powyższego dokumentu nie można sobie wyrobić jasnego wyobrażenia o rozmiarze kopalni, to przecież wyrozumieć można, że był tylko jeden hory 1334 do 1368 po r. 1772 było 62 żupników, czyli administratorów żupnych, między nimi wielu dzierżawców, w ich liczbie kilku żydów. Po większej części byli to panowie senatorowie, którzy skarbowi wypłacali z góry umówione sumy, a następnie je z kopalni odbierali. Że przy tem skarb tracił, jest rzeczą naturalną. Dla kontroli odbywano lustracye kopalni i trafiało się, że żupy odbierano jeszcze przed upływem czasu dzierżawy. W polowie XIV w. dzielili się górnicy, podobnie jak do najnowszych czasów, na kopaczy, walaczy, t. j. toczących bałwany pod szyby, rotnych i wozaków czyli woźniców, którzy pobierali płacę stosownie do wykonanej roboty, według oznaczonej taryfy. W czasach żupnictwa Piotra Wenryka słyszymy o zakupionych lasach na podpory i wici, któremi zastępowano liny i szle do spuszczania i wyciągania ciężarów i ludzi. Sól wyciągano w skórach bydlęcych. Po 37 letnim nieładzie był od 1405 do 1413 żupnikiem Mikołaj Bochnar, który zaprowadził turbiny do wyciągania ciężarów; jego następca Piotr Picaronis 1413 do 1421, Francuz, był geometrą, odkrył nowe pokłady i zostawiał przy robotach słupy solne dla ubezpieczenia sklepienia. Po Czechu Abrahamie Niger 1421 do 1441 zaprowadził miecznik kor. Mikołaj Serafin z Barwałdu 1441 1464 różne ulepszenia i otworzył szyb Seraf. Jego następca Grzegorz Morstin 1464 do 1474 otrzymał za zasługi około kopalni dziedzicznie godność żupnika. Pod koniec jego życia nawiedził kopalnią wielki pożar w 1473 r. W okresie od 1474 do 1504 zaczęto komory grożące zawaleniem wypełniać skrzyniami nasypanemi ziemią i zanieczyszczoną solą. Za żupnictwa Jana Jordana z Zakluczyna 1504 1507 rozpoczęto dobywać dla królewskiego stołu sól orłową. Za Jana Bonera 1515 1529 odbyła się lustracya kopalni, otworzono 7 nowych zasieków i szyb Bonera, który w 1644 r. spłonął a następnie został zasypany. Były wtedy 4 szyby Lois, Seraf, Wodna Góra i Regis; stare szyby Świętosławski, Goryszowski i Świątkowski musiały już być zniesione. W tym czasie pojawiają się stolnicy, t. j. przedsiębiorcy, w liczbie 120, którzy obrabiali poszczególne sztolnie za pomocą górników. Piękne imię zdobył sobie żupnik Hieronim Bużeński 1540 1542 i Włoch Prosper Prowana do 1569, za którego wykupiono od Lubomirskich szyb w Lednicy, zwany Lubomirzem i połączono miasto z Mierzączką i Lednicą. Za Jakuba Rokoszowskiego usunięto wiele nadużyć, co wywołało bunt górników, uśmierzony groźbą karania śmiercią. Sebastyan Lubomirski 1576 1588 podniósł płacę górników. Około r, 1608 otworzono szyb Boża Wola, który ukończono znacznie później, bo około r. 1647. W 1620 r. otworzono szyb Górsko, nazwany na cześć żuzont i 3 do 5 szybów. Od Alberta Porinusa pnika Andrzeja Górskiego 1620 1640. Liczo Wieliczka Wieliczka no się już wtedy z niebezpieczeństwem osypywania się nie dobrze zaopatrzonych komór, gdyż zagrożono ucięciem ręki górnikom, którzyby slupy pozostawione rozbijali i groźbę tę w dwóch wypadkach wykonano. Za Władysława Daniełowicza 1650 1642 wykopano szyb dotąd pod imieniem arcks. Rudolfa istniejący, za Adama Kazanowskiego 1642 1647 zaczęto do pracy podziemnej używać koni. Wielka jednak ilość nagromadzonego siana i nieostrożność sprowadziła dnia 16 grud. 1644 straszny pożar, który niszczył kopalnię przez ośm miesięcy. Tablica wotywna przypisuje ugaszenie ognia cudowi św. Kingi, W tym czasie ukończył geometra German pierwszą kartę kopalni, która p. n. Fiłum Ariadnae in Labyrintho Władysław IV wyryć kazał. W 1656 r. opanowali Szwedzi Wieliczkę, co wpłynęło niekorzystnie na pracę w kopalniach. W czasach wojennych zaniedbywano konieczne ubezpieczenia, co spowodowało zapadnięcie się kawałka gruntu w pobliżu szybu Lois. Między 1658 a 1660 złupili Szwedzi miasto i magazyny solne a część kopalni zalała woda. W tym jednak czasie pojawia się pierwsza wzmianka o lekarzu salinarnym, obowiązanym leczyć okaleczałych górników. Był nim Józef Wolf. Okaleczenia były częstsze, bo górnicy zamiast na linie się spuszczać, staczali się po bokach szybu Seraf, co pod utratą służby zakazano. Po skończonej wojnie ustanowiono komisarza austryackiego barona Hohenfeld, dla odbioru soli w sumie 10000 zł. rocznie przez kilka lat, jako wynadgrodzenia za pomoc wojskową, daną Polsce przez cesarza. Ilość soli zapisanej klasztorom i kościołom była tak wielką, źe przewyższała dochody królewskie i górnicy nastarczyć potrzebie nie mogli. Z tego powodu zmniejszono wagę bałwanów na 10 cetnarów i wiele zapisów indemnizowano. Około r. 1669 zmieniono statut kopalni o tyle, że urzędnicy mieli być zależni od króla, a nie jak dotąd od dzierżawców, co miało przyczyniać się do lepszego ubezpieczenia kopalni. W r. 1690 wybuchnęło między górnikami bezrobocie. Powodem było niezadowolnienie z zamiany deputatu wymiaru soli na pieniądze. Gdy przedstawienia nie pomogły a dwóch górników Granata i Olszowskiego, którzy do zmowy nie należeli, zamordowano, zesłał król komisyą z wojskiem, która czterech przywódzców ukarała śmiercią na palu, sześciu mieczem i ćwiertowaniem; jednę kobietę ścięto a cztery ukarano chłostą. Roboty podjęto znowu, ale w 1696 zapalono przez nieostrożność drewnianą kapliczkę, z czego powstał straszny pożar, którego opanować nie zdołano dopóki wszelkie drzewo nie spłonęło. Przy tem zginęło kilku ludzi. Ponieważ zaniedbano ubezpieczeń nakazanych przez komisyą, przeto w 1698 r. zapadły się dwa domy w pobliżu szybu Górsko. Zapadanie się było tak powolne, źe zdołano ocalić wszystko. co się w domach znajdowało. Ażeby się to nie powtarzało zasypano komory grożące zawaleniem się beczkami napełnionemi solą. Jednak niedbalstwo i chciwość dzierżawców spowodowały później jeszcze kilka takich zapadnięć się w latach 1703, 1723, 1740, 1744 i 1762. W czasach walk domowych 1704 do 1709 zaniedbano saliny, Szwedzi zabrali w 1704 r. nietylko kasę salinarną, ale nawet drzewo na umocnienie kopalni przeznaczone. Skutkiem tego długi salin wzrosły do 3 milionów złp. Po ukończeniu wojny nadał August II górnikom nowe przywileje i podniósł górnictwo. Szczególniej zasłużył się geometra Borlach, który zarządzając kopalnią prawie 20 lat, sporządził nową kartę, rytowaną przez J. E. Nilsona w Augsburgu 1766 r. , ubezpieczył niepewne miejsca kasztami z drzewa i wydał nowy statut i taryfę dla górników. W lipcu 1762 r. zatopiła woda część kopalni i dopiero w nowszych czasach zdołano ją ztamtąd usunąć. Ostatnim polskim administratorem kopalni był Wojciech Kłuszewski. Za jego czasów zajmowali kilka razy W. konfederaci barscy i kozacy, zabierając zasoby kasy. Grzmot dział przerażał mieszkańców, obawiających się, by się miasto skutkiem wstrząśnienia ziemi nie zapadło, a obawa wzrosła do paniki, gdy się w mieście zamknął oddział konfederatów i w czasie walki kilka kul armatnich padło w ulice. Nadto od 6 do 13 kwietnia szerzył się w kopalni gwałtowny pożar w polu Janina, nazwanem na cześć Jana III, za którego panowania je otworzono. Dnia 9 czerwca 1772 r. stanęło wojsko austryackie pod Wieliczką a 10 zajął generał hr. Alkann miasto i kopalnię. Dnia 11 czerwca 1772 odezwały się znowu dzwony kościelne, które od czasów wojny zamilkły i odprawiono uroczystą procesyę Bożego Ciała. Rząd austryacki zatrzymał wszystkich urzędników, lecz dnia 24 czerwca oddał Kłuszewski administracyę staroście Aleksandrowi Heiterowi von Schonweth, niechcąc służyć nowemu rządowi. Rząd austryacki wzmocnił administracyą urzędnikami technicznie wykształconymi w innych kopalniach i rozpoczął od zrobienia nowej mapy salin, którą w r. 1787 rozpoczął opracowywać M. J. T. Letzeltern. Ponieważ od tego czasu salin nie wydzierżawiano, przeto rozwój postępował zwolna, ale według obmyślanego naprzód planu, zaprowadzono znane wówczas ulepszenia. Bano drewniane tory, po których toczono ręczne wózki, zwane psami i większe wozy ciągnione końmi r. 1786, zmniejszono wysokość sztolni i pieców i w 1789 r. zaprowadzono kieraty z dwoma linami i bremzami. W 1790 r. zaprowadzono nowy sposób wynagradzania pracy, wykonano nowe plany i przekroje kopalni i odprowadzono wody w najgłębsze miejsca, zkąd je stale wyciągano. Dnia 11 listop. 1809 r. zajęły W. wojska księstwa warszawskiego, co je Wieliczki dnak w administracyi salin nie sprowadziło zmiany, bo wedlug konwencji Saksonii z Austryą z 19 listop. 1811 dzieliło księstwo dochody z tych żup z Austryą do 24 sierpnia 1813 r. Odtąd, prócz wielkiego napływu wody wr. 1872, nie zaszło w kopalniach nic nadzwyczajnego. Za to zaprowadzono takie ulepszenia, jak machiny parowe, kolej podziemną i zbudowanie kolei z Bierzanowa do Wieliczki. Wpłynęło to wprawdzie na zmniejszenie liczby robotników, ale także daleko więcej zmniejszyło wysiłek pracy ludzkiej. Literatura J. N. Hrdina, Geschichte d. Wieliczkaer Saline Wien 1842 r. ; dzieło oparte na dokumentach, na miejscu zebranych i umiejętnie opracowanych. Feliks Boczkowski O Wieliczcze pod względem historyi naturalnej, dziejów i kąpieli, Bochnia, 1843. Ten autor podaje na końcu swej książki Joachima de Watt z czasów Zygmunta I Commentariolum, przy wyd. dzieła Pomponiusa Meli. Jodici Willichii Rosseliani De salinis cracovianis observatio, Crac, Vietor, 1543; wyd. 2 z przedmową, J. Brosciusa u Jerz. Forstera, 1645, i u Miclera Coll. , t. I, pag. 798. Schroetera Ad. Salinarum Vieliciensum jocunda et Tera descriptio carmine elegiaco, Crac, Andr. Lazarus excud. , 1543. To samo w 1565 i w Miclera Coll. , I, p. 775. Schober, Physikalische Nachricht von d. poln. Salzgruben Hamburger Magazin, 1753. Beschreibung d. Wieliczkaer Salinen, hauptsaechlich in technischer Ruecksieht Hesperus, r. 1813, N. 42 i 1816 nr. 1. Pawłowicz M. A. Wiadomość jeologiczna o Wieliczce Fam. warsz. , 1823, t. IV, p. 78. Grabowski A. Opis historyczny Krakowa i jego okolic, 1836. Rps. J. Hrdiny, Denkbuch d. Wieliczkaer Saline. Rps. Saulenfels Rit. v. Raymund, Das Kais. oester Steinsalzbergwerk zu Wieliczka in Königreiche Galizien, als Leitfaden zur Befahrung dieser merkwuerdigen Grube. Oba rękopisy przechowuje kancelarya salin. Baliński M. i Lipiński T. Starożytna Polska, wyd. 2, str. 208. Niedźwiedzki Jul. Stosunki geologiczne formacyi solnonośnej Wieliczki i Bochni, Lwów I, 1883, II, 1884, III, 1886. Hier. Łabęcki, Górnictwo w Polsce, Warszawa, 1841 t. 1, str. 142 n. i t. II przywileje. Adolf Rudyński, Kod. dypl. wielicki Lwów, 1872, wydany z polecenia hr. Agenora Gołuchowskiego. Kod. dypl. małopolski Piekosińskiego, mieści w trzech wydanych dotąd tomach długi szereg ważnych dokumentów dla dziejów W. K. Paul, Ueber die LagerungsVer haeltnisse in Wieliczka. Jhrb. d. geol. R. Anstalt. , Wien, 1870. M. Vacek Beitraege zur Kenntniss d. mittelkarpathisehen Sandsteine. Jhb. d. geol. R. Aust. , Wien, 1881. Suess, E. Bemerkungen ueber die Lagerung d. Salzgebirges in W. Sitz. Berichts d. Akad. d. Wiss. in Wien, 1868, t. 58. Foekerle Lagerungs verhaeltnisse. .. zwischen W. u. Bochnia. Verh. d. geol. R. Aust. , Wien, 1869. A. Reuss, Fossile Fauna d. Steinsalz Ablagerung T. W. , Sitzb. d. Akad. d. W. Wien, 1867. F. Unger, Die Pflanzenreste Im Salzstocke v. W. Denkschrift. d. Akad. d. W. Wien, 1859. D. Stuhr Beiträge zur genaueren Deutung d. Pflanzenreste aus d. Salzstocke v. W. Vhd. d. geol. R. Anst. , Wien, 1873. S. Kreutz Ueber d. Ursprung d. Steinsalzes am Rande d. Karpathen, Vhd. d. geol. R. Anst. , Wien, 1881. Zeiszner L. Krótki opis W. , 1843. Bericht ueber d. Einbruch t. Suesswaessern in W. Bergu. Huettenmaennisches Jhb. , XXIII, Wien, 1875. Wielicki powiat obejmuje 13, 2681 kw. miriam. , ma 103451 mk. , rozdzielonych między 158 gmin politycznych i 142 gmin katastralnych. Na obszarze tym są 4 sądy powiatowe w Wielicz ce, Dobczycach, Podgórzu i Skawinie. Powiat rozciąga się na prawym brzegu Wisły, granicząc na płn. z pow. krakowskim, na zach. z wadowi ckim i myślenickim, na pld, z limanowskim, na wsch. z bocheńskim. Powiat wielicki należy do najlepiej zaludnionych, liczy bowiem 114 mk. na 1 klm. Dobrze nawodniony mniejszemi dopływa mi Wisły i Raby, przecięty koleją państwową arc Karola Ludwika i koleją z Podgórza do Suchy a następnie gościńcami z Bochni do My ślenic, z Krakowa do Wieliczki, z Bochni do Wie liczki, do Niepołomic i z Podgórza do Kalwaryi a prócz tego licznemi dobrze utrzymanemi gościń cami powiatowemi i gminnemi, należy do zamo żniejszych w Galicyi, chociaż przemysł rozwi nął się więcej tylko w Podgórzu, mianowicie wapniarski i młynarstwo. Prócz soli są tą zna czne pokłady wybornego wapna, które sprowa dzają nawet do najdalszych stron wschodniej Galicyi. Częśó północna jest na wschodzie ni zinną i piaszczystą, pokrytą, resztkami puszczy niepołomieckiej, w stronie zachodniej glinką uro dzajna na powiślu, część południowa jest kra jem podgórskim, urozmaiconym gajami liściastemi, o glebie żytniej. Miejsca godne uwagi są, Dobczyce, niegdyś mto grodowe, z ruinami zam ku, Gdów, Świątniki ze szkolą, ślusarską, Łagie wniki z zakładami fabrycznemi, Skawina, Tyniec z ruinami opactwa i Swoszowice z kopalnią siar ki zaniedbaną, i kąpielami. Objaśnienie nazwy W. i ustępy mieszczące początkowe dzieje miasta i kopalni do polowy XIV w. dodał Br. Ch. Mac. Wieliczki 1. wś nad jeziorem t. n. , pow. lidzki, w 1 okr. poL, gm. Gonczary o 6 w. , okr. wiejski i dobra ks. Wittgensteina, następnie ks. Hohenlohe, Sielec, o 12 w. od Lidy, ma 9 dm, , 95 mk. w 1868 r. 36 dusz rewiz. . 2. W. , wś wlośc nad jeziorem, pow. święciański, w 1 okr. poL, gm. Święciany, okr. wiejski i dobra skarbowe Konciarzyn, o 9 w. od gminy, 4 dm. , 42 mk. katol. w 1865 r. 17 dusz rewiz. . Wieliczki Wielimie Wielimowiczy Wielin Wielino Wielińskie Wielińwie Wieliny Wieliska Wielikary Wielikąt Wieliki Wielikiszki Wielikocka Wielikszcza Wielikuny Wielikuszki Wielim 3. W. , wś wlośc, tamże, okr. wiejski i dobra skarbowe Mile, o 7 w. od gminy, 12 dm. , 103 mk. katol. 47 dusz rewiz. . 4. W. , wś, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 4 okr. poL, gm. Dmitrowicze, o 48 w. od Brześcia, 246 dzies. ziemi włośc. J. Krz. Wieliczkowicze 1. wś, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 5 okr. pol. , gm. Wołczyn, o 39 w. od Brześcia, 469 dzies. ziemi włośc. 43 łąk i pastw. , 11 nieuż. . 2. W. , wś, pow. lepelski, 100 dzies. ziemi, należała do dóbr Mosarz, dawniej Szczyttów, potem Korsaków, w końcu Zabiełłowej, dziś uwłaszczona. Za czasów Rzpltej wchodziła w skład sstwa Ładosno. Wieliczkówka, rzeczka, w gub. grodzieńskiej, lewy dopływ Narewki. Wieliczkowo 1. fol. , pow. trocki, w okr. poL, gm. Troki, okr. wiejski Bobrówki, o 2 w. od Trok, 1 dm. , 3 mk. katol. , 1955 dzies. rozległy; w 1865 r. własnośc Wasilewskich. Porów. Bołbiany. 2. W. , fol. , pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 4 okr. pol. , gm. Ratajczyce, o 31 w. od Brześcia; należy do dóbr Górki, bar. Artura Morenheima. Wieliczkowicze, wś poradziwiłłowska nad rz. Morocz, pr. dopł. Słuczy, pow. słucki, w 1 okr. poL starobińskim, gm. Wyzna, o 50 w. od Słucka. Miejscowość odludna, bez dróg. Lud, oprócz rolnictwa, zajmuje się pszczelnictwem w puszczy. Grunta lekkie, łak obfitość, rybołów stwo znaczne. A. Jel. Wieliczkowo, folw. nad rzka Dworzanka, pow. bobrujski, w 1 okr. poL, gm. Bortniki, o 12 w. od Bobrujska, od r. 1874 własność Miel nikowa, należy do domin. Bobin i Szarajewszczyzna. A. Jel. Wieliczna, wś i fol. , pow. węgrowski, gm. i par. Stoczek, odl. 21 w. od Węgrowa, ma 31 dm. , 331 mk. W 1827 r. było 18 dm. , 144 mk. W r. 1884 folw. W. rozl. mr. 1270 gr. or. i ogr. mr. 555, łąk mr. 66, pastw. mr. 6, lasu mr. 611, nieuż. mr. 31; bud. mur. 3, drew. 22; płodozm. 8pol. ; las nieurządzony, pokłady torfu, cegielnia. Wś W. os. 21, mr. 189. Wielidzicze, wś, pow. witebski, z kaplicą katol. par. Witebsk. Bobra w 1780 r. należały do Ksawerego Ogińskiego, kuchmistrza litew. , obejmowały 4820 dzies. i liczyły 597 dusz. Dziś zmniejszone, mają 668 dzies. ziemi dworskiej i należą do Eufemii Szostak. Kajetan Radziwiłłowicz ma 261 dzies. Wielihory, ob. Wielhor. Wielikany 1. zaśc, pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. poL, o 51 w. od Nowoaleksandrowska. 2. W, , dobra, pow. poniewieski, w 4 okr. poL, gm. Podbirże, o 84 w. od Poniewieźa, własność Benhardów, mają 800 dzies. 200 lasu, 20 nieuż. . Wielikary, zaśc, pow. święciański, w 2 okr. poL, gm. i okr. wiejski Łabonary o 4 w. , 5 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Łyngmiany. Wielikąt, folw. dóbr Grabówka, w pow. raciborskim. Wieliki, dobra, pow. poniewieski, w 1 okr. poL, gm. i par. Poniewież o 12 w. , własność Józefowiczów, mają 280 dzies. 80 lasu, 50 nieuż. . Posiadają kościół katol. filialny. Wielikiszki, folw. , pow. poniewieski, w 3 okr. poL, o 21 w. od Poniewieźa. Wielikocka, słoboda nad rzką Miełową, dopł. Kamyszni, pow. starobielski gub. charkowskiej, o 84 w. na wschód od Starobielska, ma 216 dm. , 1885 mk. Wielikszcza, jezioro, w pow, święciańskim. Wielikuny, wś, pow. wiłkomierski, w 5 okr. poL, gm. Onikszty, o 45 w. od Wiłkomierza. Wielikuszki, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 1 okr. poL, o 30 w. od Nowoaleksandrowska. Wielim, ob. Wielonek. Wielimie, w dokum. Wielemno, Wilemno, Wielemcze, sioło nad jez. Wianek, pow. kowelski, gm. Wielimie, o 17 w. na płd. wschód od Ratnego a 18 w. na płd. zach. od Kamienia Koszyrskiego. Podług reg. pob. pow. łuckiego z 1570 r. własnośc Romanowej Hulewiczowej, która z Radoszyna, Wielemna i z części Gruszewieńskiej płaci z 40 dym, , 40 ogr. po 2 gr. , 2 kół młyń. , 2 ogr. po 2 gr. Jabłonowski, Wołyń, 6. Później wchodziło w skład sstwa ratnińskiego i podług lustracyi z 1628 r. czyniło 285 fl. 8 gr. Jabłon. , Lustracye, 161. Wielimowiczy, ob. Wielamowicze. Wielin, wś nad Dnieprem, pow. rzeczycki, w 4 okr. poL rzeczyckim, gm. Chołmecz, o 22 w. od Rzeczycy, przy tr. poczt. z Rzeczycy do Ło jowa, ma 27 osad; miejscowość bogata w łąki. Lud rolniczy, flisaczy i rybaczy; grunta wy borne. A. Jel. Wielino, ob. Wielanów. Wielino, wś dziś pow. sredzki, ob. Ulejno. Wielińskie, jezioro, zlewa wody swe do Dźwiny. Wielińskie Budy al. Wolińskie, wś, pow. mławski, gm. i par. Unierzyrz, odl. 28 w. od Mławy, ma 8 dm. , 103 mk. , 231 mr. Wielińwie, jezioro, w pow. trockim. Wieliny. W dok. z r. 1476 Kod. Maz. , 278 wymieniono wś Wieliny Piskorzyno jako własność Stanisława Łoskiego Llossky de Wyelyny. Sa to dzisiejsze Uwieliny w pow. grójeckim. Wieliska, wyspa na rz. Wieprz. Ob. Łysobyki. Wieliska, wś i dobra, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 4 okr. poL, gm. Kamieniec Litewski, o 25 w. od Brześcia. Wś ma 130 dzies. 34 łąk i pastw. ; dobra, własność Maciejowskich, 206 dzies. 21 łąk i pastw. , 29 łasu, 13 nieuż. . Wielihory Wielidzicze Wieliczna Wieliczkowo Wieliczkówka Wieliczkowicze Wieliczkowicze Wielikany Wieliski powiat, ob. Wieliż. Wieliszczany, ob. Wieliszcze. Wieliszcze al. Wieliszczany, dobra, pow. wieliski, cerkiew paraf. Własność Aleksiejewowych, mają. 3435 dzies. Wieliszew, wś i fol. nad jeziorem odpływającem do pobliskiej Narwi, pow. warszawski, gm. Nieporęt, par. Wieliszew. Leży o 23 w. od Warszawy, na lewo od drogi bitej z Jabłon ny do Serocka. Posiada kościół par. drewniany, szkolę początkową; , gorzelnią, około 700 mk. W 1827 r. było 4 dm. , 31 mk. W r. 1885 folw. W. rozl. mr. 1406 gr. or. i ogr. mr. 593, łąk mr. 166, pastw. mr. 373, lasu mr. 203, nieuż. mr. 71; bud. mur. 11, drewn. 17; płodozm. 10pol. ; las nieurządzony. W skład dóbr po przednio wchodziły wś W. os. 56, mr. 806; wś Komornica os. 13, mr. 147; wś Poddębie os. 11, mr. 247; wś Derkacz os. 9, mr. 109; wś Topolin os. 11, mr. 149; wś Skrzyszew os. 57, mr. 959; wś Kałuszyn os. 28, mr. 411. Na obszarze W. znajdują; się dwa jeziora, jedno ma 28 mr. obszaru a 4 do 30 st. głęb. , drugie 30 mr. i 4 do 20 st. Wody ich uchodza, do Narwi kanałami. Jest to starożytna osada, wymieniona już w akcie z r. 1254 w liczbie posiadłości klasztoru czerwińskiego Kod. dypl. pol. , I, 71. Zapewne opaci czerwińscy założyli tu parafią i zbudowali kościół w r. 1387. W. par. ,dek. warszawski, 2150 dusz. Br. Ch. Wieliszków, wś, nadana w XVII w. dominikanom w Trokach, por. Rykonty 1. Wieliż, mto powiat. gub. witebskiej, na pr. brzegu Dźwiny, przy ujściu rzki Wieliży, pod 55 37 pln. szer. a 48 52 wsch. dług. , wzn. 520 st. npm. , odl. o 81 w. na płn. wschód od Witebska. Otoczone przedmieściami Uświackiem, Toropieckiem, Witebskiem i Smoleńskiem. W 1885 r. miało 16372 mk. 8058 męż. , 8314 kob. , w tej liczbie 10244 prawosŁ, 190 katol. , 7 protest. , 5931 żydów. W t. r. zawarto 105 małżeństw, urodziło się 610 dzieci 8 nieślubnych, umarło 344 osób, zatem przyrost ludności wynosił 266 dusz. W 1891 r. było 18367 mk. 11173 prawosł. , 225 katol. , 6969 żydów. Było 154 dm. murow. i 2053 drewnianych. W 1860 r. było 1322 dm. 17 murow. , 33 magazynów składowych, 168 sklepów, 8504 mk. 157 katol. , 11 ewang. , 2311 żydów. Do miasta należało 9713 dzies. 164 dzies. pod miastem; dochody wynosiły w 1891 r. 11929 rs. Miasto posiada 10 cerkwi prawosł. 3 drewn. , w tem 4 paraf. soborna, św. Mikołaja, św. Eliasza i Podwyższenia Krzyża św. ; kościół paraf. katol. , p. wezw. N. M. P. , z muru wzniesiony w 1754 r. przez Bazylego Daszkiewicza, zamieniony z dawnej kaplicy na cmentarzu; synagogę i 7 domów modlitwy żydowskich. Z zakładów naukowych znajdują się tu; dwuklasowa szkoła miejska, przekształcona w 1865 r. z 3 klas. szkoły powiat. , istniejącej od 1830 r. 70 uczniów; szkoła jednoklasowa, z oddziałem dla dziewcząt, założona w 1831 r. 125 chłopców i 140 dziewcząt, szkoła dwuklas. żeńska prywatna, od 1863 r. 28 dziewcząt i jednoklas. szkoła żydowska z oddziałem przygotowawczym, założona w 1881 r. 100 uczniów. Pod względem fabrycznym znajduje się w W. 40 zakładów przemysłowych, zatrudniających 71 robotn. i produkujących za 23389 rs. ; ważniejsze 9 garbarni, 1 browar piwny, 1 młyn parowy, 4 cegielnie. W 1891 r. liczba zakładów przemysłowych wzrosła do 67; zatrudniały one 1279 robotników i produkowały za 3540 rs. W 1860 r. było w mieście 649 rzemieślników. Handel dość ożywiony, zwłaszcza zbożem i siemieniem lnianem, skupywanem w gub. wielkoruskich a spławianem do Rygi. Na tutejszej przystani w 1859 r. naładowano towaru za 131692 rs. , wyładowano zaś za 57993 rs. W mieście odbywają się dwa jarmarki do roku w kwietniu i sierpniu. Na lewym brzegu Dźwiny pozostał z dawnych fortyfikacyi wal ziemny z fosą. Parafia katol. , dekanatu wieliskonewel skiego, 1514 wiernych; 3 kaplice Remnie, Bajewo i Kurkino. W. istniał już w 1395 r. i posiadał obronny zamek drewniany, w tym bowiem roku wraz z hołdowniczem dotąd ks. smoleńskiem przyłączony został przez Witolda do w. ks. litewskiego. Następnie był w zapuszczeniu, jakkolwiek istniała włośc wieliska. Metr. litew. pod r. 1481 wymieniają jako sstę wieliskiegó Chodora. W 1536 r. wwda ruski kn. Iwan Barbaszyn z polecenia cara Iwana IV wzniósł na lewym brzegu Dźwiny, na miejscu starego horodyszcza, zamek z 9 basztami, obwarowany palisadą. Zamek ten spalony w 1562 r. przez hetmana lit. Mikołaja Radziwiłła, odebrany został w 1563 r. przez wojsko ruskie i dopiero w 1580 r, hetman Zamoyski, wysłany przez Stefana Batorego, idącego na Wielkie Łuki, po krótkiem oblężeniu zmusił W. do poddania się. Na mocy rozejmu z 1582 r. mto pozostało przy Rzpltej. W 1585 r. d. 20 marca Batory ustanowił tu sstwo, nadał miastu herb, przedstawiający w polu błękitnem obnażony miecz, w górze zaś krzyż złoty, oraz udzielił mieszkańcom różne prawa i przywileje. Za Jana Kazimierza W. został w 1654 r. spalony i zajęty przez wojska Aleksego Michajłowicza, na mocy traktatu andruszowskiego 1667 r. przyznany Moskwie i dopiero w 1678 r. przywrócony Rzpltej. W 1772 r. przyłączony do Rossyi, został mtem powiat. prowincyi połockiej, od 1802 r. mto pow. gub. witebskiej. Pożar d. 21 października 1861 r. zniszczył znaczną część mta. Wieliskie sstwo niegrodowe obejmowało mto Wieliż z nader obszernemi przyległościami. Pierwszym sstą był Stanisław Pac 1582, 1588. Po nim trzymał je Mikołaj Sapieha 15917; 1599 r. . Następnie Wieliszcze Wieliszew Wieliski Wieliszków Wieliski powiat Wieliż Wieliszczany posiadali je Stanislaw Bekiesz, Gąsiewscy, Korwinowie, Konopaccy, wreszcie Adam ks. Czartoryski, gen. ziem podolskich, z opłatą 21508 złp. kwarty a 12140 złp. hyberny. Wieliski powiat, położony we wschodniej części gubernii, graniczy od pln. z gub. pskowska, od wsch. i pld. z gub. smoleńską; , od zach. z pow. witebskim i newelskim i podług obliczeń Strjelbickiego zajmuje 80, 15 mil al. 3927, 4 w. kw. , w tem 3900 w. kw. al. 406250 dzies. gruntu stałego i 27, 4 w. kw. znaczniejszych wód wewnętrznych. Bo pow. wieliskiego przechodzą pasma wyniosłości z sąsiednich gubernii pskowskiej i smoleńskiej. Znaczniejsze wyniosłości znajdują się w płn. części powiatu, na pograniczu gub, pskowskiej, przy wsi Bodiahino, na płd. zach. od niej przy wsiach Prudok, Roztoki i Kożeki oraz po lewym brzegu Dźwiny pod wsią Suszerszyzna i mku Ilino. Również znaczne wyniosłości znajdują się w płd. wsch. części powiatu. Pomiędzy temi wyniosłościami na wybrzeżach rz. Sartei i Krzywki rozciągają się doliny łączne, a pomiędzy wyniosłościami wsi Taraskowa, Barsuki, Szczecina, Zalubicka i Czepli znajduje się rozległa dolina, pokryta kilku jeziorami. Gleba przeważnie piaszczystoglinia sta, zawalona głazami narzutowemi. Główną rzeką powiatu jest Dźwina, przerzynająca jego powierzchnię w kierunku z płn. wsch. na płd. zach. ; brzegi jej wznoszą, się od 20 do 30 stóp. Dźwina jest żeglowną od ujścia do niej Meży. Żeglugę utrudniają rafy kamienne w rzece poniżej wsi Kresty i naprzeciw wsi Horemeki, oraz porohy o 1 2 w. poniżej wsi Kresty. Z dopływów Dźwiny najważniejsza Meża, należąca do powiatu na przestrzeni 28 w. i na całej tej przestrzeni spławna. Pozostałe rzki są. nieznaczne i należą do systematu Dźwiny i Łowaci. Jeziora nie wielkie; najważniejsze Uświaty i Usmynia na płn. od Wieliża. Obejmują one w ogóle 27, 4 w. kw. i pod tym względem pow. wieliski zajmuje ostatnie miejsce pomiędzy powiatami gubernii. Błota zalegają w rozmaitych częściach powiatu i zajmują w ogółe 94 w. kw. Najważniejsze, t. zw. Lipowy Moch, zajmuje około 44 w. kw. Lasy mają 194712 dzies. , t. j. 47, 6 ogólnej przestrzeni i pod tym względem powiat ustępuje tylko pow. lucyńskiemu 56, 7 i połockiemu 48, 5. Z ogólnej przestrzeni lasów 16152 dzies. należy do skarbu, 386 do cerkwi a 178174 dzies. do właścicieli prywatnych. Włościanie nieposiadają wcale lasów. W drzewostanie przeważa jodła. W 1885 r. było w powiecie bez mta 64136 mk. 31659 męż. , 32477 kob. , w tej liczbie 110 szlachty dziedz. , 43 osobistej, 292 stanu duchow. , 26 obywateli honorowych, 93 kupców, 4482 mieszczan, 4824 b. włośc skarbowych, 49894 włościan uwłaszczonych, 4189 stanu wojskowego, 89 cudzoziemców, . 94 innych stanów. Pod względem wyznań było 60662 prawosł. , 329 katol, 167 rozkolników, 439 protest. , 2533 żydów, 6 mahomet. W t. r. zawarto 542 małżeństw, urodziło się 3501 dzieci 44 nieślubnych, zmarło 2501 osób, przyrost zatem ludności wynosił 1000 dusz. Podług wydanego przez centralny komitet statystyczny wykazu gmin w 1890 r. było w powiecie 930 miejscowości, mających 9485 chat włośc. obok 583 dm. należących do innych stanów, 62309 mk. włościan 30799 męż. , 31510 kob. uwłaszczonych na 118203 dzies. Pamiat. kn. witeb. gub. za 1889 r. podaje w powiecie 1097 miejscowości, w tem dwa miasteczka Ilino i Uświaty. Pod względem etnograficznym masę ludności stanowią. Białorussy, inne plemiona stanowią nieznaczną przymieszkę. I tak podług danych komitetu statystycznego gubernialnego w 1870 r. było w powiecie 362 Wielkorusów z tego 182 w mieście, 195 Polaków, 16 Łotyszów, żydzi tylko stanowią dość znaczny pomiędzy ludnością, liczba ich bowiem w powiecie wynosi 9331 dusz, z tego 7004 w Wieliżu 42, 5 ogólnej ludności, 1333 w miasteczkach 42, 2 i 994 na wsiach l, 9. Pod względem własności ziemskiej w powiecie jest 108 właścicieli większej posiadłości 54 Polaków. Pod względem administracyjnym powiat dzieli się na 4 okręgi policyjne stany, z rezydencyą w Chuchowie, KrasnymStawie, Wieliżu i Uświatach, oraz 13 gmin Baranów, Budnica, Cerkowiszcze, Czepia, Ilino, Kozakowo, Krest, Makłok al. Makłaków, Serteja, Uzkie, Usmyń, Uświat, Wiaźmiony. Pod względem sądowym powiat stanowi okr. wieliski, dzielący się na trzy rewiry 1 i 2gi w Wieliżu, 3ci we wsi Wierzchowie. Pod względem cerkiewnym powiat dzieli się na trzy dekanaty błagoczynia, z których pierwszy wieliski obejmuje 4 parafie miejskie oraz par. w Bobołucku, Czeplach Czepelach, Horodyszczu, Płoskiem, Sertei, Siergiejach i Zagoskinie; do drugiego uświackiego należą parafie Bielawin, Budnica, Cerkowiszcze, Horodziec, Maków, Uświaty, Uzkie i Zapole i wreszcie do trzeciego usmyńskiego zaliczają się parafie Ahryzków, Baranów, Głazomycza, Ilino, Krest, Lasockin, Makłaków, Prychaby, Puchniowo, Usmyń, Wieliszczany. W całym powiecie jest tylko jedna parafia katolicka w Wieliżu, z trzema kaplicami. Dekanat katolicki wielisko newelski rozciąga się na dwa powiaty, liczy 2873 wiernych i ma dwie parafie W. i Newel. Pod względem oświaty, oprócz szkół w Wieliżu, w powiecie znajduje się 14 szkół ludowych 13 męzkich gminnych i żeńska w Uświatach, do których uczęszczało w 1888 r. 626 uczniów, oraz 15 szkółek cerkiewnych, z 208 uczniami. Mieszkańcy zajmują się rolnictwem sieją głównie żyto i owies, płody którego nie wystarczają zwykle na miejscowe potrzeby, uprawą, lnu zbywanego w Rydze, hodowlą bydła, przemysłem le Wieliż Wieliżówka śnym oraz zarobkiem przy żegludze na Dźwinie i Meży i pracąna przystaniach. Przemysł fa bryczny słabo rozwinięty, reprezentowany był w 1885 r. przez 65 zakłady przemysłowe, za trudniające 133 robotników i produkujące za 61034 rs. , mianowicie 14 garbarni z produkcyą, 12703 rs. , 2 fabryki kożuchów, 1 drożdży, 5 gorzelni z produkcyą na 20820 rs. , 6 krupiarni 1500 rs. , 27 młynów 3290 rs. , 9 ce gielni 3161 rs. i huta szklanna 18750 rs. . Pod względem komunikacyjnym powiat pozba wiony jest dróg żelaznych, trakty zaś bite roz chodzą z Wieliża przez Wierzchowie, Suraż do Witebska, przez Wańkowszczyznę do Porzecza i dalej do Smoleńska oraz do miasteczek Uświaty i Ilino. Marszalkami szlachty powiatu wieliskiego byli 1783 1855 r. Kossow, Mohuczy, Wołkow, Bykowski, Bułyczew, Aleksjanow, Gereń. J. Krz. Wieliżka, rzeczka, w pow. wieliskim, lewy dopływ Dźwiny. Bierze początek pomiędzy wsiami W. i M. Szczetkina, płynie początkowo ku północy, poczem wykręca na zachód i ubiegłszy 10 w. ma ujście w pln. części mta Wieliża. Wieliżówka, wś, w pow. lepelskim, z kaplicą katol. parafii Zaskórki. Wieljanów, ob. Wielanów. Wielka. , nazwy złożone, zaczynające się od tego przymiotnika, rozmieszczone są przeważnie na podstawie brzmienia drugiego wyrazu. Wielka, bialoros. Wialikaja, rzeczka, w pow. borysowskim, lewy dopływ Berezyny, przybie ra potem nazwę Smolanki ob. . A. Jel. Wielka, Wielikaja, przez W. Pola w Hydrografii Muldową zwana, rzeka, w gub. pskowskiej i po części w witebskiej, dopływ jeziora Pskowskiego Czudzkiego. Bierze początek na wyżynie Wiazowskiej, z jeziora M. Wiaź, na pograniczu pow. wielkołuckiego i opoczeńskiego, przepływa przez szereg jezior, jak W. Wiąź, Chodnie, M. i W. Ostre, Careszczo, Chwaleniec, Jazno, Wieriato, Czarne, Podco, Byste i in. Początkowo płynie w kierunku płd. zach. , w pow. siebieskim wykręca się ku płn. zach. a następnie ku pln. , przerzyna w tym kierunku powiaty opoczeński, ostrowski i pskowski, i ubiegłszy około 350 w. z czego 58 przypada na gub. witebską, poniżej mta Pskowa wpada w południowe zakończenie jeziora Pskowskiego, tworząc u ujścia deltę, złożoną z 50 skalistych ostrowów, pomiędzy któremi przepływają liczne ramiona rzeki, z których główne nosi nazwę Worona. W górnym biegu w gub. pskowskiej ma brzegi wyniosłe i urwiste, bieg miejscami bardzo bystry; w gub. witebskiej płynie w części przez miejscowość falistą i ma brzegi, zwłaszcza lewy, wyniosłe. Od granicy pow. opoczeńskiego płynie przez równinę. Na wybrzeżach rzeki występuje glina, piasek a niekiedy wapień. Dno ma gliniastozwirowate, miejscami kamieniste. W niektórych miejscach w korycie rzeki występuje wapień i tworzy porogi, utrudniające żeglugę, jak poniżej i powyżej Ostrowa, pod pokostem Kołbżeckim w pow. pskowskim, pod wsią Tuchowika i poh. Wybockim. Szerokość rzeki pod Opoczką wynosi 55 saż. , Ostrowem 65 saż. , Pskowem 95 saż. , u ujścia przeszło 1 w. Głęboka pod Opoczką i Ostrowem od 1 1 2 do 7 st. , pod Pskowem i niżej 25 do 35 st. Rozlewa na wielkie przestrzenie; brody rzadkie. Poniżej Opoczki na rzece są 4 mosty, z tych jeden murowany pod linią dr. żeL warsz. petersb. Żeglowna właściwie tylko od Pskowa; spławiają po niej drzewo z gub. witebskiej. Z dopływów jej ważniejsze, od prawego brzegu Alula, Czernica, Kudka, Weresówka, Szest, Sorot, Plenna, Szczeniec, Mnoga, Czerecha i Pskowa; od lewego Issa, Sinia, Utroja, Kuchwa, Wiada, Kudep, Łochnianka i Kamionka. Ważna dla Inflant polskich, łączą się z nią bowiem rzeczki inflanckie i po nich odpływa drzewo do Petersburga i Kronsztatu. Wielka, rzka, w gub. kijowskiej, dopływ rz. Irpeń z prawej strony. Wielka, mogiła na gruntach wsi Sawarka, w pow. wasylkowskim. Wielka, Welyka, szczyt karpacki 1484 mt. , w grzbiecie ciągnącym się na granicy Galicyi, pod 48 24 płn. sz a 48 37 wsch. dług. Wielka, węg. Felka, miasteczko, w hr. spiskiem, pow. tatrzańskim, nad pot. Wielką, lew. dopł. Popradu. Leży śród żyznej doliny Popradu i przylega do miasta Popradu. Jest ona jedną z dawniejszych osad ziemi spiskiej. Istniała już w pierwszej połowie XIII w. ; w r. 1298 pleban tutejszy wymieniony jest między członkami bractwa spiskiego, założonego w r. 1248 ob. Janota E. , Zapiski o zaludn. dolin Dunajca, Popradu na Spiżu, w Roczn tow. Nauk. Krak. , 1864. W. należało do tych miejscowości, które cesarz Zygmunt dał w zastaw królowi Władysławowi Jagielle za wypożyczoną w r. 1412 sumę pieniężną. W r. 1890 było 1193 mk. , 307 Słowaków, 777 Niemców i 68 Węgrów, a pod względem religii 329 rz. kat. , 7 gr. kat. , 777 wyzn. augsb. , 22 wyzn. helweckiego i 58 izrael. Miasto miało 198 dm. i 3892 mr. obszaru. Po wybudowaniu kolei koszyckobogumińskiej W. stała się miejscem licznie odwiedzanem w porze letniej, punktem zbornym dla turystów zwiedzających okolice tatrzańskie. Ztąd powstały tu hotele i zakłady dla gości letnich. Najwcześniejszym i najwięcej znanym jest hotel i park Busza, nad Popradem, po za miastem. Powstał za staraniem Dawida Husza w r. 1867. Po przeprowadzeniu kolei koszyckobogumińskiej w r. 1871 zakład został rozszerzony w r. 1883 tak, że obecnie składa się z 6 domów i 130 pokoi gościnnych. Domy stoją w pięknie utrzymanym. parku. Również urządzono tu zakład hydropatyczny. W pobliżu parku Husza znajduje się Muzeum Karpackie, otwarte w r. 1887. Muzeum to Wieliżka Wieliżka Wieljanów Wielka Wielka Dolina Wielka Dąbrówka Wielka Dąbrowa Wielka Chrząstawa Wielka Chochula Wielka Wielka Będoszka mieści okazy przyrodnicze i zbiór starożytności, jak monet, obrazów a wreszcie i bibliotekę. Do przyjęcia gości sluży i dom dla turystów Touristenheim j wzniesiony w niewielkiem odda leniu od stacyi kolei źel. zwanej PopradFelka. W. posiada kościół paraf. rz. kat. , kościół paraf. prot. , urząd poczt. i kasę oszczędności poczt. , aptekę i lekarzy. Sąd powiat. w Spiskiej Sobo cie, urząd podatk. w Kezmarku. Miasto styka się od pld. z drugiem miastem Popradem, ztąd stacya kolei koszyckobogumińskiej nosi nazwę złożoną PopradFelka. Zapewne, tak jak i Po prad, miasto powstało w XIII w. W akcie za stawu ziemi spiskiej Polsce, w r. 1412 sporzą dzonym wymieniono W. w liczbie miast tej czę ści Spiżu. Wedlag lustracyi ststwa spiskiego z r. 1765 W. płaciła 7539 zł. 28 gr. , podczas gdy Poprad dawał 6079 zł. 11 gr. Por. Poprad. W. H. Wielka Będoszka, szczyt górski 1142 mt. w Karpatach zachodnich, w Beskidzie żywieckim, na obszarze gm. Rycerka, w pow. żywieckim. Ob. Rycerka. Wielka Budyowska, góra 1684 mt. , w granicznym grzbiecie pomiędzy Galicyą a Węgrami, na obszarze gm. Żabie, w pow. kossowskim. Stoki jej silnie rozwinięte i lesiste, grzbiet nagi, sięga do pot. Dobrynia w Galicyi, a na Węgrzech do Budyesko. Leży pod 47 52 1 2 płn. szer. a 42 20 wsch. dług. Mapa wojsk. , 14, XXXI. Wielka Butywla, potok górski, w pow. stryjskim, powstaje w puszczy lesistej, na ob szarze Korostowa, w płd. zach. jego stronie, z pod góry Krzemieniec 122 mt. . Cała okolica najeżona ostremi garbami, zalesionemi drzewami szpilkowemi i buczyną, gdzieniegdzie i jawora mi. Niższe stoki, otwarte ku płd. , porasta lesz czyna. Dolinę W. B. otaczają wyniosłe grzbie ty, a mianowicie z praw. brzegu grzbiet Sekul, ze szczytem na południu 1014 mt. , dalej na płn. szczyt wzn. 1048 mt. Stoki jego ku W. B. spadają dosyć stromo. Po lew. brzegu wznosi się grzbiet Czarnohora 1195 mt. pomiędzy Wielką Butywlą a Małą Butywlą. Po za Małą Butywlą wznosi się Korczanką, z trzema Paraszkami, z których środkowa wzn. 1271 mt. Wielka Butywla w górnym biegu przedziera się na poprzek przez góry, dla tego tworzy wiry, wodospady, a w dolnym biegu odsypuje graby kamieniec, poczem z lew. brz. wpada do Orawy, lew. dopł. Opora. Z praw. brzegu płyną do W. B. krótkie potoczki, gdyż Sekul ku tej stronie nie ma rozwiniętych stoków. Za to z praw. brz. z Korczanki płyną Zagierny potok, który w dolnym biegu nazywa się Małą Butywlą, ta zaś przyjmuje pot. Krasna, poniżej do W. B. uchodzi Wyżny Wancz i Chemczyn. Długość W. B. wynosi około 12 klm. Mapa woj. , 9, XXIX. St. M. Wielka Chochula al. Kochula Wielka, szczyt w Tatrach Niźnich, w dziale Proszywa ob. . Wielka Chrząstawa, pow. wrocławski, ob. Klarenkranst Wielka Dąbrowa, lesisty obszar w płn. strome Podbereża, w pow. dolińskim, po praw. brz. Świcy, a lew. Luszczawy, dopł. praw. Świcy. Wznies. obszaru na pld. 374 mt. , na płn. 359 mt. Wojs. mapa, 9, XXX. Wielka Dąbrówka, wś i fol. nad rzką Świnną, pow. łódzki, gm. Dzierżążnia, paraf. Zgierz, ma 39 dm. , 568 mk. , 819 mr. wlośc. Co do folw. ob. Dąbrówka 16. Wielka Dębina, obszar lesisty, pagórkowa ty, w pow. podhajeckim, we wsch. części nale żący do Uhrynowa, w zach. do wsi Łysa. Grzbie ty położyste, stoki łagodne. Na pln. obszarze góra Baba 381 mt. , od niej na płd. wsch. 403 mt. Na pln. wysuwa się z tego obszaru Kamien na Góra. Wody odpływają do Złotej Lipy i jej lew. dopływu Jabłonówki Mapa szt. woj. , 8, XXXII i 9, XXXII. St. M. Wielka Dolina, obszar nisko położony, lasem porosły 211 mt. , w płd. stronie Sielca, w pow. sokalskim. Jest częścią rozległej kotliny nadbużańskiej, przypiera do granicy pow. kamioneckiego Mapa woj. , 4, XXX. Wielka Dyźewa, rzka, w gub. kijowskiej, lewy dopływ Rosi. Łączy Roś z Olszanką, dopływem Dniepru. Wielka Góra 1. grzbiet lesisty 464 mt. na granicy wsi Wydrne i Izdebek, w pow. brzo zowskim Mapa woj. , 7, XXVI. 2. W. G. , szczyt we wsi Jaworzna, w pow. limanowskim 754 mt. , pod 38 11 wsch. dług. a 49 42 1 2 pln. szer. Grzbiet plaski. Wody odpływają na pld. do pot. Smolinka, na wschód do pot. Bo bowskiego Mapa woj. , 7, XXIII. 3. W. G. , 805 mt. , w Kowańcu, pow. nowotarskim, w grzbiecie po lew. brzegu pot. Kowańca, pod 37 44 wsch. dług. a 49 30 pln. szer. Mapa woj. , 7, XXII. 4. W. G. , wyniosłość położysta, bezleśna 224 mt. , w Karalówce, pow. brodzkie go Mapa wojs. , 4, XXXII. 5. W, G. , grzbiet bezleśny na pld. obszarze Horocholiny, w pow. bohorodczańskim, pomiędzy górnymi dopływami pot. Horocholiny Mapa wojs. , 11, XXXI. 6. W. G. , szczyt 734 mt. , we wsi Huta Polań ska, w pow. sanockim, pod 39 13 1 2 wsch. dług. a 49 26, 9 pln. szer. , na grzbiecie pasem ka, które przechodzi dalej na Węgry i stanowi jakby klin pomiędzy potokami Wilszną a Bara nie Mapa wojs. , 8, XXV. St. M. Wielka Góra 796 mt. we wsi Kamionka, w hr. spiskiem ob. t. III, 796. Wielka Góra, ostrów, na obszarze gm. Rusek, w pow. starogardzkim. WielkaHać, wś, pow. piński, o 59 w. od Pińska, w gm. ŚwiętaWola ob. Hać. W w. Wielka Góra Wielka Dyźewa Wielka Kępa Wielka Hłusza Wielka Holica Wielka Jalicza Wielka Jaworzynka Wielka Kamienówka Wielka Wielka Kiczera Wielka Kopa Wielka Krasna Wielka Krzyźna Wielka Kurwia Wielka Łąka Wielkałąka Wielka Halina XVI leżała w tak zwanej Wiadzkiej wołosti, w wójtowstwie kleckiem. A. Jel. Wielka Hala, szczyt 1640 mt. w Niźnich Tatrach ob. t. XII, 259. Wielka Halina, góra, śród lesistych wielkich obszarów 221 mt. , nad dolina pot. Białej, na obszarze Szyszaków ob. Butyny, w pow. żółkiewskim Mapa sz. g. 5, XXX. Wielka Hłusza, mko, pow. kowelski, gm. W. H. , okr. pol. kamieńskokoszyrski, o 24 w. od Kamienia Koszyrskiego. Gmina, położona w płn. wsch. części powiatu, graniczy od pld. z gm. KamieńKoszyrski, od zach. z gm. Chocieszów, od płn. z gm. Lelików, od płn. wsch z gub. grodzieńską; , od wschodu z gub. mińską, obejmuje 19 miejscowości, mających 1008 dm. wlośc. obok 284 należących do innych stanów, 7855 mk. włościan, uwłaszczonych na 21242 dzies. Wielka Holica, obszar lesisty pagórkowaty, o płaskich grzbietach w środku, wzn. do 379 mt. , część jego wschodnia należy do Zawałowa, zach. do Hnilcza, w pow. podhajeckim Mapa wojs. , 9, XXXII. Wielka Jalicza, szczyt 776 mt. w Beskidzie wschodnim, pod 48 47 1 2 szer. płn. i 40 34 wsch. dług. , śród lesistego grzbietu zbiegającego do pot. Zdenjanki na Węgrzech, blisko granicy Galicyi Mapa wojs. , 10, XXVIII. Wielka Jaworzynka, szczyt 1002 mt. , lasem pokryty, na granicy Wierzchomli i Szczawnika, w pow. nowosądeckim. Wielka Kamienówka, góra 1087 mt. , we wsi Zielonej, w pow. nadworniańskim, pomiędzy pot. Czernik a Zielenicą, okryta lasami. Leży pod 42 1 3 4 wsch. dług. a 48 30 1 2 płn. szer. Mapa wojs. , 11, XXXI. Wielka Kępa, pow. średzki, ob. Czarnotki. Wielka Kępa, niem. Wielkikaempe, wyb. do Brzozy, pow. toruński; 2 dm. , 20 mk. Wielka Kiczera 1. góra 921 mt. , koło AL Hielegpatak na Węgrzech, stoki jej spadają do pot. Studeni Mapa wojs. , 11, XXIX. 2. W. , góra 1226 mt. na Węgrzech, nad pot. Apszyńcem, w pobliżu źródeł Czarnej Cisy Mapa wojs. , 12, XXX. WielkaKołpienica, wś, pow. nowogródzki, w 3 okr. pol. NowaMysz, gm. Stwołowicze, o 52 w. od Nowogródka ob. Kołpienica, A. Jel. Wielka Kopa, szczyt tatrzański, ob. Koprowa Wielka, Wielka Krasna, szczyt w hr. spiskiem, ob. Lewocza t. V, 189. Wielka Krzyźna, szczyt, ob. Fatra II, 375. Wielka Kurwia, niem. Gross Curvien, wś i nadleśnictwo nad jez. Niskie, pow. jańsborski, st. Turośl Turoscheln. WielkaLipa, wś, pow. nowogródzki, w 5 okr. pol. i gm. Snów, o 67 w. od Nowogródka, Miejscowość bezleśna, grunta urodzajne. Nie gdyś Rdułtowskich, ob. Lipa. A. Jel. Wielka Łąka 1. os. , pow. słupecki, gm. i par. Szymanowice. 2. W. Ł. al. Bardel, os. , pow. sandomierski, gm. i par. Koprzywnica. W 1827 r 1 dm. , 7 mk. Wielkałąka al. Wielka Łąka, niem. Wielkalonka, folw. do Turzna, plebanka i kol. , pow. wąbrzeski, st. p. Kowalewo, kościół par. katol. w miejscu; 1167 ha 867 roli orn. , 37 łąk, 175 lasu; 1885 r. 28 dm. , 68 dym. , 386 mk. , 354 katol. , 32 ew. ; na folw. Józafat przypada 57 mk. i 3 dm. Wś posiada szkolę katol 2klas. Kościół paraf. , p. w. św. Katarzyny i Małgorzaty, patronatu prywatnego; na nowo pobudowany został między r. 1861 a 1863 konsekrowany. Przy nim bractwo różańcowe od r. 1885 i trzeźwości od r. 1856. W skład par. wchodzą. Wielkałąka, Brówno, Rychnowo, Rychnowskie wyb. , Olesiek, Elzanowo, Maryanki, Bielskie Budy, Bielskie Krodunkj, Józafat, Muehlenthalt, Pruska Łąka i Juda. Parafia dek. chełmżyńskiego liczyła 1867 r. 1188 dusz, zaś 1892 r. 1412 dusz. Za czasów krzyżackich należała W. do komturstwa kowalewskiego; w tym czasie wspominane p. n. GrossLanke, Langka 1446 i Lenkau. Rejestry krzyżackie z r. 1415 zapisują; tu 34 włók, z tych 31 osiadłych; od każdej z nich płacono 19 skojców; karczmarz dostarczał 2 funty szafranu ob. Gesch, der Stadt u. des Kr. Kulm v. Schulz, n, str. 113. Kościół katol. istniał już r. 1445 ob. Urkb. d. Bisb. Culm, str. 464. Wizyta Strzesza z r. 1667 72 opiewa, że był tu kościół z kamieni zbudowany, o 3 ołtarzach; dwa przywileje krzyżackie zaginęły. Bo prob. należały 4 włóki. Jakub Sąchocki był proboszczem od r. 1670, przed nim Adam Koluszkowski, dawniej Piliński. W skład par. wchodziły Wielgołąka, gdzie przed wojną szwedzką było włościan 24, później 8; w czasie wizytacyi nie było żadnego; dalej Elzanowo, Borowno, Rychnowo, Pruska Łąka i młyńskie osady Skrobacz, Juda, Kruska, Strus, desolata Pasternia, Kinost, Szerokostaw. Każdy młynarz miał dawać prob. po kor. żyta, a nauczycielowi po pól korca. Jako filie należały do W. kościoły w Rychnowie i Gronowie; dusz było w parafii przeszło 400. Tenutaryuszem W. był Pstrokoński, podkomorzy brzeskokujawski ob. str. 39 44. Przez pewien czas kościół zostawał w ręku inowierców, którym go odebrał bisk. Piotr Tylicki, oddając zarząd proboszczowi Feliksowi Borek r. 1597. R. 1706 wykazuje wizyta Potockiego 684 dusz. W topogr. Goldbecka z r. 1789 zapisana jest W. Ł. jako dobra szl. i folw. o 29 dymach. Obecny piękny kościół, w którym sa groby familijne rodziny Działowskich, pobudował Ksawery Działowski z siostrami swemi. Dzisiaj spoczywają tam już trzy pokolenia PrawdzicówDziałow skich, najstarszej może rodziny z Prus zachod Wielka Hala Wielka rzeka Wielka Ruda Wielka Rola Wielka Puszcza Wielka Polska Wielka Pawłówka Wielka Olszanica Wielka Obryna Wielka Niwa Wielka Mogiła Wielka-Łotwa Wielka Łuka Wielka nich, po której majątki przeszły na Gajew skich. Kś. Fr. WielkaŁotwa, wś, pow. słuckim, ob. Łotwa. Należy do 1 okr. poL kleckiego, par. praw. Lachowicze, o 38 w. od Słucka. A. Jel. WielkaŁuha, białorus. Wialikaja Łuha, okolica, pow. ihumeński, w 4 okr. poL i gm. Pu chowicze, o 29 w. od Ihumenia. A. Jel. Wielka Łuka, szczyt, ob. Hale Wiaterne t. III, 14. Wielka Mogiła, zaginiona wś, w pow. lipowieckim, należała do dobr kamienohorskich. W aktach Tryb. lubelskiego pod d. 22 maja 1607 rozpis między Aleksandrem Piasoczyńskim a ks. Januszem Ostrogskim pozwanym w sprawie wybicia z dóbr Kamenohorskich, mianowicie z. .. Wielkiej Mogiły. .. i in. Jabłonowski, Ukraina, II, 124. WielkaMyssa, wś, pow. oszmiański, ob. Myssa. Wś W. Myssa ma 21 dm. , 254 mk. 132 prawosŁ, 122 katol. . Wielka Niwa, uroczysko, pow. kobryński, w 2 okr. poL, gm. Dywin, należy do dóbr Dywin, Jagminów. Wielka Obryna, wś nad rz. Usza, pow. nowogródzki, w 4 okr. poL mirskim, gm. Jeremicze, o 37 w. od Nowogródka. Za poddaństwa własność Kaszyców. Miejscowość bezleśna, grun ta wyborne, pszenne, laki obfite. A. Jel. Wielka Olszanica al. W. Olszanka, okolica szlachecka u źródeł Wyżnianki, pow. słucki, o 3 mile od Słucka, w 1 okr. poL starobińskim, par. kat. Starczyca. Ob. Olszanica Wielka. A. Jel. Wielka Pawłówka, wś kozacka, w pow. zieńkowskim gub. połtawskiej, 4613 mk. WielkaPolana, uroczysko, pow. słucki, w gm. Hrozów, przy domin. Winków, własność Korbutów. A. Jel. WielkaPolana, szczyt 796 mt. , w Muszynie, na granicy Galicyi i Węgier, pod 49 19 1 2 pln. szer. a 38 33 wsch. dług. Stanowi ona gniazdo, z którego rozwidla się grzbiet na północ, a jedna odnogą dochodzi na południe do Magóry Mapa szt. wojs. , 8, XXIV. Wielka Polska, uroczysko, w pow. pińskim, wspomniane w dokum. pod 1655 przy siole Ostrów, obecnie w gm. Moroczno, na Zarzeczu pińskiem ob. Pisc. kn. , 195 196. A. Jel. Wielka Polska, ob. Wielkopolska. Wielka Puszcza, potok, prawy dopływ Soły; wypływa na płd. wsch. obszarze Porąbki, na dziale Roczynki z pod grzbietu stanowiącego granicznik pomiędzy pow. bialskim i żywieckim. Źródliska potoku wzn. 755 mt. Dolina jego zrazu jest ciasnym zworem pomiędzy Wysokim Lasem z lew. brzegu 771 mt. , a górą Cygańską 745 mt. z praw. brzegu. Dopływy z lew. brzegu spływają do niego z pod W. Czysownika 853 mt. , z obszaru Gronikówki, dalej z pod Kiczery 831 mt. , Kubnika 568 mt. , z praw. zaś brzegu z obszaru Puszczy i z pod grzbietu wznoszącego się prawie równolegle z doliną W. Puszczy, a na którym wzniosły się Złota góra 759 mt. . Bukowski groń 729 mt. , Palenica 782. Zwora roztwiera się w dolinę, opadają cą od 755 mt. do 465 mt. , a przy ujściu 308 mt. Dorzecze potoku górzyste i lesiste, dostar cza mu obficie wody. Długośó 8 klm. Mapa wojs. , 6, XX. St. M, WielkaRąjówka, wś, pow. słucki, o 60 w. od Słucka, w gm. Pociejki ob. Rajówka. A. Jel. Wielka Rola 1. niem. Wielkarolla, wyb. do Łężyc, pow. wejherowski, 5 dm. , 35 mk. 2. W. R. , wyb. , pow. wejherowski, st. p. M. Kaczki. Wielka Ruda al. Domacha, rzeczka, w pow. lityńskim, ob, Domacha i Ruda 4. . Wielka Ruda 1. zaginiona wś, w pow. lipowieckim, należała do dóbr kamienohorskich. W aktach Tryb. lubelskiego pod d. 22 maja 1607 r. znajduje się rozpis między Aleksandrem Piasoczyńskim powodem a ks. Januszem Ostrogskim pozwanym w sprawie wybicia z dóbr kamienohorskich, mianowicie z. .. . Wielkiej Rudy i in. Jabłonowski, Ukraina, II, 124. 2. W, R. , pow. berdyczowski, ob. Samhorodek t. X, 248. Wielka rzeka al. Kleczówka, potok, prawy dopływ Skawy, wypływa w Bugaju, w pow. wadowickim, płynie w kierunku płn. zach. granicą Bugaju a Stryszowa, przez Barwałd Górny, dalej granica Barwałdu Średniego i Górnego, dalej przez Barwałd Bredni i Dolny, Kleczę Górną i Dolną, gdzie przybiera nazwę Kleczówki; na granicy Kleczy Dolnej a Rokowa łączy się z pot. Wysoką i na obszarze Rokowa uchodzi do Skawy. Długośó 14 klm. Powstaje ona u stóp góry Kahraryjskiej, wśród lesistych wzgórzy, zbierając wody z praw. brz. z obszaru Żdżarek 527 mt. , Puszczy 434 mt. , ze Stanisławia przyjmuje Czarny potok; z Barwałdu Średn. Łastawkę, liczne też potoczki płyną z pod góry Kleczy 370 mt. ; z lew. brzegu płynie do W. rzeki największy dopływ ze Stryszowa z pod Owczarni 410 mt. Mapa wojs. , 6, XXI. Ob. Kleczówka. Wielka Słoboda, wś poradziwiłłowska, pó źniej ks. Witgenstejna, pow. nowogródzki, gm. Jeremicze, paraf. praw. Berezowce, o 7 w, od Berezowców, Turca i Jeremicz, ma 95 osad, 939 mk. 455 męż. . Ziemi pod sadybami przeszło 53 dzies. , ziemi ornej około 454 dzies. , łąk około 247 dzies. Lud rolniczy. W r. 1890 założona tu szkółka cerkiewna paraf. kosztem włościan, w której uczyło się 108 dzieci. A. Jel. Wielka Słoboda, sieliszcze nad Rosią, ob. Borszczahówka I, 315 i Rokitna IX, 704. Wraz z gruntami Wołodareckiemi, uroczyszczem Horodyszczem i sieliszczem Rozwołożem, przywilejem królewskim nadane Januszowi Zahorowskiemu, który 8 czerwca 1594 r. sprzedaje te dobra Januszowi Zbarazkiemu, wdzie bracław. Z zapiski sądowej z d. 11 lipca 1596 r. okazuje Wielka Słoboda Wielka Słoboda się, że dziedziczka sieliszcza W. Słoboda i in. była Anna Martynowna Trembicka. Stryj i opiekun jej Stanisław sprzedaje te dobra ks. Januszowi Zbarazkiemu, wdzie bracł. , za sumę 3000 złp. na spłacenie długów i oswobodzenie innych dóbr obrócona. D. 13 czerwca 1609 r. nastąpił dekret kompromisarski między ks. Zbarazkimi a ks. Ostrogskim, mocą, którego pierwszym przyznano dobra Barszczówkę czyli raczej Wielka Słobodę i in. Jabłonowski, Ukraina, II, 392, 401, 552. Wielka Słoboda, ob. Smorodinnoje. WielkaStarzyna, uroczysko, pow. bobruj ski, w gm. Bacewicze, 18 włók, należy do domin. Bacewicze, Niezabitowskich. A. Jel. Wielka Tłokinia, kol. nad rzka b. n. , pow. kaliski, gm. Opatówek, par. Tłokinia, odl. od Kalisza 7 w. , ma 97 dm. , 662 mk. Powstała na obszarze wsi Tłokinia ob. . WielkaTrościenica, wś, pow. borysowski, o 10 w. od Borysowa ob. Trościenica. WielkaUsa, pow. ihumeński, ob. Usa. Wielka Wapienica, szczyt 1692 mt. w Tatrach niźnich ob. t. XII, 258. Wielka Wieś 1. w XVI w. Wielga Wieś, wś i folw. , pow. łęczycki, gm. Piaskowice, par. Parzęczew, odl. 9 w. od Łęczycy. Wś ma 8 dm. , 98 mk. ; folw. 7 dm. , 102 mk. W r. 1827 było 21 dm. , 177 mk. W r. 1882 folw. W. , oddzieony r. 1877 od dóbr Parzęczew, rozl. mr. 482 gr. orn. i ogr. mr. 325, łąk mr. 80, pastw. mr. 46, nieuż. mr. 31; bud. mur. 9, drew. 12; płodozm. 7pol. ; pokłady torfu. Wś ma 21 os. , 45 mr. Na początku XVI w. stała pustka. Było tu 12 łan. km. , które dawały dziesięcinę kanonii łęczyckiej, a plebanowi w Parzęczewie na kolędę po 2 kor. żyta i 2 kor. owsa z łanu. Dwa folwarki dawały plebanowi, z czego połowę brał wikary i kościelny Łaski, L. B. , II, 358. Według reg. pob. pow. łęczyckiego z r. 1576, w par. Parzęczew, Wężykowa i Obidowski mieli tu 8 łan. Pawiński, Wielkop. , II, 68. 2. W. W. , pow. sieradzki, ob. Wielga Wieś. 3. W. W. , w XVI w. Wielga Wieś lit. A i B, wś i folw. nad rz. Wartą, pow. łaski, gm. Dąbrowa Widawska, par. Burzenin. Wś lit. A, ma 7 dm. , 62 mk. , 20 mr. ; folw. 6 dm. , 73 mk. , 778 mr. ; wś lit. B, ma 12 dm. , 101 mk. , 102 mr. ; folw. 5 dm. , 56 mk. , 660 mr. W 1827 było 27 dm. , 272 mk. Na początku XVI w. pleban w Burzeninie pobierał dziesięcinę z łanów km. i folw. , za Imaną po 2 gr. od łanu km. i prócz tego po groszu od każdego łanu Łaski, L. B. , I, 428. W r. 1496 było tu 9 1 2 łan. km, w r. 1511 było 5 łan. , r. 1518 zaś 8 łan. i 1 2 łana karczm, sołtysiego Pawiński, Wielkop. , II, 169, 178. 4. W. W. , wś i kilka osad, pow. piotrkowski, gm. Uszczyn, par. Piotrków. Leży tuż przy mieście Piotrkowie, nad wielkim stawem zwanym Bugaj i rzeczką Strawą. Znajduje się cegielnia, fabryka narzędzi rolniczych. Część zwana teź Zwierskie al. Starostwo al. Bugaj ma 14 dm. , inne osady 10 dm. , w ogóle 216 mk. Starostwo al. Bugaj al. Pohulanka, folw. , os. młyn. i os. 15 dm. ludność niepodana. Obecnie wskutek rozwoju Piotrkowa i powstawania w tej części nowych fabryk, ludność zapewne bardzo się zwiększyła. Obszar ogólny około 530 mr. Obszar włościański, zaliczany dawniej do dóbr Majków, wynosił w 29 os. 515 mr. W r. 1827 było 25 dm. , 660 mk. Na początku XVI w. był tu dwor królewski i role folwarczne, do niego zdawna należące, z nich pobierał dziesięcinę pleban w Piotrkowie; z łanów km. szła na stół arcybiskupi Łaski, L. B. , II, 223. Według reg. pob. pow. piotrkowskiego z r. 1552 53 Wielgawieś miała osad. 44, łan. 24, łan sołtysi 1; młyn królewski na Bugaju, młyn królewski słodowy, młyn sołtysa piotrkowskiego, młyn klasztoru piotrkowskiego Pawiński, Wielkop. , II, 251. 5. W. W. , wś i folw. , pow. konecki, gm. i par. Niekłań, odl. od Końskich 21 w. , ma 55 dm. , 321 mk. , 14 mr. dwors. , 40 os. 464 mr. włośc. Należy do dóbr Niekłań. W 1827 było 28 dm. , 187 mk. , par. Odrowąż. Nie wymieniona w spisach pobor. z XVI w. , ni w spisie z 1674 r. Powstała zapewne dopiero w XVIII w. 6. W. W. , dawniej Wiela Wieś, wś, pow. iłżecki, gm. Wielka Wieś, par. Wąchock, odl. od Iłży 27 w. , ma 95 dm. , 497 mk. , 864 mr. włośc. i 3 mr. dwors. W 1827 było 41 dm. , 262 mk. Według Długosza Lib. Ben. , III, 405 Gedko, biskup krakowski, nadal tę wś klasztorowi wąchockiemu. Kmiecie odrabiali po 3 dni w tygodniu, dawali po 30 jaj, 4 koguty, 2 sery, obowiązani byli do powaby i sepu po 8 korcy owsa, 4 jęczmienia; 4 zagrodn. płacili po fertonie i odrabiali 2 dni na Wielkanoc i na św. Michał. Wszystkie role dawały dziesięcinę snopową i konopną, wartości 6 grzyw. , klasztorowi, zagrodnicy płacili po 6 gr. za stacyą. Według reg. pob. pow. sandomierskiego z r. 1578 Wieliawiesz miała 21 osad na 5 1 2 łanach, 5 zagr. z rolą, 3 komor. , 2 biednych, 1 rzem. Pawiński, Małop. , 196. W. gm. , ma 5421 mr. obszaru 436 dworskich i 4569 mk. 418 żyd. . Sąd gm. okr. II i st. p. w os. Wąchock. W skład gm. wchodzą osada miejska Wąchock, tudzież osady Bugaj, Kaczka, Marcinków, Mostki, Parszów, P. Górniczy, Plaski, Rataje, StaryStaw, Szkleniec, Węglów, WielkaWieś. 7. W. W. , wś i folw. , pow. olkuski, gm. Cianowice, par. Biały Kościół, odl. 21 w. od Olkusza, ma pokłady wapienia, młyn wodny. W 1827 r. było 42 dm. , 266 mk. W. r. 1876 folw. W. W. i Świńczów rozl. mr. 765 folw. W. Wieś gr. orn. i ogr. mr. 306, łąk mr. 19, pastw. mr. 251, wody mr. 2, zarośli mr. 8, nieuż. mr. 3; bud. mur. 5, drew. 5; folw. Świńczów gr. om. i ogr. mr. 117, lasu mr. 22, zarośli mr. 6, nieuż. mr. 5; bud. mur. 2, drew. 2; wś W. W. os. 41, mr. 582; wś Swawola os, 9, mr. 69; wś Wielka Słoboda Wielka Wapienica Wielka Tłokinia Wielka Wielka Wieś Wielka Wieś Wielka Wieś Świńczów os. 3, mr. 11. Wś ta należała do klasz toru w Dłubni Imbramowice. Wymienia ją. akt z r. 1225, którym ks. Bolesław pozwala posia dłości klasztorne przenieść na prawo niemieckie Kod. dypl. poL, I, 94. Następnie jednak, może drogą zamiany, przeszła znowu na własność królewską. Długosz podaje o tej wsi dwie wiado mości, niezgodne nieco w szczegółach. Opisując dochody kościoła Wszystkich Św. w Krakowie powiada, iż Wyelgawyesz ma 17 łan. km. , kar czmę z rola, zagrodnika i cała z tych ról dziesię cinę pobiera pleban połowy murowanej kościoła W. W. św. Wartość dziesięciny wynosi 15 grzyw. W opisie parafii Smardzewice podaje, źe cała dziesięcina idzie na rzecz prebendy krakowskiej niewymienionej z tytułu. Folwark królewski dawał poprzednio pleban. w Smardzowicach, lecz ówczesny dzierżawca starostwa Słabosz nie chciał oddawać, twierdząc, że powinna należeć do prebendy na zamku ojcowskim L. B. , II, 7, 54. Według reg. pob. pow. proszowskiego z r. 1581 wś należąca do zamku ojcowskiego, miała 13 lan. fan. , S czyn. , 2 zagr. z rolą, 1 kom. bez by dła, 2 rzem. , 1 2 łanu karczm. Pawiński, Małop. , 30. 8. W. W. , wś, pow. miechowski, gm. i par. Książ Wielki, posiada szkołę początkowa. W 1827 r. było 14 dm. , 121 mk. Mylnym jest domysł wydawców Kod. dypl. pol. III, 168, iż występu jący w dok, z r. 1302 Dirsierayus haeres de Vela ves był tej wsi dziedzicem, zwłaszcza, że na akcie tym podpisał się Jan pleban de vella ves. Akty te odnoszą się do Wielowsi dziś pow. tarnobrzeski. W połowie XVI w. wś ta, w par. Książ Wielki, własność Jana Rabsztyńskiego, miała łany km. , zagr. , z których dziesię cinę, wartości 30 grzyw. , dawano plebanowi w Książu Długosz, L. B. , II, 83, 84. Według reg. pob. z r. 1581 Jan Barzy miał 11 łan. km. , 1 kom. z bydl. , 3 kom. bez bydła Pawiński, Małop. . 83, 440. Br. Ch. Wielka Wieś 1. wś nad Szwintełka, pow. święciański, w 2 okr. poL, gm. , okr. wiejski i dobra, Zejfertów, Zabłociszki o 3 w. , o 11 w. od Święcian, 14 dm. , 128 mk. katol. 2. . W. W. , wś włośc. nad jez. Ożanką, pow. święciański, w 3 okr. poL, gm. i okr. wiejski Twerecz, o 3 w. od gminy a 40 w. od Święcian, 27 dm. , 283 mk. katol. , 7 starowier. , 12 żydów w 1365 r. 113 dusz. rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Dzisna. 3. W. W. , wś, pow. wołkowyski, w 1 okr. poL, gm. Podorosk, 124 dzies. ziemi włośc. 4. W, W. , wś, folw. i uroczysko, pow. wołkowyski, w 2 okr. poL, gm. Tołoczmany, o 11 w. od Wołkowyska; wś ma 133 dzies. ziemi włośc; folw. należy do dóbr Świetnica Wielka, Kołłupajłów; uroczysko, 16 dzies. , własność Borejszów. 5. W. W. al. Połońsk, wś, pow. słonimski, w 2 okr. poL, gm. Różana, o 44 1 2 w. od Słonima, 562 dzies. ziemi włośc. 6. W. W. , wś, pow. wiłkomierski, w 5 okr. poL, gm. Onikszty, o 24 w. od Wiłkomierza. 7. W. W. , folw. , tamże, gm. Kurkle, o 24 w. od Wiłkomierza; Biesiekierscy mają tu 40 dzies. 6 nieuż. , Kontrymowiczowie 28 dzies. 2 nieuż. 8. W. W. , ob. Wielkie Sioło. J. Krz. Wielka Wieś, w XV w. Wielga Wyesz, 1591 Wielowieś, wś, w pow. brzeskim, na lew. brzegu Dunajca, przy gościńcu z Zakluczyna do Wojni cza, 3, 7 klm. na płd. od Wojnicza, w równinie wzn. 206 mt. npm. , liczy wraz z obszarem więk. pos. Jana hr. Stadnickiego 103 dm. , 618 mk. , 586 rzym. kat. i 25 izrael. Parafia w Wojni czu. Grunta ma urodzajne, napływowe, w stro nie płd. niewielki las zwany Zamkiem. Do te go miejsca odnosi się podanie sięgające czasów Bolesława Śmiałego. Wzgórze ze starożytnemi okopami nosi nazwę góry Panieńskiej. Obszar ta bularny dzieli się na dwa folwarki i wynosi 715 mr. roli, 39 mr. łąk, 4 mr. 247 sąż. ogr. , 157 mr. pastw. , 37 mr. lasu, 113 mr. nieuż. i 2 mr. 1079 sąż. parcel bud. ; pos. mn. ma 202 mr. roli, 31 mr. łąk i ogr. , 26 mr. pastw. i 15 mr. lasn. Za Długosza L. B. , II, 307 należała do Jana Wielowiejskiego Półkozica, miała 18 kmieci, dwie karczmy z rola, zagrody z rola i predium szlach. W r. 1581 Pawiński, Małop. , 143 dzieliła się na 2 części, większą posiadali Wielowiescy, mniej sza Anna Stojewska. Obie części miały 3 łany km. , 12 zagr. z rola, 6 kom. z bydłem, 6 kom. bez bydła, rzeźnika. Graniczy na płn. z Zawodziem, na płd. z Sukmaniem, na zach. z Milów ka, Grabnem, Rudka. Mac. Wielka Wieś 1. kol. , pow. poznański, par. rz. kat. Stęszewo. W r. 1837 było 28 dm. , 164 mk. Należała do dominium Chmielnik, stanowiącego część dóbr Stęszew. 2. W. W. al. Świątniki, wś i folw. , pow. bukowski, par. rz. kat. , poczta i st. dr. żel. w Buku. Wchodziła w ostatnich czasach w skład dóbr rządowych Duszniki. E. 1837 wś miała 26 dm. , 260 mk. ; folw. 6 dm. , 75 mk. Wchodziła w skład klucza bukowskiego dóbr bisk. poznańskich. R. 1580 biskup płacił tu od 10 półłanków, 4 ogrod. , 7 półłan. pustych Pawin. , Wielkop. , I, 6. 3. W. W. , wś, pow. międzychodzki. W r. 1837 miała 84 dm. , 774 mk. Gorzelnia. Wchodziła w skład dóbr rząd. Międzychód. Według. reg. pob. pow. poznańskiego z r. 1580 we wsi Wielia Wieś w par. Międzychód, własnośc Zofii z Ostrorogów kasztelanowej międzyrzeckiej, płacono od 8 łan. , 3 ogrod. , 2 kom, 25 owiec z pasterzem, 1 4 łana karcz. Pawiń. , Wielkop. , I, 21. Wielka Wieś, niem. Grossendorf, wś włośc. na Kaszubach, pow. pucki, agent. poczt. i szkoła katol. w miejscu, par. kat. Swarzewo; 726 ha 360 roli orn. , 61 Iak; 1869 r. 412 mk. , 50 dm. ; 1885 r. 60 dm. , 83 dym. , 415 mk. , 423 kat. , 2 ew. Wś ta leży tuż przy granicy półwyspu Hela, na kępie Swarzewskiej i ma z płn. strony morze Wielkie Baltyckie, a z wschodniej t. z. morze Małe zatokę Pucka. Za wsią; stacja ratunkowa dla żeglarzy. Z pobliskiej góry nad zatoka rozległy widok na półwysep, wś i morze. W pld. stronie, na lewo od drogi ze Swarzewa, o 1 klm. od wsi, mała drożyna polna prowadzi do miejsca, na którem w r. 1877 natrafiono pługiem na grób skrzynkowy. Z kilku popielnie w nim zawartych, jedną, tylko wydobyto w całości i oddano do Muzeum Tow. N. w Toruniu. Na wschód od tego miejsca, na stokach wyżyn nadmorskich, pasterze napotykali nieraz groby skrzynkowe, z których jednak nic nie ocalało ob. Ossowskiego Objaśn. do mapy, str. 65 66. W dok. napotykamy W. już r. 1284 p. n. Velaves; w tym roku nadaje ją ks. Mestwin Piotrowi, synowi Glabuna, wolną ab omni exactione et solutione Polonica ob. Perlbach P. U. B. , 374, str. 399. R. 1376 nadaje komtur gdański Walpot v. Bassenheim wiernemu Janowi Heinz Grobesprochen i jego spadkobiercom na prawie chełm. wś tutejszą; z 30 wł. , z których 3 przypadają na Chłapowo wraz z 15 morgami łąk na Helu, sołtys dostaje 3 wolne włóki, od reszty mają; czynszować po 1 grz. i po 2 kury, od morga łąk zaś 1 1 2 wiardunka; mieszkańcom przysługuje nadto prawo tuczy Mastrecht na Karwiach i prawo paszy na Helu; bisk. i prob. mają dawać zwykłe dziesięciny, sołtys będzie pobierał trzeci fenik kar sadowych, będzie czynił służbę zbrojną na koniu. Przywilej ten potwierdził r. 1633 Władysław IV w Krakowie. R. 1400 stawia wś 2 jeźdźców, jednego w ciężkiej, drugiego w lekkiej zbroi; zawiera 27 włók, czynszujących grz. 27 i karczmę, płcącą; 2 grz. ob. Prutz, Gesch. d. Kr. Neustadt, str. 188. Za czasów, gdy W. należała do ststwa puckiego, istniała tu warownia nadmorska Władysławów, której szczątki dotąd się przechowały ob. Puck, t. IX, 269. Lustr. z r. 1678 pisze Wielka Wieś ma 30 włók, 3 należą; do Chlapo wa ogrodnikom; łąk ma morgów 15, na których teraz Jastarnia wieś siedzi. Rozgard tam jest dworski morgów 8. Sołtys Paweł Bolda z żoną. , ma dzieci pięcioro, siedzi na wł. 3, powinność jego brzegu morskiego pilnować; tenże od pustej roli daje fl. 12. Gburów tam było 12, teraz ich tylko 5; drudzy zniszczeli; a gdy niektórzy szarwarkować nie mogli, osady im wziął pan Pozner, arendarz starostwa od Gdańszczan i drugim chłopom szarwarkowym dal. Zboże zaś od 2 chłopów wziął do folwarku. Wojciech Mazurek, poddany, z żoną; , ma dzieci sześcioro, nie wszystkie dorosłe, siedzi na wł. 2; szarwark odprawuje jak i drudzy. Czynszu daje grzywien pruskich 4, kur 5, jaj 20. Michał Dytlow, poddany, z zoną, dzieci ma troje, niedorosłe, włók ma 2, szarwarkuje i czynsz daje jak wszyscy. Tomasz Haza, poddany, z żoną. , dzieci ma dwoje, niedorosłych, włók 2, szarwarkuje i czynsz daje jak wszyscy. A nadto karczmarzem jest, piwo i gorzałkę pańską, szynkuje. Jerzy Słownik Geograficzny T. XIII. Zeszyt 149. Getka, poddany, z zoną, , ma dzieci sześcioro, nie dorosłych, włók 2, szarwarkuje i czynsz daje jak wszyscy. Matys Hiruka, gbur, poddany, z żona, ma dzieci pięcioro, niedorosłych, włók ma 2, szarwarkuje i czynsz daje jak wszyscy. Jakub Derc, poddany, z żoną. , arendarz na pustych wł. 2, daje czynszu na rok fl. 15, we żniwa robi jak i drudzy arendarze. Jachim Struk z zoną, , ma dzieci pięcioro, arendarz na pustych włókach 2, daje czynszu fl. 30 i robi we żniwa jak i wszy scy. Marcin Domreza, z żoną. , poddany, dzieci ma troje dorosłe, arendarz na wł. 2 pustych, daje czynszu fl. 20 i robi we żniwa jak i wszyscy. Anna wdowa Jana Zamerlinka, poddana, ma dzie ci 4, arendą, trzyma wł. 2, daje czynszu fl. 20 i robi we żniwa jak i wszyscy. Tamże cala wś od pustej roli włók 2 daje fl. 15. Matys Ergard, ogrodnik, poddany, z żona, daje od mieszkania i ogrodu fl. 6. Bartosz Zelk, poddany, z żoną; , da je od mieszkania i ogrodu fl. 12. W tej wsi są sieci łosośne i inne, które się w prowent rybitwy aparte położą. . Ciż poddani z tej wsi produko wali nam confirmacyą przywileju krzyżackiego od J. k. m. teraźniejszego Jana Trzeciego die 19 mensis Octobris a. 1677, w której libertacya im dana certis retibus. My ich w tem conserwowaliśmy cum ea declaratione, że każdy gbur z tej wsi jeden zak stawie ma wolno, od którego do zamku gr. 6 na rok płacą. , a coby więcej stawiali nad ten od każdego płacić będą; jak zwyczaj. Co przecie ad beneplacitum J. kr. m. być ma ob. str. 13, rękopis w Pelplinie. Wizyta Szaniaw skiego z r. 1770 opiewa, że wś dawała od 30 włók 30 korcy żyta i tyleż owsa; wówczas tylko 18 kor. i 3 wiertle żyta i tyleż owsa str. 52. Według wizyty Rybińskiego z r. 1780 pobierał prob. swarzewski ztąd 25 kor. żyta i tyleż owsa str. 39. W topogr. Goldbecka z r. 1789 jest W. zapisana jako król. dobro lemańskie i wś włośc. o 15 dym. Kś. Fr. Wielka Wola 1. wś, dziś przedmieście Warszawy. Ob. Czyste i Wola. 2. W. W. , wś i folw. , pow. rawski, gm. i par. Czerniewice, odl. 14 w. od Rawy. Wś ma 20 dm. , 200 mk. ; folw. 6 dm. , 156 mk. W 1827 r. było 26 dm. , 199 mk. W r. 1874 folw. W. W. rozl. mr. 1732 gr. orn. i ogr. mr. 710, łąk mr. 49, pastw. mr. 7, wody mr. 5, lasu mr. 88, zarośli mr. 24, nieuż. mr. 49; bud. mur. 10, drew. 10; płodozm. 7 i 10pol. ; las nieurządzony, gorzelnia. Wś W. os. 43, mr. 437; wś Dąbrówka os. 52, mr. 696; wś Annów os. 34, mr. 484. 3. W. W. , wś, folw. i dobra, pow. opoczyński, gm. Wielka Wola, par. Wójcin, odl. od Opoczna 16 w. , ma 12 dm. , 137 mk. R. 1577 wś ta p. n. Wola Daleszowska należy do Stawieńskich. Na obszarze dóbr powstała osada przy klasztorze zw. Paradyz ob. . W r. 1827 było 34 dm. , 304 mk. razem z Paradyzem. Bobra W. W. składały się w r. 1867 z folw. W. Stasiu, os. i młyn w Strzałkowie. Obszaru mr. 22 Wielka Wola Wielka Wola Wielki Bobryk Wielkanoc Wielka Żarnawka Wielka Zimna Woda Wielka Zatoka Wielka Wola 1780 gr. orn. i ogr. mr. 606, łąk mr. 15, pastw, mr. 21, lasu mr. 800, zarośli mr. 70, nieuż. mr. 225. Wś Paradyz os. 32, mr. 210; wś Przyłęk os. 111, mr. 1360; wś Kazimierzów os. 32, mr. mr. 510; wś Feliksów os. 12, mr. 171; wś Al fonsów os. 41; mr. 315. Kościół i klasztor ber nardynów założył tu w r. 1689 Kazimierz Skórkowski, dziedzic wsi. Gdy pierwotna drewniana budowla spłonęła w r. 1820, wzniesiono nowy kościół murowany, z dwoma wieżami, zdaleka widzialnemi, dla wyniosłego położenia. Dobra te od XVII w. zostają w posiadaniu rodziny Skórkowskich. W. W. gmina, należy do sądu gm. okr. V we wsi Wójcinie, urząd gm. i st. poczt. we wsi Paradyz. Gmina ma 7718 mr. 4742 wlośc. i 3060 mk. 3 prawosł. , 79 prot. , 232 żydów. W skład gm. wchodzą Alfonsów, Bogusławów, Feliksów, Hieronimów, Irenów, Joannów, Kazimierzów, Krasik, Paradyz, Przyłęk, Sta siu, Strzałków, Wielka Wola i Wójcin. Są to przeważnie kolonie i wsi założone w ostatnich czasach, po wycięciu lasów. Br. Ch. Wielka Wola, ob. Wola Wielka. Wielka Zatoka, ob. Einwick. Wielka Zimna Woda, ob. Staroleśniańska Woda, Wielka Żarnawka, potok, lewy dopł. Soły, płynie granica między dwoma Międzybrodziami, z pod lasu Koz wzn. 839 mt. , w kierunku płd. wsch. Długość 3700 mt. Mapa wojs. , 6, XX. Wielkanoc, wś i folw. nad rzką Gołeczką. praw. dopł. Szreniawy, pow. miechowski, gm. Rzerzuśnia, par. Gołcza, odl. 8 w. od Miechowa, w pobliżu drogi bitej do Wolbromia, posiada po kłady wapienia, młyn wodny i tartak. W 1827 r. było 12 dm. , 130 mk. W r. 1886 folw. W. rozl. mr. 337 gr. orn. i ogr. mr. 291, pastw. mr. 23, lasu mr. 4, nieuż. mr. 19; bud. mur. 8, drew. 15. Wś W. os. 32, mr. 164. Do folw. należy też os. i karczma Cieplice. W połowie XVI w. wś W. , w par. Gołcza, własność Jana Wielkanockiego h. Piakostki, miała łany km. , karczmę, zagr. , fol wark, z których dziesięcinę, wartości 20 grzyw. , płacono plebanowi w Gołczy Długosz, L. B. , II, 39. W r. 1581 wś W. , w par. Gołcza, własnośc Wielkanockiej, miała 4 i pól lan. km. Pawiński, Małop. , 94, 437. Br. Ch. Wielki Barów, wś i dobra, pow. oszmiański, w 3 okr. poL, gm. Łogumowicze o 6 w. , okr. wiejski Mikołajów, 42 dusz rewiz. W 1865 r. dobra należały do Ślipkowej. Obok wś i folw. Mały Barów własnośc Besarowiczów. Wielki Baziów, wzgórze lesiste z płaskim grzbietem, na granicy wsi Schodnicy i Mrażnicy, w pow, drohobyckim. Z półn. stoków wypływa pot. Tyśmienica, z pld. Schodnica. Wzgórze to stanowi początek grzbietu ciągnącego się ku płd. wsch. do potoków Ropianki i Stynawki Mapa wojs. , 9, XXIX. Wielki Bobryk, sioło, pow. sumski gub. charkowskiej, o 20 w. na płd. wsch. od Sumska, ma 126 dm. , 1935 mk. , 4 jarmarki, fabrykę przędzy bawełnianej w 1860 r. zatrudniała 277 robotników i wyprodukowała za 48500 rs. i cukrownię w t. r. zatrudniała 310 robotn. i wyprodukowała za 64000 rs. . Wielki Boków, wś i własność ziemska, pow. mozyrski, w 1 okr. poL skryhałowskim, gm. Mieleszkiewicze, o 12 w. od Mozyrza. Wś ma 15 osad. Oprócz tego mają. tu folw. Berezowscy przeszło 18 włók, Marciniewiczowie przeszło 38 włók, Trypolscy 2 1 2 włóki, Polaków 2 1 4 włóki, Repeta 2 1 4 włóki, Carenko przeszło 1 włókę. Miejscowość falista, grunta dobre. A. Jet. Wielki Bór 1. al. Wielki Las al. Leśnictwo, folw. , pow. kolski, gm. Piotrowice, par. Lubstów, odl. od Koła 25 w. Oddzielony od dóbr Lubstów, folw. ten miał w r. 1891 obszaru 2191 mr. w tem 517 mr. roli i ogr. , 7 mr. łąk 61, mr. pastw. , 1511 mr. lasu i 95 mr. nieuż. ; bud. murow. 3, drew. 15; las nieurządzony. 2. W. B, , kol. , pow. częstochowski, gm. Grabówka, par. Częstochowa odl. 3 w. , ma 43 dm. , 352 mk. , 819 mr. włośc, 1 1 2 dwor. karczma. W r. 1827 było 8 dm. , 66 mk. Powstała na obszarze dóbr rząd. Częstochowa. 3. W. B. , os. leś. , pow. sejneński, gm. Pokrowsk, odl. 9 w. od Sejn, ma 1 dm. , 5 mk. Wielki Bór 1. wś, pow. bobrujski, w 2 okr. pol. i gm. Parycze, przy drodze ze wsi Mołczy do Dubrowy, o 68 w. od Bobrujska, ma 15 os. ; miej scowość głucha. 2. W. B. , własność ziemska, pow. ihumeński, w 3 okr. poL i par. katol. Bere zyna, gm. Pohost, o 49 w. od Ihumenia, należy do Giecewiczów, ma 3 włóki; grunta lekkie. 3. W. B. , wś, pow. rzeczycki, w 2 okr. pol. jure wickim, gm. Ghojniki, o 52 w. od Rzeczycy, ma 66 osad. Była tu niegdyś kaplica katol. paraf. Ostrohladowicze. Obecnie jest tu cerkiew paroch. i szkółka cerkiewna od 1867 r. . Podług reg. pob. wdztwa kijowskiego z 1628 r. własność po tomków Mikołaja Abrahamowicza, wdzica smo leń. , płaci od 6 dym. , 2 kół młyń. Podług aktu rozgraniczenia między pow. owruckim a pow. mozyrskim z 1622 r. 19 stycz. sioło W. B. pozostało przy wdztwie kijowskiem Jabłonowski, Ukraina, I, 83, 96. D. 26 czerw. 1600 r. dane przez Szczęsnego Charlińskiego, podkom. kijow. , synowi Mikołajowi. Należało do dworu Ostrohladowcze. W 1623 r. Halszki Charlińskiej tam że, n, 60, 637. A. Jel. Wielki Bór 1. lesisty obszar płaski we wschod. części Piskorowic, w pow. jarosławskim. Po wschod. i zach. jego stronie ścielą się podmokłe łęgi. Od pld. opływa ten obszar pot. Lubenia Mapa szt. wojs. , 5, XXVII. 2. W. B. , obszar lesisty, w części płn. wschod. podmokły, w Podborzu, w pow. dąbrowskim, z najwyższem wznies. 186 mt. Na płd. wschodzie łączy się z nim Mały Bór. Wody odciekają do Brenia. Wielki Boków Wielki Bór Wielka Wola Wielki Baziów Wielki Barów Wielki Karack Wielki Kierniczny Wielki Kąt Wielki Horb Wielki Groń Wielki Głuchów Wielki Gaj Wielki Dział Wielki Dwór Wielki Dół Wielki Dilec Wielki Dil Wielki Czysownik Wielki Czantory Wielki Cierebierz Wielki Chutor Wielki Byków Wielki Borek Wielki Borek Wielki Borek, szczyt górski w Karpatach I szląskich, na płn. wschód od Jabłonkowa, wzn. 980 mt. Wielki Byków, wś poradziwiłłowska nad rzką Siewielgą, praw. dopł. Słuczy, pow. słucki, przy drodze z Pohosta do Carowców, w 1 okr. pol. starobińskim, gm. Pohost, o 15 w. od Słucka, ma 45 osad; grunta dobro, łąki obfite; po drugiej stronie rzeki leży wś Mały Byków. Wielki Chutor, mko nad rzką. Zołotonosza, dopł. Dniepru, pow. zołotonoski gub. połtawskiej, o 25 w. na płn. od Zołotonoszy, ma 355 dm. , 1580 mk. ; 2 cerkwie, 4 jarmarki. Wielki Cierebierz, uroczysko, pow. nowo gródzki, w gm. Wsielub. A. Jel. Wielki Czantory, szczyt 995 mt. , ob. Czantory por. t. III, 858. Wielki Czysownik, gniazdo górskie 353 mt. u granicy Porąbki z płn. a Międzybrodzia i Kocierza z płd. , na pograniczu pow. bialskiego i żywieckiego, pod 49 1 1 2 płd. szer. , a 36 56 wschod. dług. Należy do działu Kocierza. Od niego wysuwają się działy górskie na płn. zach. , płd. zach. i wschód Mapa wojs. , 6, XX. Wielki Dil, góra 704 mt, pod 48 55 płn. szer. , a 41 3 wsch. dług. , w Beskidzie wschod. , na Węgrzech, na granicy Rieski i Tyuski Mapa wojs. , U, XXIX. Wielki Dilec, szczyt górski 937 mt. , na obszarze gm. Szczerbanówki, w pow. liskim, u źródeł Osławicy. Wielki Dół, os. , pow. olkuski, gm. i par. Minoga. W 1827 r. 5 dm. , 23 mk. , par. Sieciechowice. Wielki Dół, bezleśne wzgórze 315 mt. , na granicy Kadłubisk i Narola Starego, w pow. cieszanowskim. Wzgórze to wznosi się na dziale lwowskotomaszowskim, czyli Roztoczu żółkiewskiem, pod 50 22 1 2 płn. szer. , a 41 1 4 wsch. dług. Mapa wojs. , 4, XXIX. Wielki Dwór 1. folw. , pow. oszmiański, w 2 okr. pol, gm. Horodźki, o 49 w. od Oszmiany, ma 1 dm. , 25 mk. 10 prawosŁ, 15 katol. ; w 1865 r. własność Niekraszewiczów. 2. W. D, folw. i osada karcz. , pow. wileński, w 3 okr. poL, gm. Giedrojcie, okr. wiejski Wielki Dwór, o 50 w. od Wilna. Folw. ma 108 mk. 6 prawosł. , 42 kat. , 60 starow. ; kaplica kat. par. Giedrojcie, młyn drew. , browar murow. ; os. karcz. 1 dm. , 4 mk. katol. W 1865 r. własność Bolesława Jeleńskiego. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsi Biedory, Donowale, Jasiuliszki, Jawry, Kołundzie, Kuwienie, Pojezierce, Radziuńce, Skoreniszki, Szałtoborszczyzna, Szarejkiszki, Wiejczele, oraz zaśc Antopuśle, Bilsza, Kajeliszki, Komosta, Kortuwiel, Kozaki, Miełuże, Milikańce, Miszkińce, Ożegiry, Pustyłka i Sadowszczyzna, w ogóle w 1865 r. 277 dusz rewiz. włościan uwłaszczonych i 1 b. włośc. skarbowych. Wielki Dwór, częśó Jawornika ruskiego, w pow. dobromilskim. Wielki Dział, lesiste wzgórze 394 mt, jedno z najwyższych wzniesień Roztocza lwowskotomaszowskiego, na obszarze Huty Starej, w pow. cieszanowskim. Jego stoki przechodzą na wsch. do pow. rawskiego. Wody z niego odpływają do Tanwi na płn. zachód, do pot. zaś Werchowiny na płd. wschód. Leży pod 50 2 1 4 ptu. szer. , a 41 2 1 2 wsch. dług. Mapa wojs. , 4, XXIX. Wielki Gaj 1. Wełyki Haj, lesiste wzgórze 391 mt. , w Horodyszczu, w pow. tarnopolskim, nad stawem Wertełeckim Mapa wojs. ,, 6, XXXIII. 2. W. G. , lesisty obszar w płd. zach. stronie Karczmina, w pow. rawskim Rawa Ru ska, na zach. łączy się z nim obszar za Kur hanami, wzn. 219 mt. W. Gaj jest częścią wschodnich stoków działu lwowskotomaszow skiego Mapa wojs. , 4, XXX. 3. W. G. , obszar lesisty, pagórkowaty, w płn. wsch. stronie Korsowa, w pow. brodzkim. Obszar ten pochylony ku wschodowi, na zachodzie sięga wznies. 240 mt. w części sąsiedniej, zwanej Kruchlaki, dalej na wschód jest 228 mt. , w środku 227 mt. Poszcze gólne części obszaru mają nazwiska w środku Lubarowszczyzna, na płd. wschodzie Brzozowy Gaj. Na północy przytyka bezleśny obszar Za groda, na płn. wschodzie Omytka. St. M. Wielki Głuchów, góra 341 mt. , w płn. zach. stronie Baranowa, w pow. buczackim. Pomiędzy Złotą Lipą a Suchodołem rozłożył się obszar pagórkowaty, po stokach i dolinach porosły lasem, którego płn. zakończeniem jest góra Wielki Głuchów, pod 49 6 1 2 płn. szer. , a 42 40 wsch. dług. Mapa wojs. , 9, XXXII. Wielki Groń 1. szczyt 756 mt. , w grzbiecie ciągnącym się z pld. na pln. , a kończącym się na dolinie Kamienny, wznosi się na granicy wsi Baczy i Hamrzysk, w pow. nowosądeckim, pod 49 30 1 2pln. a szer. , 38 28 wsch. dług. Mapa wojs. , 7, XXIII. W. G. , szczyt górski 1007 mt. , pow. storożyniecki ob. t. XII, 377. Wielki Horb, garb bezleśny 697 mt. , na granicy Szumiacza a Przysłopa, w pow. turczańskim, pomiędzy dolinami dopływów pot. Litmierza, w środku pomiędzy górą Szejką 730 mt. , a Hołowaniwką 706 mt. , z którymi tworzy pasmowy garb Mapa wojs. , 9, XXVIII. Wielki Karack, wś, pow. słucki, o 64 w. od Słucka; ob. Karack. Wielki Kąt, wzgórze 301 mt. , w płn. wschod. stronie wsi Kawska, pow. stryjski, wznosi się ponad sąsiednie bagna w dolinie lew. brzegu pot. Kropiwnika. Wielki Kierniczny, grzbiet w Beskidzie wschodnim, na obszarze wsi Żabie, w pow. kosowskim, występuje z granicznego grzbietu pomiędzy Węgrami a Galicyą, w kierunku ku płn. wschodowi, pomiędzy pot. Kiernicznym na pln, Wielki La Wielki Klin Wielki Klin Wielki Las a dopływami Rabenca z południa. Stoki jego lesiste, silnie rozwinięte, dochodzą do Czeremoszu Czarnego. W miejscu, gdzie się łączy z granicznym grzbietem, wznies. sięga do 1593 mt. , dalej ku płn. wschod. do 1529 mt. Dolina Czeremoszu u jego stóp wzn. 877 mt. Mapa wojs. , 14, XXXI, Por. Kierniczny. Wielki Klin, szczyt 1378 mt. , oh. Tatry Niznie t. XII, 259. Wielki Kraczownik, szczyt 718 mt. , na obszarze Leluchowa, w pow. nowosądeckim, wznosi się pod 49 19 szer. płn. , a 38 35 wsch. dług. , na bocznej, ku zachodowi wysuniętej gałęzi górskiej, a występującej z większego grzbietu nad pot. Szmereczek Mapa wojs. , 8, XXIV. Oh. Smereczek. Wielki Las 1. os. , pow. kolski, gm. Lubotyn, par. Mąkolno, odl. od Koła w. 20; ma 2 dm. , 10 mk. W r. 1827 było 2 dm. , 8 mk. 2. W. L. , leś. , pow. słupecki, gm. i par. Trąbczyn, odl. od Słupcy w. 19; ma 1 dm. , 6 mk. 3. W. L. , os. , pow. lipnowski, par. Skrwilno. W 1827 r. było 2 dm. , 31 mk. 4. W. L. , kol. , pow. lubelski, gm. Bełżyca, odl. 23 w. od Lublina. Oddzielona od kol. Leśniczówka, ma 52 mr. 34 roli. Wielki La 1. uroczysko leśne, pow. kobryński, w 2 okr. poL, gm. Dywin, o 32 w. od Kobrynia, należy do dóbr Dywin, Jagminów. 2. W. L. , folw. , pow. słonimski, w 1 okr. pol, gm. Kossów. Należy do dóbr Kossów, Pusłowskich. 3. W. L, osada straży leśnej, pow. miński, w 1 okr. pol. , gm. Ostrożyce, 10 w. od Mińska. 4. W. L. , wś, pow. rzeczycki, w 1 okr. poL brahińskim, gm. Mikulicze, o 81 w. od Rzeczycy, ma 19 osąd; miejscowość odosobniona. Wielki Las, wś, pow. bracławski, okr. poL, gm. , par. i poczta Niemirów o 12 w. , sąd Wo ronowica, o 27 w. od Bracławia, przy tr. poczt. z Niemirowa do Woronowicy, ma 65 osad, 439 mk. , 650 dzies. ziemi włośc, 500 dworskiej. Własnośc dawniej Potockich, Jaworskiego, dziś Arsenia Husaka. Dr. M. Wielki Las 1. wzgórze lesiste, w zachod, stronie Tłuczania Górnego, w pow. wadowickim. Grzbiet jego stanowi granicę pomiędzy Żygodowicami a Tłuczanią Górną, wznies. sięga do 352 mt. Ze stoków wschodnich dopływają wody do pot. Brodawki, lew. dopł. Wisły. Wielki Las z przytykającymi doń grzbietami zamyka głęboką a wązką dolinkę, o 100 mt. niżej leżącą. W tej kotlince, po jej stokach rozłożył się Tłuczań Górny i Dolny Mapa w. , 6, XXI. 2. W. L. , obszar lesisty, pagórkowaty, w Biskupicach i przy granicy Chorągwicy, w pow. wielickim, wzn. 369 mt. Wody ściekają w części do pot. Obrzydki dopł. Wisły, w części do potoku łączącego się z Pazdernikiem dopł. pot. Królewskiego, uchodzącego do Raby. 3. W. L. wzn. 211 mt. , w Borku, pow. bocheński. 4. W. L. wzn, 864 mt. , w Rabie Wyżniej i w Spytkowicach, w pow. myślenickim. Z niego wypływa Zaklęty potok, lew. dopł. Raby Mapa wojs. , 7, XXII. 5. W. L. , lesiste wzniesienie w Toporzysku, pow. myślenicki. Potok Podżagar zasila się z niego skąpemi wodami Mapa wojs. , 7, XXI. 6. W. L. , lesisty grzbiet, stanowiący granicę pomiędzy Lubaszową z płn. a Kozłówkami z płd. , w pow. tarnowskim. Na zach. wzn. 428 mt. , na wschodzie 501 mt. , dalej na wschodzie występuje szczyt Brzanka 538 mt. . Wody z tego grzbietu odpływają do pot. Rostowki i do rz. Białej Mapa wojs. , 6, XXIV. 7. W. L. , lesisty pagórkowaty obszar, wzn. od 194 do 231 mt. , w zach. stronie Dulczy Wielkiej, w pow. mieleckiem. Jest on źródliskiem potoku Dęby i drugiego b. n. , lew. dopł. Dęby. Por. Dęba Mapa szt. w. , 5, XXIV. 8. W. L, nad praw. brz. rz. Gwoźnicy, we wsi Gwoźnicy, w pow. brzozowskim wzn. 393 mt. . 9. W. L. , obszar w płn. stronie Czarnej, w pow. ropczyckim. Na płn. Czubata Górka 238 mt. , na płd. wzn. 230 mt. , po wschod. stronie są łęgi podmokłe 226 mt. , których wody odsączają się do pot. Turzymki Mapa szt. w. , 5, XXV. 10. W. L. , wzgórze 347 mt. , w pow. ropczyckim, nad pot. Ostrą, dopł. Wisłoki. 11. W. L. , płaskie wzniesienia lesiste, w płd. wschod. stronie Nowego Sioła, w pow. cieszanowskim, wzn. w środku 244 mt. , na zach. 236 mt. Jest on dalszym ciągiem wzgórz idących od Nowego Sioła. Otaczają go z płd. i płn. wschodu łęgi, śród których płynie pot. Świdnica Mapa szt. w. , 5, XXVIII. 12. W. L. , w płn. zach. stronie Wólki Mazowieckiej, w pow. Rawa Ruska. Są to przeważnie łęgi, rzadko zarosłe. 13. W. L. , wzgórze płaskie, lesiste, w płn. obszarze Bełżca, w pow. Rawa Ruska. Wsuwa się klinem ku granicy pow. tomaszowskiego. Na płd. wzn. 382 mt. , na płn. 302 mt. Wzdłuż płd. granicy płynie potok Krynica, lew. dopł. Sołokii. 14. W. L. , lesiste wzgórze pod Bukowym Garbem 426 mt. . Przez nie prowadzi granica pomiędzy Rokitnicą, w pow. jarosławskim, a Maćkowcami, w pow. przemyskim Mapa wojs. , 6, XXVII. 15. W, L. , lesisty grzbiet w Gołogórach, na zach. obszarze Winnik, w pow. lwowskim, z niego wypływa Maruńka od płn. , a Czyszkowski pot. od płd. Z płd. wschodu góra Pryska 363 mt. Mapa wojs. , 6, XXX. 16. W. L. , położysty grzbiet lesisty, wschod. częścią należy do Podlisek, zach. do Blichu, w pow. brodzkim. Półn. stoki zbiegają do doliny pot. Huku. Z innych stron przytykają do niego bezleśne wzniesienia na płd. do 370 mt. Mapa wojs. , 6, XXXIII. 17. W. L. , we wsi Żydowskie, w pow. krośnieńskim, na granicy pow. sanockiego, na płn. stokach góry Żydowskiej 714 mt. Mapa wojs. , 8, XXV. 18. W. L. , lesiste wzgórza, we wsch. stronie wsi Bełchówki, pow. sanocki, stanowiące odnogę od Dziadowego wierchu. Znak try Wielki Kraczownik Wielki Las ang. 535 mt. , ku pln. i zach. rozwinęły się stoki, z których wody spływają ku Saneczkowi. 19. W. L. , lesiste wzgórza, na płn. wsch. obszarach wsi Trzciańca, w pow. dobromilskim. Stoki jego sięgają do Grąziowej. Wierzchołki są. płaskie, stoki silnie przez spływające potoki rozwinięte. Najwyższa wyniosłość na obszarze Grąziowej na płd. 488 mt. , na płn. 486 mt. , w Trzciańcu 465 mt. Łączy się z tym obszarem na płn. w Łomny Szemiska góra 491 mt. . Wielki Las leży pomiędzy Wiarem a jego dopł. pot. Klimowym Mapa wojs. , 7, XXVII. 20. W. L. , lesisty grzbiet, stanowi granicę pomiędzy Swoszową a Żurowa, , w pow. jasielskim. Na pld. wznies. 417 mt. , na płn. wschodzie góra wzn. 508 mt. , na płn. zach. góra Dobrotyn 517 mt. Mapa wojs. , 6, XXIV. 21. W. L. , lesisty grzbiet na granicy Pietruszej Woli, Łąk i wsi Kotyle, w pow. jasielskim. Wznies. na płd. do 371 mt. Wody z niego płyną do Wisłoku Mapa wojs. , 6, XXV. 22. W, L. , lesiste wzgórze, we wsi Brzezinach, pow. ropczyckim, na granicy pow. jasielskiego, ropczyckiego i pilzneńskiego. Wznies. sięga 430 mt. Góra Brzezina na granicy trzech powiatów stanowi gniazdo górskie, a jednem z rozgałęzień jest Wielki Las. Wody odpływają do Wielopolki Mapa wojs. , 6, XXV. 23. W L. , lesiste wzgórze we wsi Straszewicach, w pow. staromiejskim. Wznies. na płn. 437 mt. , na płd. 444 mt. Wody odpływają na płn. do Dniestru, na płd. do Krzemianki dopł. Dniestru Mapa wojs. , 8, XXVIII. 24. W. L. , lesiste wzniesienie, w zach. części wsi Hołobutuwa, pow. stryjski znak tryang. 330 mt. . Wznies. nad doliną. Kłodnicy 26 mt. Mapa szt. wojs. , 8, XXIX. 25. W. L. , na obszarze wsi Burkanowa, w pow. podhajeckim, na lew. brzegu Strypy Mapa szt. wojs. , 8, XXXIII. 26. W. L. , puszcza lesista, płn. obszarem należąca do Strusowa, płd. do Trembowli, w pow. trembowelskim. Leży pomiędzy Seretem z lew. a Gniezna, z praw. brzegu. Od wsch. ku zach. szeroka 5 1 2 klm. , zwęża się przy ujściu Gniezny do Seretu. Od płn. ku płd. ciągnie się do 10 Mm. W środku wznies. w górze Buczynie do 379 mt. , opada symetrycznie ku północy 372 mt. i ku pld. 369 mt. i 321 mt. . Dolina Seretu pod puszczą koło Zubowa wzn. 266 mt. , koło Semenowa 258 mt. , nad Gniezną, poniżej Krowianki 264 mt. , a poniżej Trembowli 262 mt. Puszcza przedstawia się pokaźnie. Ponad sąsiednie doliny wznosi się 63 mt. do 115 mt. Wody z puszczy odsączają się na zach. do Seretu, na wschód do Gniezny. Dział wodny idzie środkiem puszczy z płn. na płd. Idąc na północ, przechodzimy w las Grabinę 349 mt. , który znów na dalszej północy przez mniejsze i większe lasy łączy się z Wielkim Lasem wsi Łuczki, w pow. tarnopolskiem, stanowiąc ostatnią, ku północy z południa wybiegająca znaczniejszą pokrywę leśnę płd. krańca Podola Mapa szt. wojs. , 8, XXXIII. 27. W, L. , lesiste wzniesienie, wschodnią częścią należy do Ostrowa, zachodnią do Buczniowa, w pow. tarnopolskim. Rozciąga się pomiędzy pot. Brodkiem od zach. , a Seretem ze wschodu znak tryang. 367 mt. . Względna wysokość 64 mt. 28. W. L. , lesiste wzniesienie, we wsch. stronie wsi Łuczki, pow. tarnopolskim znak tryang. 374 mt. . Pod lasem nad Seretem wzn. 284 mt. Jestto dalszy ciąg puszczy strusowskotrembowelskiej czyli Wielkiego Lasu. Wody z niego odsączają się do Seretu na zachód, a na wschód do Gniezny Mapa szt. wojs. , 8, XXXIII. 29. W. L. wzn. 356 mt. , w zach. stronie wsi Trójcy, w pow. kołomyjskim. Wody odpływają z niego na pln. do pot. Krewolutki, na płn. do pot. Chomczyna Mapa wojs. , 12, XXXII. 30. W. L. , obszar pagórkowaty wzn. 356 mt. , w płd. zach. stronie Trójcy, w pow. śniatyńskim. 31. W, L. , obszar lesisty, wzn. do 322 mt. , w płn. stronie Szuparki, w pow. borszczowskim. Zach. polać lasu przechodzi na obszar Nowo siółki, w pow. zaleszczyckim Mapa wojs. , 11. , XXXIV. St Maj. Wielki Las al. Wielgilas, leśnictwo i wybud. , pow. jańsborski, nad jez. Niskie. Wielki Łazek, góra 702 mt. , na obszarze Muszyny, w pow. nowosądeckim, pomiędzy dolinami potoków Muszynki, Jastrzębiska i potoku b. n. , płynącego ze Złockiego. Leży pod 49 22 1 4 płn. szer. , 38 34 3 4 wsch. dług. Mapa wojs. , 8, XXIV. Wielki Ług, obszar błot i bagien w pld. części gmin Stale i Jeziorka, pow. tarnobrzeski. Na płn. przypiera do niego obszar błotny, Głogów zwany, który znów na płn. przechodzi w suchszy lesisty obszar, zwany Królowym Ługiem, wznoszący się dalej do 161 mt. W zach. i płn. stronie Głogowa, nad pot. Dąbrową al. Trześnią, wzgórze Klewiec 161 mt. . Obszar błotny w najwyższych punktach sięga 156 do 159 mt. Wody z Wielkiego Ługu odsączają się w części kanałami, w części potokami; na zach. pot. Dąbrowa al. Trześń, uchodzący z pot. Branki do Wisły, na wsch. spływają przez pot. Jeziorka, który od wsi Żupawy płynie p. n. pot. Żupawy do pot. Branki z praw. brzegu. Druga zaś jego odnoga łączy się z pot. Łęgiem, ten zaś z kilku innymi odpływa do Wisły Mapa wojs. , 3, XXV. Wielki Łuh, dwa folw. , pow. miński, w 2 okr. pol. rakowskim, gm. StareSioło, o 5 w. od Mińska. Jeden z nich, własnośc włościanina Poleszuka, ma 2 1 2 włóki, drugi, Ściepurzyńskiego, 1 1 2 włóki. Grunta urodzajne, szczerkowogli niaste. A. Jel. Wielki Maleszew, wś, pow. mozyrski, ob. Maleszewo. Leży o 150 w. od Mozyrza, ma cerkiew poroch. z r. 1792, pod wez. św. Jana Ewangielisty, uposażoną z dawnych zapisów przeszło 1 włóką ziemi i łąką na 50 wozów siana; około Wielki Las Wielki Łazek Wielki Ług Wielki Łuh Wielki Maleszew Wielki Okuń Wielki Ostrów Wielki potok Wielki Rakitów Wielki Róg 600 parafian. Oprócz Gertowiczów i Frankowskich mają tu własność Kieniewiczowie 5 1 2 włók A. Jel. Wielki Młyn, folw. i os. , pow. radomski, oh. Czarna 6. j Wielki Młyn, uroczysko i chutor, pow. słonimski, w 2 okr. poL, gm. Mieżewicze, o 26 w. od Słonima, należy do wsi Krokotka Wielka. Wielki Młyńsk al. W. Młynka, ob. Mlińsk, wś nad Siewielgą, pow. słucki, gm. Carowce, o 13 w. od Słucka. A. Jel. Wielki Ogród, zaśc. pryw. , pow. wilejski, w 2 okr. poL, o 66 w. od Wilejki, 1 dm. , 15 mk. katol. Wielki Okuń, kol. nad rzką Grabią, pow. laski, gm. Pruszków, ma 30 dm. , 257 mk. , 263 mr. wlośc. i 2 mr. karczma. Wielki Ostrów 1. białorus. WialikiOstrau, uroczysko leśne, pow. bobrujski, ob. Ostrów. 2. W. O. , pow. miński, ob, Ostrów Wielki, Wielki Ostrów, grunta, w pow. żytomierskim, w sąsiedztwie wsi Babyczewka dawniej Babicze. D. 11 czerwca 1618 r. nastąpiła komplanacya między kś. Krzysztofem Kazimirskim, bisk. kijow. i kapitułą jego, z jednej strony, a Łukaszem i Zofią Kmicianką Sapiehami z drugiej, o grunt W. 0. , między dobrami kapituły Babicze i dobrami Wierbkowicze lezący Jabłonowski, Ukraina, II, 278. Wielki Ostrów, ob. Dniepr II, str. 48. Wielki potok 1. wypływa na granicy wsi Tureczki Niżnej i Boryni, w pow. turczańskim, z pod garbu Szmegarowca 781 mt. , płynie ku północy, oddzielając lesiste wzgórza i stoki Szmegarowca z praw. brzegu od bezleśnych garbów z lew. brzegu; następnie zwraca się ku pln. zach. , przepływa Jabłonkę Niżną i z praw, brz. uchodzi do Spisanego potoku, dopł. Jabłonki dopł. Stryja. Bługość 3 1 2 klm. Mapa wojs. , 9, XXVIII. 2. W. p. , wypływa na płd. wsch. obszarze Belejowa, w pow. dolińskim, dąży w kierunku płn. wsch. z pod góry Za Sluzą 421 mt. , pomiędzy obszarami lesistymi Bucznik, Brzezina z lew. brz. a Za Siwką z praw. brz. , przepływa obszar lesisty Widły 387 mt. , poczem wpada z lew. brzegu do Siwki, dając początek Bołochowce. Przeważnie ma dopływy lewobrzeżne. Długi 9 klm. Por. Bołochówka, Mostoczna, Siwka. 3. W. p. , w Podbużu, w pow. drohobyckim, prawy dopływ Bystrzycy Tyśmienickiej, zbiera wody z pod Magóry 735 mt. , Horoszówki 704 mt. i z góry Na Hreble 551 mt. Długi 2 klm. Mapa wojs. , 8, XXVIII. 4. W. p. , lewy dopł. Ostrawicy, na Szląsku austr. ob. t. VII, 678. 5. W. p. , na Bukowinie, dopływ pot. Caberny, praw. dopł. Prutu, wypływa z lesistego obszaru Romanki, dąży przez Katestie w kierunku płn. Długi 4 1 2 klm. Wielki Rakitów, szczyt górski 1566 mt. , ob. Fatra t. II, 375. Wielki Róg, fol. , pow. homelski, dziedzictwo Czyżów, 100 dzies. 28 roli, 22 łąk, 45 Wielki Rów, uroczysko do wsi Ostrowlany, pow. kobryński, w 1 okr. poL, gm. Pruska. Wielki Różan, wś poradziwiłłowska nad rz. Morocz, pow. słucki, w 1 okr. pol. starobińskim, gm. Wyzna, o 36 w. od Słucka. Ma 60 osad, cerkiew paroch. p. wez. Wniebowstąpienia, uposażoną z dawnych zapisów 1 1 2 włókami ziemi i łąk na 30 wozów; przeszło 1000 parafian. Miejscowość odosobniona, grunta lekkie, Iak dużo. Wielki Staw, uroczysko, pow. sokólski, w 2 okr. poL, gm. Kamionna, o 29 w. od Sokółki. Wielki Uhoł, osada, pow. wołkowyski, w 2 okr. poL, gm. Łyskowo, własność Pryputniewicza, ma 10 dzies. Wielki Upłaz, szczyt 1427 mt. w Tatrach Spiskich, w grzbiecie wybiegającym od Kołowego Wierchu. Ob. Portki t. VIII, 829. Wielki Wierch, szczyt 2184 mt. w Tatrach Liptowskich, na płd. od głównych szczytów grupy Rohaczów. Ob. Stara Stanka, Wielkie 1. jezioro w pln. stronie wsi Zadzierz, w pow. gostyńskim. Łączy się z jez. Grabina od zachodu, brzegi ma bezleśne, wyniosłe. Strumień zwany. Wielką strugą, uprowadza wody jeziora i przyległego jez. Grabina do Wisły pod Dobrzykowem. 2. W. , jezioro w dobrach Kazimierz, pow. słupecki. 3. W. , jezioro, które do r. 1861 istniało na obszarze dóbr Lejno, w pow. włodawskim. Miało do 280 mr obszaru. Osuszone przez spuszczenie wód do jez. Orzechowo, którego wody uprowadza rzeczka Jedlanka dopł. Tyśmienicy. Na obszarze jeziora W. powstały łąki. 4. W, jezioro w pobliżu wsi Sosnowica, w pow. włodawskim. Leży w zlewie Tyśmienicy, ma do 86 mr. obszaru. Dokoła bagna i lasy. 5. W. , jezioro, ob. Wielgie. Wielkie, wś i fol. , pow. lubartowski, gm. Wielkie, par. Rudno, odl. 18 w. od Lubartowa, w pobliżu Michowa, posiada szkolę początkową, urząd gm. W 1827 r. było 47 dm. , 240 mk. W r. 1886 fol. W. rozl. mr. 463 gr. or. i ogr. mr. 235, łąk mr. 61, lasu mr. 147, nieuż. mr. 20; bud. mur. 6, drew. 12; płodozm. 10 i 11pol. ; las nieurządzony. Od dóbr powyższych w r. 1886 oddzielono fol. Izabelmont mr. 731 i fol. Glinnik mr. 374. Do dóbr poprzednio należały wś W. os. 55, mr. 925; wś Glinnik os. 43, mr. 825; wś Abramów mr. 63, mr. 1257; wś Łąkoć os. 7, mr. 15. Dobra te przed r. 1882 należały do Iżyckich, od których sukcesorów nabył w r. 1882 Gross. W. gmina, należy do sądu gm. okr. I w Michowie, st. pocz. w Kurowie. Gmina ma 16263 mr. obszaru i 3947 mk. Prócz 45 ży dów sami katolicy. Br. Ch. Wielkie 1. jezioro, w pow. trockim, między Landwarowem a rz. Wilią. 2. W. , białorus. Wielki Ogród Wielki Młyn Wielki Rów Wielki Różan Wielki Staw Wielki Uhoł Wielki Upłaz Wielki Wierch Wielkie Wielki Młyńsk Wielki Młyn Wielkie Dworcy Wielkie Wielkie Bałwany Wielkie Błoto Wielkie Brzeziny Wielkie Ciołkowicze Wielkie Czerwiszcze Wielkie Czuczewicze Wielkie Dolce Wielkie Drogi Wielkie Wialikoje, jezioro, w pow. borysowskim, niedaleko traktu z Borysowa do Łohojska, w gm. Jurewo, w kotlinie lesistej, połączone strugami i kanałami z kilku innemi jeziorami i rz. Usiażą, długie 1 1 2 w. , szerokie 3 4 w. , brzegi ma bagnisto. 3. W. , Wielikoje, jezioro, pow. mozyrski, o 2 w. naprzeciwko Mozyrza, za Prypecią; długie na 2 w. , szerokie na 1 2 w. Wypływa z niego rzka Łubnia. Rybno. Do tego jeziora skanalizowano w ostatnich czasach rzeczkę Zakowankę. 4. W. , jezioro, w pow. czerykowskim. 5. W. , Wielikoje, jezioro, w pow. rohaczewskim, w gm. Pokot, w dolinie Soży, w pobliżu wsi Zalesie. Długie do 2 w. , szerokie około 50 saż. , zajmuje 21 dz. ; łączy się z Sożą. J. KrzA. Jel. Wielkie 1. jezioro pod Skarbiewem, w pow. bydgoskim, ob. Skarbiewo i Słupowskie jezioro. 2. W. Północne i W. Południowe, dwa jeziora w pow. czarnkowskim, położone w pln. i pld. części powiatu. Drugiego wody uprowadza strumień Rudnik. Por. Rudnik 1 i Rudno 1. 3. W. , jezioro, w pow. międzychodzkim, oh. Strzyżmin. 4. W. , jezioro, w pow. międzyrzeckim, oh. Rybojady. 5. W. , jezioro, w pow. szamotulskim, wody jego uprowadza rzka Ostrorożanka dopł. Warty. 6. W. , jezioro, w pow. szamotulskim, ob. Oleszyn. Wielkie, wś i dobra, pow. poznański. W 1837 r. było 13 dm. , 148 mk. Właścicielami byli Kierscy. Następnie własność Sztoka; 1158 mr. obszaru. Wielkie Bałwany al. Wielki Bałwan, bia łorus. Wialiki Bałwan, wś nad bezim. dopł. Łani, pow. słucki, w 2 okr. pol. kleckim, gm. Hryce wicze, o 47 w. od Słucka, 37 osad. Miejscowość falista, małoleśna, grunta i łąki dobre. Własność dawniej ks. Radziwiłłów. W pobliżu wś Mały Bałwan. A. Jel. Wielkie Błoto, uroczysko na gruntach wsi Minejki, w pow. radomyskim. Wielkie Brzeziny, wś, fol. i os. leś. nad rzką Letą. , pow. częstochowski, gm. Huta Stara, par. Częstochowa odl. 6 w. ; wś ma 36 dm. , 354 mk. , 606 mr. ; fol. 7 dm. , 20 mk. , 657 mr. ; os. leś. 1 dm. , 3 mk. , 24 mr. Ob. Brzeziny 5 t. I, 416. Wielkie Ciołkowicze, wś, pow. piński, o 82 w. od Pińska, ob. Ciołkowicze. A. Jel. Wielkie Czerwiszcze, wś, pow. piński, ob. Czerwiszcze. Wielkie Czuczewicze, wś, pow. mozyrski, ob. Czuczewicze, Leży o 252 w. od Mozyrza a 75 w. od Lenina zarząd okręgu polic. Cerkiew p. w. Opieki N. M. P. , uposażona z dawnych zapisów l 1 2 włóki ziemi; około 1200 parafian. Filia w Gocku p. wez. św. Parascewii. A. Jel. Wielkie Dolce, wś i dobra, pow. borysowski. Do wiadomości podanych pod wyrazem Dolce t. II, 94, dodajemy, że gmina Dolce składa się z 4 okręgów starostw wiejskich, obejmuje 76 miejscowości 2 sioła, 30 wsi, 24 zaścianków, 6 dóbr, 11 folw. , 2 karczmy i 1 fermę, ma 393 dm. , 2046 mk. wlośc. pł. męz. , uwłasz czonych na 5289 dzies. We wsi cerkiew p. wez. św. Ducha, uposażona 3 włókami ziemi i łąk; około 2000 parafian. Kaplica p. wez. Wniebo wzięcia N. M. P. w Remigianowie. Za czasów poddaństwa do parochii należało 35 poddanych. Dobra, mające około 6000 dzies. , w ostatnich czasach przeszły na własność Antoniego Szerbakowa. A. Jel. Wielkie Drogi z Trzebolą, wś, pow. wadowicki, leży w dolinie Wisły, nad pot. Sosnowickim praw. dopł. Wisły. Przez wś prowadzi gościniec ze Skawiny 8 Mm. do Zatora i kolej państwowa OświęcimSkawina. Odl. od stacyi w Zatorze 8 klm. Jest tu stacya kol. , pocz. i tel. i szkoła ludowa. Wś ma 110 dm. , 579 mk. , 554 rz. kat. a 25 izr. Par. w Pobiedrze. Pos. więk. Brandysów wynosi 284 mr. , 48 mr. łąk, 39 mr. pastw. , 11 mr. nieuż. i 2 mr. roli, 48 mr. łak, 39 mr. past. , 11 mr. nieuż. i 2 mr. 892 sąż. parcel budowl. ; pos. mn. 361 mr. roli, 69 mr. łak i 17 mr. past. Długosz L. B. , II, 129 i spisy poborów z r. 1581 Pawiń. , Małop. niewymieniąja wsi t. n. w par. Pobiedra, jakkolwiek mają. osadę Trzebolia. Trzebol miała 9 półłanków km. , 4 zagr. bez roli, 1 kom. z byd. , 3 kom. bez bydła, rzemieślnika i karczmę na ćwierci łanu. W. graniczą na płn. z Facimiechem, na wsch. z Ochodzą; , na zach. z Jankowicami i Brzezinką, na pld. z Pobiodrem. Mac. Wielkie Dworcy, wś, pow. piński, na Za rzeczu, w 2 okr. poL lubieszowskim, o 17 w. od Pińska, ma 14 osad Niegdyś królewszczy zna. Ob. Dworcy. A. Jel. Wielkie Dzikowicze, wś, pow. piński, w 2 okr, poL lubieszowskim, ma 42 osad; o 17 w. od Pińska. Niegdyś królewszczyzna. Ob. Dzikowicze. A. Jel. Wielkie Folwarki 1. wś, pow. białostocki, w 1 okr. poL, gm. Zabłudów, o 18 w. od Białegostoku, 810 dzies. ziemi włośc. 101 łąk i past. , 28 lasu, 72 nieuż. . Ze wzgórz w pobliżu wsi W. F. i Tylwica al. Talwia bierze początek rz. Supraśl. 2. W. F. , osada, tamże, 64 dzies. 11 łąk i past. i 1 nieuż. . Wielkie Horki, fol. , pow. słucki, w 2 okr. pol. kleckim, gm. Zaostrowiecze, o 49 w. od Słucka. Własność Suszczewicza, ma 1 włókę. Wielkie Horodziatycze, wś i dobra poradziwiłłowskie nad Oressą. , pow. mozyrski, w gm. Komarowicze, w 2 okr. poL i par. katol. Petryków. Wś ma 23 osad; cerkiew p, wez. św. Mikołaja, uposażona z dawnych zapisów polem bez pomiaru i łąka na 80 wozów; około 1200 parafian. Druga cerkiew z 1824 r. , p. wez. Narodzenia N. P. Do r. 1866 była tu kaplica katolicka. Po Radziwiłłach dobra przeszły na ks. Wittgenstejnów, a teraz należą do ks, Maryi z Wittgen Wielkie Dzikowicze Wielkie Folwarki Wielkie Horki Wielkie Horodziatycze Wielkie Jeziory Wielkie Karpysze Wielkie Krzywicze Wielkie Łuki Wielkie Kosicze Wielkie Jeziory Wielkie Kruhowicze stejnów Hohenlohe, mają przeszło 960 włók, przeważnie w puszczach. Grunta lekkie, łąk obfitość. We wsi W. H. było w 1892 r. 271 wlośc. pł. męz. , 262 kobiet, gruntów niepodzielonych 8, podzielonych 35, pastwisk włościań skich 7 1 4 włóki. Obok W. H. leży wś Małe H. Wielkie Jeziory al. Wielkojeziory, fol. , pow. wyłkowyski, gm. Olwita, par. Wyłkowyszki odl. 4 w. , ma 9 dm. , 57 mk. W r. 1887 fol. Wiel kie Jeziory rozl. mr. 771 gr. or. i ogr. mr. 444, łąk mr. 76, past. mr. 144, lasu mr. 71, nieuż. mr. 28, obszar sporny mr. 8; bud. mur. 4, drew. 11; płodozm. 13pol. , las nieurządzony. Po fol. należała poprzednio wś Kumiecie os. 21, mr. 181. Wielkie Karpysze Karnysze, wś, pow. nowogródzki, w gm. Wsielub, w 1 okr. pol. , do niedawna zarząd w Wsielubiu, teraz w Lubczu, o 6 w. od Nowogródka. A. Jel. Wielkie Kosicze, fol, pow. nowogródzki, w 2 okr. pol. horodyszczańskim, gm. Poczepowo, o 18 w. od Nowogródka, ma 12 1 2 włók; własność urzędnika Płotnikowa. A. Jel. Wielkie Kruhowicze, wś, pow. słucki, w 2 okr. pol. kleckim, gm. Kruhowicze, o 77 w. od Słucka. A. Jel. Wielkie Krzywicze, ob. Krzywicze t. IV, str. 807. Tu dodajemy, że gmina krzywicka dołączoną została do gm. Raków. W. K. odległe są o 46 w. od Mińska. Cerkiew, p. wez. Prze mienienia Pańskiego, uposażona w 1780 r. przez Dominika Zajarskiego, posiada 3 włóki ziemi, okolo 1200 parafian. Filie w Dubrowach p. w. Narodzenia N. M. P. i w Giniewiczach, p. w Wniebowzięcia N. M. P. W okolicy kamień na rzutowy. A. Jel. Wielkie Łuki, wś, pow. nowogródzki, w gm. Jastreblewo, ob. Łuki Wielkie. Leży o 70 w. od Nowogródka, w 3 okr. pol. Nowa Mysz, posiada cerkiew paroch. św. Jerzego, z r. 1779, funda cyi biskupa Kossakowskiego, uposażoną z da wnych zapisów około 4 włókami ziemi; około 2500 parafian. A. Jel. Wielkie Łuki, mto powiat. gub. pskowskiej, na obu brzegach rz. Łowaci i na wyspie Dziatłówce, pod 56 21 płn. szer. i 48 11 wschod dług. , odl. o 251 w. na płd. wsch. od Pskowa. W 1861 r. miało 1220 dm. 53 murow. , 9 cerkwi, 2 monastery męzki i żeński, 79 sklepów, 6010 mk. 62 katol. , 27 protest. i 19 żydów, szkołę powiat. i paraf. , szpital miejski. Do miasta należy 976 dzies. 464 pod samem miastem; dochody w 1860 r. wynosiły 5213 rs. W t. r. było w mieście 22 zakładów przemysłowych, zatrudniających 159 robotników i produkujących za 157857 rs. Ważniejsze 3 fabryki juchtów 57011 rs. , 9 garbami 29875 rs. i 2 fabryki szczeciny 61000 rs. . Główne zajęcie mieszkańców stanowi szycie butów, wywożonych w znacznej ilości do Petersburga. W 1861 r. było w mieście 223 rzemieślników 139 majstrów. Dość ożywiony handel zbożem, szczeciną i olejem konopnym. W mieście odbywa się 4 nieznaczne jarmarki. Jest to jedno z najdawniejszych miast ruskich; wspomniane w kronice nowgorodzkiej pod 1166 r. pod nazwą Łuki. Dodatek Wielkie spotyka się dopiero od początku XV w. Pierwotnie miasto należało do Nowogrodu, miało jednak oddzielny swój zarząd. Z powodu sąsiedztwa z Litwą podlegało częstym napadom i było otoczone ścianą drewnianą z 12 basztami. W 1167 r. miasto zostało spustoszone podczas walki pomiędzy Nowogrodem a książętami dzielnicowymi; w 1198 r. spalili miasto Litwini i Połoczanie. W 1448 r. Iwan III przyłączył W. Ł. do księstwa moskiewskiego; w 1580 r. zdobyte zostało przez Stefana Batorego, który władał niem do 1582 r. Zburzone przez Dymitra Samozwańca w 1611 r. , zostawało w opuszczeniu do 1619 r. Piotr I na miejsce warowni drewnianych polecił usypać wały ziemne z bastyonami. W 1708 r. W. Ł. przyłączone zostały do gub. ingiermanladzkiej, od 1777 r. mto powiat. namiestnictwa pskowskiego. Wielkołucki powiat leży w płd. części gubernii i zajmuje 83, 6 mil al. 4045 w. kw. Powierzchnia falista; wyniosłości znajdują się w środkowej i wschodniej części powiatu. Wyniosłości prawego brzegu Łowaci są przeważnie gliniaste, lewego zaś piaszczyste. W zachodniej części powiatu, między jeziorami Jazno i Naswa, zalega grupa wyniosłości, nosząca nazwę gór Wiazowskich, z powodu że główny ich węzeł znajduje się około jezior Wiazowskich. Wyniosłości te dają początek rz. Wielkiej Wielikiej i niektórym dopływom Łowaci. Powiat obfituje w lasy, które zajmują 211461 dzies. , t. j. prawie połowę ogólnej jego powierzchni. Lasy zalegają przeważnie w cześci południowej; gaje dębowe znajdują się na wzgórzach Wiazowskich i na prawym wybrzeżu Łowaci. Oprócz rz. Wielkiej wszystkie rzeki powiatu należą do dorzecza Łowaci, przerzynającej powierzchnią od południa ku północy. Z dopływów jej ważniejsze Kunia, Udroja, Naswa i Łoknia. W powiecie znajduje się 188 jezior, rozrzuconych przeważnie w części zachodniej i w ogóle bardzo rybnych. Ważniejsze z nich Użo 8 w. dł. , Jazno 6 w. dł. , Oho i Łokno po 5 w. dł. . Błota zajmują znaczne przestrzenie, zwłaszcza na lewym brzegu rz. Kunii, oraz na pr. brz. Łowaci. W 1861 r. było w powiecie bez miasta 76028 mk. 146 katol. , 140 jednowierców, 626 rozkoln. , 96 protest. . W t, r. było w powiecie 49 cerkwi prawosł. i 1 jednowierców. Główne zajęcie mieszkańców stanowi rolnictwo. Gleba gliniasta i piaszczysta, wymaga starannej uprawy. Pod rolą znajdowało się 170381 dzies. Sadownictwo dość rozwinięte. Łąk, po części zalewnych, jest do 19637 dzies. i dla tego hodowla bydła na dośé wysokim stopniu. W 1861 r. było w po Wielkie Rogalskie Wielkie Niehniewicze Wielkie Miedwieże Wielkie Ostrowczyce Wielkie Pole Wielkie Sielutycze wiecie 19800 sztuk koni, 38650 bydła rogatego, 18249 owiec, 12095 trzody chlewnej. Oprócz tego mieszkańcy zajmują się budowa statków wodnych, wyrobem naczyń domowych, sań, wozów, darciem kory, rybołówstwem i skupywaniem i przeróbką szczeciny. Przemysł fabryczny słabo rozwinięty, reprezentowany był przez 1 garbarnię i 4 gorzelnie. Wielkie Miedwieże, pow. łucki, ob. Miedwieże. Wielkie Mierwiny, wś poradziwiłłowska, pow. słucki, o 55 w. od Słucka, ob. Mierwiny, Wielkie Niehniewicze, pow, borysowski, o 22 w. od Berezyny, ob. Niehnowicze. Wielkie Oczy z Futorami, Horyszną i Mielnikami, miasteczko, w pow. jaworowskim, 21 klm. na płn. zach. od Jaworowa, 8 klm. na płn. od sadu powiat. w Krakowcu, urz. pocz. w miejscu. Na wsch. leży Wólka Źmijowska i Żmijowiska, na płd. Świelnica i Skolin, na zach. Kobylnica Wołoska, na płn. zach. Łukawiec, na płn. Majdan 3 ostatnie w pow. cieszanowskim. Wody płyną, strugami na płd. i dązą do pot. Szkło. Zabudowania leżą w płd. stronie, na płd. zach. od nich klasztor dominikański, a na płd. wsch. zamek 242 mt. . W płn. stronie lesistej wzn. sięga 281 mt. W zach. stronie Łysa góra do 269 mt. , a na płd. zach. Księża góra do 244 mt. Obszar wynosi 3509 mr. własn. więk. ma roli or. 401, łąk i ogr. 152, past. 53, lasu 2113 mr. ; wł. mn. roh or. 572, łąk i ogr. 133, past. 81, lasu 1 mr. . W r. 1880 było 286 dm. , 1842 mk. w gm. , 8 dm. , 94 mk. na obsz. dwor. 589 rz. kat. , 388 gr. kat. , 996 izr. , 3 innych wyzn. ; 1870 PoL, 66 Rus. . Par. rz. kat. w miejscu, dek. jaworowski, dyec. przemyska. Niegdyś należały do paraf. w Krakowcu. Pod koniec w. XVIII utworzono tu parafię osobną i powierzono ją dominikanom. Bo parafii należą Boża Wola, Drohomyśl, Skolin, Wólka Żmijowska i Żmijowiska. Klasztor dominikanów fundował tu Jędrzej Modrzewski w r. 1667. Kościół murowany wzniesiono w r. 1684, konsekrowano w r. 1740 p. w. Niepokal. Pocz. N. M. P. Siostry miłosierdzia mają tu swą filię, założoną w r. 1872. Par. gr. kat. w Żmijowiskach. Cerkiew p. w. św. Mikołaja, szkoła etat. lklas. męzka i lklas. żeńska. Przywilejem wydanym d. 11 maja 1671 r. zezwala Michał Wiśniowiecki ze względu na wojskowe zasługi Jędrzeja Modrzejewskiego, cześnika sieradzkiego, ażeby wieś swą dziedziczną Wielkie Gezy przeistoczył na miasto, które obdarza prawem magdeburskiem, uwalnia do lat kilku od podatków, ceł i powinności i postanawia, aby z 12 mężów dziedzic wybierał 2 burmistrzów, co pół roku ster prowadzić mających, 4 rajców i wójta, ustanawia 4 ławników i powierza wójtowi sądzenie spraw kryminalnych, a spraw cywilnych burmistrzowi i rajcom, których liczba w miarę powiększenia się ludności moze być przyczyniona; nakoniec zaprowadza targ we czwartek i 3 Jarmarki. Ulryk Werdum, podróżujący w r. 1670 1672, wspomina, źe był tu szlachecki dwór, dość warowny, otoczony walem z ziemi, wraz z czterema basztami z ziemi Liske, Cudzoziemcy w Polsce, str. 112. W. 0. przeszły z rak Modrzejowskich w posiadanie Łaszczów, potem Potockich, a około r. 1786 należały do Lubomirskich. Za czasów konfederacyi barskiej uwolnił Fr. Ks. Puławski dobra te od zaopatrywania woj. ska Rozmaitości, Lwów, 1859, str. 43. Lu. Dz. Wielkie Orły, wś, pow. piński, na Zarzeczu, o 72 w. od Pińska; oh. Orły. Wielkie Ostrowczyce wś poradziwiłłowska i folw, ordynacyi dawniej kleckiej teraz nieświeskiej, pow. słucki, gm. Zaostrowiecze, o 54 w. od Słucka; ob. Ostrowczyce, A. Jel, Wielkie Pole 1. kol. , pow. piotrkowski, gm. i par. Ręczno, ma 10 dm. , 77 mk. , 182 mr. 2. W. Pole, ob. Wielkopole. Wielkie Pole, część gm. Pogórska al. Podgórska Wola, w pow. tarnowskim. Wielkie Pole 1. wś, pow. wilejski, w 1 okr. poL, gm. Hermaniszki, okr. wiejski Starzynki, o 10 w. od gminy, 8 dusz rewiz. ; należy do dóbr Mańkowszczyzna, Ratyńskich. 2. W. P. , fol. prywat. , pow. wilejski, w 1 okr. pol. , o 54 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. z Mołodeczna do granicy pow. mińskiego, 1 dm. , 13 mk. 3. W. P. , zaśc. pryw. , pow. wilejski, w 1 okr. poL, o 58 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. z Mołodeczna do gran. pow. mińskiego, 2 dm. , 13 mk. prawosł. 4. W. P. , białorus. Wialikoje Pole, wś u źródeł Wilii, pow. borysowski, w 3 okr. poL, gm. Witunicze, o 73 w. od Borysowa, ma 5 osad; miejscowość leśna, grunta lekkie. Należała do sstwa wilejskiego. 5. W. P. , białorus. Wialikoja Pola, wś u źródeł Czerniawki, dopł. Bołoczy, pow. ihumeński, w 3 okr. pol. berezyńskim, gm. Jurewo, o 12 w. od Ihumenia, przy dr. z Kołodzicz do Horki, ma 21 osad; grunta lekkie. J. Krz. A. Jel. Wielkie Rogalskie, jezioro, w pow. leckim, ob. Rogalskie, Wielkie Sielutycze, wś, pow. mozyrski, ob. Sielutycze. Odl. o 54 w. od Petrykowa, 97 w. od Mozyrza, A. Jel. Wielkie Sioło 1. wś, pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , gm. i dobra, ks. Puzynów, Ihumenowo o 1 w. , okr. wiejski Ksaweryn, 74 dusz rewiz 2. W. S. , wś, pow. lidzki, w 1 okr. poL, gm. , okr. wiejski i dobra, hr. Tyszkiewiczów, Żyrmuny o 2 w. , o 12 w. od Lidy ku Wilnu, 9 dm. , 112 mk. katol. w 1865 r. 42 dusz rewiz. . Obok karczma, zwana Sielanka. 3. W. S. , wś nad rzką. Chmielowszczyzną, pow. lidzki, w 3 okr. poL, gm. i dobra, hr. Uruskich, Żołudek, okr. wiejski Krasule, o 45 w. od Lidy, 32 dm. , 272 mk. w 1865 r. 100 dusz rewiz. , 4. W. S. , Wielkie Sioło Wielkie Orły Wielkie Oczy Wielkie Miedwieże Wielkie Mierwiny Wielkie Strzelce Wielkie Strzelce wś, pow. lidzki, w 4 okr. pol. , gm. Lebioda, okr. wiejski i dobra, Ważyńskich, Gołdów, 65 dusz rewiz. 5. W. S. al. Wielka Wieś, wś nad rzką Hołdówką, pow. lidzki, w 4 okr. poL, gm. Wasiliszki o 7 w. , okr. wiejski Szejbakpol, o 32 w. od Lidy, 15 dm. , 192 mk. w 1865 r. 64 dusz rewiz. ; należy do dóbr Kościeniewo, Kostrowickich. 6. W. S. , wś i folw. , pow. oszmiański, w 2 okr. pol. , gm. Połoczany, okr. wiejski Kobyłki, st. pocz. i dr. żeL lipawskoromeńskiej Mołodeczno, o 67 w. od Oszmiany. Folw. ma 1 dm. , 10 mk. katol. ; wś zaś 11 dm. , 79 mk. t. wyz. Spis z 1865 r. podaje dwie wsi, z których jedna ma 25 dusz rewiz. ; należy do Cywińskich; druga zaś 18 dusz rewiz. i stanowi własność Romultów. Bobra, mające około 50 włók, przez kilka wieków należały do rodziny Sakowiczów h. Korwin. W 1816 r. , ze śmiercią Józefa Sakowicza, deputata trybunału głównego litew. , przeszły na jego siostrę Annę Radziszewską; , od której w 1835 r. nabywa prałat wileński Cywiński. Poczem krewnego jego Zenona Cywińskiego. 7. W. S, wś, pow. świeciański, w 1 okr. poL, gr. Łyntupy o 17 w. , okr. wiejski i dobra Szyrynów, Kluszczany, 44 dusz rewiz. 8. W. S al. Wielkosiele, zaśc, pow. świeciański, w 2 okr. poL, gm. Łabonary o 7 w. , okr. wiejski i dobra Źarnowskich, Styrnie, 1 dusza rewiz. 9. W, S. , wś, pow. wilejski, w 1 okr. poL, gm. Horodek o 9 w. , okr. wiejski i dobra, Drużbickich, Chołchła, o 35 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. z Mołodeczna do gran. pow. mińskiego, 22 dm. , 150 mk. w 1865 r. 41 dusz rewiz. i 1 jednodworców. 10. W. S. , wś, tamże, okr. wiejski Siemierniki, 9 dusz rewiz. ; należy do dóbr Poradowszczyzna. Kornickich. 11. W. S. , wś, pow. wilejski, w 1 okr. poL, gm. Mołodeczno o 1 1 2 w. , okr. wiejski Wielkie Sioło, o 20 1 2 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. z Wilna do Mińska, ma 52 dm. , 461 mk. prawosŁ W 1865 r. miała 50 dusz rewiz. w części należącej do dóbr Mołodeczno, Tyszkiewiczów, 149 w części do dóbr Wielkie Sioło, Łopacińskich i 12 dusz w części skarbowej. W 1880 r. spłonęła. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsi Wielkie Sioło i Samale, oraz zaśc. Łazowiec, w ogóle w 1865 r. 228 dusz rewiz. włośc. uwłaszcz. i 12 b. włośc. skarbowych. 12. W. S. , wś, pow. prużański, w 1 okr. poL, gm. Wielkie Sioło, o 10 w. na płn. wsch. od Prużany, 2569 dzies. ziemi włośc. 800 łąk i pastw. , 128 nieuż. . Była tu kaplica kat. parafia Szereszów. Gmina, położona w środkowej części powiatu, graniczy od płn. z gm. Kotra, od wschodu z gm. Kotra i Dobuczyn, od południa z gm. michajłowska, a od zach. z gm. Szereszów i Suchopol, dzieli się na 4 okręgi starostwa wiejskie, obejmuje 7 miejscowości, ma 394 dm. włośc. obok 10 należących do innych stanów, 2411 mk. włośc, uwłaszczonych na 5275 dzies. 13. W S. , wś, pow. słonimski, w 2 okr. poL, gm. Mieżewicze, o 28 w. od Słonima, stanowi właściwie część wsi kościelnej Przewłoka Pierewołoka. 14. W, S. , wś, pow. wołkowyski, w 1 okr. poL, gm. Podorosk, o 21 w. od Wołkowyska, 389 dzies. ziemi włośc. 15. W. S. , wś, pow. nawoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 19 w. od Nowoaleksandrowska. 16. W. S. , wś nad rzką Woronką, lew. dopł. Isłoczy, pow. miński, w 2 okr. pol. i gm. Raków, o 37 w. od Mińska, ma 37 osad; miejscowość falista, grunta szczerkowe, żytnie. 17. W. S. , białoros. Wialikaje Sioło, wś nad rzką Pierekałką, lew. dopł. Suły, pow. miński, w 3 okr. poL kojdanowskim, gm. Rubieżewicze, o 12 w. od Kojdanowa poczta, o 52 w. od Mińska. Ma 63 osad, szkółkę wiejską. Za poddaństwa była ta wieś dziedzictwem Łaskich. Miejscowość lekko falista, z glebą szczerkową, żytnią, łąki dobre. 18. W. S. , wś i folw. poradziwiłłowski, pow. nowogródzki, w 4 okr. pol. i gm. Mir, o 49 w. od Nowogródka. Wś ma 39 osad; folw. około 24 włók. Miejscowość lekko falista, małoleśna, grunta dobre, pszenne. 19. W, S. , pow. nowogródzki, gm. Horodyszcze, ob. Sioło Wielkie, 20. W. S. , wś, pow. sieński, gm. Rasna, ma 22 dm. , 140 mk. , cerkiew paraf. drewnianą. 21. W. S. , wś, pow. dryssieński, par. Oświej. 22. W. S. , wś, pow. połocki, w 3 okr. poL, gm. nikołajewska, posiada urząd gminny. Nadane w 1563 r. przez Zygmunta Augusta Tymoteuszowi RomejkoHur ko ob. Krynki. Następnie stanowiła królewszczyznę ob. Vol. Leg. , VI, 263. W 1730 r. sstwo wielkosielskie posiadał Stefan Perott, rotmistrz pow. orszańskiego. J. Krz. A. Jel. Wielkie Strzelce, ob. Strzelce Wielkie, Wielkie Wody, jezioro, w pow. i gub. chersońskiej, utworzone z odnóg Buzułuku Skorbnicy, Kołotówki i Omelnika, przy ujściu tej rzeki do Dniepru. Ob. Buzułuk, Wielkie Zimowiszcze, białoros. Wialikija Zimowiszcza, wś i folw. nad rz. Turą, pow. mo zyrski, w 1 okr. poL skryhałowskim, gm. Słobo da Skryhałowska, o 16 w, od Mozyrza, a 17 w. od Skryhałowa. Wś ma 23 osad; folw. , własność Rychwalskich, 1 włókę. A. Jel. Wielkielewo, wś, pow. dryssieński, paraf. Oświej, należy do dóbr skarbowych Stryżyno. Wielkieryta, sioło, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 2 okr. poL, gm. Wielkieryta, o 33 w. od Brześcia, 2230 dzies. ziemi włośc. i 106 cerkiewnej. Posiada cerkiew paraf. Parafia prawosław. , dekanatu błagoczynia brzeskiego, 1539 wiernych. Gmina, we wschodniej części powiatu, graniczy od wschodu z gm. Wierzcholesie pow. kobryńskiego, od płd. wschod. z gm. Mokrzany t. pow. , od płd. z gm. Małoryta, od zach. z gm. Miedna, od pln. z gm. Radwanicze pow. brzeskiego i z gm. Oziaty pow. kobryńskiego, dzieli się na 7 okręgów starostw wiejskich, obejmuje 26 miejscowości, ma 656 dm. włośc Wielkie Wody Wielkie Zimowiszcze Wielkielewo Wielkieryta Wielkimie Wielkopole Wielkolas Wielkonostra Wielkonosza Wielkopol Wielkimie Wielkokobielackie obok 22 należących do innych stanów, 4827 mk. włośc, uwłaszczonych na 10485 dzies. Przez zachodnią część gminy przechodzi tor. dr. żel. płd. zach. brzeskokijowskiej. J. Krz. Wielkimie, moze Wilkije, jezioro, w pow. sejneńskim, gm. Lejpuny, ma 12 mr. obszaru. Wpada doń rz. Świnarka, wypływa rz. Wilkija. Wielkokobielackie, Wielkokobielakskie, chutor nad rzką Kobielaczką, pow. kobielacki gub. połtawskiej, o 30 w. na pln. od Kobielak, ma 719 dm. , 3505 mk. Wielkolas 1. kol. nad rz. Wisłą, pow. kozienicki, gm. Rożniszew, par. Mniszew, odl. od Kozienic 34 w. , ma 8 dm. , 88 mk. , 65 mr. dwor. 2. W. , wś i folw. , pow. lubartowski, gm. Wielkie, par. Rudno. W r. 1873 folw. W. rozl. mr. 910 gr. orn. i ogr. mr. 684, łąk mr. 109, past. mr. 2, lasu mr. 105, nieuż. mr. 10; bud. drew. 13; płodozm. 8pol; wś W. os. 39, mr. 995. R. 1531 ma 5 łan. , w 1676 r. 192 mk. Dziedzic; Zbąski. Wielkolas al. Wielkolesie, wś, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 4 okr. poL, gm. Dworce, o 50 w. od Brześcia, cerkiew paraf. , 274 1 2 dzies. ziemi włośc. 101 1 2 łąk i pastw. , 43 nieuż. i 121 cerkiewnej 32 łąk i pastw. , 6 1 2 lasu, i nieuż. . Parafia prawosŁ, dekanatu błagoczynia kamienieckiego, 2286 wiernych. Wlelkolesie, ob. Wielkolas. Wielkonostra, wś, pow. sejneński, ob. Wiłkonostry. Wielkonosza, pow. sądecki, ob. Wilkonosza. Wielkopol 1. wś włośc, pow. święciański, w 1 okr. poL, gm. i okr. wiejski Łyntupy o 5 w. , 5 dusz rewiz. 2. W. , zaśc, pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol. , o 60 w. od Nowoaleksandrowska. 3. W. , ob. Wielkopole. Wielkopole 1. w XVI w. Wielkiepole, wś i folw. , pow. słupecki, gm. Wilczagóra, paraf. Ostrowąs, odl. od Słupcy 24 w. ; wś ma 5 dm. , 50 mk. ; folw. 4 dm. , 72 mk. Dobra W. składały się w r. 1890 z folw. W. i Gogolina, rozl. mr. 834 folw. W. gr. orn. i ogr. mr. 358, łąk mr. 11, nieuż. mr. 10; bud. mur. 5, drew. 6; folw. Gogolina gr. orn. i ogr. mr. 362, łąk mr. 21, pastw. mr. 57, nieuż. mr. 15; bud. mur. 3, drew. 3; pokłady torfu. Wś W. os. 17, mr. 19; wś Nowa Gogolina os. 8, mr. 152; wś Stara Gogolina os. 16, mr. 30. Ńa początku XVI w. wś Wielkopole, w par. Ostrowąs, stała pustką. Były tu same role folwarczne, dające dziesięcinę innemu kościołowi; zaś rataje i zagrodnicy, gdy tu siedzieli, dawali plebanowi po korcu owsa Łaski, L. B. , I, 208. Spisy pobor. z XVI w. nie wymieniają tej wsi. 2. W. , folw. i wś, pow, włoszczowski, gm. i par. Słupia, odl. 28 w. od Włoszczowy. Folw. wchodził r. 1871 w skład dóbr Obiechów. Oddzielony został od dóbr Raszków. W r. 1881 rozl. mr. 305 gr. orn. i ogr. mr. 239, lasu mr. 65, nieuż. i place mr. 1; bud. drewn. 6; płodozm. llpol. ; las nieurządzony. Wś W. ma 6 os. , 47 mr. 3. W. , wś, folw. i dobra nad rz. Żółkiewką, pow. krasnostawski, gm. i par. Gorzków, odl. 10 w. od Krasnostawu. Posiadają młyn wodny, tartak, pokłady wapienia. W 1827 r. było 19 dm. , 154 mk. Dobra W. składały się w r. 1886 z folw. W. i Felicyan, rozl. mr. 1616 gr. orn. i ogr. mr. 987, Iak mr. 57, pastw. mr. 176, lasu mr. 279, nieuż. mr. 117; bud. mur. 4, drew. 29; płodozm. 8 i 11pol. ; las nieurządzony. W skład dóbr wchodziły poprzednio wś W. os. 18, mr. 342; wś Wiśniewo os. 23, mr. 457; wś Zamostek os. 13, mr. 244; wś Góry os. 10, mr. 211. 4. W. , folw. , pow. włodawski, gm. Wola Wereszczyńska, par. Wereszczyn, odl. 28 w. od Włodawy. Oddzielony od dóbr Wereszczyn, folw. ten rozpadł się na kilka części. W r. 1885 częśó lit. A rozl. mr. 210 gr. orn. i ogr. mr. 104, łąk mr. 57, pastw. mr. 4, lasu mr. 44, nieuż. mr. 1; bud. drew. 6. Druga część tegoż folw. rozl. mr. 234 gr. orn. i ogr. mr. 104, łąk mr. 79, pastw. mr. 4, lasu mr. 45, nieuż. mr. 2; bud. mur. 1, drew. 3. Część Mt. B rozl. mr. 234 gr. orn. i ogr. mr. 144, łąk mr. 4, pastw. mr. 4, lasu mr. 45, nieuż. mr. 2; bud. drew. 6; lit. O rozl. mr. 148 gr. orn. i ogr. mr. 60, łąk mr. 55, pastw. mr. 3, lasu mr. 28, nieuż. mr. 2; bud. drew. 6. Br. Ch. Wielkopole 1. wś włośc, pow. święciański, w 4 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe Wojstom o 1 1 2 w. , o 78 w. od Święcian, 5 dm. , 7 mk. prawosł. i 42 katol. w 1865 r. 20 dusz rewiz. . 2. W. , wś wlośc. nad rzką Rudolszczycą, pow. trocki, w 1 okr. poL, gm. i do bra skarbowe Międzyrzecze o 17 w. , okr. wiej ski Porudomino, o 26 w. od Trok, 5 dm. , 35 mk. katol. w 1865 r. 27 dusz rewiz. . 3. W. , folw. , pow. słonimski, w 4 okr. pol. , gm. Dworzec, o 34 w. od Słonima, należy do dóbr Dworzec, Zawiszów. 4. W. , folw. , tamże, gm. Robotna, o 28 w. od Słonima, należy do dóbr Borki, Protasiewiczów. 5. W. , ob. Wielkopol. Wielkopole, w XV w. Wielopole i Wielkiepole, wś, pow. gródecki, 12 klm. na płn. wsch. od Gródka, 7 klm. na płd. zach. od sądu pow. i urzędu poczt. Janów kolo Lwowa. Na wsch. leży Porzecze Janowskie, na płd. wsch. Malczyce, na płd. Stronna, Zuszyce i Ottenhausen, na zach. Dobrostan i Wola Dobrostańska. Wody spływają z całego obszaru do Wereszycy. Płn. częśó obszaru lesista, Wznies. na pln. sięga 383 mt. , na płd. opada do 322 mt. Własn. więk. tu i w Ottenhausen ma roli om. 283, łąk i ogr. 7, pastw. 30, lasu 1244 mr. ; własn. mn. roli orn. 2169, łąk i ogr. 192, past. 314, lasu 12 mr. W r. 1880 było w W. 230 dm. , 1120 mk. ; 2 dm. , 12 mk. na obsz. dwor. 1002 gr. kat. , 123 rz. kat. , 6 izrael. ; 1036 Rus. , 23 PoL, 73 Niem. . Par. rzym. kat. w Powitnie, gr. kat. w miejscu, dek. gródecki. We wsi jest cerkiew i szkoła etat. lklas. Za czasów Rzpltej należała wś do dóbr kor. dzierżawy janowskiej. W dok. z r. 1442 wspo mniane jest uroczysko Wielopole, na którem później powstała wieś Liske, A. G. Z. , t. II, str. 113. Wr. 1485 wspominają już dokumenta wś Wielkopole 1. e. t. III, str. 247; t. IV, str. 210. W r. 1578 rozstrzyga Stefan Batory spór o granice wsi Porzecza, dzierżawy Jana z Sienna, z Wielopolem i innemi wsiami królew skiemi Arch. kraj. we Lwowie, C, s. 337, str. 1313. W Warszawic dnia 3 stycznia 1621 r. nadaje Zygmunt III prawo dożywocia do wsi Po rzecza, Wielkopols i innych Jakubowi Trzciń skiemu 1. c. C. s. , 374, str. 97. Dnia 9 grudnia 1627 r. pozwala Zygmunt III Jerzemu Rzeczyc kiemu, staroście urzędowskiemu, by prawa swe dożywotnie do wsi Porzecze, Wielkopole i in nych ustąpił na rzecz Aleksandra z Bachorzec Stadnickiego 1. c, t. 379, str. 696. W lu stracyi z r. 1661 i 1662 Rkp. Ossol. , 2834, str. 106 czytamy W tej wsi bywało osiadłych na półłankach ludzi 40. Teraz ich tylko na ćwierciach 28. Czynszu płacą po gr. 9, facit zł. 8 gr. 12. Przedtem dawali kapłonów po 2, teraz, po Tatarszczyźnie, po kurze jednej, facit 1 zł. 12 gr. Jajec po 3 kopy, rachując po gr. 4. Zagrodników bywało 18; teraz ich 6. Czynszu płacą po gr. 6, facit 1 zł. 6 gr. Z karczmy da ją arendy zł. 15. Robić w tydzień z osiadłości od południa trzy dni z ćwierci powinien. Suma z tej wsi zł. 26 gr. 12. Folwark wsi Wielkopola i krescencya żyta kóp 310, jęczmienia kóp 70, grochu kóp 11, owsa kóp 250, siana stert 3, po sążni 8. Suma z tej wsi i z krescencya folwarkową zł. 402 gr. 20 den. 15. Na str. 109 czytamy W tej wsi tych czasów jest pod danych pociągłych 3; robią po 3 dni w tydzień od południa. Czynszu i podatków nie dają. Pie szy jest jeden; robie powinien dzień od południa. Popostwo puste. Folwark w tej wsi był, ale ten podczas tej wojny funditus spustoszał i nic na nim nie sieją. Na to przysiągł Dmytr, poddany z Wielkopola. Lu. Dz. Wielkopolska a Nazwa. Obszar zawarty między Notecią a Obrą zamieszkiwało od wieków plemię, które osiągnąwszy wyższy stopień kultury, na pasterstwie i rolnictwie opartej, przez wytrzebienie lasów na dość znacznej stosunkowo części swych ziem, nadało tym obszarom, w przeciwieństwie z leśnym wyłącznie pokryciem dalszych okolic, cechę krainy pól, od których i ludność otrzymała charakterystyczne miano Polan. Łacińskie formy Poloni, Polonia świadczą, iż w nazwie polskiej było a pochylone, ztąd mówiono Polany Polony. Nazwa Polska powstała zapewne później dopiero, jako skrócona forma, brzmiąca początkowo Polańska ziemia. Łacińska forma Polonia, istniejąca już w X w. w rocznikach niemieckich, czeskich j i polskich świadczy, iż nazwa Polska nie była jeszcze używaną. W miarę tego jak Polanie przez kolonizacyą i przy pomocy swej polityczno militarnej przewagi przyłączali do swego państwa dalsze obszary, które, przy małym zaludnieniu i niskim stopniu kultury życie leśne, nie miały nazwy, to odróżniano je za pomocą nazw centralnych grodów Sieradz, Kalisz, Łęczyca, Czersk, lub niekiedy nazywano od cech fizycznych obszaru, jak Kujawy. Możnaby przypuszczać, iż posuwanie kultury Polan, a więc postępy rolnictwa, nadające stopniowo i dalszym, od wschodu, obszarom charakter krainy pol, torowały drogę rozciąganiu nazwy Polska na coraz rozleglejsze terytorya. Choć książęta, jak to dotychczas panujący czynić zwykli, zachowują tradycyjnie w intytulacyach swych dawne formy, to w pojęciach ludzi, przy wspólności plemiennej i językowej jedności, pod wpływem wspólnie odbywanych wypraw wojennych, wytwarza się przeświadczenie o łączności politycznej i narodowej tych rozlicznych terytoryów. Pojawienie się w dokum. z XIII w. formy Major Polonia świadczy, iż musiała istnieć odpowiednia polska nazwa Wielkopolska zapewne Wielgāpolska, w której a pochylone przeszło dziś w o. Otóż powstanie tej nazwy dowodzi istnienia już i pojęcia i wyrazu Polska na oznaczenie całości narodowej i terytoryalnej, w której odróżniać zaczęto nazwą Wielkopolska z początku tylko część główną, najstarszą, a później znacznie nadano nazwę Małopolska południowowschodnim obszarom. Ciekawem świadectwem tych zmian w pojęciu i stosowaniu nazwy Polonia jest akt Władysława Odonicza z r. 1234, odróżniający terram que speciali nomine dicitur Polonia, t. j. pierwotną ziemię Polan pomiędzy Wartą a Notecią, od totius Polonie. Wreszcie w końcu aktu jest mowa o arcybiskupie i wszystkich biskupach polskich omniumque episcoporum Polonie. Akt spisany został praesentibus omnibus baronibus Cracovie, Slezie, Polonie et Sandomirie. Syn tegoż Władysława Odonicza, ks. Bolesław tytułuje się w akcie z r. 1257 dux Polonie Majoris a w statutach kościelnych, uchwalonych w tymże roku na synodzie łęczyckim, pod przewodnictwem arcyb. gnieźn. Fulcona Pełki, zalecono, aby wszyscy plebani i zarządzający kościołami per universam dyocesin Polanice gentis constituti, o ile mają przy kościołach szkoły urządzone za pozwoleniem biskupów, nie bral na kierowników tych szkół Niemców Theutonicam gentem, nieobeznanych z językiem polskim nisi sint Polonica lingua, ad auctores exponendos pueris et Latinum Polonice, informati. Mamy tu już dobitne zaznaczenie jedności narodowej, opartej na wspólności mowy i plemienia. Rozporządzenie to odnosiło się do wszystkich dyecezyi podległych władzy arcybiskupiej. b Granice. Ścisłe rozgraniczenie teryto Wielkopolska Wielkopolska Wielkopolska ryalne między państwami, o ile przyroda sama nie zakreśliła przedziałów ich osiadłości, moze być dokonane dopiero wtedy, gdy dwa sąsiadujące narody staną, na wyższym szczeblu kultury, zawiązującej między człowiekiem a ziemią, na, której żyje i pracuje, coraz liczniejsze i silniejsze węzły. Dopóki ten związek się nie ustali, dopoty rozgraniczenia terytoryalne nie będą. mieć podstawy naturalnej i znaczenia. Książę po czątkowo jest panem, nie tyle pewnego obszaru ziemi, ile pewnej gromady ludzi. Pierwotni fundatorzy kościołów w W. obdarzali je ludźmi, jeziorami i brzegami rzek. Ziemia Polan za czasów Chrobrego i później nawet przedstawia się jako archipelag drobnych osad ludzkich, wynurzających się z ciemnego obszaru leśnego, a skupionych koło jezior i ujętych w ramy dwu długich a wązkich pasów, utworzonych przez gęsto skupione osady nad brzegami Warty i Noteci. Lesiste obszary zalegające wyżyny działów wodnych lub bagniste doliny mniejszych rzek jak Obra, Prosna posiadały swą rzadko rozsianą ludność, łatwo zmieniającą miejsce pobytu i skłonną, do uchylania się od powinności państwowych i nadzoru. Rozgraniczenia w dzisiejszym znaczeniu wyrazu, stosowane były pierwotnie do użytkowania z brzegów rzek lub jezior, rybołówstwa, polowania na bobry, korzystania z brodów, przewozów. Między grupami czy pasami osad, zostających pod władzą jednego księcia, a osadami sąsiednich władzców, istniał zwykle pograniczny pas puszcz, bagien, do którego rościli sobie prawa obaj sąsiedzi. Nieliczna ludność takich obszarów albo uchylała się od wszelkich powinności państwowych albo też uznawała zwierzchność silniejszego sąsiada. Z położenia starych grodów nie zawsze można wyprowadzać wnioski o kierunkach linii granicznych, gdyż grody są zwykle centrami dla grup osad nadjeziornych czy nadrzecznych, na właściwych zaś naturalnych granicach, o ile są, niezaludnione, niema grodów, które otaczają, zawsze osady naroczników, obowiązanych do posług i obrony. Legenda o słupach Chrobrego wskazuje raczej na chęć zostawienia pamiątki śmiałych i daleko sięgających pochodów wojennych, niż zamiar ustalenia granie. Chrobry rozumiał zapewne, że nie słupami się tworzą i utrzymują granice. Gdyby było można nakreślić mapę okazującą, nam rozkład kasztelanii polskich na początku XI w. i otrzymać spis grodów i osad, które słuchały rozkazów Chrobrego, tobyśmy mogli sobie wytworzyć pojęcie o ilości i stosunkowem rozłożeniu osad w ówczesnem państwie i oznaczyć w przybliżeniu jego granice. Obok grup i pasów centralnych osad, związanych wspólnością plemienną, węzłami ściślejszej organizacyi politycznej i społecznej, jednością kultury, istniały obszary puszcz, z ludnością rzadko rozsianą, , unikającą ciężarów państwowych, wreszcie dalsze okolice pograniczne, z ludnością, mieszana często, pod względem plemiennym i demoralizowaną przez najazdy, sprowadzające, obok strat materyalnych, częste zmiany w stosunkach politycznych. Ludnośó taka zmieniała swe postępowanie stosownie do rosnącej lub słabnącej siły ciążących na nią z dwu stron organizmów państwowych. Obszar między Elbą i Odrą przedstawia w ciągu X i XI w. takie zmienne falowanie ścierających się wpływów państwa niemieckiego i młodego organizmu państwowego, wytworzonego przez Polan. Za Mieczysława I młody ten organizm rozwijał się głównie na obszarze między Wartą, Gopłem i Notecią. Obszar między Wartą a bagnami Obry, znacznie później zaludniony, nie był zapewne wtedy objęty węzłami organizacyi państwowej i zostawał w luźnej zależności od Mieczysława, który, wedle relacyi Thietmara zgodził się płacić daninę cesarzowi z obszarów zachodnich terytoryów hołdowniczych aż po rzekę Wartę w r. 963. Nie przeszkodzi to jednak Mieczysławowi rozciągać swego zwierzchnictwa nad okolicami zaodrzańskiemi. Niemcy znowu, nie poprzestając na daninie, dążyć będą do opanowania obszarów nadodrzańskich, co wywoła cały szereg wojen, przesuwających w różnych kierunkach sferę wpływu i władzy obu wojujących państw. Granice państwa polskiego za Mieczysława I, wskazane przez dr. Kętrzyńskiego w jego świeżej pracy Rozprawy wydz. hist. filoz. Akad. Umiej. , t. XXX, są właściwie, nawet w tym razie gdyby można było przyjąć wiele mniej uzasadnionych przypuszczeń uczonego badacza, jedynie granicami obszernej areny, śród której wkrótce młodzieńcze państwo wyprawiać będzie swe harce rycerskie. Widownią pracy pokojowej, obszarem objętym przez kulturę Polan i ich organizacyą społeczną i polityczną, było o wiele szczuplejsze terytoryum, którego rozmiary wskażą nam zarówno ugrupowanie najdawniejszych znanych kasztelanii, jak i po części erekcye najdawniejszych biskupstw. Pierwsze biskupstwo, ustanowione około r. 966 w Poznaniu dla całego państwa Polan, nie miało i nie mogło mieć oznaczonych granic. Dopiero utworzenie arcybiskupstwa gnieźnieńskiego i innych biskupstw musiało sprowadzić rozdział terytoryalny. Wedle opowieści Thietmara biskup poznański Unger sprzeciwiał się temu uszczupleniu zakresu jego władzy. Jak przekonywają bulle papiezkie z wieku XII rozgraniczenia dokonane były na podstawie rozdziału kasztelanii. Według bulli Inocentego z r. 1136 władzy arcypiskupow gnieźnieńskich poddane zostały kasztelanie Gniezno, Ostrów na Lednicy, Łekno, Nakło do rz. Plitwicy, Ląd, Kalisz, Czestram, Ruda Wieluń, Żnin, Milicz po rz. Bober, Sieradz, Spicymierz, Małogoszcz, Rosprza, Łęczyca, Wolborz, Żarnów, Chrząstów do Wisły i Łowicz. W spi Wielkopolska sie tym wymienione są naprzód kasztelanie właściwej ziemi Polan Wielkopolski a następnie, od Milicza szląskiego począwszy, idą kasztelanie przyległych terytoryów. Zawewne w pierwotnym akcie fundacyjnym liczba kasztelanii była mniejszą a dopiero z czasem, w miarę posuwania sie misyonarskiej działalności w kierunku ku wschodowi i organizowania przez arcybiskupów instytucyi kościelnych na tych obszarach, oddawano nowe kasztelanie pod ich władzę a dla podbudzenia gorliwości misyonarskiej i kolonizatorskiej nadano im olbrzymie obszary puszcz w okolicy Łowicza i Rawy Skierniewice, tak jak biskupów krakowskich uposażono wielkiemi przestrzeniami lasów na północnych krańcach dyecezyi, w okolicy pasma Łysogórskiego, a biskupom poznańskim dano puszcze między Wilgą i Świdrem, na krańcach ziemi czerskiej. Wzmagające się zaludnienie lewego brzegu Wisły wywoła utworzenie na początku XII w. dyecezyi kujawskiej, obejmującej cały pas lewego wybrzeża Wisły, od ujścia Bzury do Gdańska. Przy dyecezyi poznańskiej pozostały okręgi kasztelańskie z nad Noteci, począwszy od Ujścia, głośne grody Ujście, Czarnków, Wieleń, Drzeń, z nad Warty od Ciążynia począwszy aż do Santoka przy połączeniu z Notecią, z nad Obry, jak Krzywin, Przemęt, Międzyrzec, oprócz tego nad rzekami i jeziorami spływającemi do tych głównych rzek grupy osad należących do grodów Giecz, Kostrzyń, Książ, Krobia, Dupin i inne. Granice W. , o ile stanowiły zarazem granicę państwa, wytwarzały się i ustalały, z ciągłemi wahaniami, pod naciskiem organizującej się w sąsiedztwie Brandenburgii, państwa krzyżackiego i księstw szląskich. Po epoce zbrojnych napadów rozpoczął się cichy ale groźniejszy jeszcze napływ zdobywców, zbrojnych w wyższą kulturę i uprawniających posiadanie zajętych obszarów przez otrzymywane od książąt i duchowieństwa nadania, swą pracę i poczynone nakłady. Zmniejszanie się lesistego, neutralnego poniekąd pasa, stanowiącego naturalną osłonę państwa od sąsiadów, zmuszało władzców Polski do regulowania stosunków granicznych i utrwalania przez specyalne dokumenta. Jednocześnie wzmaga się znaczenie strategicznych punktów pogranicza, które oba sąsiadujące państwa zaczynają sobie wydzierać. Ciekawym bardzo świadectwem ścisłości i staranności w oznaczeniu granie państwowych jest akt oznaczenia granic Nowej Marchii i ziemi Sternberg w r. 1251, wskazujący przeto część granicy zachodniej Wielkopolski, Akt ten, podobno sfałszowany, ale widocznie oparty na autentycznych danych, kreśli linią zgodną niemal całkiem z granicą Wielkopolski jaką spotykamy w wieku XV. Gdy w r. 1234 Henryk Brodaty i Władysław Odonicz przeprowadzają między sobą ugodę, to przedmiotem działu są przedewszystkiem brzegi Warty i związane z tymi brzegami zamki z narocznikami, łowy na bobrów, rybołówstwo i pobór ceł. Działu tego dopełniają przez wzgląd na spokój tocius Polonie. Ściślejsze oznaczenie granic następuje wtedy, gdy chodzi o pogodzenie pretensyi dwu lub kilku współzawodników do jednego terytoryum. Na obszarach nie zakwestyonowanych niema zwykle ściślej oznaczonych granie. W miarę wzrostu ludności i przybywania osad, okręgi grodowe zaczynają się stopniowo stykać ze sobą, tak samo jak pograniczne, wywołując potrzebę regulowania granie. W prywatnych posiadłościach spotykamy jeszcze w XVI w. obszary leśne stanowiące nierozdzielną własność kilku okalających je wsi. Północna i półn. zachodnia granica W. , znajdując w Noteci naturalną podstawę, wcześnie się ustaliła pod naciskiem Pomorzan, od których bronił ziemi Polan cały szereg grodów. Zachodnia, mająca naturalne osłony w Odrze i bagnach Obry, nie wiele posiada grodów i słabe zaludnienie, ztąd linia graniczna ulega tu częstym zmianom. Utworzenie biskupstwa lubuskiego, za Krzywoustego, przed 1125 r. , nie uchroni zachodniej ukrainy od zalewu niemczyzny i zaboru, tak jak biskupstwa pomorskie nie ocalą Pomorza. Przeciwnie organizacya kościelna ułatwi zapewne napływ Niemców na wyższe godności kościelne i utoruje drogę wpływowi kultury niemieckiej. Biskupstwo lubuskie rozciągało się po obu brzegach Odry i sięgało na zachodzie po Sprowę, Stobrawę i Odrzycę. Ziemia ta już około r. 1163 została odstąpiona przez synów Krzywoustego książętom szląskim, synom Władysława II, prócz samego Lubusza, którym jeszcze r. 1209 włada Odonicz. Związek kościelny łączył jednakże biskupstwo lubuskie, tak jak i wrocławskie, z Polską. R. 1249 Bolesław Łysy, syn Henryka Pobożnego, odprzedał jednę część tej ziemi Wilibrandowi, arcyb. magdeburskiemu, drugą Janowi i Ottonowi, margrafom brandenburskim. W r. 1336 Otto, arcyb. magd. , nadał swą część ziemi lubuskiej marchionowi Ludwikowi i wtedy powstanie nad Odrą Nowa Marchia, rozszerzająca się kosztem granic zachodnich Wielkopolski. Granice od Szląska ulegały częstym zmianom. Gdy Henryk Brodaty i Henryk Pobożny panowali w W. , mieli tedy sposobność do zacierania czy przesuwania na korzyść Szląska linii granicznej. Dopiero za Łokietka nastąpiło ostateczne określenie granic W. od ziemi lubuskiej i Szląska. Książęta szląscy pozostali panami pasa wązkiego i długiego, który, rozdzielając W. od ziemi lubuskiej Nowej Marchii, ciągnął się od praw. brzegu Odry, w okolicy Głogowy, aż poza Rudnę niedaleko lew. brzegu Noteci. Głównemi grodami były tu Swiebodzin, Lubrza i Cylichowa. Pas ten należał do dyecezyi poznańskiej, od której odpadnie po rozszerzeniu się tu reformacyi. Obszar ten dzielić będzie losy Wielkopolska Szląska, do którego należeć też będzie pas na prawym brzegu Baryczy, wchodzący pierwotnie w skład dyecezyi poznańskiej. Dalszą część zachod. obszaru W. , po obu brzegach Noteci, należącą, do dyecezyi poznańskiej, przywłaszczać będą stopniowo margrabowie i wcielać do dyecezyi kamieńskiej. Zabór ten ułatwiać będzie słabe zaludnienie tych ukrain, a utrwalać system rozdawania wielkich kawałów ziemi szlachcie niemieckiej, która za sobą będzie ściągać tłumy krewnych i kolonistów. Jestto system ten sam, jaki królowie polscy stosować będą od XV w. na płd. wschodnich obszarach swego państwa, ułatwiając przez to napływ Niemców do zachodnich części. Zachodniopółnocny pas pograniczny, po obu brzegach Odry, w okolicy grodu Kiniec Chinez, po obu brzegach Warty, w pobliżu jej ujścia ziemie kościerzyńska i po praw. brzegu Noteci w pobliżu ujścia, po Drawę i Płocicę, należący pod względem kościelnym w części zachod. do dyecezyi lubuskiej, a w północnej do poznańskiej, stanowił terytoryum sporne, do których rościli sobie prawo zarówno książęta wielkopolscy jak pomorscy. Ponieważ nie przeprowadzono tu zapewne ścisłej linii granicznej, a żadna ze stron współzawodniczących nie nabyła praw do władania przez pracę włożoną w tę ziemię, założone na niej liczniejsze osady, przeto zmienne koleje powodzeń wojennych decydują o zmieniających się ciągle granicach. Śród tych zapasów książęta współzawodniczący sami przygotowują przyszłe rządy niemieckie na tym obszarze, fundując i uposażając liczne klasztory i czyniąc tu nadania zakonom rycerskim Templaryuszom i Kawalerom św. Jana. Margrafowie brandenburscy, uzyskawszy zwierzchnictwo lenne nad całem Pomorzem, nabywają między innemi od Templaryuszów nadane im przez Władysława Odonicza ziemie kościerzyńską i kiniecką, następnie przez małżeństwo między Konradem, synem margrafa Ottona III, a Konstancyą, córką po zmarłym Przemysławie I, otrzymają w posagu za nią ziemię santocką i sam gród Santok, wedle Gallusa regni custodia et clavis. Ożywiona kolonizacya, oparta na rozdawnictwie znacznych obszarów szlachcie niemieckiej, utrwalać będzie zdobycze margrafów. Taki np. ród Wedlów otrzyma po nad Drawą obszar wynoszący do 90 mil kwadr. Wedelskie, Wedelland. Dopiero Kazimierz W. na szczycie swej potęgi zawrze z margrafami w Poznaniu r, 1364 układ wracający Polsce obszar między rzekami Drawą, Notecią i Chudą, wraz z Czaplinkiem i Drachimem późniejszy pow. wałecki. Zastawienie Nowej Marchii przez Zygmunta Luksemburczyka w r. 1400 Krzyżakom, a następnie jej sprzedaż r. 1429, sprowadziły sąsiedztwo Zakonu. Odkupienie Marchii przez elektora Fryderyka II r. 1454 ustaliło ostatecznie granice Polski od tej strony. W dalszym ciągu na granicy półn. , na lew. brzegu rz. Chudy, leżała tak zw. Kraina, pierwotnie obszar oddzielający ziemię Polan od Pomorza, lecz od początku XIII w. włączony do Wielkopolski. Rzeczka Plitwica stanowiła przeważną część wschodniej granicy Krainy do Pomorza ziemi wyszogródzkiej. Dalej, nieco wyżej Nakła, granica Krainy dotykała Noteci, która następnie oddzielała W. od Kujaw, na przestrzeni aż do jeziora Trląg, od którego począwszy tworzy granicę rzeka Kwieciszowica i strugi łączące grupy jezior z okolic Pakości i Ostrowitego. Gopło, ze starożytną Kruszwicą, leży śród Kujaw, poza obrębem właściwej Wielkopolski. Od jezior ostrowickich granica W. wybiega znacznie dalej ku wschodowi, ogarniając obszar praw, brzegu Warty po koryto Rgilówki, zwany niegdyś ziemią zbarską Zhar gród, targowisko w XIII w. istniejące, potem znikło. Od miejsca gdzie Warta zmienia swój bieg północny na zachodni powyżej Kola, granica biegnie w niewielkiem oddaleniu od lewego brzegu tej rzeki aż do zetknięcia się z Prosną powyżej Dzierzkowic. Zagarnia ta linia w obręb W. mały klin ziemi sieradzkiej i znaczną część ziemi wieluńskiej rudzkiej, od miejsca, w którym Prosna przestaje tworzyć granicę tej ziemi od Szląska i wchodzi na jej obszar. Część ta włączona do W. , należała przez obszar na lew. brzegu Prosny do dyecezyi wrocławskiej, a na prawym, wraz z całą ziemią wieluńską, do gnieźnieńskiej. Granicę południową od Szląska stanowiła Barycz aż do złączenia się z Odrą a następnie Odra. Książęta szląscy usiłowali przełamać tę granicę i opanować ziemię wschowską, która dwukrotnie w ich ręce przechodziła, póki Kazimierz W. w r. 1343 nieodebrał jej ostatecznie. Prócz tego w czasach przedhistorycznych przeszły pod zwierzchnictwo Polan ziemie przez nich owładnięte i przez nich w części skolonizowane i zorganizowane, jak Kujawy, Dobrzyń, Łęczyca, Sieradz, Wieluń Ruda. Wielkie puszcze nad Pilicą, Bzurą i Wisłą między ujściami obu powyższych rzek, wreszcie zawiślańskie Mazowsze Płock, Łomża, Pułtusk, mniej ścisłemi połączone były węzłami z państwem Polan. Odległość wielka, brak komunikacyi, trudność nadzoru nad nieliczną ludnością wielkich puszcz, niedozwalały rozwinąć tam należytej organizacyi politycznej, a następnie kościelnej. Przez długi czas zarząd polityczny czy kościelny były więcej nominalnemi, niż rzeczywistemi. Powstanie pod wodzą Masława 1046 świadczy, jak luźne węzły łączyły Mazowsze z państwem Polan a znowu wybór Płocka na miejsce rezydencyi przez Władysława Hermana wskazuje, iż wzmagające się zaludnienie i potrzeba ujęcia w karby organizacyi państwowej nowych obszarów, wymagały odpowiedniego przesunięcia centru władzy. Granice W. od płn. wschodu, wscho du i płd. wschodu nie zostały ściślej określone, gdyż zamiast zorganizowanych politycznie i napierających na granice sąsiadów, mieszczą sie tam rozlegle, słabo zaludnione puszcze i przemieszkująniższe co do kultury plemiona Prusacy, Jadźwingi. Ztąd, podczas gdy granice kościelne dyecezyi wielkopolskich sięgną ku wschodowi po za Pilicę, a nawet przekroczą Wisłę w archidyakonacie czerskim, to w rozdziale politycznym kraju cofną sie do linii Pilicy i wstrzymają przed lew. brzegiem Bzury. e Pierwotny podział polityczny. Zcentralizowanie władzy w reku księcia w interesie wspólnej obrony wywołać musiało wprowadzenie w państwie organizacyi wojennego charakteru, opartej na połączeniu władzy administracyjnej z wojennną, w osobie naczelników grodowych, zwanych z łacińskiego kasztelanami. Naczelnikom tym dawano w dokumentach tytuł comes, a po polsku zwano ich panami. Rozdział państwa po śmierci Krzywoustego przyczynił się do zwiększenia liczby grodów obronnych po granicach dzielnie, a tem samem i okręgów kasztelańskich. Jednocześnie pojawia się w miejscu dawniejszego, jedynego wojewody na całe państwo comes palatinus Poloniae, coraz większa liczba wojewodów, odpowiednia ilości nowo powstających dzielnic w ciągu wieku XIII. Początkowo przy tytule wojewody nie spotykamy oznaczenia terytoryum, na które się jego władza rozciąga. Jest on wojewodą całego państwa lub dzielnicy należącej do księcia, przy którym występuje. Następnie dopiero, przy skupieniu dzielnic w jedną całość, gdy jednak pozostają dawni dzielnicowi dygnitarze, zaczynają ich odróżniać nazwami terytoryów. Wzrastająca przewaga interesów ekonomicznych i nierozłącznych z niemi potrzeb porządku i bezpieczeństwa własności, nad zadaniami wojennemi, wywoła utworzenie się w XIV w. okręgów z centrami sądowoekonomicznymi powiatów i oddawania grodów, jako centrów dóbr książęcych, w ręce rządzców starostw, którzyby mieli na widoku dobrą administracyę tych posiadłości i nadzór nad porządkiem i bezpieczeństwem. d Podział kościelny. Najpierwsze biskupstwo, utworzone około r. 966 w Poznaniu dla całego państwa Polan, obejmowało naturalnie obszar zależny politycznie do władzców tego państwa. Pierwotne więc granice dyecezyi poznańskiej były granicami pierwotnej Polski. W miarę tworzenia nowych biskupstw, wydzielano ich obszary z przestworów pierwszej jedynej dyecezyi, biorąc pod uwagę nie tyle rozległość ile zaludnienie dzielonych ziem. Dyecezya lubuska utworzona, prawdopodobnie za Krzywoustego, z zachodniej części dyec. poznańskiej, obejmowała obszar po obu brzegach Warty w jej dolnym biegu, a za granicę zachodnią miała rzeki Sprowę, Łęknicę, Stobrawę, Odrzycę, choć już w połowie XIII w. dyecezya kamieńska sięgała po prawy brzeg Warty, zagarniając ziemię kieniecką Chinez. Cała zresztą dyecezya lubuska odpadnie w krótce od Polski i przejdzie w skład Nowej Marchii. Dyecezya poznańska, już po utworzeniu lubuskiej, sięgała na zachodzie po Szydłów nad Odrą przy ujściu Nisy łużyckiej, a na płn. wschodzie przechodziła na praw. brzeg Noteci, dosięgała na płn. Dramburga i Nowego Szczecina, następnie opuszczała się na dół do Ujścia nad Notecią i w ciągłych zagięciach biegła ku południowi, przechodząc między Gnieznem i Poznaniem. Na płd. od Kalisza spotykała się z granicą dyecezyi wrocławskiej do której należała część ziemi rudzkiej koło Ostrzeszowa, granica W. od Szląska, stanowiła jej połud. granicę. Jako pamiątka pierwotnej rozciągłości pozostał przy tej dyecezyi skrawek, który stanowiąc początkowo, niepożądaną, bo niebezpieczną i małoludną puszczę, stał się z czasem ogniskiem życia państwowego. Były to obszary stanowiące następnie ziemię czerską, rozciągającą się po brzegach Wisły, pomiędzy ujściami Pilicy i Bzury. Dyecezya poznańska w r. 1510 składała się z 3 archidyakonatów a 13 dekanatów poznański 24 kościoły, z tych 9 w Poznaniu, kostrzyński 15 kościołów paraf. , pyzdrski 25 kośc. , obornicki 47 kośc. , stęszewski 37 kośc. , kościański 39 kośc. , nowomiejski 46 kośc. , wschowski 24 kośc. , grodziski 13 kośc. , zbąski 15 kośc. , wronecki 25 kośc. , międzyrzecki 25 kośc. . W ogóle 352 kościołów paraf. i około 100 kościołów klasztornych, szpitalnych, kaplic. Do dyecezyi należał też archidyakonat warszawski, po za obrębami Wielkopolski, który na początku XVII w. mieścił w dziesięciu dekanatach 142 kościołów paraf. , prócz kościołów klasztornych i kaplic Archidyecezya gnieźnieńska sięgała podobno pierwotnie aż do Baltyku; rzeczki Chuda od zachod. i Plitwica od wschodu ujmowały obszar dawnego Pomorza, który na północ od Noteci wchodził w skład tej dyecezyi. Na obszarze tym mieszczą się dziś powiaty chojnicki, tucholski i człuchowski. Granica właściwej W. od Kujaw stanowiła też granicę dyecezyi gnieźnieńskiej od kujawskiej. Od zachodu graniczyła z dyec poznańską. W obrębie powiatu ostrzeszowskiego Prosna stanowiła granicę od dyec wrocławskiej do której należała zach. częśó tego powiatu, dalej zaś ku płd. zach. i płd. granica ziemi wieluńskiej od Szląska stanowiła granicę dyec gnieźn, od wrocławskiej. Dalej ku wschodowi w skład dyecezyi wchodziły wszystkie anneksy Wielkopolski z wyjątkiem Kujaw, a mianowicie ziemie łęczycka, sieradzka, wieluńska, kasztelania łowicka, część ziemi rawskiej i część Małopolski na praw. brzegu Pilicy po Secemin i Ciernę pod Jędrzejowem od płd. , a po Chęciny, Odrowąż, Skrzynno Wielkopolska Wielkopolska i rzeczkę Radomkę, ziemie czerska i granicę archidyakonatu warszawskiego od wschodu. Dyecezya ta dzieliła się pierwotnie na pięć archidyakonatów gnieźnieński, kaliski, łęczycki, kurzelowski i uniejowski. Arcyb. Jan Łaski w r. 1512 utworzył dwa jeszcze łowicki z części łęczyckiego i kamieński z części gnieźnieńskiego. Oddzielił też z archidyak. kaliskiego 42 kościoły, dla których ustanowił osobnego officyała w Wieluniu, lecz archidyakonat wieluński nie utrzymał się. Archidyakonat gnieźnieński, liczył na początku XVI w. 232 kościołów, z których 57 wcielił r. 1512 Łaski do archidyak. kamieńskiego. Kościoły te utworzyły dekanaty więcborski 15 kośc. , człuchowski 11, łobżenicki 12, nakielski 11 i tucholski 8. Następnie odłączono jeszcze 31 i utworzono z nich dekanaty kcyński 12, żniński 19, wcielone do archidyak. kamieńskiego. Ze 175 kościołów istniejącyeh w r. 1512, dziś tylko 110 należy do archidyecezyi gnieźn. , 64 zaś po rozgraniczeniu dyecezyi w r. 1821 przeszło do dyecezyi kujawskokaliskiej, a 1 Grzegorzew do archidyec. warszawskiej. Z tych 175 kościołów było w r. 1512 tylko 25 murowanych. W 117 parafiach patronat należał do szlachty, w 16 do królów, w 12 do arcybiskupów, 8 do kapituły, w pozostałych do różnych dygnitarzy duchownych. W ciągu następnych wieków znikło 12 kościołów paraf. a 11 zamieniono na filialne. W skład archidyakonatu, obok dekan. gnieźnieńskiego, wchodziły łekneński, żniński, zbarski, koniński, słupecki. Klasztorów było 12 męzkich i 1 żeński, kaplic 16, szpitali z prebendami 12, szkół parafialnych 81. Archidyakonat uniejowski obejmował dekanaty uniejowski, warcki, Szadkowski i brzeznicki. Ten ostatni został włączony w części do archidyak. łowickiego. Kościołów paraf. liczył archidyakonat 90, kilka filialnych i do 40 kaplic. Kościołów murowanych było 14, drew. 76 w r. 1876 było na tym obszarze 56 murow. a 34 drew. . Patronat należał do szlachty w 60 parafiach, do króla w 14 par. , a do arcybiskupa w 11 paraf. Kollegiat było trzy, klasztorów trzy i dwie rezydencye, szpitale z kościołami dwa, szkół 20. Cały ten archidyakonat wcielony został od r. 1821 do nowej dyecezyi kujawskokaliskiej. Archidyakanat kurzelowski obejmował, już w obrębie Małopolski, częśó dawnej ziemi sandomierskiej. Posiadał 72 kościoły paraf. , 8 filialnych, 3 kaplic, w tem 23 kościołów murow. , 49 drew. , 56 patronatu prywatnego, 7 królewskiego, inne różnych dygnitarzy kościelnych. Do początku XVI w. nie było tu ani jednego klasztoru. Szkół paraf. było 30. Po upadku kraju archidyakonat ten odpadł od archidyecezyi i rozdzielony został między dyecezye sandomierską 53 kościoły, w dekan. radomskim, opoczyńskim, koneckim, i dwa kościoły w kieleckim Chełmce i Piekoszów, Słownik Geograficzny T. XIII. Zeszyt 149. i kielecka do której weszło 19 kościołów w dekanatach włoszczowskim, jędrzejowskim i parafie Chęciny i Łopuszno w dek. kieleckim. Archidyakonat kaliski już istnieje w pierwszej połowie XIII w. Pierwotnie obejmował on większą część wojew. kaliskiego i ziemię rudzka, która jednak miała jakiś czas r. 1239 swego archidyakona. Dopiero jednak w XVI w. oddzielono 42 parafie ziemi wieluńskiej i oddano wizytowanie ich oddzielnym komisarzom arcybiskupim. Przy archidyakonacie kaliskim pozostało wtedy 89 kościołów, rozdzielonych na 5 dekanatów kaliski 22, krotoszyński 6, pleszewski 22, Stawski 19 i stawiszyński 20 kośc. . Z tych 10 było murowanych a 79 drewnianych. W 69 parafiach patronat należał do szlachty, w 7 do arcybiskupów, 5 do króla. Było też 7 klasztorów, dwie kollegiaty, 5 szpitalów z prebendami i 57 szkół, W ziemi wieluńskiej istniały tylko 3 szkoły. Po upadku kraju i nowem rozgraniczeniu dyecezyi z 89 kościołów tylko 42 zostało przy archidyecezyi gnieźnieńskiej. Tworzą one dziś dekanaty pleszewski, krotoszyński i ołobocki. Pozostałe, w liczbie 47, weszły w skład dyecezyi kaliskokujawskiej i leżą. w 5 dekanatach kaliskim 40 kośc. , tureckim 5 kośc. , sieradzkim Wojków i Gruszcyce, słupeckim Szymanowice. Archidyakonat łęczycki opisany został w Lib. Ben. Łaskiego, jeszcze przed wydzieleniem z niego archidak. łowickiego. Dzielił się wtedy na cztery dekanaty tuszyński 26 kośc. , rawski 43, szczawiński 33 i bedlneński 40. W końcu XVI w. kościoły te stanowiły 8 dekanatów, z tych pięć łęczycki, kłodawski, kutnowski, zgierski i tuszyński tworzyły archidyakonat łęczycki, zaś dekanaty łowicki, skierniewicki, rawski składały archidyakonat łowicki. Pod względem patronatu należało do króla 16 kościołów, do arcybiskupa 28, do biskupa kujawskiego 6, do innych dygnitarzy duchownych lub mieszanego patronatu 15, do szlachty 77. Murowanych kościołów było w obu archidyakonatach 36. Na początku XVI w. było 7 klasztorów, 3 kollegiaty, kilkanaście szpitali z prebendami, do 20 kaplic i 34 szkół. Przy nowem rozgraniczeniu dyecezyi 119 kościołów weszło w skład archidyecezyi warszawskiej, 22 do kujawskokaliskiej i jeden Łęgonice do sandomierskiej. W skład W. wchodziła jeszcze część dyecezyi kujawskiej, obejmującej w wojew. inowrocławskim i brzeskim 108 parafii przy końcu XVI w. i część dyecezyi płockiej w ziemi dobrzyńskiej, mającej 61 parafii. Ogółem w drugiej połowie XVI w. liczyła Wielkopolska 1117 parafii dla 247 miast i 6471 wsi. Średnio jedna parafia zajmowała 0, 94 mili kw. Gdy w powiatach wałeckim i pyzdrskim przypada od 2 do 3 mil kw. na parafią, to w pyzdrskim i gnieźnieńskim zaledwie pół mili. 23 Wielkopolska e Rozległość i padział polityczny w wieku XVI. Właściwa Wielkopolska, rozdzielona na dwa województwa poznańskie i kaliskie, obejmowała 593 mil kwadr. , co w stosunku do obszaru całości państwa, wynoszącej, po znacznych uszczupleniach, jeszcze 13300 mil kwadr. w r. 1772, przedstawia zaledwie dwudziestą drugą część. Dołączywszy do obszaru tych dwu województw rozległość odwiecznych anneksów państwa Polan, jakiemi były województwo sieradzkie i ziemia wieluńska 212, 35 mil, wojew. łęczyckie 79, 50 mil kwadr. , wojew. brzeskie 59, 48 mil. ziemia dobrzyńska 53, 60 mil i wojew. inowrocławskie 5311, otrzymamy obszar 1051 mil kwadr. Małopolska zaś ze Spiżem i ks. Siewierskiem 1046 mil. Różnica więc obszaru obu najdawniejszych prowincyi bardzo nieznaczna. Mazowsze przedstawia rozległość znacznie mniejszą, bo tylko 578 mil kwadr. Prusy królewskie były mniejsze co do obszaru od Mazowsza. Za Łokietka obszar państwa nie wiele przechodził nad 3000 mil kwadr. Co do podziału na powiaty, to takowy wynikł z potrzeb sądowoadministracyjnych, przy uwzględnieniu czynników historycznych. Ztąd obszary powiatów przedstawiają wielkie różnice. Podczas gdy największy z powiatów wielkopolskich, poznański ma 162, 35 mil kwadr. , to najmniejszy kruszwicki tylko 6, 21 mil. Za to kiedy w pow. poznańskim przypada w r. 1571 tylko 22 łan. km. na 1 milę kwadr. , to na Kujawach średnio wypada po 67. Podczas gdy na Kujawach 3 5 obszaru było pod uprawą, , a lasy i nieużytki zaledwie 2 5 zajmowały, to w pow. poznańskim lasy i bagna przeważały. Poznań był więcej strategicznym punktem, centrem wojennokościelnym, zaś właściwem ogniskiem kultury Polan były okolice Gopła i starożytnej Kruszwicy, Gniezno z grodem na Lednicy. Ztąd słabiej zaludnione powiaty województw poznańskiego i kaliskiego mają, stosunkowe znaczne obszary, gdy powiaty wojew. brzeskiego są. tak drobne przy znacznem zaludnieniu. . Województwo poznańskie, mające obszaru 293, 61 mil kwadr. , dzieliło się na powiaty poznański 162, 35 mil kw. , kościański 92, 27 mil kw. , wschowski 8, 91 mil i wałecki 30, 18. Nierównomierność obszarów powiatowych zostaje w związku zarówno ze stopniem zaludnienia w pow. poznańskim r. 1571 było 22 łan. km. na 1 milę, we wschowskim 53 łan. na 1 milę jak i z historycznemi warunkami. Ziemię wschowską odebrał książętom szląskim Kazimierz W. r. 1341, zaś powiat wałecki stanowił część Pomorza, ztąd po wcieleniu do W. oba obszary stanowiły odrębne całości. Województwo kaliskie 300, 75 mil kw. przedstawia większą, równomierność w obszarach powiatów. W skład jego wchodzą kaliski 60, 27 mil kw. , gnieźnieński 50, 89, kcyński 42, 93, nakielski 56, 35, koniński 39, 34 i pyzdrski 30, 37. Rozmiary zostają w stosunku odwrotnym do zaludnienia i rozwoju rolnictwa. Gdy w najmniejszym, pyzdrskim, przypada w 1571 r. 50 łan. na 1 milę, to w największym kaliskim tylko 33. Województwo inowrocławskie 53, 11 mil kw. dzieliło się na powiaty inowrocławski 23, 01 mil kw. mający 54 łan. na 1 mili, i bydgoski 30, 10, większy, lecz dla znacznych bagien i lasów słabiej zaludniony 18 łan. na 1 mili. Województwo brzeskie brzesko kujawskie, rozmiarami 59, 48 mil niemal równe z inowrocławskim, dzieliło się na pięć powiatów brzeski 19, 57 mil kw. , kowalski 11, 32, przedecki 9, 03, radziejowski 13, 30 i kruszwicki 6, 28. Średnio na milę wypadało 67 łan. km. , najwięcej w brzeskim 80 lan. , najmniej w kowalskim 42, 8. Ziemia dobrzyńska 53, 60 mil obejmowała powiaty dobrzyński 9, 59, rypiński 21, 27, lipnowski 22 74, ze średnia liczbą. 39 łan. na 1 mili. Województwo łęczyckie 79, 50 mil rozpadało się na powiaty łęczycki 44, 45, brzeziński 23, 62 i orłowski 11, 43. Ten ostatni liczył po 70 łan. na 1 mili, średnio zaś w wojew. 62, 7 łan. Wojew. sieradzkie, obejmujące 161, 84 mil kw. , rozpadało się na powiaty sieradzki 41, 77, Szadkowski 37, 75, piotrkowski 40, 32 i radomski 42. Najgęściej zaludniony był Szadkowski 43, 2 łan. na 1 milę, najsłabiej, lasami pokryty, radomski 23, 5 łan. . Wreszcie ostatnią częścią. W. była ziemia wieluńska 50, 41 mil, z powiatami wieluńskim 36, 95 i ostrzeszowskim 13, 45, mająca średnio po 24, 1 lan na mili. Co do różnicy w rozmiarach powiatów, to wpływa na takową, obok innych czynników, wpływ przyciągający interesów koncentrujących się w większych miastach, jak Poznań, Kalisz, Łęczyca, Wieluń, Sieradz, Radomsk, skutkiem czego szlachta okoliczna woli dalszą, przebywać drogę do centrów sadowych w rozległych powiatach, byle przytem korzystniej załatwić inne różne sprawy w miastach. f Ludność. O znacznem stosunkowo zaludnieniu właściwej ziemi Polan nad Wartą, Gopłem i Notecią. , świadczą podania kronikarzy Gallusa, tyczące się hufców gromadzonych z tych stron przez Chrobrego. Na wyprawę przeciw Jarosławowi zbiera on w r. 1018 z kasztelanii poznańskiej, gnieźnieńskiej, gieckiej i inowrocławskiej do 4000 kiryśników a 13, 000 lżej zbrojnych tarczowników. Wyprawy Chrobrego i Krzywoustego ściągały ludność rycerską zarówno z pomiędzy Polan, jak i sąsiednich plemion i skupiały ją koło dworu i głównych grodów książęcych. Następnie kolonizacya wschodnich obszarów i szerząca się kultura rolnicza na miejsce dawniejszej pasterskoleśnej, rozpraszały równomierniej ludnośó W. i pozbawiały te strony nadmiaru mieszkańców. Napływ niemieckich osadników wyrównywal ubytki spowodowane przez ruch ludności ku wschodowi. W pierwszych wiekach życia dziejowego rozkład ludności był bardzo nierównomiernym. Osady tłoczyły się po brzegach rzek i jezior, lesiste międzyrzecza i płaskowzgórza działów wodnych były słabo nadzwyczaj zaludnione. Postępy rolnictwa i kolonizacyi, za sprawą królów, duchowieństwa i świeckich właścicieli, ponadawanych wielkimi obszarami leśnymi, rozprowadzały ludność rolniczą, równomierniej po całym obszarze. Zmiany w rozdziale ludności wpłynąć musiały na zmiany w rozmieszczeniu targowisk, przekształcających się w miasta. Skupione poprzednio nad rzekami, rozmieszczone przy grodach, targowiska w części tracą swe znaczenie pod wpływem nowo powstających centrów, skupiających interesy sądowe i ekonomiczne, instytucye kościelne i szkolne. Stare grody i targowiska, jak Kruszwica, Ostrów na Lednicy, Giecz, Zhar, Spicymierz, Ruda i inne upadają lub znikają a natomiast rozwijają się nowe osady miejskie, jużto w pobliżu starych grodów na suchszych miejscach zakładane, jak Poznań, Kalisz, Łęczyca, bądź świeżo powstające, jak Wałcz, Pyzdry, Nieszawa, Turek. Przy tworzeniu się powiatów znika wiele dawnych grodów kasztelańskich, inne przetwarzają się w centra powiatowe, osady przyklasztorne klasztory pierwotnie zakładano w obrębie grodów. Trakty lądowe ustalają się przy utorowaniu dróg przez puszcze i trzymają się zwykle linii wododziałów, umożliwiając rozwój osad przemysłowohandlowych śród płaskowzgórz, zdala od rzek spławnych, jak np. Piotrków, Radomsk, Wieluń i t. p. Pierwotne życie leśne, polegające na polowaniu, hodowli pszczół i pasterstwie, ustępuje miejsca gospodarstwu leśnemu, polegającemu na wypalaniu smoły, wytapianiu żelaza, wyrobie szkła, potażu, obróbce materyału budulcowego a wreszcie karczowaniu lasów pod nowe folwarki i wsie. Rozkład wsi, łanów kmiecych, osad miejskich i kościołów parafialnych w połowie XVI w. przekonywa, iż cały obszar W, ogarnął wyższy stopień kultury, polegający na rozdziale pracy, wytworzeniu się licznych ognisk koncentrujących materyalne i moralne interesy ludności i spojeniu ludności z zajmowanym obszarem przez pracę i nakłady włożone w ziemię, budowle, instytucye. Około 1200 kościołów, do 500 szkół w samej archidyec. gnieźn. przeszło 300, 247 miast i 6471 wsi, rolniczych przeważnie, oto cyfrowy wykaz owoców pracy cywilizacyjnej, dokonanej do połowy wieku XVI. Na podstawie danych, zawartych w regestrach poborowych, można oznaczyć w przybliżeniu prawdopodopodobną ludność miejską i wiejską tego obszaru. Województwo poznańskie 294 mil kw. miało w drugiej połowie XVI w. 151000 ludności wiejskiej i 53000 miejskiej, razem 204000, a więc na milę 700 głów; wojew. kaliskie 300 mil 192000 wiej. i 28000 miej. , razem 220000 na milę 770 głów; wojew, inowrocławskie 53 mil 31000 wiej. , 9400 miej. , razem 40400, średnio 760 na milę; wojew. brzeskie 60 mil 66000 wiej. , 9200 miej. , razem 75200, średnio 1250 na milę; ziemia dobrzyńska 54 mil 41000 wiej. , 5000 miej. , razem 46000, na milę 850; wojew. łęczyckie 80 mil 86000 wiej. , 13200 miej. , razem 99200, na milę 1250 głów; wojew. sieradzkie z ziemią wieluńską 212 mil 111000 wiejs. , 24400 miej. , razem 135400, na milę 640 głów. Ogółem ludności wiejskiej 678000, miejskiej 142200, razem 820800, średnio na milę 780 głów, a na jedno miasto 576 głów. Regestra poborowe, służące za podstawę tych obliczeń, podają zwykle cyfry nieco mniejsze od rzeczywistych. Z drugiej znów strony w obliczeniach tych, dokonanych przez prof. Pawińskiego, przyjęto nieco za wysoką skalę zaludnienia łanów kmiecych, osad kościelnych, folwarcznych, i zawysoki nieco stosunek 24 głów ludności miejskiej na każdą złotówkę szosu, co dałoby dla Poznania przy 1400 fi. szosu 33000 ludności. Prawdopodobnie jednak zmniejszenie mnożnej równoważy wpływ zawysokiego mnożnika i rezultat ztąd otrzymany jest bardzo blizkim rzeczywistości. g Własność ziemska przedstawia w W. odmienne stosunki niż w innych częściach Rzeczypospolitej. Dobra królewskie i duchowne zajmują tu o wiele mniejszy procent obszaru niż w Małopolsce. Większa własność prywatna nieznaczny stanowi procent, za to średnia własność szlachecka i części kmiece przedstawiają się korzystniej dla posiadaczy niż gdzieindziej. Łany kmiece należące do duchowieństwa stanowią w wojew. poznańskim 535 lan. 6 ogólnej liczby, w kaliskiem 646 łan. także 6 w inowrocławskiem 213 łan. 12, w ziemi dobrzyńskiej 248 11 w wojew. brzeskim 641 16, a w łęczyckiem 1147 aż 22; Dla sieradzkiego nie da się ilość łanów obliczyć dla braku wskazówek w regestr. pobor. Łanów królewskich najwięcej posiada wojew. łęczyckie 541, w którym stanowią 9 w wojew. inowrocławskiem 205 jest 11. W ziemi dobrzyńskiej są tylko dwie wsi królewskie. W innych województwach nie można ściślej obliczyć dla braku danych. Poznańskie posiada bardzo mało wsi królewskich, sieradzkie i kaliskie nieco więcej, choć nie w takim stosunku co wojew. łęczyckie. Większej posiadłości prawie niema. Najmożniejsze rody senatorskie mają stosunkowo niewielkie całości dóbr. Są to rodziny Górków, Ostrorogów, Czarnkowskich i Leszczyńskich. Najmożniejszej gałęzi Ostrorogów przedstawiciel Marcin Ostroróg Lwowski od Lwówka, kasztelan kamieński, w r. 1581 posiada dwadzieścia kilka wsi, obejmujących około 100 łanów kmiecych; Rafał Lesz Wielkopolska czyński, starosta radziejowski, posiada od 12 do 15 wsi. W całym powiecie dobrzyńskim Jeden tylko Żelski, kasztelan dobrzyński, posiada do 4 wsi, w 96 wsiach spotykamy albo częściowych właścicieli albo teź jednowioskowych panów. Drobna własność szlachecka zagrody szlachty nie mającej kmieci rozwinęła się najwięcej w wojew. łęczyckiem 7, 7 łan. na 1 milę, ziemi dobrzyńskiej 7, 6 łan. , wojew. brzeskiem 5, 4 lan. , gdy w sieradzkiem, kaliskiem wypada po 1 łanie a w ziemi wieluńskiej i wojew. poznańskiem ledwo 1 3 łana na 1 milę. Najwięcej osad takich maja powiaty przedecki 16, 3, orłowski, dobrzyński, rypiński i łęczycki. Nie ma ich wcale we wschowskim, kościańskim i ślady ledwo w poznańskim. Wsi szlachty zagrodowej tworzą bądź grapy, bądź pasy osad, towarzyszących zwykle ważniejszym grodom. Sołectwa tworzone przy zakładaniu wsi na prawie niemieckiem, nikną stopniowo, zwłaszcza w dobrach szlacheckich, wcielane drogą kupna do obszarów folwarcznych. Trwają dłużej za to w dobrach biskupich i królewskich. W połowie XVI w. na 6741 wsi jest w W. około 700 sołectw, mogących posiadać około 1400 łanów. W obec 40274 łanów kmiecych, łany sołtysie stanowią małą cząstkę. Łany miejskie przedstawiają dla całej W. w przybliżeniu 1 13 częśó łanów kmiecych. Jest ich przeszło 3000 co w stosunku do 250 miast i miasteczek wynosi 12 do 14 łan. na osadę. Podczas gdy na Mazowszu i w Małopolsce bardzo często spotykamy miasta uposażone 90 i 120 włókami, to w W. , widocznie skutkiem wczesnego jej zaludnienia i zajęcia ziemi, wydzielano przy zakładaniu miast stosunkowo niewielkie obszary. Mógł do tego się przyczyniać teź wyższy stopień kultury ludności miejskiej, zajmującej się więcej handlem i przemysłem niż uprawą roli, której poświęcają się przeważnie mieszczanie w innych prowincyach. h Ogólna charakterystyka. Jednostąjność układu powierzchni i jej pokrycia roślinnego na obszarze W. , niewielkie różnice w wartości gleby, zdawna ustalona jednolitość plemienna ludności, równomierność w rozdziale własności ziemskiej i zaludnieniu, przy wyłącznem oddaniu się ludności zajęciom rolniczym, oddziaływaniu licznych kościołów i stosunkowo licznych szkół początkowych, musiały wytworzyć tu dość szeroko rozpostartą kulturę obyczajową, zatrzymaną jednak na średnich stopniach rozwoju. Brak rozmaitości w czynnikach przyrodniczych i społecznych i silniejszych bodźców ludzkiej działalności, przeszkadza rozwijaniu się wybitnych indywidualności i wyższych uzdolnień. Ludność nie potrzebuje tu walczyć z oporną naturą, bronić się od najazdów, rywalizować na polu pracy rolniczej czy przemysłowej z groźnemi współzawodnikami. Niema tu wielkich ognisk życia miejskiego, centrów przemysłowych, dworów magnackich. Nie ma teź ścierania się sprzecznych interesów stanowych, wyznaniowych, ekonomicznych. Nie spotykamy tu rażących kontrastów w położeniu różnych warstw społecznych, ni wynikającej ztąd nienawiści. Stosunki społeczne noszą charakter demokracyi rolniczej. Rozdrobnienie własności wytworzy liczną warstwę ludności bezrolnej, która szukać będzie chleba w dalszych okolicach i dostarczy zastępu robotników dla powstającego w czasach ostatnich przemysłu fabrycznego. Warunki takie sprzyjały spokojnemu, równomiernemu postępowi kultury, polegającemu na stopniowem podnoszeniu wartości i wydajności gleby przez wkładaną w nią pracę, przez rozwój przemysłu rolnego, polepszaniu materyalnej strony życia i powolnem ale śród szerokich kół występującem budzeniu się potrzeb duchowych, świadomości interesów ogólnych i poczucia obowiązków. Po rozkwicie młodzieńczych sił, które w epoce Bolesławów przyjęły tak doniosły udział w utworzeniu organizmu państwowego i rozniosły drogą kolonizacyi i zajmowania godności kościelnych i świeckich swą wyższą kulturę na dalsze, świeżo zajęte obszary, Wielkopolska odpoczywa, przygotowując się powoli do ponownego rozkwitu. W ostatnich wiekach, w innych prowincyach, pod wpływem szczęśliwego zespolenia przyjaznych warunków, występowały rozkwity duchowych uzdolnień, wydające wielkich obywateli, poetów, uczonych, artystów, zarówno w XVI jak XIX w. Wielkopolska, mimo swej starej kultury, słaby w nich brała udział. Wybitniejsi jej przedstawiciele w tych epokach zawdzięczali swe rozwinięcie wpływom obcym i życie swe pędzili przeważnie po za obrębem tej prowincyi. Długosz, Janicki, Modrzewski, Zamoyski Jan, Łascy, wreszcie Staszic, Śniadeccy, Czacki, mimo pochodzenia wielkopolskiego, nie mogą być uważani za właściwych przedstawicieli Wielkopolski. Kultura jednak, śród której wzrastali w młodości, bądź sami, bądź ich ojcowie, niewątpliwie przygotowała w duszach tych ludzi grunt przyjazny dla rozwoju wyższych uzdolnień. Kultura ta, wytwarzana powolną pracą mas, znalazła w obecnem stuleciu, w walce z niemczyzną, zarówno ekonomicznej jak politycznej, silny bodziec dalszego rozwoju, zapowiadającego w przyszłości dopiero pomyślny rozkwit uzdolnień duchowych na gruncie przygotowywanym wielowiekową uprawą. Zródła. Danych do powyższego opracowania głównie dostarczyły Kodeks Wielkopolski Zakrzewskiego zwłaszcza objaśnienia do po mieszczonej w tem dziele mapy W. Liber Be neficiorum Łaskiego ze wstępem i uwagami ks. Korytkowskiego i Wielkopolska prof. A. Pawińskiego t. XII i XIII Zródeł dziejowych, mianowicie wstęp do dzieła. Br. Ch. Wielkosiele, ob. Wielkie Sioło 8. Wielkosiele Wielkosiele Wielniedobie Wielniekalnie Wielnin Wielniniki Wielmierzowice Wielkota Wieloborowice Wielko Zagórze Wielkowo Wielkowiecko Wielmoża Wielkota, rzeka, prawy dopł. Dźwiny, ob. Wełkota. Wielkowiecko, pow. częstochowski, ob. Wilkowiecko. Wielkowo, wś, pow. mazowiecki, gm. Poświętne, par. Pietkowo. W 1827 r. było 24 dm. , 204 mk. Wielko Zagórze, wś, pow. miechowski, gm. Wielko Zagórze, par. Miechów odl. 3 w. Wieś ta założoną, została zapewne w ostatnich czasach, może na obszarze dawnych dóbr klasztoru miechowskiego. Ni dawniejsze regestra pobor. , ni spis wsi z r. 1827, ni karta wojennotopograf. nie podają, tej osady. Gmina W. Zagórze ma 12512 mr. obszaru i 5377 mk. 5 prawosł. i 10 żydów. Należy do sądu gm. okr. I w Miechowie tamże st. poczt. . Wielmierzowice, niem. Wielmirzowitz, dobra i wś nad Odrą, , pow. kozielski, par. kat. Leźnica, ew. Koźle. W r. 1885 dobra miały 228 ha, 4 dm. , 92 mk. 2 ew. ; wś 104 ha, 32 dm. , 194 mk. kat. Bo dóbr należy fol. Orłowice Orlowitz. Wielmoża, pow. olkuski, gm. Sułoszowa, par. Zadroże. Leży na północ od Skały i Ojcowa, przy drodze z Wolbromia do Skały, ma 95 dm. W 1827 r. było 90 dm. , 595 mk. Wymieniona w dok. z r. 1262 jako obowiązana obsługiwać gród w Sławkowie i nadana wraz z tymże grodem klasztorowi w Skale. R. 1274 siostra Agnieszka, przełożona klasztoru, oddaje sołtystwo we wsi Welmosa niejakiemu Uciechonowi Uchechoni, bratu Cristana z zakonu minorytów, dla osadzenia wsi na prawie niemieckiem. Sołtys otrzyma 6 łanów dziedzicznych, młyn, karczmę, trzeci denar z kar sądowych. Osadnicy otrzymują wolny wręb w lasach klasztornych na budowlę i opał. Po 16 latach wolności płacić będą. po fertonie z łanu i dawać po cztery miary pszenicy, żyta i owsa. Dla kościoła wyznaczono 2 łany. Dziesięciny ze wsi pobierał biskup krak. ; r. 1334 Jan biskup ustępuje klasztorowi połowę dziesięcin Kod. Małop. , I, 69, 74, 103, 231. Piotr Kłopot Clopot, sołtys de W. , występuje w dok. z r. 1337 Kod. Małop. , III, 23. W połowie XV w. wś W. , w par. Zadroże, własność Szafrańca, miała 24 łany km. , karczmę z rolą. , która płaciła czynszu 7 grzyw. i 1 zagr. Dziesięcinę dawano w połowie klasztorowi św. Andrzeja a w połowie altaryi św. Marcina. Następnie altarya ta, drogą; zamiany za dziesięcinę z Zadroża, z klasztorem, pobierała całą dziesięcinę wartości do 20 grzyw. Według Długosza Szafraniec niesłusznie przywłaszczył sobie wieś, nadaną, przez Bolesława Wstydliwego klasztorowi św. Andrzeja Długosz, L. B. , III, 330, 331. Według reg. pob. pow. krakowskiego z r. 1490 W. miała 21 1 2 łan. W r. 1581 Stanisław Szafraniec płacił od 13 łan. km. , 2 kom. z byd. , 1 rzemieśl. Pawiński, Małop. , 25, 435. Br. Ch. Wielnia, rzka, w gub. mohylewskiej, lewy dopływ Wiechry pr. dopł. Soży. Wielnia al. Wiernia, zaśc. nad jez. Powitaje, pow. wileński, w 3 okr. pol. , o 41 w. od Wilna, 2 dm. , 6 mk. katol. Wielnianka, rzka, ob. Wełnianka. Wielniedobie, zaśc, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 53 w. od Nowoaleksandrowska. Wielniekalnie, zaśc, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol, o 52 w. od Nowoaleksandrowska. Wielnin, pow. stopnicki, ob. Wełnin. Wielniniki, wś włośc, pow. trocki, w 2 okr. poL, 40 w. od Trok, 14 dm. , 172 mk. 153 katol. , 19 ewang. . Wieloborowice 1. wś, fol. i dobra nad rzka Pokrzywianką, pow. iłżecki, gm. i par. Chybice, odl. od Iłży 28 w. , mają. pokłady wa pienia, piec wapienny i młyn wodny, 15 dm. , 128 mk. , 389 mr. dwor. , 181 mr. włośc W 1827 r. było 11 dm. , 61 mk. Dobra W. składa ły się w r. 1870 z fol. W. , Pokrzywnica, Wy mysłów i Włochy, rozl. mr. 1171 fol. W. gr. or. i ogr. mr. 367, łąk mr. 14, past. mr. 3, wody mr. 2, zarośli mr. 3, nieuż. mr. 14; bud. mur. 3, drew. 6; fol. Pokrzywnica gr. or. i ogr. mr. 123, łąk mr. 13, past. mr. 5, wody mr. 2, lasu mr. 188, nieuż. mr. 9; bud. mur. 2, drew. 14; fol. Wymysłów gr. or. i ogr. mr. 207, łąk mr. 3, past. mr. 6, wody mr. 3, zarośli mr. 5, nieuż. mr. 9; bud. mur. 1, drew. 4; fol. Włochy gr. or. i ogr. mr. 176, łąk mr. 12, past. mr. 3, wody mr. 3, nieuż. mr. 3; bud. mur. 1, drew. 8; las nieurządzony. W skład dóbr poprzednio wcho dziły wś W. os. 11, mr. 182; wś Pokrzywnica os. 23, mr. 829; wś Wiochy os. 14, mr. 222; wś Nowa Wieś os. 5, mr. 82. W połowie XV w. W. , wś w par. Chybice, własnośc Janusza i Mścisława Radwanów. Był tam folwark rycer ski i 2 kmieci na pół łanach. Kmiecie płacili dziesięcinę prepozyturze kieleckiej, obaj właści ciele i kmiecie z innych pól dawali dziesięcinę snopową pleban. w Pawłowie. Murcz, Zakowicz i Bartosz Nieczujowie mieli kmieci, zagr. i ze wszystkich ról i folwarków dawali dziesięcinę kościołowi w Pawłowie; niektóre role dawały bisk. krakowskiemu, wartości do 2 grzyw. Długosz, L. B. , I, 489. Według reg. pob. pow. sandomierskiego z r. 1508 wś W. wraz z inne mi płaciła 1 grzyw. W r. 1578 Brzeziński pła cił tu od 2 osad. , 1 1 2 łan. Wś należała do par. Pawłów Pawiński, Małop. , 190, 463. W. wcho dziły później w skład dóbr Koprzywnica. 2. W. , wś. Istniała w XVI w. w pow. urzędowskim, par. Charzowice Pawiń. , Małop. , 372, 375. Dziś ta parafia znajduje się w pow, tar nobrzeskim, lecz wś W. znikła. Br. Ch. Wielkota Wielnia Wielnianka Wielobory Wielodróż Wielodwór Wielogłowy Wielogóra Wielogóry Wielogród Wielobory Wielobory, dawniej Wielobory, wś, pow. łomżyński, gm. Kossaki, par. Rutki. Wedlug reg. pob. ziemi łomżyńskiej z r. 1578 wś W. miała 6 lan. , 1 zagr, Pawiński, Mazowsze, 379. Wielobycz, wś i fol. nad rzką Żółkiewka, pow. krasnostawski, gm. i par. Gorzków, odl, i 8 w. od Krasnegostawu, leży na wzn. 890 st. npm. , ma pokłady wapienia. W 1827 r. było 13 dm. , 80 mk. Bobra W. składały sie w r. 1885 z fol. W. i Olesin, rozl. mr. 637 gr. or. i ogr. mr. 266, łak mr. 65, past. mr. 15, lasu mr. 283, nieuż. mr. 8; bud. mur. 1, drew. 11; płodozm. 9pol. ; las nieurządzony. Wś W. os. 10, mr. 61; wś Olesin os. 15, mr. 137. Wielodróż, wś i fol. nad rzką. Węgierka, pow. przasnyszki, gm. Karwacz, par. Bogate, odl. 10 w. od Przasnysza, ma wiatrak, 28 dm. , 300 mk. , 518 mr. Fol. W. w r. 1878 miał 134 mr. obszaru 85 mr. roli. W 1827 r. 20 dm. , 98 mk. Według reg. pob. pow. ciechanowskoprzasnyskiego wś W. , w par. Bogate, miała 5 części po pół włóki; man. 2 i 3, wł. 1, ogr. 3, wł. 2 1 2, ogr. 1, wł. 1, 2 części po 1 4 wł. Pawiński, Mazowsze, 347. Wielodwór, kol. i fol. nad rz. Warta, pow. słupecki, gm. Ciążeń, par. Lądek, odl. od Słupcy w. 11; kol. ma 6 dm. , 89 mk. ; fol. 1 dm. , 11 mk. W r. 1827 było 6 dm. , 70 mk. Wielogłowy z Ubiadem, wś, pow. sądecki, na praw. brzegu Dunajca, 5, 7 klm. na płn. od Nowego Sącza, składa się z dwóch osad przedzielonych lasem, liczących wraz z obszarem więk. pos. 78 dm. i 565 mk. , 556 rz. kat. a 9 izrael. W. mają. parafią rz. kat. z kościołem murowanym i 43 dm. , Ubiad 32 dm. Pos. więk. Ign. hr. Lanckorońskiego wynosi 148 mr. roli, 4 mr. łąk, 1 mr. 915 sąż. ogr. , 31 mr. past. , 144 mr. lasu, 6 mr. nieuż. i 1 mr. 215 sąż. parcel budowl. ; pos. mn. 399 mr. roli, 93 mr. łąk i ogr. , 83 mr. past. i 20 mr. lasu. Była to stara osada, wś książęca w kasztelanii sądeckiej leżąca. W połowie XIII w. posiadał ją z nadania księcia comes Otto, kasztelan sandomierski. E. 1287 otrzymuje W. i przyległe włości, w nagrodę zasług wojennych comes Georgius, przysłany Leszkowi Czarnemu na pomoc przez króla węgierskiego Władysława Kod. Małop. , I, 133, 134. Parafia została założoną przed r. 1318 i przechowuje metryki urodzeń od r. 1647. Należy do dyec. tarnowskiej, dek, sądeckiego i obejmuje 9 wsi Ubiad, Dąbrowę, Wielopole, Klimkówkę, Naściszową. , Łążek, Zabełcze, Wolę Kurowską i Kurów. Długosz L. B. , I, 129 i 548 i n, 248 pisze tę wieś Wyeloglowy i Wyelye Głowy. W r. 1581 Pawiński, Małop. , 135 podano W. razem z Dąbrową, jako tenutę Bartl. Stojowskiego. Wincenty Wielogłowski, najstarszy z siedmiu synów Jana i Doroty Rogowskiej, w r. 1597 już pełnoletni, dziedzic po ojcu części na Wielogłowach, Lewniowej, Gosprzydowej, Wrocimowicach, Zawadzie, Klęczanach itd. , z za pisu Stanisława Rogowskiego, wuja swego, dzie dzica Harklowej z przyległościami Świdnika, Wolicy, Zagórowa, Jastrzębi, Koniny itd. , dobra te, umierając bezdzietnie, zapisał bratu swemu Sebastyanowi, dziadowi Stefana Wielogłowskie go, który w r. 1703 zawiązawszy pierwszy konfederacyą, dał początek konfederacyi Tarnogrodzkiej, a umarł kasztelanem bieckim w r. 1736 ob. Przegl. pol. , t. 64, str. 178. W. gra niczą na pln. i zach. z Dąbrową, i Wolą Kurow ską, na wsch. z Jelną, Słowikową i Klimkówką, na płd. z Wielopolem. Mac, Wielogóra 1. wś i fol. , pow. radomski, gm. Wielogóra, par. Wsola, odl. od Radomia 6 w. , ma 33 dm. , 264 mk. W 1827 r. 27 dm. , 269 mk. W r. 1873 fol. W. rozl. mr. 463 gr. or. i ogr. mr. 265, łąk mr. 39, past. mr. 20, lasu mr. 114, nieuż. mr. 25; bud. mur. 2, drew. 22; pło dozm. 12pol. , las nieurządzony, cegielnia. Wś W. os, 34, mr. 537. Według reg. pob. pow. ra domskiego z r. 1508 W. płaciła gr. 8. W r. 1569 Mikołaj Firlej płacił tu od 3 półłan. , 2 1 2 łan. , 3 komor. Pawiński, Małop. , 302, 471. W. gmina należy do sądu gm. okr. II i st. poczt. w os. Jedlińsk, urząd gm. we wsi Klwaty. Gmina ma 10608 mr. w tem 5118 mr. włośc. i 3811 mk. w tem 5 prawosł. , 62 prot. , 540 żydów. W skład gm. wchodzą Augustów, Dąbrówka Nagórna, Dąbrówka Podłężna, Firlej, Gózdek, Janówek, Józefówek, Kamińsko, Klwatka Szla checka, Klwaty, Krucice, Kurdwanów, Ligenzów, Piastów, Przytułki, Sosnowica, Wielogóra, Wincentów, Wsola, Wólka Klwacka, Wymysł i Żyła. 2. W. , wś i fol. nad rzką Samborkę, pow. sandomierski, gm. i par. Samborzec, odl. od Sandomierza 9 w. , ma 19 dm. , 136 mk. , młyn wodny. W 1827 r. 18 dm. , 89 mk. W r. 1884 fol. W. rozl. mr. 194 gr. or. i ogr. mr. 166, łąk mr. 17, past. mr. 7, nieuż. mr. 4; bud. mur. 1, drew. 7; płodozm. 6pol. Do włościan należy 137 mr. W połowie XV w. wś W. , w par. Sambo rzec, własnośc Oleśnickiego h. Dębno, miała 8 lan. km, , karczmę, zagr. , od których dziesięcinę, wartości 8 grzyw. , pobierał pleban w Samborcu. Folwark rycerski tamże dawał dziesięcinę Dłu gosz, L. B. , II, 317. . Według reg. pob. pow. sandomierskiego z r. 1508 częśó zwana Dębia ny, własność Szenikowskiego, płaciła 2 grzyw. 36 gr. W r. 1578 S. Węchadlowski miał 7 osad. , 3 1 2 lan. , 1 zagr. Pawiński, Małop. , 166, 460. Br. Ch. Wielogóry, pow. lidzki, ob. Jundziliszki 2. Wielogród, tak zowie się m. Meklemburg; wyraz ten złożony jest z nordyjskiego wyrazu mikil, t. j. wielki, i burg, t. j. gród, jest więc tłumaczeniem Wielogrodu. Tak nazywa je Ibrahim, syn Jakuba, którego kronikę odkryto przed kilku laty w Konstantynopolu. Żyd ten przeby Wielobycz Wielomowice Wielołęka wał za czasów cesarza Ottona I w Wielogrodzie. Kś. Fr. Wielołęka, wś i os. leś. , pow. koniński, gm. Dąbroszyn, par. Grodziec, odl. od Konina 15 w. ; ma 76 dm. , 84 osad, 734 mk. , 832 mr. Wchodziła w skład dóbr Grodziec. W r. 1827 było 46 dm. , 396 mk. Wielomowice, ob. Wilamowice. Wielona 1. w kronikach krzyżackich Welun, Welym, Wielin, ztąd u polskich dziej opisów niewłaściwie Wieluń, niekiedy Wileny, mko i dobra nad Niemnem, pow. kowieński, w 1 okr. poL, gm. Wielona, o 49 w. na płn. zach. od Kowna, st. poczt. Czekiszki, miało w 1859 r. 60 dm. , 393 mk. obecnie 456 mk. , kościół paraf. katol. , dom modlitwy żydowski, zarząd gminy, szkołę ludową. , przystań na Niemnie. Jarmarki odbywają się dwa razy do roku 10 stycznia i w dzień św. Trójcy. Kościół paraf. katol. , p. wez. Wniebowzięcia N. M. P. , z muru wzniesiony w 1421 r. przez w. ks. Aleksandra. Na cmentarzu grzebalnym kaplica p. wez. Zbawiciela, fundowana w 1844 r. przez dziedziczkę Zaleską. Parafia katol. , dekanatu wielońskiego, 5203 wiernych. Filia w Pomituwie. Dekanat wieloński, dyecezyi żmujdzkiej, obejmuje 13 parafii W. , Betygoła, Butkiszki, Czekiszki, Czerwony Dwór, Ejragołą, Girtakol, Jurborg, Pernarów, Rossienie, Skirstymoń, Średniki, Wilkija w pow. kowieńskim i rossieńskim, ma 8 filii, 11 kaplic. Parafia wielońska składa się z 17 dużych wsi i z mnóstwa osad pojedyńczych, których gospodarze są w ogóle zamożni. Gmina leży w zachodnim zakątku powiatu, graniczy od płd. z gub. suwalską. , od wschodu z gm. Średniki, od płn. z gm. Szymkajcie pow. rossieńskiego, od zachodu zaś z gm. Eleonorów, obejmuje 30 miejscowości, ma 290 dm. włościańskich obok 77 należących do innych stanów, 3638 mk. włościan, uwłaszczonych na 3700 dzies. ziemi. Dobra należą do Gabryela Zaleskiego i mają. z fol. Nowy Dwór i Krystynpol 1519 1 2 dzies. 400 lasu, 342 nieuż. . W 1807 r. dobra te, oszacowane na milion franków, Napoleon ofiarował ks. Józefowi Poniatowskiemu. Samo miasteczko dzieli się na górne i dolne. W pierwszem jest wielki kościół murowany, ostrołukowy, którego prezbyteryum widocznie jest dawniejsze i podług miejscowego podania sięga czasów pogańskich. Dawny zamek obejmował dwie góry, wznoszące się nad Niemnem, połączone z sobą mostem, zbudowanym nad dość głębobim parowem. Na jednej z tych gór jest teraz kościół, a za nim miasteczko górne, na drugiej ogród i sad dworski. Gruzy okrywają całą górę ogrodową. Obok tej góry zamkowej wznosi się od wschodu jeszcze inna góra, zwana w najdawniejszych inwentarzach górą Giedyminową, a na jej wierzchołku od zachodu sterczy kurhan, t. j. duży kopiec ostrokręgowy, obok którego znajduje sie dół tak okrągły, jakby sam kurhan był z niego. wyjęty. Od płn. oblewa górę zamkową i Giedyminową rzka Wielonka, uchodząca do Nienma. Założenie W. przypisywane jest ks. litewskiemu Witenesowi, który na początku XIV w. miał tu zbudować drewnianą twierdzę, osłaniającą dawniej już istniejącą na górze świątynię bogini Wellony. W 1328 r. marszałek zakonu Teodoryk z Altenburgu dwukrotnie bez skutku oblegał twierdzę. Około 1333 r. Krzyżacy, pod wodzą Henryka, ks. bawarskiego, zdobyli W. i zrównawszy ją z ziemią, wznieśli wkrótce na jej posadzie nową twierdzę, nazwaną Friedeburg a ćwierć mili dalej zamek Baierburg. Giedymin w 1338 czy 1339 r. odebrawszy Krzyżakom W. , oblegał dalej Baierburg i tu rażony postrzałem z bombardy, umarł podobno w Welonie i tu mógł być pogrzebany na górze noszącej jego nazwę, chociaż i w Wilnie jest góra Giedyminową, do której to samo przywiązane jest podanie. Zamek, odebrany przez Litwinów, bezskutecznie oblegał w 1339 r. w. mistrz Teodoryk z Altenburga. Później 1348 r. załoga cała poddała się oblegającemu zamek w. mistrzowi Henrykowi Dusemer, przyrzekłszy przyjąć chrzest. Dusemer zburzywszy zamek, jeńców zapedził do Samlandyi, gdzie ich ochrzcił i osadził. Boje o W. między obu stronami nieustawały, i tak w 1357 r. Krzyżacy, pod wodzą marszałka zakonu Zygfryda Danvelda, pobici zostali przez Litwinów a w 1360 r. dobywał odbudowany przez Litwinów zamek marszałek zakonu Henning Sehindekopf, aż w końcu, tenże Schindekepf po czterodniowym szturmie spalił zamek, broniony walecznie przez Gastolda i bajorów Surmina i Matewika, i załogę zdradziecko wymordował. Zniszczoną twierdzę w. mistrz Konrad von Jungingen odbudował pod dawnem nazwiskiem Frideburga i w 1400 r. założył tu stolicę krzyżackiej Żmujdzi. Tu osiadł rządca Vogt prowincyi Michał Kuechmeister Sternberg z oddziałem krzyżackim. Wówczas także wymurowali tu Krzyżacy na miejscu świątyni pogańskiej mały kościół w obrębie twierdzy, stanowiący przypuszczalnie presbiteryum dzisiejszej świątyni. Gdy w 1404 r. komtur żmujdzki Marcin Helfenbach zwoławszy do siebie bajerów żmujdzkich, zdradziecko wtrącił ich do więzienia, ci uwolniwszy się w nocy zabili komtura, załogę pokonali i opanowali zamek. Uśmierzyli jednak rokosz Krzyżacy i W. znowu zajęli, lecz stolicę kraju do innego miejsca przenieśli. Zniszczoną niewiadomo przez kogo a odbudowaną przez w. mistrza w 1408 r. , Witold zajął w 1409 r. w swe posiadanie wraz z całą Żmujdzią. Na pobliskiej wyspie niemeńskiej d. 15 paźdz. 1416 r. odbył się wielki zjazd Jagiełły i Witolda, oraz ich rady polskiej i litewskiej, z w. mistrzem zakonu Michałem Kuechmeister Ton Sternberg, mistrzem inflanckim Landerem, Wielona Wielołęka Wielopol Wieloniszki arcybiskupem ryskim i biskupem dorpackim, oraz ich komturami, zerwany przez w. mistrza. We dwa lata potem zjechały się tu te same oso by, ale układy skończyły się znowu na niczem. Na trzeciem zjeździe, odbytym tu d. 8 września 1420 r. przez Witolda i Krzyżaków, ci ostatni wyłudzili rozejm kilkomiesięczny. Na czwartym tutejszym zjeździe, odbytym 1423 r. w maju, w dzień Wniebowzięcia Pańskiego, wysłani przez Jagiełłę panowie rady koronnej spólnie z Witol dem ułożyli się z w. mistrzem Rusdorfem o ostateczne rozgraniczenie Prus od Żmujdzi. Dal sza historya miasta mniej jest znana. Parafia należy do liczby najdawniejszych, fundowanych przez Jagiełłę i Witolda zaraz po zaprowadzeniu wiary. Później Bona i Władysław IV tak po większyli jej fundusze, że probostwo tutejsze stało się jednem z najbogatszych na Żmujdzi. Kościoł długo jednak był szczupły, dopiero Al brycht Stanisław Radziwiłł, kanclerz w. fit. , ssta wieloński 1656 r. , własnym kosztem odnowił i powiększył świątynię. W 1772 r. Mi kołaj Byk, stolnik inflancki, fundował tu ber nardynów, którzy się później ztąd wynieśli. W 1500 r. w. ks. litew. Aleksander nadał W. pra wo magdeburskie, co potwierdzili Zygmunt I 1507 r. a Stefan Batory w 1580 r. Stanisław August na mocy prawa sejmowego o miastach, przywilejem l4 lutego 1792 r. , uznał W. za mia sto Rzpltej. Herb miasta przedstawiał karpia z wilczemi zębami, w polu niebieskiem. W. było głównem miastem powiatu czyli włości, która podług popisu szlachty z 1528 r. stawiała 242 konie, licząc po jednym koniu z ośmiu włók. Chorążym powiatu był wówczas Michno Rustejkowicz. Starostwo istniało tu już w 1502 r. , pod którym metr. litew. wymienia kn. Juria Aleksandrowicza Holszańskiego jako sstę wieloń skiego. Następnie trzymali tę dzierżawę Jerzy Radziwiłł 1507 8, Iwan Andrejewicz 1509, 1554, Jan Szymkowicz 1558, Mikołaj Dorohostajski 1566 1593. Podług spisów podskar bińskich z 1569 r. W. była zaliczoną do dóbr stołu królewskiego. Jako sstwo obejmowało mta W. i Bejsagołę i bardzo rozlegle przyległości nad Niemnem i między Kiejdanami i Szawlami. I W 1771 r. sstwo wielońskie posiadała ks. Po niatowska, gienerałowa wojsk austr. , z opłatą 18628 złp. 6 gr. kwarty. Na sejmie z 17735 r. Stany Rzpltej zatwierdziły przez oddzielną konstytucyę cesyę dożywocia gienerałowej na rzecz syna ks. Józefa, ówczesnego sstę żyżmorskiego, pod warunkami w prawie wyłuszczonemi. Na stępnie wyznaczono oddzielną komisyę dla ści słego określenia granie tego sstwa. 2. W. , zaśc, pow. kowieński, w 1 okr. poL, o 18 w. od Kowna. J. Krz. Wielona al. Filona, w dok. Welone, Fylon, niem. Willuhnen, wś, pow. niborski, st. pocz. Nibork Neidenburg. Założycielem wsi był podobno Stefan z Trumiej al. Trąbek, wspominany w dok. Szymanowa z r. 1356. Kiersztan z W. traci r. 1412 przy napadzie Polaków 3 konie, co poświadczają Jurga i Jan z W. Wielki komtur Wilhelm v. Eisenburg odnawia r. 1498 w Niborku list nadawczy dla wsi, osadzonej na 10 włókach na prawie chełm. R. 1600 mieszkają tu sami Polacy Kętrzyń. , O ludn. poL, 335. Wielonek al. Wielim, wś, pow. szamotulski, par. Ostrorog. W 1840 r. miała 22 dm. , 200 mk. Wymieniona już w dok. z r. 1391. Wieloniszki, wś, pow. poniewieski, w 4 okr. poL, o 38 w. od Poniewieża. Wielony, łotew. Witani, mko nad rz. Maltą, pow. rzeżycki, w 2 okr. poL, gm. Wielony, o 28 w. od Rzeżycy a 352 w. od Witebska odległe, ma 557 mk. 249 męż. , 808 kob. , kościół paraf. katol. , zarząd okr. poL i gminy, szkołę ludową od 1863 r. , fabrykę skór. Poprzednio była tu fabryka płótna, produkująca około 1860 r. za 100000 rs. rocznie, oraz fabryka cygar; piękny park nad Maltą. Kościół katol. paraf. , p. w. św. Michała Archanioła, erygował w 1753 r. Michał Ryk, surrogator ks. inflanckiego, i osadził przy nim bernardynów do 1830 r. , których opatrzył znacznemi annuatami i folw. Jurenie, wkładając na nich obowiązek obsługiwania licznych pa rafii, należących wówczas do Ryków. Jest to okazała świątynia, ozdobiona dwoma trzypiętrowemi wieżami i mieszcząca 9 ołtarzy. W obszer nych podziemiach kościelnych znajdują się gro by Ryków Drycańskich. Parafia kat. W. dekana tu rzeżyckonadłubańskiego, 5260 wiernych. Gmina, położona w środkowej części powiatu, otoczona gm. Warklany, Byków, Drycany, Sakstygal, Uzulmujża i Golany, obejmuje 29 miej scowości, mających 277 chat włośc. obok 164 dm. należących do innych stanów, 4458 mk. włościan, uwłaszczonych na 4097 dzies. Dobra W. składają się z mka W. , wsi Wielony łotew. Wilanmujża i Radopol łotew. Radapols, obej mują 1895 dzies. ziemi dworskiej i należą do spadkobierców Stanisława Janowskiego. Dobra wielońskie od 1495 r. nadane były na prawie lennem jure feudi Janowi de Loe. W 1507 r. na takimże prawie za konsensem mistrza prowinc. Waltera de Plattenberg przeszły do rodu de Overlacker. Po wygnaniu w 1603 r. Eusta chego de Overlacker za zdradę kraju, Zygmunt III dobra po nim oddał Tomaszowi Dombrowie, który prawa swe wnet odstąpił Wawrzyńcowi de Offenberg. W r. 1725 Jerzy de Offenberg ustępuje W. Michałowi Bykowi. W 1839 r. Katarzyna Rykówna i Marya z Byków Manteufflowa sprzedały tę majętność Karolowi Manteufflowi, ten zaś około 1840 r. Loewisowi of Menar, od którego w 1842 r. nabywa Wincenty Janowski. J. Krz. Wielopol, dobra, pow. wiłkomierski, w 1 okr. pol. , gm. Pogiry, o 32 w. od Wiłkomierza. Wielona Wielonek Wielona Wielony Wielopole 1. kol. , pow. turecki, gm. Pię tno, par. Tuliszków, odl. od Turka 11 w. , ma 51 dm. , 441 mk. W r. 1827 wś należała do par. Malanów, miała 41 dm. , 401 mk. Na po czątku XVI w. kmiecie dają, pleban. w Tuliszko wie dziesięcinę pieniężną po 10 gr. bez 3 oboli z łanu Łaski, L. B. , I, 271. Według reg. pob. pow. konińskiego z r. 1579 wś W. miała 2 1 2 łan. Pawiński, Wielkop. , I, 239. 2. W. , fol. , pow. turecki, gm. Lubola, par. Pięczniew, odl. od Turka 35 w. ; ma 2 dm. , 17 mk. 3. W. , wś, w par. Kleczew dziś pow. słupecki. Nie podana w nowszych spisach. W r. 1827 miała 7 dm. , 60 mk. 4. W. , na początku XVI w. Wielgopolye, później Nowopole, wś i fol. , pow. piotrkowski, gm. Woźniki, par. Suchcice, odl. 15 w. od Piotrkowa. Wś ma 18 dm. , 171 mk. ; fol. 1 dm. , 8 mk. W r. 1827 było 21 dm. , 112 mk. W r. 1882 fol. W. rozl. mr. 728 gr. or. i ogr. mr. 295, łąk mr. 32, past. mr. 32, lasu mr. 281, nieuż. mr. 28; bud. drew. 5; las nieurządzony. Wś W. os. 20, mr. 171. Na początku XVI w. wś ta należy do par. Drużbice, od któ rej odłączona została przy utworzeniu parafii Suchcice w XVIII wieku Łaski, L. B. , I, 460. Według reg. pobor. z r. 1552 Zacharyasz Su checki miał tu 7 osad. , Garnkowski 7 osad. , Łu kasz Suchecki 4 osad. Pawiń. , Wielkop. , II, 258. 5. W. , os. nad rz. Pilicą; , pow. opo czyński, gm. Ossa, par. Łęgonice, odl. od Opo czna 27 w. , ma 5 dm. , 35 mk. , 86 mr. włośc. i 3 mr. dwor. 6. W. , os. , pow. kielecki, par. Słupia. Nie wymieniona w nowszych spisach. W r. 1827 było tu 4 dm. , 23 mk. 7. W. , fol. , pow. miechowski, gm. Klimontów, par. Proszo wice. W 1827 r. 1 dm. , 3 mk. Br. Ch. Wielopole 1. wś, pow. sądecki, na praw. brzegu Dunajca, 4, 7 klm. na płn. od Nowego Sącza. Par. rz. kat. w Wielkich Głowach. Wraz z obszarem tabularnym ma 41 dm. i 304 mk. , 285 rz. kat. , 16 ewang. i 3 żydów. Pos. tabularna A. Kosterkiewicza ma 216 mr. roli, 10 mr, łąk, 2 mr. ogr. , 42 mr. past. , 8 mr. lasu, 1 mr. nieuż. , i 1 mr. 834 sąż. parcel budowl. ; pos. mn. 158 mr. roli, 26 mr. łąk i ogr. , 21 mr. past. i 28 mr. lasu. W 1581 Pawiń. , Małop. , 135 była ta wieś własnością; Jana Brandisa; liczyła 2 łany km. , 4 zagr. z rolą, 1 kom. z bydł. i 1 kom, bez bydła. Graniczy na płn. z Wielo głowami, na płd. z Nasciszową. a na wsch. z Kwieciszową; . 2. W. , wś, pow. sanocki, o 3 klm. na płd. od Zagórza st. dr. żeL, na praw. brzegu Tarnawki, lew. dopł. Sanu, w okolicy podgórskiej i lesistej. Wraz z obszarem więk. pos. ma 63 dm. i 387 mk. ; 326 gr. kat. , 42 rzym. kat. i 19 izrael. Pos. tab. Kar. Pury wynosi 101 mr. roli, 20 mr. łąk, 1 mr. 152 sąż. ogr. , 2 mr. past. , 51 mr. lasu i 1031 sąż. parcel budowl. ; pos. mn. 378 mr. roli, 52 mr. łąk i ogr. , 81 mr. past. i 151 mr. lasu. Graniczy na płn. z Zagórzem, na płd. z Tarnawą, Dolna. Par. rz. kat. w Zagórzu a gr. kat. w Tarnawie Dolnej. 3. W. Moszczyńskie, wś, pow. dąbrowski, szeroko zabudowana w nizinie nadwiślańskiej, wzn. 189 mt. npm. , na praw. brzegu Dunajca. Rozrzucone grupy domów tworzą, wólki Bobrek 26 dm. , 128 mk. ; Borek 31 dm. , 173 mk. ; Bucze i Zadycz 17 dm. , 86 mk. ; Wielopole 31 dm. , 195 mk. . Cala gmina wraz z obszarem więk. pos. ma 67 dm. i 380 mk. Parafia w Oleśnie. Pos. tabularna Stan. Bielewicza ma 406 mr. roh, 54 mr. łąk, 1258 saż. ogr. , 3 mr. past. , 2 mr. nieuż. i 3 mr. 245 saż. parcel budowl. ; część rozparcelowana między włościan, ma 103 mr. w ogóle, a pos. mn. według skorowidza Orzechowskiego wynosi 596 mr. roli, 192 mr. łąk i ogr. , 287 mr. past. i 44 mr. lasu. Gleba napływowa urodzajna. Za Długosza L. B. , I, 10 i II, 431 W. było własnością Stanisława Ligięzy, dziedzica Gorzyc i Borku, i miało 9 łan. km. , karczmy, zagrody i dwór szlachecki. Dziesięciny, płacone dziekanowi kapituły krak. , szacowano na 8 grz. ; z fol. brał pleban w Olesznie. W. miało 7 kmieci na 3 łanach i 2 komor. bez bydła. Graniczy na płd. z Podlesiem Dębowem i Odporyszowem, na wsch. z Dąbrową, , na płn. z Olesnem. 4. W. Skrzyńskie, w XV w. Wielgopolye, miasteczko nad rzką Wielopólką, , w pow. ropczyckim, wzn. 264 mt. npm. Uboga osada, ma parafia rz. kat. , urząd pocz. , szkołę ludowa, targi i jarmarki. Domy nieco schludniejsze, wielka ilość żydów i strój mieszkańców nadają miejscowości pozór miasteczka; zajęciem mieszkańców chrześcian jest uprawa roh. Domów wraz z obszarem tabularnym jest 144, mk. 1023 479 męż. , 544 kob. , między nimi 558 rz. kat. i 465 żydów. Pos. tabularna Heleny Brandt ma 274 mr. roli, 14 mr. łąk, 5 mr. ogr. , 26 mr. past. , 235 mr. lasu, 1 mr. nieuż. i 2 mr. 1340 sąż. parcel bud. ; pos. mn. 117 mr. roli, 46 mr. łąk i ogr. i 8 mr. past. Miasto zostało założone prawdopodobnie w XV w. Długosz opisuje L. B. , I, 648 dokładnie odę, wymieniając mieszczan z r. 1488. Było ich 100, a wszyscy Niemcy. Nazwiska powtarzają się, są to przeważnie przezwiska, np. der alde Kolbe, der alde Molkener, der alde Philip, Dergleser, Swarcz, Pitir i Swarzepetir, lecz są także, , Hans Melczyr Melzer, Niclos Ungeroth itp. W 1536 Pawiński, Małop. , 536 własność Andrzeja Czuryła, kaszt. przemyskiego, miało W. 77 mieszczan mających role i ogrody, były teź jatki chlebne, rybne i szewckie i łaźnia, co przynosiło 35 grzyw. 6 groszy, 8 sadzawek, 2 młyny, dwór i praedium szlacheckie. W 1581 ibid. , 257 przedmieścia dwa były własnością Kaspra Maciejowskiego i miały 75 kmieci, . 22 1 2 łana, 5 zagr. z rolami, 7 komorn. z bydłem, 9 komor. bez bydła i 4 rzemieśl. Parafia istniała już za Długosza; w r. 1580 zamienioną została na prepozyturę; w 1646 było przy ko Wielopole Wielopole Wieloskryckie Wielopole Wielowieś Wielosze Wielopólka Wielopole ściele pif ein księży dwóch mansyonarzy, kan tor, bakalarz i scholastyk. Biskup Piotr Tomi cki zatwierdził prepozyturę, nadając proboszczo wi tytuł i prerogatywy prepozyta. Supresya prepozytury nastąpiła w r. 1785. Do paraf. dyec. tarnowska, dek. wielopolski należą Bu dzisz, Konice, Nawsie, Rzegocin i Sośnice. W. graniczy na wsch. z Nawsiem, na zach. z Rze gocinem, na płn. z Konicami a na pld. z Sośni cami. Mac. Wielopole, czesk. Velopoli niem. Wielopoli, wś ma Szląsku austr. , w pow. i obw. sąd cie szyńskim, na płd. zach. od Cieszyna, o 3 Hm. od toru linii dr. źel. BielskFrydek. W r. 1880 by ło 48 dm. , 518 mr. obszaru i 327 mk. 30 rz. kat. , 294 prot. i 3 izrael. , narodowości polskiej. Wieś tę wymienia akt króla węg. Macieja w r. 1482 ob. Markgraf i Gruenenhagen Lehnsu. Besitzurkunden Schlesiens, t. U. W. H. Wielopole 1. Królewskie, wś, pow. rybnicki, par. kat. i ew. Rybnik. W r. 1885 było 410 ha, 80 dm. , 578 mk. 3 ew. . Dwa młyny, jeden zwany Ruda, kuźnice żelaza na rzeczce Ruda zwanej, należały do zakładów królewskich Paruszowiec Paruszowice. 2. W. , 1531 Wyelopole, wś, pow. rybnicki, par. kat. Pilchowice, ew. Gliwice. W r. 1885 było 109 ha, 33 dm. , 211 mk. kat. Młyn wodny zwany Kaczór. Wielopólka, dawniej zwana Brzeźnicą, rzeczka, w pow. ropczyckim. Płynie przez wsi Brzeźnica, Okonin, Ostrów, Pogwizdów, Rzegocin, Wielopole. Uchodzi do Wisłoki. Wieloskryckie, Wieleskryckie, wś wlośc, pow. święciański, w 1 okr. pol. , gm. , okr. wiejsói i dobra skarbowe Swięciany, o 5 w. od gminy, 6 dm. , 42 mk. katol w 1865 r. 26 dusz rewiz. . Wielosze, fol. , pow. szawelski, w 4 okr. pol. , gm. Szawlany, o 36 w. od Szawel. Wielowieś, wś, pow. tarnobrzeski, nad Wisłą, przy drodze z Tarnobrzegu 10 klm. do Zalesia. Przez obszar wsi prowadzi tor dr. żel. z Tarnobrzegu do Nadbrzezia. We wsi jest parafia rz. kat. i szkoła ludowa, 155 dm. i 880 mk. , 855 rz. kat. a 25 izrael. Pos. tabularna Jana hr. Tarnowskiego wynosi 756 mr. roli, 95 mr. łąk, 39 mr. past. , 5 mr. lasu, 36 mr. stawów i moczarów, 10 mr. nieuż. i 5 mr. 1250 sąż. parcel budowl. ; pos. mn. wynosi 427 mr. roli, 137 mr. łąk i ogr. i 126 mr. past. Wieś ta należała już w r. 1376 do rodziny Tarnowskich L. B. , I, 386, 399. Parafia była już w 1336 r. , gdyż znajdujemy proboszcza in Magna villa Teodoryka, archidyakona sandom. Teraźniejszy kościół wymurowano w r. 1884. Do par. dyec. przemyska, dek. miechociński należą Koćmierzów, Sielec, Sobów i Zakrzów. Znajduje się tu także konwent dominikanek, założony w r. 1868, liczący 22 zakonnie. W 1578 Wieliawiesz Pawiń. , Małop. , 203 miał 24 kmieci, 6 łan. , 3 f zagr. z rolą, 4 kom. z bydłem, 4 kom. bez by dła i rzemieślnika. Graniczy na płn. z Koćmierzowem i Trześnią, na wsch. z Sokolnikami, na płd. z Sielcem i Sobowem. Por, Nadbrzezie, W. srogiej doznała klęski w czasie napadu Litwinów i książąt ruskich w listop. 1376 r. Zygmunt I z rodziną. chroniąc się przed morową zarazą, zaszczycił pobytem w r. 1543 dom Spytka Tar nowskiego, kaszt. wojnickiego, podsk. w. kor. Krol JM. przeciwko niemu łaskę y miłość swą Pańską dostatecznie oświadczył, gdy nie kędy indziey, iedno u niego czasu powietrza przez cale szesnaście niedziel w Wielowsi z krol. Bo ną, z krol. Augustem, z krolewnami Zofią, Ka tarzyną, Anną, z krolową węgierską Izabela córka Zyg. y z iey synem mieszkał powiada Andrzej Wargocki w przedmowie do przekładu Cezara. Dwór modrzewiowy spalili Szwedzi 1656 r. ustępując z Sandomierza. Okopisko, do tąd istniejące, nosi nazwę kuchni królewskiej. Kościół mieści groby rodziny dziedziców, lecz bez pomników i napisów. Mac, Wielowieś 1. od r. 1878 urzęd. Grossendorf, wś, pow. inowrocławski, pod Gniewkowem par. katol. , urz. poczt. . W r. 1837 było 26 dm. , 149 mk. Obecnie istnieje tu cukrownia, przez co ludnośó znacznie wzrosła. Według reg. pobor. pow. inowrocławskiego z r. 1583 Wielowiesz circa Gniewkow, wś królewska, płaciła od 10 łan. Pawiń. , Wielkop. , I, 249. Od r. 1661 wchodziła w skład ststwa murzynowskiego Murzynno, utworzonego z części ststwa inowrocławskiego. 2. W. , wś, nadleśnictwo i cegielnia, pow. odolanowski, nad odnogą Prosny i Orlą dopł. Baryczy, par. katol. i poczta w poblizkim Ołoboku. W r. 1837 wś miała 65 dm. , 484 mk. ; W. cegielnia 17 dm. , 125 mk. i W. nadleśnictwo 1 dm. , 12 mk. Rozległe lasy rządowe tego nadleśnictwa przechodzą w znacznej części na obszar sąsiedniego powiatu ostrzeszowskiego. Przechowane dotąd starożytne nasypy ziemne świadczą o dawności zaludnienia. Wś już w XIV w. stanowiła własność klasztoru cystersek w Ołoboku. R. 1388 ksieni klasztoru załatwia sprawę z dziedzicem Kakawy o rzeczkę płynącą między W. a Kakawą. Według reg. pobor. pow. kiliskiego z r. 1579 rządzca klasztorny płacił z W. od 8 łan. , 2 ogrod. , 3 kom. , 3 rzem. Pawiń. , Wielk. , I, 123. Po kasacyi klasztoru wś w r. 1796 przeszła na własność rządu i włączona została do domeny ołobockiej. 3. W. , wś i dobra, pow. mogilnicki, par. Kościelec. W r. 1837 było 16 dm. , 122 mk. Obbszar folw. , własność Radońskiego, liczył 1941 mr. Wchodził w skład dóbr Pakość. 4. W. , wś, pow. krotoszyński. Posiada kościół par. drewniany. W r. 1837 wś miała 31 dm. , 300 mk. ; była własnością Radolińskiego. Pierwotnie siedzieli tu Poraici, którzy od wsi przybrali nazwę Wielowiejskich. W r. 1510 wś należy do Cie Wieluń Wielowieś Wielowieś Bugaj. W. odl. jest 217 w. od Warszawy, 70 w. od Kalisza, 63 w. od Częstochowy, 17 w. od Praszki komora celna a 20 w. od st. dr. źel. wrocławskopoznańskiej w Landsbergu Gorzów na Szląsku, w pobliżu Praszki. Porządnie zabudowane, liczy domów murowanych z wapienia 120, drew. 135, ulic 26, placów 2, budowli publicznych 6, kościołów 5, klasztor, cerkiew, synagogę. Ulice brukowane, oświetlenie naftowe 25 lamp. Dnia 1 stycznia 1893 r. było w mieście 5795 mk. w tej liczbie 45 prawosŁ, 159 prot. , 2502 żyd. . Około r. 1808 liczono tu 1500 mk. ; 1827 r. było 394 dm. , 2999 mk. ; 1857 r. 174 dm. 40 murow. , 3817 mk. 636 żydów i 192 Niemców. Zakłady naukowe są dwie szkoły początkowe każda o 2 oddziałach męzka i żeńska i pensya prywatna żeńska 4klas. Prócz tego kilka chederów. Ludność chrześcijańska przeważnie trudni się rolnictwem i rzemiosłami, żydowska handlem Szpital etatowy p. w. W. W. św. , ochrona dla dzieci. Służbę leckich. Kościół paraf. został założony podobno w XV w. przez dziedziców wsi. Wizyta Czecho wskiego z r. 1784 zastała dokument z r. 1485, którym Unisław, dziedzic W. , nadawał kościo łowi pewne role i łąki, w obec Uryela Górki, bisk. pozn. Według wizyty Gnińskiego z r. 1684 stal tu kościół drewniany, wzniesiony r. 1655 przez plebana Adama Klenczyckiego, po święcony p. w. WW. św. przez Macieja Kurskiego, sufragana pozn. w r. 1668. Przy koście le była szkoła, której rektor pełnił obowiązki organisty. Najdawniejsze księgi kościelne się gają, r. 1624. Bractwo św. Izydora zaprowa dzono r. 1789. W. par. , w dek koźmińskim, r. 1873 miała 1109 dusz. Br. Ch. zdrowia pełnią 4 lekarzy i 2 apteki oraz kilku felczerów i akuszerek. Władze miejscowe są sąd pokoju, sędzia śledczy, zarząd powiatu, kasa powiatowa, magistrat, zarząd akcyzy, dekanat, parafia prawosławna i ewangielicka, urząd pocztowoteleg. , kasa oszczędności rządowa, zarząd brygady straży pogranicznej. W mieście stoi pułk kozaków. Ze stowarzyszeń istnieją kasa wkladowopożyczkowa przemysłowców wieluńskich, chór męzki Lutnia, straż ogniowa ochotnicza. Resursy niema. Z zakładów przemysłowych istnieje browar z prod. na 18000 rs. , mała mydlarnia i dwie drobne garbarnie. Przedmiotem handlu jest zboże, okowita, wełna, siano wywożone za granicę. Kupcy przeważnie żydzi. Chrześcianie mają 10 sklepów. Według starego podania Władysław Odonicz Plwacz, ks. kaliski, polując w lesistej okolicy Rudy o 3 w. odl. , ujrzał niezwykłej wielkości jelenia, którego zapamiętale ścigał. W miejscu, gdzie obecnie stoi w rynku kamienica pod Jeleniem, zwierzę to znikło, a natomiast ukazał się w powietrzu baranek stojący nad kielichem i opromieniony jasnością. Pobożny książe na pamiątkę tego wystawił wśród głuchych ostępów kościołek p. w. Bożego Ciała, powierzywszy pieczę nad nim zakonnikom reguły św. Augustyna. Około tej pustelni skupiać się poczęła osada zwana Wieluń i ztąd ma pochodzić herb ziemi wieluńskiej, przedstawiający baranka z chorągwią, sączącego swą krew do kielicha. Pierwotna osada mieściła się o 3 w. na płd. wschód od miasta, na obszarze Rudy, która już na początku XII w. miała przy grodzie kościół paraf. , przy którym powstała kollegiata. Według Długosza już w połowie XIII w. przeniesiono osadę z wyniosłego i bezwodnego płaskowzgórza Rudy do obfitej w źródła i zbiorniki doliny. Gród jednak i kollegiata pozostały w Rudzie. Korzystając ze słabości Wielowieś 1. niem. Langendorf, wś, tar gowisko i dobra, pow. toszeckogliwicki, paraf. kat. w miejscu, ewang. w Toszku. Wś ma 144 dm. , 1216 mk. 575 męż. , 641 kob. , w tej liczbie 1112 katol, 101 żyd. , 3 ewang. ; obszar wy nosi 602 ha 500 ha roli, 4 łąk, 2 lasu; dobra mają 24 dm. , 320 mk. 301 kat. , 16 ew. , 3 żyd. ; 1135 ha 1065 ha roli, 26 łąk i 8 lasu. We wsi jest kościół par. katol. , mający uposa żenie 122 mr. , synagoga, szkoła katol. W osa dzie odbywa się 6 jarmarków rocznie. Na obsza rze dóbr hodowla bydła, owiec, łomy wapienia. Par. W. dek. toszeckiego, 1869 r. miała 2192 kat. , 20 ewang. , 136 izr. 2. W. , niem. Langendorf Ober i Mittel, dwie wsi i dobra, pow. syco wski, par. ew. i kat. w Sycowie. W. Górna ma 20 dm. , 176 mk. 105 ewang. , 71 kat. , 86 ha 73 roli; W. Średnia ma 28 dm. , 188 mk. 119 ew, , 69 kat. , 55 ha 47 roli. W. Górna, dobra, mają 4 dm. , 67 mk. 37 ew. , 30 kat. , 299 ha 254 roli, 18 łąk, 10 lasu; W. Średnia 5 dm. , 88 mk. 57 ew. , 31 kat. i 298 ha 259 roli, 15 łąk, 13 lasu. Szkoła ewang. od 1838 r. 3. W. , niem. Langendorf, Otto, wś i dobra, pow. sycowski, par. kat. i ew. Syców. Wś ma 20 dm. , 176 mk. 105 ew. , 71 kat. i 45 ha 37 roli; dobra mają 4 dm. , 70 mk. 49 kat. , 21 ew. , 503 ha 273 roli, 35 łąk i 172 lasu. We wsi kilka źródeł żelazistych słabych. Szkoła ewang. Br. Dh. Wielsk, ob. Welsk. Wieluń, w dok. r. 1282 Velun, 1563 r. Wielun, miasto powiatowe w gub. kaliskiej, dawny centr ziemi wieluńskiej, leży pod 51 23 szer. płn. i 36 14 2 dług. wschod. od F. , w kotlinie, śród płaskowzgórza stanowiącego częśó wyżyny krakowskowieluńskiej, sięgającej na płd. od miasta do 800 st. npm. Kotlina ta leży na dziale wód Prosny i Warty. Z wapienia jurajskiego tryskają tu źródła zaopatrujące miasto w wyborną wodę. Położeniem swym przypomina W. miasta Piotrków, Radomsk, Tomaszów lubelski. Drobne strumienie uprowadzają wody kotliny ku Warcie przez Oleśnicę. Jak w Piotrkowie tak i tu spotykamy pod miastem osadę Wielsk książąt wielkopolskich gród ten wraz z okolicą owładnął Mieczysław, ks. opolski. Do odzyskania ojcowizny posłużył Przemysławowi wielkopolskiemu w r. 1251 zbieg przyjaznych okoliczności. Gdy po śmierci Mieczysława, brat jego Władysław objął ziemię wieluńską, a mając pewne zobowiązania pieniężne względem pozostałej wdowy, chciał jej wypuścić w dożywotnie władanie zamek wieluński i w tym celu usunął z niego załogę, uprzedzony o tem Przemysław podchwycił warownie Kromer, str. 198. Według Kromera Henryk IV Probus, ks. wrocławski, zdradziecko zwabiwszy do siebie Przemysława, uwięził go i nie chciał wypuścić, póki mu w r. 1281 W. nie ustąpił Kromer, 219. W r. 1282 Filip Firman, biskup, legat papieski, bawi dnia 2 czer. apud Velun. R. 1283 Przemysław, ks. poznański i kaliski, wylicza W. w grupie miast poddanych juryzdykcyi sądu kaliskiego Kod. Wielk. , n. 508, 528. Kasztelan wieluński pojawia się w dok. z r. 1288 a Joses wójt w r. 1299. Świadczy to, że już przy końcu XIII w. W. otrzymał prawo niemieckie, moze od książąt szląskich. Łokietek gromadząc rozproszone cząstki dziedzictwa Piastów, ziemię wieluńską przyłączył do Korony. Kazimierz W. około 1350 r. wzniósł tu obronny zamek i miasto murem opasał. Dla podniesienia dobrobytu mieszkańców, przywilejem z 1365 r. uwolnił handlujących w tem mieście od opłacania targowego w całem wojew. sieradzkiem; owych też czasów sięgać musi nadanie miastu za herb bramy warownej o trzech wieżach. Na mocy testamentu Kazimierza, Ludwik ziemię wieluńską wraz z zamkami w r. 1370 oddaje w lenność Władysławowi, ks. opolskiemu, który bawi tu dnia 23 marca 1373 r. Przywilej z r. 1373, oraz urządzenie mennicy, która biła drobne srebrne pieniążki z napisem, , moneta Vielunia, stanowią ślady pieczołowitości nowego władcy. W tym również czasie Jarosław Bogorya ze Skotnik, arcyb. gnieź. 1342 1376 zmurował dwór biskupi w Wieluniu Papr. , 244. Po zgonie króla Ludwika stany, ofiarując wnuce Kazimierza, Jadwidze tron polski, zastrzegły r. 1383 powrócenie do całości Korony nieprawnie puszczonego w lenno księstwa wieluńskiego. Niechętnie odstępował Opolczyk zagarniętą dziedzinę; Jagiełło spełniając przyrzeczenie małżonki swej Jadwigi, siłą zajmować musiał W. , przyczem ostatecznie przyłączył go do Korony 1395 r. . Tenże monarcha, świeżo ochrzczony, wzniósł na przedmieściu kościół i klasztór paulinów w r. 1393 i hojnie go funduszami opatrzył. W akcie uposażenia klasztoru jasnogórskiego przez Jagiełłę w r. 1393 powiedziano, iż kmiecie mają dawać po mierze owsa secundum mensuram civitatis nostrae Vielunensis Kod. dypl. poL, III, 352. Wzrost miasta spowodował, iż arcyb. Mikołaj Trąba, na kapitule general. w Gnieźnie dnia 23 paź. 1413 r. , uzyskał pozwolenie przeniesienia starożytnej kolegiaty ze wsi Ruda do ludnego i murami zabezpieczonego Wielunia, a dla jej uposażenia użył dziesięcinę stołu arcyb. z tego miasta Act. Cap. Gnesn, , I, 39 40. Na początku października 1418 r. , wobec króla, arcybiskupa i wielu dostojników, toczyły się układy z posłami krzyżackiemi, lecz do żadnego nie doprowadziły rezultatu Długosz, XIII, 393. W świeżo wzniesionej kolegiacie arcyb. Trąba dnia 13 stycz. 1420 r. odbywa synod prowincyonalny, na którym układa zbiór ustaw kościelnych i potępia błędy Wiklefa i Husa kś. Buliński, Hist. kościoła pol, II, 269, 298. Jagiełło zwołuje na 5 niedzielę postu 1424 r. zjazd panów do W. , zkąd wychodzi głośny edykt wieluński, mający zamknąć husytyzmowi wstęp do Polski Prochazka, Ostatnie lata Witolda, str. 45. Były to chwile świetności dla W. , lecz nie brakowało klęsk. Wrocławianie niszczą w r. 1440 wieluńskie, toż samo powtórzyło się i w r. 1447; dopiero 10letni rozejm, zawarty pomiędzy Polską a Wrocławiem i Namysłowem, dnia 15 paźdz. t. r. w Wieluniu, położyć miał koniec walkom Dług. , XIII, 32. Bielski pisze pod r. 1451, ze gdy Wrocławianie niezwykłe cła nakładać poczęli na polskie towary, król kazał ziemie zawrzeć; tam więcej nie dał z towary jeździć, ale żeby oni sobie po wszystko do Polski jeździli i przetoż składy w tych mieściech poczynił w Poznaniu, Kaliszu i Wieluniu i cło pograniczne na cudzoziemce ustanowił str. 713. W odpowiedzi na to Bolesław, ks. opolski, wpada do ziemi wieluńskiej juz w r. 1452. Kazim. Jagiellończyk wysyła dla pośpiechu przeciwko niemu dworzan swoich, którzy pojechawszy do W. , mówi Bielski, żadnej posługi nie uczynili i wiele ich powietrzem pomarło str. 719. To znów w r. 1457 Janusz, ks. oświecimski, zapewne podburzony przez Wrocławian, pali i niszczy W. Podczas oblężenia Wrocławia przez zjednoczone siły Kazimierza Jagiel. i syna jego Władysława czeskiego, w r. 1474, urządzony był skład żywności w W. , lecz z niego nie korzystano dla utrudnionej komunikacyi Kromer, 546. Ważność miasta tego, jako punktu pogranicznego, powoduje ową niezwykłą troskliwość królów o podniesienie dobrobytu mieszkańców, rujnowanych przez ciągłe wojny. Przywileje Kazimierza Jagiellończyka z r. 1450, Zygmunta I z r. 1515, 1524 i 1540, są opieki tej dowodem. W r. 1552 nieszczęśliwa Izabella, wdowa po pretendencie do korony węgierskiej Zapolyi, gdy z maleńkim synkiem chroni się przed naciskiem cesarza Ferdynanda do Polski, brat jej Zygmunt August, oddaje w dożywotnie posiadanie W. z okolicą, co trwało aż do śmierci Izabelli w r. 1559. Za jej to wstawiennictwem zapewne Zygmunt August przywilejem z r. 1557, oddaje miastu na wieczne czasy wójtowstwo wieluńskie ze wszyst Wieluń kiemi jego dochodami. Monarcha ten chcąc zabezpieczyć producentów krajowych od krzywd i niebezpieczeństw targów odbywanych za granica na Szląsku, ustanawia wielkie jarmarki w znaczniejszych pogranicznych miastach państwa, wich liczbie kładąc i Wieluń Vol. leg. , II, 709. Wspomina o tem Dyaryusz sejmowy z r. 1565 wyd. hr. Krasińskich, str. 213 w te słowa tegoż roku ustanowiony został jarmark na dzień św. Trójcy, na woły i inne bydło, w pogranicznym Wieluniu. Wszystko to przyczyniło się do wzrostu miasta, ztąd w XVI i na początku XVII w. kwitnął tu handel, a wyrób sukien wieluńskich, wspomniany już w przywileju z 1475 r. Ks. Metr. Inscrip. , 129, cieszył się odbytem. Księgi rewizyjne z lat 1564 5 11 wspominają, iż oprócz wolnych rzemieślników było tam na stronie królewskiej rzeźników 19, szewców 11, zdunów 12. Lustracya zaś z r. 1616 wspomina Sukienników, co krają sukno, jest 4, płacą po gr. 14. Knapów, którzy robią sukno, 12, płacą po tyleż. Mówiąc zaś o cle w te słowa się wyraża Cło uczyniłoby więcej, ale za wolnościami m. Piotrkowa, którzy po kilkanaście tysięcy wołów przeganiają i od innych towarów, iż tego cła nie płacą, tedy diminucia dzieje się. Zagniewany król Zygmunt August na małżonkę swą Katarzynę, z powodu mieszania się jej do polityki, powziął myśl rozwodu, wydaje więc rozporządzenie, aby królowa wyjechała natychmiast do W. i tam na granicy, pod opiekę miejscowego kasztelana Jana Krzysztoporskiego, oczekiwała polecenia do dalszej podróży do rodzinnych Niemiec, gotując się zawczasu do niej Przezdziecki Jagiel. , V, str. CXXII. W niepewności o los swój przebyła tu Katarzyna przez kilka miesięcy w towarzystwie posła cesarskiego Andrzeja Dudycza, biskupa pięciokościelnego, aż do d. 8 paźdz. 1566 r. , w którym, na wyraźny rozkaz królewski, opuściła Wieluń i Polskę na zawsze Mosbach, Wiad. do dziej. poL, 66 9. Wśród zamieszek po zgonie ostatniego z Jagiellonów miasto podupaść musiało, skoro Stefan Batory, potwierdzając w r. 1581 dawny przywilej na wójtowstwo, zastrzegł, że pożytki z tegoż mają być obracane na poprawę miasta Vol. leg, , II, 1014. R. 1587, po koronacyi Zygmunta III, kandydat do korony polskiej arcyks. Maksymilian chcąc zimować w Krzepicah okopał się był, mówi współczesny kronikarz, ale go powietrze ztamtąd wygnało, przeto postąpił do W. , który niedawno przedtem ludzie jego przez poddanie wzięli Stadnicki, ob. Baliński, I, 239. Acz się z przodku poczęli bronić nie źle, bo i ludzi służebnych potrosze zostawił starosta tameczny Aleksander Koniecpolski który natenczas przy hetmanie był z rotą swoją, jednakże podstarości jego od niektórej przyległej szlachty był namówiony. A mieszczanom teź szło o to, aby im przedmieścia nie spalono i poddali się. Tamże już się byli jęli okopywać, lecz gdy posłyszeli, że hetman ciągnie, nie czekali go w Wieluniu, postąpili ku Byczynie Bielski, str. 1602. Tradycya miejscowa i współczesne pisma utrzymują, że arcyks. Maksymilian przez tydzień cały odpoczywał w zamku idąc na Szląsk dla złamania potęgi przeciwnej partyi. Tu na jednej z szyb, jako tryumfator, dyamentem wyrył Veni, veniam et non tardabo Maximilianus electus rex Poloniae, O 3 mile od Wielunia wojska jego przez hetmana Zamoyskiego pobite, a on sam do niewoli wzięty, przywiezionym został do zamku wieluńskiego. Posłuchajmy co o ówczesnych wypadkach w W. mówi Bielski R. 1588 po bitwie pod Byczyną pojmanej zacnej młodzieży dosyć odprowadzono do Wielunia z Kurczem, hetmanem niemieckim pieszym, a potem na słowo puszczono. Naszych rannych a postrzelonych, zwłaszcza w ręce i nogi, było najwięcej, które wszystkie do W. wzięto opatrzać. Także potem hetman wyciągnąć wojsku z Szląska kazał, zwłaszcza, że widział szkody wielkie, ano wszędzie ognie gorzały, plon i stada pędzono a owiec najwięcej, których tak wiele było, że w W. owce natenczas po groszu jednym przedawano starę a młode po pół groszka str. 1609 10. Po przejściu tej burzy wojennej nad W. stan jego musiał być opłakany, skoro uniwersał poborowy w r. następnym 1589 mieścił rozporządzenie tej treści M. Wieluń, iż od oblężenia utrapione było, y mury miejskie obalone, na miejscu pewnym, na poprawę tych murów, czopowe teraźniejszą uchwałą postanowione, onym w tym mieście przez urząd miejski wybrać pozwalamy. A którym są majętności popalone y spustoszone, y szkody poczynione, aby szosu poboru przeszłego przez nie zatrzymanego, nagroda się stała Vol. leg. , II, 1309. Pomyślność jednak tego miasta ostatecznie podkopaną została po pierwszej inwazyi szwedzkiej r. 1656. Krzysztof Żegocki, starosta babimoski, i Stan. Kulesza, na czele załogi ostrzeszowskiej niespodziewanie zaskoczyli Szwedów siedzących w W. Dwustu ich padło trupem, reszta rozpędzona Baliński, Pielgrzym. XIX w. , str. 198. Nie obyło się bez strat dla miasta; spalone przy szturmie, a nasi mszcząc się na ewangielikach za sprzyjanie Szwedom, wielu w pień wycięli Cellariusz apud Mitzler, str. 159; Mosbach 1. c, str. XLVIII. W r. 1658, według brzmienia konstytucyi, gdy zamek wieluński pograniczny funditus przez nieprzyjaciela ogniem zniszczony sejm wyznaczył rewizorów dla opisu ruin, aby na przyszłym sejmie koszt mógł być naznaczony na jego restauracyę Vol. leg. , IV, 564. Nie spieszyli się jednak lustratorzy, pomimo poruszonej sprawy na następnym sejmie 1. c. , IV, 632; własnym kosztem dokonał gruntownego odbudowania zamku ówczesny jego starosta Hieronim Olszowski, podstoli kor. , co zaznaczając uchwała Wieluń sejmowa z 1673 r. , jako wynagrodzenie tak wielkich kosztów, przeznaczoną mu sumę 10000 złp. zabezpieczyła na rzeczonem starostwie Vol. leg. , V, 119. Stan miasta nie polepszył się jednak, widziemy to z opisu jaki pozostawił w pamiętnikach współczesny PoczobutOdlanicki. To miasto w polach równych i pięknych położone, samo murowane i murem otoczone, lubo bardzo zrujnowane przez Szwedów, jednak ma w sobie kościołów murowanych i klasztorów pięć str. 167. Ostateczny kres rozwojowi miasta położyło dwukrotne morowe powietrze 1707 11, kiedy do 2000 ludzi wymarło, oraz pożar w r. 1791. Ze zgliszczów, w jaki obrócił miasto pożar w 1858 r. , powstało nanowo do życia. Bogata w wydarzenia przeszłość zostawiła tu sporo zabytków. Na fundamentach dawnego zamku, obecnie stoi okazały dom dziś własność prywatna. Z murów okalających miasto gdzie niegdzie pozostały ślady i przechowała się brama Krakowska z wysoką; wieżą, do dziś dochowana. Czworograniasta u dołu, a od góry ośmioboczna, płaskawą kopuła zakończona, zbudowana była z cegły czerwonej na wapno, bez tynku. Przy nowem urządzaniu miasta oddzielono ja od muru, otynkowano i przybudowano do niej ratusz, i tak obecnie się przedstawia. Szkoda tylko, że zamurowano samo wejście bramowe, dając w jego miejscu drzwi małe i do całości nieodpowiednie Tyg. Illustr. , III, 61 r. z rysun. . Zegar na wieży fundował w r. 1893 p. Józef Zyguś, burmistrz i obywatel wieluński. W archiwum magistratu znajdują się wszystkie przywileje miejskie od 1367 do 1745, wpisane w jednę księgę. Oryginały przywilejów w czasie sejmu czteroletniego komisyi miast przedstawione, już więcej do archiwum nie wróciły. Starożytna pieczęć miejska, z XV lub XVI w. , na srebrze wyrznięta, dotąd w magistracie jest przechowana. Kościół farny, dawna kolegiata, budowla z kamienia wapiennego murowana, z wyniosła wieżą w kształcie baszty i o trzech sklepionych nawach, po kilkakroć odnawiana, zatraciła pierwotne cechy. W braku świadectw trudno oznaczyć czas budowy; zewnętrzne mury pozwalają odnieść założenie do końca XIII w. , sklepienia wszakże o jeden wiek są późniejsze. W początku XV w. 1413 20 przeniesioną; tu została kolegiata z kościoła we wsi Ruda, przez Mikołaja Trąbę, arcyb. gniezn. , i odtąd przyjęła tytuł Nawiedzenia N. M. Panny. Arcybiskup ten fundował pierwsza kanonią z prebendą, uposażywszy ją. w r. 1413 dziesięcinami stołu arcyb. z dóbr wieluńskich. W jego ślady wstępując arcyb. Wojciech Jastrzębiec nadał dziesięcinami stołu arcyb. nową kanonię, na którą, dnia 23 kwiet. 1433 r. powołał Marcina, plebana z Rudy Korytkowski, Arcyb. gn. , II, 16, 125. Do liczby dobrodziejów, którzy zbogacali uposażenie kolegiaty, należał i Jan Długosz, historyk piszący się z pobliskiego Niedzielska, składając w 1455 r. fundusz na wystawienie ołtarza Akta kapit. krak. fasc, 23. Archiwum kolegiaty wraz z kosztownościami i aparatami kościelnemi spłonęło w pożarze jaki nawiedził miasto w 1644 r. , ocalały jedynie 2 przywileje Zygmunta III z r. 1598, nadający na wieczne czasy wikaryuszom kolegiaty młyn stojący tuż przy murach miejskich istnieje on dotąd na strudze obok ratusza; drugi, z podpisem Michała Korybuta z r. 1673, uposaża dziesięciną, snopową, tychże wikaryuszów we wsi Bogumiłów. Akta metryczne sięgają 1600 r. Z wizyt arcybiskupich dowiadujemy się, że przy kolegiacie fundowane były 3 prelatury prepozytura, dziekania i kustodya, 4 kanoników, kolegium wikaryuszów 8 kapłanów i mansyonarzy 6eiu, uposażonych przez Jana Zarembę, kaszt. kaliskiego. W r. 1766 wszystkich kapłanów przy kolegiacie było pięciu. Według Łaskiego Lib. Ben. kolegiata należała do bogatszych kościołów; w jej skarbcu naliczono w r. 1521 do 20 drogocennych kielichów. Mikołaj Dzierzgowski, arcyb. , w r. 1555 ustąpił kapitule metropolitalnej na własność wieczystą, rozległe dobra stołowe klucza wieluńskiego; składały się one z 7 folwarków i 16 wsi, przynosząc czynszu 582 złp. i zboża kilkaset ćwierci. Nadto ustąpił dwór murowany czyli rezydeneyę swoją, w Wieluniu, z ogrodami do niej należącemi, wymówiwszy sobie tylko prawo patronatu w kolegiacie wieluńskiej Korytk. , 1. c, III, 185 190. Odbudowaną po pożarze kolegiatę konsekrował d. 18 kwiet. 1644 Jan Romiszowski, infułat łaski. Zniesioną, ona została w r. 1824 przez arcyb. Raczyńskiego, a kościół zamieniony na parafialny. Pierwszym proboszczem był kś. Szymon Dulski t 1839 r. . Parafię składają, miasto Wieluń oraz wsi Dąbrowa, Gaszyn i Niedzielisko; parafian liczą, obecnie 5842 męż. 3146, kob. 2696. Kościół posiada 3 kaplice 1 Chabielskich w przysionku, p. w. M. B. Bolesnej, z 1629 r. ; 2 Olszewskich, p. w. św. Krzyża, z r. 1681; 3 Radoszewskich, z obraUkrzyż. Chrystusa, uposażoną, w r. 1643 przez Grzegorza Radoszewskiego. Ołtarzów 8, z nich najpiękniejszym jest kamienny św. Trójcy, w stylu rococo, równocześnie z kościołem poświęcony. Z grobowców najstarszy na zewnątrz kościoła z r. 1580, pod względem zaś sztuki przodują dwa kamienne grobowce BoksówRado szewskich, w stylu odrodzenia. Ciekawym jest obraz Scamarellego z XV w. Chrystus w grobie, pochodzący z galeryi drezdeńskiej, dar p. Goleńskiej. Ambona z XVI w. opis kś. Godorowskiego w Tygodniu Piotrk. z r. 1891. Chrzcielnica z marmuru czarnego z 1630 r. Do 20 sztuk miedzianych ośmiokątnych klepsydr z portretami mieszczan wieluńskich XVII i XVIII w. Starożytne stalle kanonickie i stalle pod chórem dla syndyków kościelnych Vitrici. Na Wieluń gzemsach i filarach 10 rozmaitych herbów dobrodziejów kościoła. Znak legii honorowej Joanny Żubr, kobiety, która służąc w wojsku, przy oblężeniu Smoleńska w r. 1812 otrzymała takowy. W skarbcu cenne aparaty kościelne oraz dwa kielichy jeden współczesny erekcyi kościoła, drugi dar Kazimierza W. Dzban miedziany piękny, przechowuje się od 1713 r. Jako osobliwość pokazują; ząb wielkoluda mamuta i dyby, w które zakuwano przestępców, w kaplicy św. Anny, a na zewnętrznej ścianie kunę, gdzie stawiano pod pręgierzem za wykroczenia kościelne. Dzwonów jest trzy, przelane po pożarze. Dawniej istniały bractwa św. Trójcy i św. Jana Nepom. , dziś pozostało tylko bractwo różańcowe, założone w r. 1629 przez Jana Wężyka, arcyb. gnieź. Do tego bractwa przyłączone zostało bractwo Misericordiae do wspomagania biednych, a to z rozporządzenia prymasa M. Poniatowskiego. Reszta dawnego dworu arcybiskupiego przerobioną; została w r. 1844 na dom plebana. Na dawnym cmentarzu grzebalnym stoi kościołek św. Barbary, murowany w obecnym wieku, na miejscu modrzewiowego, którego erekcya nie znana. W wielkim ołtarzu obecny proboszcz odkrył szczątki starożytnego tryptyku, malowania którego noszą cechy stylu szkoły bizantyńskiej. Do probostwa należą jeszcze dwie filie w Dąbrowie i Gaszynie Rubrycella z r. 1878. Kościół augustyanów, najstarszy w W. , bo założeniem swoim wyprzedzający farę, łączy się z najstarszym klasztorem augustyanów w Polsce. Założony przez ks. Władysława Plwacza w 1217 r. , p. w. Bożego Ciała, spalony w r. 1335, w 1350 przez Kazimierza W. odbudowanym zostal. R. 1457 Janusz, ks. oświecimski, spalił go a zakonników wyciął, tak, że przez lat 40 nie mógł klasztor podnieść się z ruiny. Odbudowany, płonie powtórnie w 1631 r. Król Jan III w r. 1677 zatwierdza wszystkie jego przywileje Vol. leg. , V, 487. Po ostatnim pożarze w r. 1858 podniósł się staraniem ks. Leona Opońskiego. Nad wielkim ołtarzem znajduje się głowa jelenia, mająca monstrancyą pomiędzy rogami. Uposażenie jego stanowiła wieś Kopydłówek. Klasztor augustyanów, ostatni w Królestwie, zamknięty został w kw. 1893 r. za przeora Gierwazego Bieleckiego. Pomimo starości, budynek klasztorny dobrze się trzyma. Przy kościele było ośm kaplic, po 4 z każdego boku. Z nich kaplica św. Walentego, fundowana przez Marcina i Bieniasza Walichnowskich, gdy od starości chyliła się do upadku, odnowiona została w r. 1628 przez Mikołaja Szoffa ze Skomlina, którego grobowiec w niej się znaiduje. Dwa bractwa były przy kościele 1 św. Anny, zaprowadzone w 1617 przez przeora kś. Stan. Starczewskiego; 2 Pocieszenia N. M. Panny, w kaplicy t. n. założone w r. 1685 przez małżonków Piotrowskich Rubrycella, 1881 r. ; Fam. rel. moral. , II, 97; Tyg. Illustr. , II, 60, Kościół i klasztor paulinów obecnie pp. bernardynek wybudowany został na przedmieściu z cegły w 1393 r. przez Władysława Jagiełłę, p. w. św. Mikołaja, i oddany zakonnikom św. Pawła. Zrujnowany przez czas, w r. 1818 oddany został pp. bernardynkom. Obecnie kościół ten ma 17 ołtarzy i 8 odpustów Rubrycel. 1881 r. ; Tyg. Illustr. , II, 60. Kościół i klasztor bernardynek obecnie ewan. augsb. założyła 5 paź. 1612 r. Anna ze Sroczyckich, wdowa po Aleksandrze Koniecpolskim, wdzie sieradzkim, uposażywszy go dwoma częściami wsi Kowale, wsią Ganą i folw. Zawisna i Długie. W r. 1613 przysłano tu 5 zakonnie z Warszawy; pierwszą przełożoną była Klara Czyszkowska; liczba ich z czasem wzrosła do 40. Gdy budowa ukończoną została 1615 r. , nastąpiło ich wprowadzenie, a w r. 1616 d. 14 paź. konsekracya, p. w. św. Franciszka, dokonana przez Ottona Schenkinga, biskupa wendeńskiego. Tegoż roku Zygmunt III fundacyą tą zatwierdził. Gdy wojna szwedzka w 1656 zrujnowała kościół, a dobra zniszczyła, Jan Kazimierz w 1667 uwolnił je od stacyi żołnierskich Vol. leg. , IV, 963, Zaraza w latach 1707 i 1711, głód w 1736, pożar w 1791, oto Męski, które wraz z miastem nawiedzają klasztor. W r. 1819 przeprowadzono zakonnice do klasztoru popaulińskiego, a kościół ich oddano luteranom. W zabudowaniach klasztornych do r. 1867 były koszary, poczem sprzedane, dziś stanowią prywatne mieszkania Rubrycella r. 1881. Kościół reformatów, zbudowany z kamienia p. w. Zwiastowania N. M. Panny i św. Franciszka w r. 1629 przez Marcina Wierusz Kowalskiego, a zakonnicy sprowadzeni z Warszawy. Pierwotna budowla dla niedogodności miejsca zaniechaną została, dopiero po wybraniu odpowiedniego placu, za współudziałem Kowalskiego, oraz sław. Pawła Niroda i kś. Franciszka Fraxtina, kościół i klasztor ostatecznie ukończone zostały w 1634 r. Wewnątrz ozdobił kościół malowaniami al fresco, przedstaw. Zwiastowanie N. M. Panny, gwardyan Gabryel Rujniewicz. W nowicyacie tutejszym odbywały się niegdyś Studya filozoficzne i teologiczne. Skasowany w 1864 r. Rubrycella z 1873 r. . Kościół pijarski, założony w r. 1684 staraniem rodzin Bolkowskich i Niemojewskich, plac zaś dał Andrzej Wierusz Walknowski. Gdy jednak w r. 1691 Wojciech z Urbanie Urbański, kaszt. wieluński, z małżonką Katarzyną z Niezabitowskich, na dobrach swoich zapisali sumę 20000 złp. , im zaszczyt fundacyi przyznano. Zgorzał dnia 3 września 1795 r. , odbudowany staraniem kś. Bogusława Barskiego, pijara, w 1801 ozdobiony freskami przez Roberta Stankiewicza. Po pożarze 1868 r. odnowę swoją zawdzięcza kś. Wieluń Wieluń Gerwazemu, augustyanowi Rubrycella z r. 1873. Pierwotne kolegium drewniane wybudował rektor kś. Hipolit Poradowski, lecz ono jeszcze przy nim, podczas drugiej wojny szwedzkiej, spłonęło. Nowy gmach z cegły, umyślnie zasunięty w dziedziniec, powstał w r. 1740 z ofiar publicznych. Mieściły się tu szkoły wydziałowe, w których pod kierunkiem pijarów pobierało naukę setki młodzieży. Między innemi tu się uczył J. Lompa, głośny szerzyciel oświaty i budziciel życia na Szląsku. Później mieściła się tu szkoła obwodowa a następnie powiatowa 5klas. Obecnie mieści się tu szkółka elementarna. Szkoła obwodowa wydawała w latach 1834 1840 corocznie Akta uroczyste kończącego się roku szkolnego. Szpital, p. w. św. Ducha, oddawna istniał w W. Według słów konstytucyi z r. 1609 gdy bez brakowania person każdego przyjmuje, dla dostateczniejszego wychowania ubogich młynek extra moenia infossata civitatis Vielunensis będący, y z jego gruntem, wiecznemi czasy darujemy Vol. leg. , II, 1674. Na miejscu dawnego wystawiony nowy z cegły w r. 1840, staraniem ówczesnego naczelnika powiatu Fryderyka Aug. Goleńskiego, oraz kś. Szymona Dulskiego, dziekana i proboszcza wieluńskiego. Dźwignięty według planu budowniczego Feliksa Kozubowskiego, p, w. Wszyst. Świętych, posiada 12 pokoików dla chorych i kaplicę. Do uposażenia jego wpłynęły fundusze starego szpitala oraz przytułku dla starców, z warunkiem, aby utrzymywał za to 8 chorych mieszczan wieluńskich i tyluż niedołężnych starców umowa z magistr. 25 lut. 1848 r. . Dochód roczny. w r. 1853 dochodził do 3520 rs. , remanent 1800 rs. Urządzenie szpitala tego, tak wewnętrzne jako teź i zewnętrzne, stawia go na czele innnych tego rodzaju zakładów gubernii Rubrycella r. 1880. Rodem z W. był Hieronim, tłumacz, którego Ecclesiastes, wydane r. 1522, należy do najdawniejszych druków polskich, oraz Michał z Wielunia, maź uczony, zmarły na wyspie Rodos r. 1487 Wiszniewski, Liter. , III, 331. W r. 1879 Ottokar Wolle, geometra, wydał w Warszawie Kaliszu dwa plany Wielunia pierwszy z r. 1799, wykonany przez Grappowa, drugi z 1823 r. Bergmana. Por. Tyg. Illustr. z r. 1861, t. III, str. 11 Ratusz w W. i Kłosy t. XI, 262. Powiat wieluński gub. kaliskiej utworzony został w r. 1867 z połowy dawnego powiatu t. n. druga połowa utworzyła powiat częstochowski i części dwu gmin dawnego pow. piotrkowskiego. W skład nowego powiatu weszło 512 wsi z dawnego powiatu wieluńskiego i 45 z dawnego piotrkowskiego. Z pozostałej połowy dawnego pow. wieluńskiego weszło 27 gndn z 306 wsiami w skład pow. częstochowskiego a z gminy z 27 wsiami do pow. noworadomskiego. Graniczy on od płd. z pow. częstochowskim, od wschodu z noworadomskim i łaskim, od pln. z częścią kaliskiego i sieradzkim, od zachodu zaś Prosna odgranicza obszar powiatu od pow. olesińskiego i kluczborskiego na Szląsku a dalej dotyka pow. ostrzeszowskiego. Obszar powiatu wynosi 38, 17 mil kwadr. Południową część powiatu stanowi część wyżyny małopolskiej krakowska jura. Wzniesienia dochodzą tu do 890 st. npm. Jaworzno. Dolina Prosny pod Praszką wznies. 604 st. , w pobliżu zaś we wsi Strojce jest 737. Dzietrzniki, między Praszką a Działoszynem, 714 st. Poziom obniża się w kierunku od płd. ku północy. Warstwy jury nikną pod pokładami napływowemi. Wieluń leży śród kotliny bagnistej, pokrytej poprzednio lasami a stanowiącej zapewne kiedyś wielkie jezioro, rozległe do 20 wiorst w kierunku od zach. ku wschodowi a 3 do 5 w. od płd. ku płn. Wody tego obszaru uprowadza do Prosny strumień płynący od Parcic a do Warty rzeczka Oleśnica. Część wschodnia, przylegająca do praw. brzegu Warty, przeważnie piaszczysta i pagórkowata, w okolicach wsi Bobrowniki wystające skały, zapowiadają wystąpienie wapienia jurajskiego w zach. części powiatu. Działoszyn i Ossyaków są głównemi punktami tych okolic, pokrytych niegdyś lasami. Druga połowa, zachodnia, naokoło Wielunia, oraz szerokim pasem ciągnąca się ku granicy pruskiej, posiada ziemie rodzajne, w znacznej części pszenne i pod uprawę buraków zdatne. Samo miasto W. oraz przyległe wsi, leżą na rozległych i głębokich pokładach białej Jury, obfitującej w ammonity. Produkcya wapienia w W. i Działoszynie wynosi zaledwie sumę rs. 2000 rocznie. Nadto przypuszczalny tu jest także węgiel kamienny, częściowe nawet poszukiwania w tym względzie w r. 1889 w majątku Dąbrowa pod Wieluniem robione, wykazały istnienie żył węglowych. Torfu dobywają do 5000 sążni rocznie. Okolice znowu pograniczne, około Rudnik, Juljampola, Strońska i Praszki spoczywają na pokładach rudy żelaznej, dość w metal zasobnej; eksploatacya takowej odbywa się nawet częściowo na sprzedaż zagraniczną, lecz dla braku środków nie może być dotąd należycie wyzyskaną. Na obszarze gm. Praszka wydobyto r. 1892 pudów 65490 rudy, którą wywieziono do Prus. Obszar powiatu, we wschodniej części, z płd. na płn. przecina rz. Warta na przestrzeni około 74 w. Po niej na wiosnę i w jesieni spławia się do Prus drzewo budulcowe, pokłady dla dróg żelaznych i klepki dębowe. Prosna, stanowiąca granicę zachodnią, jest długa około 85 w. , lecz niespławna. Obszar leśny w powiecie jest dość znaczny. W r. 1880 było 26015 mr. lasów prywatnych nieurządzonych, 38739 mr. prywat. urządzonych, 3891 mr. zasianych po wycięciu, 12402 mr. wyciętych świeżo a nie zadrzewionych, 4555 mr. oddanych włościanom za serwituty, 946 mr. należących do osad miejskich. Największe lasy mają dobra Kuźnica Grabowska, Radoszyce, Węglewice. Gospodarstwo rybne, zaprowadzone w majątku Kuźnica Grabowska na dość znacznej przestrzeni wód stojących, z chwilą przejścia dóbr tych od hr. Raczyńskich w ręce obce uległo zniszczeniu. Majątek Ożarów i Radlice hodują przeważnie karpie, dobra Czarnożyły, Masłowice, Rychłocice mają również urządzone gospodarstwo stawowe, lecz to wszystko nie zaspakaja nawet miejscowych potrzeb. Przemysł rolny polega przeważnie na uprawie roślin zbożowych oraz okopowych, ztąd, choć brak cukrowni dotkliwie daje się uczuć, liczbą jednak gorzelni powiat przewyższa inne okolice kraju. Przeciętny plon pszenicy jest od 6 do 9 ziarn, żyta zaś od 4 do 7 ziarn z morga. Pomimo ciężkich warunków dla rolnictwa, produkcya majątków ziemskich, w porównaniu do lat dawniejszych, znacznemu uległa powiększeniu. Gospodarstwa mniejsze, włościańskie, oprócz żyta, owsa i kartofli, uprawiają wiele lnu. Pod względem gleby, to na 353723 mr. obszaru całego powiatu, posiada 192002 glebę piaszczystą, 33053 kamienistą, 128668 mr. gliniastą i inne odmiany. Ziemi ornej jest 194650 mr. , pastw. 22120 mr. , lasu 69352 mr. , zarośli 37159 mr. , łąk 25009 mr. , ogr. 3281 mr. , wód i nieuż. 2152 mr. Folwarków jest 282 a wsi 384. Większa własność ma 186055 mr. , włościanie 165070 mr. W roku 1892 3 wysiano oziminy 33900 czet. , jarzyny 45368 czet. , kartofli 154810 czet. ; zebrano oziminy 203400 czet. , jarzyny 241566 czet. , kartofli 1083670 czet. Bydła rogat. było 28923 sztuk, owiec zwycz. 31350, owiec rasowych 29500 sztuk. Hodowla bydła kwitnie w majątkach Kowale, Starzenice, Czarnożyły, Masłowice, Niedzielsko, Dąbrowa, Mokrsko, Kraszkowice. Hodowla koni w dobrach Masłowice, Ruda, Starzenice, Walichnowy, Radoszewice, Skrzynno i Wielgie. Hodowla owiec Negretti w dobrach Świątkowice, Radoszewice, Mokrsko, Praszka, Czarnożyły, Siemkowice i Dylów. Ogrodnictwo w Wieluniu i dużych majątkach. Pszczelnictwo rozwija się wśród włościan, mieszczan i drobnych posiadaczy. Chmielarstwo w Ożarowie produkcya w roku 1893 na 15000 rs. i u kolonistów. Fabryk parowych, konnych, wodnych, było w powiecie 44 gorzelnie 4 parowe i 8 konnych, browary 3, młyn parowy 1 Praszka, tartaki 2, huta szklanna 1, młynów wodnych 17, garbarnie 3, mydlarnie 3, fabryka guzików 1, fabryka zapałek 1, fabryka spinek do trzewików 1. Produkcya roczna 1892 r. około 1 2 miliona rs. Ilość robotników 175. Przemysł rękodzielniczy miejski przedstawiają piekarze 52 z prod. na 53200 rs. , rzeźnicy 60 z prod. na 23300 rs. , szewcy 492 Słownik Geograficzny T. XIII. Zeszyt 149. z prod. na 75700 rs. , krawcy 94 z prod. na 16900 rs. , cieśle 280 z prod. na 12000 rs. , stolarze 70 z prod. na 23400 rs. , kotlarze i blacharze 9 z prod. na 1970 rs. , ślusarze 10, z prod. na 3570 rs. , kowale 74 z prod. na 25520 rs. , farbiarze 8 z prod. na 1700 rs. Przemysł wiejski warsztaty tkackie 125 z prod. na 1980 rs. , kuśnierze 80 z prod. 13500 rs. , bednarze i tokarze 190 z prod. na 8970 rs. , garncarze 9 z prod. na 1200. Jarmarków ważniejszych niema. Przedmiotem wywozu jest zboże, kartofle, okowita, wełna, konie, drzewo, słoma, siano; dowozu zaś węgiel kam. , żelazo, stal, farby etc. Główny przedmiot handlu zboże. W obrębie powiatu obecnie znajduje się Kościołów katol. 51, klasztorów katol. 1 bernardynek, parafii 35, kaplic katol. 5, cerkwi 1, kościołów protest. 2, synagog 7. 1 szpital W. W. św. na 50 chorych w Wieluniu, 1 ochrona dla dzieci w Wieluniu; 3 domy dla starców w Praszce, Wieruszowie i Czarnożyłach; 3 straźe ogniowe ochotnicze, komitet sanitarny 1, aptek 8, lekarzy 9, weterynarz 1, felczerów 15, akuszerek 3; kas pożyczkowych gminnych 21, kasa oszczędności rządowa 1, kasa pożyczkowowkładowa przemysłowców wieluńskich w Wieluniu. Zarząd powiatu, 25 gmin i magistrat, sąd pokoju, 7 sądów gminnych, 2 sędziów i śledczych, 2 komisarzy sądowych, 1 woźny sądowy, komisarz właściański i jeometra komisyi włościańskiej, 3 rewizorów i 3 kontrolerów akcyzy, kasa powiatowa, sztab straży pogranicznej, komory celne I klasy 1, II klas. 1, III klas. 3. Zarząd lasów rządowych. Budynków wszelkiego rodzaju 32766 w r. 1892. Pod względem zbytu produktów rolnych powiat jako pograniczny w wyjątkowo korzystnem zostaje położeniu, lecz wielką niedogodnością jest brak dróg żelaznych. Wprawdzie po nad samą granicą, znajdują się pruskie drogi żelazne, strategiczne i handlowe, nie wpływają one jednak na zmianę stosunków ekonomicznych pow. wieluńskiego. Dróg bitych 1go rzędu znajduje się w powiecie 94 wiorsty, a mianowicie trakt wieluńskoczęstochowski, w. sieradzki, w. wieruszowski, rudnicko praszki i sieradzkowieruszowski. Dróg bitych, prywatnych, jest wszystkiego 3 1 2 wiorsty. Linia telegraficzna jedna, od Wielunia do granicy powiatu sieradzkiego długości 18 w. Linia telefonowa dla władz pogranicznych od Wielunia do Praszki, i od Praszki przez Bolesławiec, Wieruszów do Podgrabowa na granicy pow. kaliskiego, na przestrzeni 86 w. Stacya telegraficzna w Wieluniu, stacye pocztowe w Wieluniu, Ossyakowie, Działoszynie, Rudnikach, Praszce, Bolesławcu, Wieruszowie i Lututowie. Komory celne główne w Wieruszowie i Praszce. Leśnictwo rządowe Wieluń. Ludność powiatu z 87539 dusz w r. 1867 wzrosła do 138160 w r. 1890. Śród zapisanych do ksiąg Wieluń stałej ludności było 126 prawosł. , 1724 prot. , 11252 żydów. Na miasto Wieluń przypada 5675 mk. Na 1 Mm. obszaru wypada 61 mk. Najbliższe stacye dróg źel. pruskich są Landsberg Gorzów około pól mili od Praszki, Wilhelmsbruecke na pruskiej połowie Wieruszowa tuż pod Wieruszowem i Kępno około 12 w. od Wieruszowa a niedaleko od Bolesławca. Wschodnia część powiatu mniej zaludniona niż środkowa i zachodnia. O ludności tych stron pisał Grajnert Zapiski etnograficzne z okolic Wielunia i Radomska Kraków. Pod względem kościelnym powiat stanowi dekanat wieluński, dyec. kujawskokaliskiej, składający się z 25 parafii Wieluń, Biała, Bolesławiec, Chotów, Cieszęcin, Czarnożyły, Czastary, Działołoszyn, Dzietrzkowice, Komorniki, Konopnica, Kraszewice, Krzyworzeka, Lututów, Łyskornia, Mieleszyn, Mierzyce, Mokrsko, Naramice, Ossyaków, Ożarów, Pątnów, Praszka, Raczyn, Ruda, Rudlice, Rudniki, Siemkowice, Skomlin, Sokolniki, Walichnowy, Wieruszów, Wierzchlas, Wójcin, Żytniów, obejmujących w ogóle 119521 dusz. Kościołów jest 51, kaplic 5. Parafia ewangielicka jedna, w Wieluniu i 3 filie. Okręgów bóżnicznych 7 w Wieluniu, Bolesławcu, Lututowie, Wieruszowie, Ossyakowie, Działoszynie i Praszce. Jedna gmina babtystów w Świątkowicach. Pod względem szkolnym to, prócz czterech szkół w W. istniały r. 1881 w obrębie powiatu szkoły początkowe we wsiach i osadach Biała, Bolesławiec, Bolków, Cieciołów, Chruścin, Czarnożyły, Czastary, Czajków, Działoszyn, Dzietrzniki, Dzietrzkowice, Galewice, Gana, Kiełczygłów, Kiełczygłowska Huta, Krzyworzeka, Kurów, Komorniki, Kowale, Kraszewice, Lututów, Łagiewniki, Łubnica, Łyskornia, Mieleszyn, Mokrsko, Mierzyce, Osiek, Ochędożyn, Ostrówek, Ożarów, Pątnów, Pichlice, Popów, Praszka, Radoszewice, Rudniki, Sieniec, Skomlin, Sokolniki, Skrzynno; Siemkowice, Swiątkowice, Strobin, Strojec. Turów, Węglowice, Wieruszów, Wierzby, Wójcin, Żytniów, Żdżary. Obecnie w ogóle szkół 61. Pod względem administracyjnym powiat dzieli się na 1 miasto i gmin 25 a mianowicie os. Bolesławiec, Czastary, os. Działoszyn, Dzietrzkowice, Galewice, Kamionka, Kiełczygłów, Konopnica, Kurów, Kuźnica grabowska, os. Lututów, Mierzyce, Mokrsko, Naramice, os. Praszka, Radoszkowice, Rudniki, Siemkowice, Skrzynno, Sokolniki, Skomlin, Skrzynki, Starzenice, os. Wieruszów, Wydrzyn. Pod względem sądowym obejmuje jeden sąd pokoju w Wieluniu i 7 okręgów sądów gminnych Wieluń na Bugaju pod W. , Ossyaków, Działoszyn, Praszka, Bolesławiec, Wieruszów i Lututów. Szpital jeden w W. Domów schronień dla starców 2 w Praszce i Wieruszowie. Ochrona dla dzieci w Wieluniu. Leśnictwa rządowe wieluńskie dzieli sie na trzy straże Bolesławiec, Dzietrzniki, Pichlice. Starostwo wieluńskie grodowe leżało w pow. wieluńskim, wojew. sieradzkiem. W r. 1382 starostą jest Władysław ks. opolski, 1395 Jan podkomorzy poznański występuje jako starosta. R. 1417 zajmuje to stanowisko Marcin z Kalinowy, kasztel. sieradzki. R. 1501 starostą jest Stanisław z Kurozwęk. Według najstarszej lustracyi z r. 1564 w skład ststwa wchodziły m. Wieluń i wsi Biała, Bieniecz, Bobrowniki, Czastary, Dzietrzniki, Kiełczygłów, Krzywarzeka, Mokrsko, Ochędzin, Osiek, Pątnów, Pichlice, Sokolniki, Wierzbie i Wróblów. W r. 1771 nadane Stan. Męcińskiemu z opłatą kwarty 1232 złp. , a hyberny zł. 2487 gr. 18. Sejm z r. 1773 1775 nadał je wraz z wójtowstwem wieluńskim Zbierzchowskiemu na prawie emfiteutycznem. Ziemia wieluńska w XVI w. stanowiła część Wielkopolski, obejmowała 50, 41 mil kwadr. , dzieliła się na 67 parafii, liczyła 13 miast 182 wsi. Część jej obszaru weszła w skład dzisiejszego W. ks. poznańskiego. Sądy ziemskie istnieją tu od połowy XIV w. R. 1362 Izajasz sędzia ziemi wieluń. wydaje wyrok w Wieluniu. Po nim spotykamy na tej godności r. 1395 Bernarda Wierusza. Danych statystycznych do opisu miasta i powiatu dostarczył B. Nowiński. M. R. Witan. Wieluń 1. Pełki, fol, pow. sierpecki, gm. Stawiszyn, par. Radzanowo, odl. 21 w. od Sier pca. W 1827 r. było 5 dm. , 34 mk. , par. Zgliczyn. W r. 1882 fol. W. Pełki rozl. mr. 164 gr. or. i ogr. mr. 139, łąk mr. 20, nieuż. mr. 5; bud. mur. 2, drew. 3; płodozm. 6 i 9pol. 2. W. Wilewo, wś drobnej szlachty nad rz. Dział dówką, pow. sierpecki, gm. Stawiszyn, par. Ra dzanowo, odl. 29 w. od Sierpca, ma 4 dm. , 38 mk. , 244 mr. 3. W. Zalesie, wś drobnej szla chty, pow. sierpecki, gm. Stawiszyn, par. Ra dzanowo, odl. o 30 w. od Sierpca, ma 17 dm. , 189 mk. , 702 mr. W r. 1827 było 12 dm. , 89 mk. , par. Zgliczyn. Według reg. pob. pow. szreńskiego z r. 1578 wś miała licznych dro bnych posiadaczy na 4 łan. i 1 mordze, 3 zagr. Pawiński, Mazowsze, 63. Br. Ch. Wieluń 1. wś i dobra, pow. kobryński, w 1 okr. poL, gm. Zbirohi, o 32 w. od Kobrynia. Wś ma 310 dzies. ziemi włośc. 57 łąk i pastw. , 4 lasu, 3 nieuż. ; dobra, własność Jagminów, 516 1 2 dzies. 120 łąk i past. , 32 1 2 lasu, 6 nieuż. . 2. W. mylnie, ob. Wielona. Wieluń, wś nad Horyniem, w pobliżu ujścia do Słuczy, pow. rówieński, gm. Wysock o 12 w. , st. poczt. i dr. źel. Dąbrowica o 12 w. , o 170 w. od Równego. W miejscowości błotnistej, pokrytej zaroślami, z niewielkiemi piaszczystemi pagórkami i glebą piaszczystą, posiada cerkiew Pokrowską, z drzewa wzniesioną w 1778 r. na wzgórku panującem nad całą wsią, odnowioną w 1868 r. kosztem parafian i uposa Wieluń Wieluń Wienczyn Wieniawa Wieniary Wienen Wienduga Wiendorf l Wieńcza Wienciuny Wienadonie Wiełuta Wiełowalksznis Wiełąjcie Wielże Wieluta Wieluny Wielunki Wielunice Wieluń żoną 60 dzies. , ziemi z zapisu hr. Antoniego de BroelPlater z 1778 r. Do parafii należą, wsi Biała o 5 w. i Łutyńsk o 3 w. . W całej par. 102 dm. , 1525 mk. Własność hr. de BroelPla ter. J. Krz. Wieluń al. Julin, ob. Wineta. Wielunice, wś, pow. przemyski, 12 klm. na płd. wsch. od Przemyśla, 5 klm. na płn. wsch. od Niżankowic sąd pow. stac kol. i urz. poczt. . Na płn. leży Stanisławczyk, na płn. wsch. i wsch. Drozdowice, na płd. Paćkowicze, na zach. Małkowice. Płn. zach. część wsi przepływa Wiar od płd. zach. na płn. wsch. Wznies. na płd. 271 mt. , na płn. 214 mt. Własn. więk. biskupstwa gr. kat. w Przemyślu ma roli orn. 179, łąk i ogr. 4, pastw. 17, lasu 6 mr. ; wł. mn. ma roli or. 178, łąk i ogr. 7, past. 72 mr. W r. 1880 było 29 dm. , 176 mk. w gm. , 8 dm. , 24 mk. na obsz. dwor. 174 gr. kat. , 26 izr. , wszyscy narod. rus. . Par. rz. kat. w Niżankowicach, gr. kat. w Drozdowicach. We wsi jest cerkiew. W. są. już wspomniane w dokum. z r. 1407, którym Władysław Jagiełło zatwierdza uposażenie władyctwa przemyskiego Liske, A. G. Z. , t. VIII, str. 50. Lu. Dz. Wielunki w spisie z r. 1827, dawna nazwa folw. i os. Jelonki, w pow. wieluńskim, w par. Żytniów. W 1827 r. było tu 8 dm. , 50 mk. Wieluny, pow. łomżyński, oh. Duchny, Wieluny, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 2 okr. pol. , o 33 w. od Nowoaleksandrowska. Wieluta, ob. Wołuta, Wielże 1. wś i folw. , pow. poniewieski, w 1 okr. pol. , gm. Poniewież o 5 w. . Mieszcz. Katz ma tu 8 dzies. , Major 4 dzies. 2. W. , wś, pow. poniewieski, w 3 okr. pol. , o 57 w. od Poniewieża Wiełąjcie, okolica, pow. telszewski, w 4 okr. poL, gm. Żorany, par. Ławkowe, o 25 w. od Telsz. Mają. tu Borstejgowie 20 dzies. 5 nieuż. , Lewgowdowie 20 dzies. 8 nieuż. . Wiełowalksznis, jezioro, w pow. święciańskim, pod zaśc. Powiełowalksznis. Wiełuta, pow. piński, ob. Woluta, Wienadonie, uroczysko na gruntach dóbr Omiany, w pow. wileńskim. Wienciuny, ob. Więciuny. Wieńcza, ob. Wienickie. Wienczyn, ob. Wiączyn, Wiendorf l. Alt, dobra i wś, pow. głupczycki, par. kat. i ew. Pomierzwice. W r. 1885 dobra miały 122 ha, 2 dm. , 34 mk. 9 ew. ; wś 188 ha, 46 dm. , 292 mk. 31 kat. . 2. W. Neu, wś, tamże, 29 ha, 25 dm. , 189 mk. 66ew. . Wienduga, leśnictwo, pow. olsztyński, st. p. Allenstein. Wienen lit. A. i B. , fol. i wś, pow. pruskoiławski, st. p. Reddenau. Wieniary, ob. Winiary, Wieniawa 1. al. Winiawa, dawniej Kłodno, wś i fol. nad rz. Radomką. , pow. radomski, gm. Wieniawa, odl. od Radomia 24 w. , posiada kościół par. murowany, urząd gm. , gorzelnią, 22 dm. , 173 mk. W r. 1827 wś Winiawa miała 16 dm. , 112 mk. Dobra W. składały się w r. 1885 z folw. W, , Jabłonica i Kłodno, rozl. mr. 1640 gr. or. i ogr. mr. 839, łak mr. 215, past. mr. 372, lasu mr. 115, nieuż. mr. 99; bud. mur. 8, drew. 23; płodozm. 6 i 9pol. ; las nieurządzony, pokłady torfu, gorzelnia i młyn wodny. W skład dóbr wchodziły poprzednio wś W. os. 16, mr. 69; wś Kłodno os. 55, mr. 549; wś Jabłonica os. 25, mr. 316; wś Zawady os. 11, mr. 155. Wieś ta powstała na obszarze poblizkiego Kłodna. Dziedzic tego Mikołaj, dziekan kielecki, założył tu i uposażył kościół parafialny, którego erekcyą, potwierdził r. 1369 arcyb. Jarosław ze Skotnik, opatrzyrwszy dziesięcinami stołu arcybiskupiego ze wsi Kłodno, Brudnowo i Bukowiec. Do parafii włączono Kłodno, Jabłonicę, Ryków i Kochanowo. W drugiej połowie XV w. Kłodno przeszło w ręce rodu Wieniawitów, którzy wieś przezwali Wieniawą, . Część jednak, zapewne do innych należącą właścicieli, zatrzymała dotąd nazwę pierwotną. Kłodno, dziś Kłódno. Na początku XVI w. wś Wieniawa alias Clodno ma kościół par. drewniany, p. w. N. P. Maryi i św. Katarzyny. Pleban ówczesny Młodecki utrzymywał dwu wikarych. Pleban miał dwa łany roli, gaj który wyrósł na las, łakę, zagrodnika. Na obszarze wsi siedzą dziedzice Wolscy h. Łabędź i Młodeccy. Pleban Młodecki w r. 1520 rozebrawszy połowę kościoła wystawił ją. z muru własnym nakładem. Drugą, połowę wymurował r. 1703 Dunin Wąsowicz, podskarbi sandomierski Łaski, L. B. , I, 686. Dziesięcinę wieś dawała plebanowi, wartości do 2 grzyw. W r. 1569 Stanisław Modecki i Komorowski płacą, tu pobór od 9 zagrod. Pawiń. , Małop. , 317. Istniał tu przy kościele szpital dla 2 ubogich. W. par. , dek. radomski, 1617 dusz. W. gmina, należy do sądu gm. okr. V w Wolanowie, st. pocz. w os. Przysucha. Gmina ma 14085 mr. obszaru, w tem ziemi dwors. 10384, włośc. 3701 mr. i 4635 mk. 5 praw. , 104 żyd. . W skład gm. wchodzą Baraż, Brudnów, Brudnowska Wola, Brzozowica, Dąbrowa Kochanowska, Dąbrowa Wieniawska, Głogów, Jabłonica, Kaleń, Kłódno, Kochanów, Konary, Koryciska, Korzyce, Plec, Podbór, Podołek, Pogroszyn. Ryków lit. A. i B. , Sokolniki Mokre, S. Suche, Sulistrowice, Wieniawa, Wólka Dębowa, Zadąbrowie, Zawady, Żuków. 2. W. , przedmieście Lublina, leży przy szosie warszawskiej, na obszarze gm. Konopnica, w pobliżu Sławinka. Posiada 100 dm. , 2025 mk. 1883 r. , w tej liczbie 1787 żyd. Znajduje się tu sąd gm. okr. IV, urząd gm. Konopnica, synagoga, dwa domy modlitwy żydow. , 2 garbarnie, 2 fabryki octu, olejarnia, W r. 1827 było 68 dm. , 486 mk. Wieluń Wieniawa Wieniawka Wienickie Wieniec W. podobno powstała około r. 1400 na obszarze folwarku należącego do Jana Krydlera, mieszczanina lubelskiego. W r. 1419 były tu winnice należące do mieszczan. R. 1532 posiadał W. Jan Lubomelski. Według regestru pogłównego z r. 1676 było tu 37 mk. Pawiński, Małop. , 29a. Br. Ch. Wieniawa al. Winiawa, grupa domów i fol. w Miloszowicach, pow. lwowski. Wieniawka, folw. dóbr Horodło, w pow. hrubieszowskim. Wieniawka. Tak sie zwala do r. 1809 Chmielówka, w pow. trembowelskim. Wienickie al. Wiencza, rozlew jeziorny, w pow. bobrujskim, na lewej strome Berezyny, pod Bobrujskiem, niedaleko przedmieścia zwanego Zielona Karczma, 2 w. dł. , 1 2 w. szer. , połączony z Berezyną strumieniem, po którym na wiosnę drzewo się spławia. Rybny. Wieniec 1. w dok. z r. 1252 Wince, 1255 Winzu, 1259 Winche, 1266 Winz, wś, fol. i dobra nad rzka Zgłowiączka, pow. włocławski, gm. Pikutkowo, par. Wieniec. Odl. 9 w. od Włocławka, 5 w. od Brześcia Kujawskiego, 24 w. od Radziejowa. Posiada kościół par. murowany, szkolę początkową, 19 dm. 12 dwor. , 7 włośc, 48 dym. i 488 mk. Bobra W. składały się w r. 1871 z folw. W. , Lipiny, Dziadowo i Kąty, rozl. mr. 3063 fol. W. gr. or. i ogr. mr. 728, łąk mr. 209, past. mr. 23, wody mr. 33, lasu mr. 1000, nieuż. mr. 34; bud. mur. 15, drew. 15; płodozm. 12pol, las nieurządzony; fol. Lipiny gr. or. i ogr. mr. 358, ląk mr. 49, nieuż. mr. 8; bud. mur. 2, drew. 3; płodozm. 14pol; folw. Dziadowo gr. or. i ogr. mr. 297, ląk mr. 32, wody mr. 2, nieuż. mr. 10; bud. mur 1, drew. 1; fol. Kąty gr. or. i ogr. mr. 270; bud. mur. 2. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś W. os. 54, mr. 109; wś Siedlemin os. 11, mr. 291; wś Kąty os. 8, mr. 145; wś Dziadów os. 5, mr. 9; wś Maryanowo os. 9, mr. 145; wś Lipiny os. 8, mr. 5; wś Dolina al. Dziadolina os. 10, mr. 272; wś Mazury os. 6, mr. 10; wś Machnacz os. 19, mr. 647. W r. 1827 wś miała 37 dym. , 289 mk. ; wójtowstwo 6 dm. , 37 mk. W. jest dawną, posiadłością biskupów kujawskich. Aktem z r. 1252 Kazimierz, ks. kujawski, nadając różne przywileje dla dóbr biskupów kujawskich, pozwala w Wieńcu polować na bobry, zarówno w jeziorze Smenche Święte jak i w wypływającej z niego rzeczce Lubchora Kod. dypl. pol. , II, 603. W akcie z r. 1255 tenże książe nadaje prawo niemieckie dla wsi W. i Łopacino. W akcie z r. 1259, którym papież Aleksander IV bierze kościół włocławski pod opiekę, nazwano wieś Winche. Wreszcie w dokum. z r. 1266 wspomniano młyn znajdujący się w W. Według reg. pobor. z r. 1557 płacono tu od 31 łan. , 19 1 4 czynszowych, 3 zagr. , 8 komor. , 3 łan. sołtysich Pawiń. , Wielkop. , II, 4. Biskupi posiadali W. do r. 1796, w którym rząd pruski, zająwszy dobra biskupów, nadal W. jako donacya gen. ks. Hohenlohe Ingelfmgen, mieszkającemu we Wrocławiu. Ten wydzierżawił je Dawidowi Arendt, a potem sprzedał. Stanisław Miączyński, adjutant ks. Józefa Poniatowskiego, nabył W. z sąsiedniemi wsiami. Akta kościelne z r. 1823 mianują go dziedzicem wsi Wieńca, Siedlimina, Kątów, Brzezia i innych. Odtąd dobra te zostawały w rodzinie Miączyńskich. Zasłużony bankier i przemysłowiec Leopold Kronenberg kupił naprzód Brzezie 1856 r. , potem Wieniec 1868 i oba te majątki połączył szosą. . Wystawił on w W. okazały pałac 1873, otoczony parkiem; zbudował murowany most na Zgłowiąjczce pod samym W. 1877. We wsi zaś wzniósł murowane domy dla służby. Po jego śmierci synowie Stanisław i Leopold, dokonali zamiany gruntów i serwitutów z włościanami, pola wszystkie wydrenowali. Od 1890 posiada dobra Leopold Kronenberg, który zbudował szosę z Brzezia do traktu rządowego włocławsko nieszawskiego, nadto wystawił pałac w Brzezin, wzniósł piękne budynki gospodarcze, oraz wprowadził wiele innych ulepszeń. Za biskupów kujawskich dobra wienieckie, podzielone na wójtowstwo, sołectwo i młyn Zawada zwany, dawane bywały w czasową dzierżawę; obecnie zostają pod bezpośrednim zarządem samychże właścicieli. Kościół paraf. , p. w. św. Mikołaja Bisk. , wzniesiony był i uposażony przez biskupów kujawskich. W dok. z r. 1356 występuje M. de Winecz, pleban i kanon. włocławski Dok. Kujaw. Ulanowski, 251 276. Po spaleniu r. 1560 nowy został poświęcony przez bisk. Stan. Karnkowskiego w r. 1575. Gdy ten spłonął, bisk. Krzysztof Szembek 1733 r. wystawił nowy, z drzewa również, d. 12 czerw. 1763 r. przez bisk. sufr. Jana Dembowskiego konsekrowany. Skoro świątynia ta uległa zniszczeniu, r. 1880 zaczęto budować i 1882 ukończono kościół murowany, według planu budowniczego Goebla, w stylu romańskim, kosztem parafian, przeważnie jednak funduszem dziedziców. Wzniesiono też nową plebanią i otoczono kościół murem. Aparaty kościelne ofiarowała Józefa z Reszków Kronenbergowa. Parafią składają wsi i folwarki Wieniec, Aleksandrowo w aktach kościelnych od r. 1822, Bachórka z parafii bądkowskiej, przyłączona r. 1884, Brzezie, Dolina od r. 1856 spotykana w aktach, Dziadowo od r. 1789, pisane także Zadowo i Żadowo, Dubielewo 1739, Grzebielewo 1880, Gustorzyn 1783, Jaranówek 1741, Kąty r. 1297 przez Władysława Łokietka darowane szpitalowi w Brześciu, Klementynowo od imienia Klementyny Miączyńskiej, 1851 r. , Leopoldowo od Leopolda Kronenberga, 1857, Krzyżowki 1809, Lipiny 1834, Lipinki, Łuba Wienieeka 1882, Maryanki od Maryi Miączyńskiej, Machnacz Wieniawa Wieniewicze Wienken 1854, od poblizkiego bagna tak nazwany, Nowy Młyn 1739, Mazury 1760, Mieczysław od Mieczysława hr. Miączyńskiego, 1832 r. , karczma, Polówka 1760, dawniej Polowa karczma, Polowy gościniec, Różanowo lub Rózinowo od Róży Kronenbergowej, 1893, Siedlimin starożytna osada, Słone 1815, Studniska, Wolica Stara i Nowa, albo Wielka i Mala, 1690, Witoldowo 1837, od Witolda Miączyńskiego, Wlodarka. Dawniej i Jaranowo należało do parafii, r. 1843 odłączone do bądkowskiej. Ludność katolicka parafii r. 1827 podana 1957 dusz, r. 1836 dusz 1167, obecnie 2700; żydów nie ma, lecz Niemców protestantów liczba ustawicznie wzrasta, zwłaszcza w Witoldowie, Leopoldowie, Maryankach, w Rózinowie i Wolicy, jest razem dusz 267. Plebanem od r. 1569 bywa zawsze jeden z kanoników katedry włocławskiej, albowiem parafia ta przez bisk. Stanisława Karnkowskiego oddaną została na fundusz kaznodziei katedry. Nowy cmentarz grzebalny w polu założony 1821 r. Metryki urodzeń przechowały się od r. 1690, zaślubionych od r. 1723, zmarłych od 1725. 2. W, , wś, pow. sochaczewski, gm. Rybno, par. Brzozów, ma 89 mk. , 247 mr. Z. S. Ch. Wieniec 1. wś, pow. kobryński, w 4 okr. pol. , gm. Brohiczyn, 111 dzies. ziemi cerkiewnej 13 łąk i past. , 64 nieuż. . 2. W. , wś, pow. siebieski, własność Julii Ńoskowskiej, ma wraz z Kryżewem 210 dzies. Wieniec, w XVI w. Vynyecz, wś i dobra nad jeziorem t. n. , pow. mogilnicki, o 8 klm. na płn. zach. od Mogilna, par. kat. Niestronno, pocz. w Józefowie. W r. 1837 wś W. miała 15 dm. , 127 mk. W skład dóbr wchodziły holendry Czaganiec 5 dm. , 34 mk, , Czarne Holędry Olędry mające 8 dm. , 40 mk. , Popielary 6 dm. , 24 mk. i młyn Leśnik 1 dm. , 9 mk. . Właścicielem dóbr był Seidler. Na początku XVI w. wś ta, w par. Niestronno, dawała z łanów folw. dziesięcinę plebanowi. Łany kmiece zaś dawały tylko kolędę, po groszu z łanu. R. 1580 Albert Winiecki płaci tu od 6 1 2 łan. , 10 ogrod. , 1 rzem. Pawiń. , Wielk. , I, 151. Wieniec, szczyt górski 893 mt. npm. , w Karpatach wschodnich, w pasmie ciągnącem się od Kadoubowa około Turki nad Stryjem do Międzybrodzia nad Sanem. Wieniec, wś, pow. bocheński, w pobliżu ujścia Stradomki do Raby z praw. brzegu, wzn. 216 mt. npm. , ma 41 dm. i 238 mk. rzym. kat. Par, w Niegowieci. Korpus tabularny i administracyjny ma wspólny z Dąbrowicą por. Podegrodzie. Jest to starożytna osada. Za Długosza L. B. , I, 32, II, 116 własność Jana Niewiarowskiego Półkozica, który miał 4 1 2 łana km. , predium szlacheckie i karczmę między Stradomką i Rabą, zwaną Uscze, która posiadała rolę. W 1490 r. Pawiński, Małop. , 446 zapisano wś p. n. Vynnecz z 5 lan. a w 1581 Viniecz Niewiarowskiej miał 2 lany km. , 2 zagr. z rolą, 2 kom. z bydłem, 1 kom. bez bydła i 2 rzem. Otoczony od zach. , płn. i wschodu dwiema rzekami, graniczy na płd. z Dąbrowicą. Winiew. mto powiat. gub. tulskiej, na wyniosłym brzegu rzki Wieniewki, w pobliżu ujścia jej do Osietru, pod 54 21 pln. szer. i 55 56 wsch. dług. , odl. o 48 w. na pln. wsch. od Tuły. W 1860 r. miało 509 dm. 67 murow. , 6 cerkwi, 5608 mk. , 55 sklepów, szkolę powiat. , szpital miejski, st. poczt. , 4 nieznaczne zakłady przemysłowe. Kupcy miejscowi prowadzą znaczny handel zbożem, bydłem stepowem i skórami. Targi tygodniowe. Pod miastem na brzegu Wieniewki znajdują się łomy wybornego wapienia. W. istniał już w XV w. , w XVI w. było otoczone wałami ziemnemi; od 1777 r. mto powiat, namiestnictwa tulskiego. W 1834 r. wielki pożar zniszczył prawie całe miasto. Winiewski powiat, w płn. wsch. części gubernii, zajmuje 48, 3 mil al. 2337 w. kw. Powierzchnia powiatu przedstawia wyniosłą płaszczyznę, przerzniętą od zachodu na wschód rz. Osietr. Lewa, t. j. północna część jest poprzerzynana jarami i zarosła w części lasem; gleba składa się z gliny czerwonawej i piasku. Część płd. zach. prawej strony jest równa i bezleśna; glebę stanowi czarnoziem pomieszany z torfem i piaskiem. Nakoniec część płd. wschodnia, zwłaszcza w dorzeczu rz. Proni, jest pokryta urodzajnym czarnoziemem. Pod względem geognostycznym przeważa wapień górnej formacyi, bogaty w charakterystyczne skamieniałości. Najbogatsze łomy wapienia znajdują się w dorzeczu Osietru. Nadto znajdują się w powiecie pokłady węgla kamiennego, lichego gatunku. Grłówną rzeką powiatu jest Osietr, przybierający od lewego brzegu Wierchuszę, Niżewnę, Mordwez i Berezań, od prawego zaś Połośnię i Wieniewkę. Wszystkie one są nieznaczne. Jeziora i błota niewielkie. W 1860 r. było w powiecie bez miasta 91981 mk. , zamieszkujących 289 osad 10 słobód, 72 siół. W powiecie znajduje się 79 cerkwi. Główne zajęcie mieszkańców stanowi rolnictwo. Pod rolą jest 167512 dzies. , pod łąkami 45045, pod lasami 34388 dzies. W drzewostanie przeważa dąb, brzoza, osina i lipa. W 1860 r. było w powiecie 30000 sztuk koni, 12200 bydła rogatego, 38500 owiec, 3500 trzody chlewnej. Pod względem fabrycznym w t. r. znajdowały się w powiecie wyłącznie 4 cukrownie, zatrudniające 471 robotników. Wieniewicze, wś i zaśc, pow. oszmiański, w 4 okr. pol. , o 97 w. od Oszmiany. Wś ma 7 dm. , 62 mk. katol. , zaśc. zaś 1 dm. , 28 mk. t. wyzn. Wienken, wś, pow. licbarski, st. p. Kiwitten. Wieniec Wieniec Wiepryn Wienosadzie pow Wienosadzie pow. nowoaleksandrowski, ob. Winosady. Wiep, pow. labiewski, ob. Niemenica. Wieprewno, pow. rzeczycki, ob. Słoboda t. X, 799. Wiepry, w dokum. Wepry, Wieprze wś nad odnoga Prypeci, pow. rzeczycki, w 2 okr. pol. jurewickim, gm. Dernowicze, o 150 w. od Rzeczycy, ma 28 osad. Miejscowość bogata w łaki i ryby. Lud rybaczy i flisaczy przeważnie. Należała do włości Białosoroka, dóbr monasteru pieczerskiego w Kijowie. W 1624 r. zapadł dekret w sprawie między o. Jelisejem Pletenickim, archimandryta pieczerskim kijowskim, i jego kapitułą a Mikołajem Steckim, wójtem kijowskim, o nasłanie ludzi żernowskich na wś W. i tam gwałtów poczynienie ob. Jabłonowski, Ukraina, II, 378. Podług reg. pobor. wdztwa kijowskiego z 1628 r. monaster placi ze wsi Wieprze od 3 dym. , 2 ogr. tamże, I, 80. A. Jel. Wiepryn, pow. radomyski, ob. Wepryn. Na początku XVII w. wymienione jako mko, zwane Łukaszowem, było w posiadaniu Łukasza Sapiehy i małżonki jego Zofii Kmicianki, którzy, pomiędzy innemi czynnościami sądowemi, pod 1618 r. czynią zapis na rzecz Krzysztofa Kiewlicza o zastaw dóbr dziedzicznych m. Łukaszów, zw. Wepryk i in. , w woj. kij. leżących ob. Jabłonowski, Ukraina, II, 134, 285, 369, 461, 571. Wieprz, prawy dopływ Wisły, w królestwie polskiem. Źródła jego leżą, w gubernii Lubelskiej, pow. tomaszowskim, gm. Tarnawatka we wsi Wieprzów, zwanej także Wieprzowem Jeziorem. Tu w pobliżu dworu leży niewielkie jezioro, zasiane podziemnemi źródłami; tylko na wiosnę, w czasie tajania sniegów lub po wielkich deszczach, drobne ruczaje spływają z okolicznych wzgórzy bezpośrednio do jeziora. Wyniosłość, ciagnąca się ku Tomaszowu na południe i Podhorcom na wschód, wzniesioną jest średnio 250 mt. npm. i dosięga w Białej Górze, na północo wschód od Tomaszowa 296 mt. Ta to wyniosłość służy zarazem za grzbiet wododziałowy i za węzeł źródłowy dla Wieprza, Huczwi i Sołokii nosząej tu nazwę Sokółki; jest ona równie jak i cała okolica, gęstemi borami pokryta, co ma ważne znaczenie dla gospodarki wodnej bowiem wilgoć dłużej się przechowuje i równomierniej w ciągu roku zasila wodą, sąsiednie strumienie. Wypłynąwszy z jeziora, Wieprz, jako wątła struga, zwraca się ku północowscho dowi, dążąc przez podmokłe łąki, częstokroć zatapiane, między Tarnawatką a Pańkowem, do wsi Majdan Wielki i Ruskie. Tu łączy się z nim z prawej strony potok wypływający z dość znacznego jeziora między Krynicami a Polanami. Wzmocniona rzeka przepływa mały staw Turzyniec, gdzie pierwszy młyn obraca i wchodzi w granice powiatu zamojskiego, płynąc na osadę Krasnobród i wieś Hutki; w obu tych miejscowościach W. również przepływa stawy i porusza młyny. Za Hutkami we wsi Kaczorkach wpada z prawej strony potok od Suchowoli i Potoczka. Od Kaczorek W. wchodzi w głęboką dolinę, z obu stron pagórkami obstawioną; pagórki te spadają dość nagle, poorane tu i owdzie jarami, a u ich stóp rozłożyły się mianowicie wioski Bondyrz i Guciów na lewym, a Trzepieciny na prawym brzegu. Minąwszy wioski Obrocz i Rudkę, gdzie wyniosłości lewego brzegu urywają się chwilowo, Wieprz dosięga Zwierzyńca Ordynackiego i tu od wsi Bukownicy przyjmuje z lewej strony bezimienną strugę. Od źródeł aż do Zwierzyńca W. miał kierunek biegu północnozachodni, odtąd zwraca się ku północowschodowi i kierunek ten z nieznacznemi zboczeniami aż do Krasnegostawu zatrzymuje. Wsie i osady nadbrzeżne są znaczne i gęsto rozrzucone; trzymają się one już to zdala od koryta, jeśli brzegi są niskie, najczęściej łąkowe, już teź wznoszą się nad samym brzegiem, jeśli ten jest twardym lądem. W samym Zwierzyńcu wzgórza przysuwają się ze stron obu, tworząc jedną z najpiękniejszych miejscowości, jakie W. w swoim biegu przepływa. Jestto zarazem wyłom, przez który rzeka utorowała sobie drogę i zniewolona przez napotkane wyniosłości, dotychczasowy kierunek biegu zmieniła. Zwierzyniec, Wywłoczkę i Turzynieć rozcina W. na dwoje, dalej zaś wsie odsuwają się od łożyska, leżą tu Topolcza, Kawęczynek, Kawęczyn i Błonie na lewym, a Żórawnica, Bród kolonia, Bród wołoski, Bród średni i Bród stary na prawym brzegu; śród łąk, nieco bagnistych, ciemnieją gdzieniegdzie kępy olszyny i niewielkie gaje drzew liściastych. Dopiero w Szczebrzeszynie W. znowu płynie tuż przy twardym brzegu na lewej stronie, prawą bowiem zajęła szeroka na wiorstę równina, mocno przejęta wilgocią i często zalewana. Między Szczebrzeszynem a Brodem starym rzeka opuszcza pasmo wyniosłości, ciągnących się z południowschodu na północozachód od Krasnobrodu ku Gorajowi i wydobywa się na równinę płynąc ku wsi Bodaczów. Tu nakrywa ją most stały i przecina trakt bity z Zamościa na Szczebrzeszyn most, i Zwierzyniec most do Biłgoraja. W dalszym biegu rzeka pozostawia na prawym brzegu piękny park i pałac w Klemensowie a na lewym wieś i folwark Michałów, przepływa środkiem wsi Deszkowice i przez rozległe łąki błotniste podąża do jeziora Nieliskiego przy wsi Nielisz, przyjąwszy wprzód z lewej strony najznaczniejszy dotąd swój dopływ Pur, płynący od Turobina i wpadający do Wa poniżej wsi Nawóz. Z Nieliskiego jeziora W. wychodzi jako rzeka dość znaczna i stale w wodę zasobna, przyjmuje z lewej strony Łętownię t. Łętówkę mija na lewo wieś Staw, poniżej której wpada znaczny strumień Topornica al. Łabuńka od prawej strony, będący odpływem szeregu jezior Wienosadzie Wiep Wieprz Wiepry w Wysokiem, Krzaku, Piaskach Buskich, poczem dosięga Ujazdowa i Wirkowic na lewym brzegu, a Tarzymiechów, gdzie tworzy pierwszą większą wyspę, na prawym. Na krótkiej przestrzeni między Stawem a Tarzymiechami dolina Wa zwęża się znacznie, otoczona stromemi dość wyniosłemi brzegami, zwłaszcza na lewej stronie, koryto zaś przerzuca się kolejno z pod lewego zbocza pod prawe. Z obu stron otwierają się ku tej dolinie wąwozy, któremi po roztopach wiosennych i po większych deszczach dopływa woda do rzeki. Poniżej Tarzymiechów W. rozlewa się na szerokiej równinie, płynie leniwo i wchodzi w granice pow. krasnostawskiego. Dwa bliźnie miasteczka Izbica i Tarnogóra są tu pierwszemi osadami, które W. oddziela od siebie; Izbica po prawej stronie leży na nizinie u stóp niewielkiego wzgórza, gdy tymczasem Tarnogóra wznosi się na wyniosłości, wkraczającej nakształt półwyspu w równinę nadwieprzańską, ciągnącą się pasem 1 2 w. szerokim śród łak i bagien aż do Krasnegostawu. Na lewym brzegu leżą tu wioski Romanów, Dworzyska i Latyczów, na prawym Wal, Wólka Orłowska i Zastawie. Tu pod Wólką wpada do Wa strumień Wotyka v. Wolica a pod Zastawiem strumień od Surhowa i Brzezin, oba, jak wiele dopływów Wieprzańskich, przepływające przez liczne jeziora i stawy; z lewej zaś strony pod samym Krasnymstawem rzeka Żółkiewka, przychodząca od osady t. im. i oddzielająca Krakowskie Przedmieście od Zażółkwi. W Krasnymstawie oba twarde brzegi znacznie zbliżają się ku sobie, co nadało temu punktowi ważne znaczenie komunikaeyjne, tembardziej, źe W. staje się odtąd nietylko spławnym, ale przy odpowiednim stanie wód i żeglownym. Tu teź krzyżują się drogi bite do Rejowca, Lublina i Zamościa oraz zwyczajne gościńce do Wojsławic i Żółkiewki. Od Krasnegostawu rozpoczyna się trzeci główny kierunek biegu rzeki ku północozachodowi, trwa bez większych zboczeń aż do połączenia się z Tyśmienicą w okolicy Kocka. Cała ta przestrzeń, z nielicznemi wyjątkami, przedstawia równinę jednostajną, niezbyt żyzną i miejscami słabo zaludnioną. Poniżej Krasnegostawu W. przyjmuje z prawej strony Sinicę v. Siennicę, przerzyna piękne łąki, oddziela Stężycę od Wincentowa i odtąd aż do wsi Siestrzewitowa tworzy granicę powiatów krasnostawskiego i chełmskiego. Na lewem brzegu leżą tu krasnostawskie osady Łopiennik Ruski, pod którym wpada strumień do Izdebna, dalej Dobryniów, Oleśniki ze strumieniem od Siedlisk, Trawniki i Czemierniki, gdzie rzekę przecina plant drogi żelaznej nadwiślańskiej, wreszcie Bazar, Pełczyn i Siestrzewitów, gdzie wpada znaczny strumień Giełczewski v. Giełczew, tak nazwany od wsi pod którą ma źródła; na brzegu prawym lesistym leżą wsi chełmskie, wogóle rzadkie Borowica ze strumieniem przychodzącym od Żulina, Majdan Krypków i Dorohucza, gdzie przechodzi trakt bity od Lublina na Piaski do Chełma. Od Siestrzewitowa na Łysołaje do Jaszczowa W. płynie całkowicie w powiecie krasnostawskim, poczem wchodzi na krótko do powiatu chełmskiego, dążąc na Milejów, wprost którego wpada od prawego brzegu struga z Ostrowskiego stawu, dalej na Łańcuchów, Wolę Łańcuchowską, Zakrzew, Ciechankę i Trębaczew do Łęczny. Wszystkie te wsi leżą na lewym brzegu, prawy zaś, poczynając od Dorohuczy jest na długości trzech mil prawie zupełnie osad ludzkich pozbawiony. Poniżej Woli Łańcuchowskiej W. przyjmuje od lewej strony potok od Bystrzejowie i Mełgwi, przepływający przez kilka stawów i jezior, zaś w Łęcznej z prawej strony Swinkę, płynącą wązkim jarem od Puhaczowa. Pod Ciechanką płaskie dotąd brzegi wznoszą się i rzeka wchodzi w wąwoz o dość stromych zboczach, płynąc tak aż do uścia Bystrzycy pod Zawieprzycami; na jej ldwym brzegu leżą wsi Podzamcze, Nowogród, Stoczek, Kijany i Spiczyn, ten ostatni wypełnia widły rzeczne, Bystrzycy i Wieprza, na prawym zaś Witaniew, Ziółków i Kijany Dolne. Powiat chełmski rzeka opuszcza poniżej Woli Łańcuchowskiej i odtąd aż do Stoczka tworzy granicę powiatów krasnostawskiego i lubartowskiego teraz wchodzi całkowicie w obszar tego ostatniego. Minąwszy Zawieprzyce, rozłożone malowniczo na prawym wyniosłym brzegu, W. płynie leniwo śród płaszczyzn łąkowych, częścią bagnistych, zostawiając wioski Jawidz, Rokitno, Wólkę Rokicką, Baranówkę i Łuckę na lewym a Czerniejów i Syrniki na prawym brzegu. Od Lubartowa, który dla zalewanej często równiny, odsunął się na wiorstę od lewego koryta rzeki. Wieprz podąża do Górki Lubartowskiej, gdzie go przecina trakt z Lubartowa do Parczewa, minąwszy przedtem Chlewiska na prawej stronie a na lewej Szczekarków, którego wyniosłość nakształt wyspy wznosi się z równiny przyległych łąk i gajów. Dalej rzeka rozdziela na dwoje wieś Leszkowice, mija Luszawę i Żórawieniec na prawym brzegu, pozostawia zdala Serock i osadę Firlej na lewym, wkracza w okolicę suchszą i na Tarkawicę podąża do wsi Górka, gdzie z prawej strony przyjmuje największy swój dopływ Tyśmienicę. Ta zbiera wody z większej części wyżyny ŁukowskoRadzyńskiej i wzmacnia rzekę główną tak dalece, źe nawet podczas nizkiego stanu wody spław na niej jest odtąd możliwy. Od uścia Tyśmienicy aż poniżej Łysobyk, W. stanowi granicę powiatów lubartowskiego i łukowskiego, i zarazem rozpoczyna ostatnią część swego biegu w kierunku zachodnim, zlekka ku południowi odchylonym. Godnem jest uwagi, źe na całej przestrzeni między uściami Bystrzycy i Tyśmienicy, czyli na sześciomilowej długości, W. nie przyjmuje żadnych Wieprz Wieprz zgoła dopływów, gdyż za takie nie można poczytać drobnych, przygodnie tylko wodę posiadających strug, jakie tu i owdzie spływają. Przyczyną tego są dwie rzeki, a mianowicie Minina na zachodzie i systemat Tyśmienicy na wschodzie, obie płyną równolegle do Wieprza i zabierają mu znaczniejszą część wód; odgrywają tu one tę samą rolę, jaką wzglądem Bugu odgrywa systemat Prypeci i sam Wieprz. Od Górki, leżącej na prawym wyniosłym brzegu, rzeka przepływa między Skromowicami a Kockiem, którędy przechodzi trakt LubartowskoRadzyń ski, przyjmuje od prawego brzegu rzekę Czarną idącą od osady Serokomli, a od lewego strumień wypływający z łąk Serockich i biegnący równolegle do rzeki głównej. W dalszym biegu W. wstępuje w nizinę sapowatą, bagnistą, zupełnie płaską, nie pozbawioną jednak miejsc suchszych, na których powstały wsie i miasteczka, niekiedy nad samem łożyskiem rzeki. Takiemi są Ruska wieś, Boźniewice, Zakalew, Mściska, Ostrów Wielki i Łysobyki na prawym, a Griżyce, Krupy, Ostrów Szlachecki, Węgielce i Drewnik na lewym brzegu. Pod Łysobykami W. przyjmuje z obu stron dopływy od północy strumień z Charlejowskiego lasu, płynący na Krępę i Stoczek, a od południa rzekę Mininę, mającą źródła w pobliżu wsi Niemce, na zachód od Zawieprzyc i przepływającą znaczne jezioro zwane Młyńskim Stawem. Poniżej Łysobyk W. opuszcza powiat lubartowski i na pięciowiorstowej przestrzeni przez Blizocin i Składów tworzy granicę między powiatem nowoaleksandryjskim a łukowskim, poczem, aż do wsi Sarny takąż granicę między nowoaleksandryjskim a garwolińskim. Pod Sobieszynem, wsią położoną na prawym brzegu, W. przyjmuje z północy znaczny strumień od Podlodowa, a idący od Grabowa i przepływający kilka stawów, poczem oddziela osadę Baranów, leżącą na lewym brzegu od wsi Drążgowa. Dolina rzeki jest tu do 4 wiorst szeroka i błotnista, tak, źe wsie Pogonów, Wilczonka i Skrodki na lewym brzegu a Żabianka, Białki i Korzeniów na prawym odsunęły się na 1 1 2 do 2 w. od koryta; tylko dwór w Osmolicach jak na wyspie leży prawie nad samą rzeką. Dopiero pod Sarnami, gdzie od prawej strony przybywa potok od Zalesia Zakrzewskiego i Ryków, gdzie przechodzi trakt Lubelskowar szawśki po moście, zbudowanym przez Feliksa Pancera, inżyniera i gdzie W. wkracza całkowicie w obszar powiatu nowoaleksandryjskiego, dolina zwęża się znacznie, brzegi stają się twardsze i osady zbliżają się do samego niemal łożyska. Leżą tu z lewej strony Kośmin, Niebrzegów i Nieciecz, a z prawej Podwierzbie i osada Bobrowniki. Pomiędzy Massowem i Skokami przecina rzekę poraz drugi plant kolei Nadwiślańskiej, aż wreszcie w obrębie fortów twierdzy Iwangrodzkiej W. dosięga Wisły jednolitem korytem. Począwszy od Baranowa aż do uścia, towarzyszą obu brzegom drobne jeziorka; są to albo tak zwane Wieprzyska będące pozostałościami wylewów, podczas których woda wypełniła poboczne zagłębienia gruntu, albo też ślady dawnego koryta Wa. Długość całkowita rzeki podawaną bywa zwykle na mil 27, czyli wiorst 189, jestto cyfra znacznie mniejsza od rzeczywistej. Wymierzona cyrklem na mapie wydanej przez wojskowy instytut geograficzny w Wiedniu w skali 1 750, 000 odległość źródeł od uścia, z pominięciem mniejszych zakrętów, wynosi już 220 km. czyli około 209 w. ; przy użyciu zaś mapy z r. 1839 w skali 1 126, 000 i pominięciu zbyt drobnych zakrętów, długość ogólna wynosi 229 w. a mianowicie od źródeł w Wieprzowem jeziorze do Krasnobrodu 16 w. , do Zwierzyńca 35, do Szczebrzeszyna 46, do Izbicy i Tarnogóry 74, do Krasnegostawu 86, do Łęcznej 131, do Lubartowa 154, do Kocka 180, do Łysobyk 193, do Baranowa 203, do Bobrownik 220, do uścia 229 w. , przy uwzględnieniu zaś najdrobniejszych zboczeń i zakrętów długość ta mogłaby podnieść się o 2 1 2 do 3, tak, iż długość 235 w. byłaby do rzeczywistej najbardziej zbliżoną. A ponieważ powietrzna odległośó wynosi 170 w. , przeto stosunek rozwoju koryta jak 170 235 czyli prawie jak 5 7. Głębokość wynosi średnio 4 stopy; przy większym przyborze wody, co dzieje się na wiosnę zwłaszcza po śnieżnych zimach, oraz po długotrwałych deszczach, poziom wody w korycie podnosi się o 5 6 stóp, i wówczas miejscowości o brzegach płaskich zalewane są na znacznych przestrzeniach 1 2 wiorst szeroko a komunikacya przeciwnych brzegów przerwaną. W dolnym biegu, mianowicie między uściem a Łysobykami, podniesienie się poziomu wody niekoniecznie zależy od przyboru samego Wieprza i jego dopływów, ale i od przyboru Wisły, ta bowiem wlewa się w niżej naówczas od swego poziomu położone koryta swych dopływów, a tamując swobodny odpływ ich wód, podnosi tem samem ich poziom. Szerokość rzeki wynosi średnio do 15 sążni; w górnym biegu do Izbicy szerokość ta dochodzi średnio do 5 sążni, w okolicy Krasnegostawu do 10, poniżej Łęcznej do 15, między Kockiem a uściem do 20. W. mmarza średnio w końcu listopada, puszcza w połowie marca; lody odchodzą spokojnie; większe zatory powstają tylko w dolnym biegu, a i to rzadko. Samo koryto znajduje się przeważnie w gruncie tęgim, gliniastym i tę ma zaletę, że nie dzieli się na ramiona, nie tworzy wysp i zbyt drobnych nie posiada zakrętów. Te właściwości Wieprza ułatwiłyby wielce uregulowanie jego koryta, a prace w tym celu przedsięwzięte nietylko uczyniłyby żeglugę prawidłową, ale zarazem podniosłyby wartość gruntów przyległych i łąk oraz oddałyby kulturze znaczne, dziś stosunkowo mało produkujące obszary. Dolinę, którą płynie W. można pod względem geologicznym rozdzielić na dwie części od źródeł do Izbicy i od Izbicy do uścia. Pierwsza należy do formacyi kredowej a mianowicie kredy górnej, druga jest aluwijalną. Do doliny tej ostatniej części przysuwają się, mniej lub więcej blisko, utwory starsze; kredę górną spotykamy na prawym brzegu wprost Krasnegostawu oraz między Sienicą a Dorohuczą, na lewym przy uściu Giełczewskiego potoku, na obu w okolicy Łęcznej, wreszcie na lewym przy uściu; dolna glina lodowcowa występuje sporadycznie w okolicy Łysołajów, po obu stronach i pod samą Łęczna przed uściem Swinki z prawej strony. Loess zalega lewy brzeg doliny od Tarnogóry aż do uścia Giełczwi, zaś piaski dyluwialne niższą część biegu, poczynając od Zawieprzyc na prawym a od Łucki pod Lubartowem na lewym brzegu. Obszar z którego W. uprowadza wody do Wisły dotąd obliczanym nie był, wynosić on może w przybliżeniu około 9000 w. kw. , stanowi zatem mniej więcej 18tą część całego dorzecza Wisły; co się zaś tyczy linii wododziałowej, ta, jak to często dzieje się na równinach, nie wszędzie jest wyraźną, jak np. między systematami Tyśmienicy z jednej, a Krzny i Włodawki z drugiej strony. W ogólnym swym układzie W. wykazuje wiele analogii z Bugiem, powtarzając nietylko wszystkie jego zakręty, ale i zasadnicze kierunki pojedyńczych części biegu. Szczególnie uderza to w ostatnich dwóch sekcyjach każdej rzeki na Bugu od Brześcia do Broku i od Broku do uścia, na Wu zaś, od Krasnegostawu do Kocka i od Kocka do uścia. Pod względem handlowym W. ani dawniej nie miał ani obecnie nie ma większego znaczenia, chyba tylko lokalne a i to w bardzo ograniczonym zakresie. Przyczyna tego leży w bliskiem sąsiedztwie dwóch dróg wodnych Wisły i Bugu, płynących w tymże samym kierunku i spełniających toż samo zadanie. Mimo to Wieprz, choć do skromniejszego przeznaczony obszaru, mógłby z większą niż dotąd korzyścią służyć do spławu miejscowych produktów leśnych i rolniczych, gdyby był należycie uregulowany i uzdolniony do żeglugi przez czas wolny od lodów. Jednakże prócz drobnych prac, przedsięwziętych tu i owdzie, raczej dla ochrony brzegów od zalewu, aniżeli dla uporządkowania komunikacyi, nie w tym celu nie przedsiębrano. Wprawdzie w 1829 r. istniał zamiar połączenia Łęcznej z Włodawą, czyli Wa z Bugiem, dla skrócenia drogi statkom idącym z tej ostatniej rzeki ku Warszawie; projektowano mianowicie zużytkować bagna i jeziora, rozrzucone hojnie na drodze połączenia, lecz projekt ten, jak wiele innych, do skutku nie doszedł. Nie ulega wątpliwości, że istniejąca droga żelazna Nadwiślańska wraz z odnogą do Łukowa odciągają dziś Wieprzowi pewną część produktów, jednakże z uregulowaniem koryta stosunki łatwo zmienić się mogą; gdzie bowiem chodzi o taniość transportu bez jednoczesnego warunku szybkości, tam droga wodna zawsze mieć będzie wyższość nad żelazną. Dowodem tego są najbogatsze w drogi żelazne państwa, jak Anglia, Belgia lub Stany Zjednoczone, gdzie ruch na uspławnionych rzekach i kanałach jest podziśdzień bardzo ożywiony i naciskowi kolei parowych lub elektrycznych nie uległ. And. S. Wieprz 1. niem. Wipper, rzeka przymorska w Pomeranii, powstaje w pow. miastkowskim, płynie środkiem obszaru tego powiatu, wstępuje w pow. sławiński i pod Ruegenwaldermuende uchodzi do Bałtyku. Bieg jej przeważnie jest zach. płn. Z lew. brzegu przyjmuje dopł. Strednicę. 2. W. Elbiański, niem. Wipper, lewy dopływ Soły Saale, lew. dopływu Elby. Kś. Fr. Wieprz, skala, na obszarze wsi Jastrzębica, w pow. sokalskim ob. t. III, 501. Wieprz 1. wś, pow. wadowicki, obw. sąd. andrychowski, nad rzką Wieprzówką dopł. Skawy, w szerokiej dolinie podgórskiej, wzn. 295 mt. Działy zamykające dolinę sięgają 325 do 369 mt. W r. 1880 było 447 dm. i 2814 mk. 1332 męż. i 1482 kob. , 2777 rz. kat. , 36 izr. W r. 1872 ob. Orzechowski K. , Przewodnik stat. topogr. w Galicyi było większej własności 510 mr. roli, 22 łąk i ogr. , 30 mr. past. i 38 lasów; mniejszej własności 2961 mr. roli, 166 mr. łąk i ogr. , 382 mr. past, 582 mr. lasów. W r. 1581 Pawiński, Małop. Bernard Nidecki miał tu 3 1 2 lan. km. ; Stanisław Gniewek 1 1 2 łana, 2 zagr. bez roli, 1 kom. z byd. ; Przecław Pieniążek 32 lan. km. , 5 zagr. z rolą, 10 zagr. bez roli, 2 kom. z byd. , 2 rzem. Kościół paraf. w miejscu. Filią jego był kościół w sąsiednim Andrychowie i Bzykach. R. 1595, kiedy dziedzicem wsi był Mikołaj Komorowski, kościół w Andrychowie odpadł od paraf. W. i otrzymał osobną parafią. Dawna świątynia drewniana ustąpiła dziś miejsca murowanej. W dok. z r. 1441, mocą którego poręczyło 34 ze szlachty ks. oświęcimskiego, że książę ich Wacław przybędzie w przeciągu czterech tygodni do Krakowa w celu złożenia uroczystego hołdu królowi Władysławowi III, wymienieni są jako właściciele W. bracia Jan i Stanisław Ob. Gruenhagen i Markgraf Lehns u. Besitzurkunden Schlesiens, II, 587. Długosz wymienia jako właściciela Mikołaja i Stanisława Szaszowskich; dawali oni dziesięciny scholastykowi krakow. L. B. , II, 232. W pierwszej połowie XVIII w. przeszedł W. w posiadanie Franciszka z Witowic Schwarzenberga Czernego, kaszt. oświęcimskiego, ststy barwałdzkiego. Dziś obszar dworski należy w części do Karola hr. Bobrowskiego, w części do Jakuba Grossa. 2. W. , wś, pow. żywiecki, nad Sołą praw. dopł. Wisły. W r. 1880 było 160 Wieprz Wieprz Wieprzec Wieprzecka Wieprzeniec Wieprzki Wieprznica dm. i 1103 mk. , 1083 rz. kat, 5 izrael. i 15 innych wyznań; 1049 Polaków, 47 Niemców i 7 innej narod. W r. 1872 ob. Orzechowski Skorowidz było większej własności 603 mr. roli, 104 mr. łąk i ogr. , 40 mr. past. i 15 mr. lasów; mniejszej 607 mr. roli, 68 mr. łak i ogr. , 629 mr. past. i 16 mr. lasu. W. należy obecnie do dóbr arcyks. Albrechta. Par. rz. kat. w Cięcinie o 5 klm. . Na obszarze większej własności były w r. 1889 gorzelnia, browar, cegielnia i dwa folwarki. W XV w. i następnych rozróżniano W. Większy i Mniejszy. Długosz wymienia jako właścicieli obu włości Piotra Komorowskiego Ł. B. , II, 290. W r. 1581 Pawiń. , Małop. 107 właścicielem obu wsi był Jan Komorowski, który płacił z W. Wielkiego od 4 lan. km. , 1 kom. z byd. , 1 kom. bez bydła, 4 zarębników; z W. Małego od 3 łan. km. , 3 kom. bez bydła, 2 zarębników. Wś należała do par. Radziechów. Dziś W. Mały stanowi część Wielkiego. W. H. Wieprzata, folw. pryw. nad bezim. rzką, pow. wilejski, w 1 okr. poL, o 50 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. z Ilii do Radoszkowicz, 1 dm. , 26 mk. własność Włodkowiczowej w 1866 r. . Wieprze 1. litew. Weprej, w kronikach krzyżackich Weperen, mko i dobra nad rz. Świętą, pow. wiłkomierski, na pograniczu pow. wileńskiego, w 1 okr. poL, gm. Wieprze, o 16 i 17 w. od Wiłkomierza, st. poczt. Pogiełoże, st. dr. źel. Janów o 18 w. , ma 76 mk. , kościół katol. paraf. , zarząd gminy, szkołę ludową, młyn wodny. Kościół paraf. , p. w. N. M. P. Różańcowej, z drzewa wzniesiony został w 1616 r. przez dziedzica Szemiotta. Parafia tutejsza, dekanatu wiłkomierskiego, ma 3520 wiernych i nosi nazwę złożoną parafii Upniki Wieprze, z filią w Upnikach. Gmina, położona w płd. zachod. zakątku powiatu, graniczy od płd. i wsch. z gub. wileńską, od płn. wschodu z gm. Konstantynów i Siesiki, od zachodu z gm. Janów i Aleksandrowo pow. kowieńskiego, obejmuje 37 miejscowości, ma 381 dm. włośc. obok 22 należących do innych stanów, 3960 mk. włościan, uwłaszczonych na 4263 dzies. Dobra W. , z folw. Kowaluki i Bataniszki, mają 2473 dzies. 667 ziemi użyt. , 566 nieuż. , 1240 lasu. Przed uwłaszczeniem włościan dobra miały 64 chat, 203 dusz rewiz. , 190 włók czyli 3800 dzies. Dobre łąki, użyźnione wylewami rz. Świętej, gleba dobra. Słynna niegdyś puszcza wieprzowska ciągnęła się na kilka mil, obecnie bardzo zniszczona i na osady zamieniona, do czego dała początek łowczyna Kossakowska, która na początku bieżącego wieku znaczną częśó lasów rozparcelowała. Stała tu dawna warownia litewska, wspomniana w kromce Wiganda w 1384 r. pod nazwą Weperen. Dotychczas pozostały ruiny tego zamku. Własność niegdyś Kieżgajłów, następnie ks. Ogińskich, od których drogą wiana przeszła do Szemiottów, od tych zaś, również jako wiano, do Tyzenbauzów. W 1808 r. Ignacy hr. Tyzenhauz sprzedaje Józefowi hr. Kossakowskiemu, łowczemu litew. , po nim w dziale otrzymuje córka jego Pelagia, żona Aleksandra de Saint Clair, ci w 1855 r. sprzedają Ksaweremu i Annie z Roemerów Podbereskim, od których nabywa dzisiejszy właściciel Adam hr. Plater. 2. W. , pow. rzeczycki, ob. Wiepry. J. Krz. Wieprzec, wś i folw. w kotlinie okolonej lasami, ciągnącej się z pld. od Kosobód, pow. zamojski, gm. Mokre, par. Wielącza i Lipsko, odl. 9 w. od Zamościa, ma 8 dm. dwor. , 107 włośc, 373 mk. 205 prawosł. . W r. 1827 było 31 dm. , 176 mk. Obszaru włośc. 1160 mr. gleby piaszczystej z małą domieszką borowiny, łąk niewiele, puszkowemi, częścią chrząstkowemi zwanych, o licznych źródłach, dających początek rz. Topornicy. Folw. , mający 796 mr. 505 mr. roli i 143 mr. łąk, wchodzi w skład dóbr ordynacyi Zamoyskich. Por. Kąty 31. T. Żuk Wieprzec, wś, pow. myślenicki, w górach, nad pot. t. n. dopł. Skawy, liczy 55 dm. i 295 mk. rz. kat. Par. w Osieku. Pos. tabularna arc. Albrechta ma 3 mr. roli, 5 mr. pastw. , 2 mr. lasu, 7 mr. nieuż. ; pos. mn. 449 mr. roli, 20 mr. łąk i ogr. , 251 mr. pastw. i nieuż. i 35 mr. lasu. Powstać musiała dopiero po r. 1675, gdyż nieznajdujemy jej w spisach pobor. z XVI w. ; Graniczy na zach. z Kojszówką i Żarnówką, na płn. z Bogdanówką, na wsch. ze Skomelną Czarną a na płd. z Osielcem. Mac. Wieprzecka Wola, wś i folw. , pow. zamojski, gm. Mokre, par. Wielącza. Wieprzeniec, folw. , pow. lipnowski, gm. Ossówka, par. Czernikowo, odl. 19 w. od Lipna, ma 3 dm. , 41 mk. , 40 morg. Wieprzki, wś i folw. , pow. sandomierski, gm. i par. Obrazów, odl. od Sandomierza 9 w. , ma 10 dm. , 65 mk. , 102 mr. dwors. , 128 mr. włośc. W 1827 r. było 8 dm. , 47 mk. W polowie XV w. wś W. , własność Mikołaja Guta h. Rawa i Roszkowskiego h. Nieczuja, miała łany km. , karczmy z ogr. , 2 folw. rycerskie, z których dziesięcinę płacono pleban. w Obrazowie Długosz, L. B. , t. II, 352. W r. 1578 wś W. , w par. Obrazów, własnośc proboszcza szpitala św. Ducha w Sandomierzu, miała 4 os. , 2 lany, 1 zagr. z rolą, 1 kom. , t ubogiego Pawiński, Małop. , 171. Br. Ch. Wieprznica u Kętrzyn. , lepiej Bierznica, niem. Bebernitz, wś i os. młyń. między dwoma jeziorami, pow. kościerski, st. p. i paraf. kat. Kościerzyna, 1052 ha 438 roli orn. , 29 łak, 136 łasu; 1885 r. 13 dm. , 21 dym. , 126 mk. , 109 kat. , 17 ew. ; z tych przypada na Fingershuette 26 mk. , 2 dm. ; na Owśnice 54 mk. , 5 dm. Wizyta Szaniawskiego z r. 1710 opiewa, że prob. kościerski pobierał ztąd 1 kor. żyta i tyleż owsa. Młynarz dawał 1 kor. żyta. Lustr. komisyi pruskiej z r. 1772 opiewa Tu mieszka 1 karcz Wieprzata Wieprzata Wieprze Wieprzynka Wierau Wieprzów Wieragoła Wieps Wieprzów Wieprzowe Wieprzowski Wieprzyk Wieprzyn marz, 1 młynarz, 1 od czynszu wolny, 1 krawiec i 3 danników. Różnią, się co do religii i narodowości. Rola jest licha. Każdy gospodarz wysiewa 15 kor. żyta, l 1 2 jęczm. , 4 tatarki, 1 2 grochu; żniwią. 2 1 2 ziarna. Mają mało łąk, dlatego teź maszą, szczupły inwentarz sieczką; ze słomy przezimować, tak, źe na wiosnę bydło ledwie może zajść na pastwisko, które mają. wolne w lesie pańskim. Karczmarz jest zobowiązany brać trunki z zaniku w Kościerzynie, budynki są jego własnością; . Tartak i młyn należą, do młynarza. Są; Siedzi mają tu za opłatą 1 grosza i 1 macy od korca mleć dawać, grosz ten pobiera czeladnik jako myto. Najwięcej mielą tu kaszę tatarczaną. Dla dworu musi młynarz kopę tarcic bezpłatnie rznąć, za to dostaje 25 karczy i wierzchołków. Dla reparacyi ma drzewo wolne. Za rolę płaci 1 tal. i 30 gr. czynszu, od młyna 120 kor. żyta i zamiast tucznej świni 4 tal. Od tartaka daje 20 tal. Wolny jest od wszelkiej służby. Karczmarz płaci 6 tal. i 1 kor. owsa; wolny Kutella 5 tal. 30 gr. i 1 kor. owsa. Każdy dostawia jednę podwodę do Gdańska i zwozi 2 fury drzewa do Kościerzyny przed browar. Hyberny płaci młynarz 6 tal. 80 gr. , tyleż karczmarz. Pogłównego płaci młynarz 2 tal. 60 gr. , karczmarz 4 tal. 36 gr. ; łanowego młynarz 1 tal. , karczmarz 1 tal. 30 gr. ; drudzy nic. Każdy ma 2 krowy, 20 owiec i 6 świni na 2 włókach. Sybila Małgorzata, księżna brzeska, hrabini Doenhof, starościni i t, d. , nada. je 4 paźdz. 1650 r. dla pomnożenia dochodu ststwa kościerskiego pusty kawał roli nad Bierzenicą, gdzie dawniej był piec smolany nad granicą starostwa, uczciwemu Owśnickiemu Kutelli za 50 pol. fl. à 30 gr. dla dowolnego użytku na wieczne czasy prawem dziedzicznem. Za to ma płacić 5 prusk. grz. czynszu i czynić 3 podróże do Gdańska; ma wolną rybitwę w jez. Garczynie sieciami i może swe posiadło za zezwoleniem dworu sprzedać. Starosta August Czapski potwierdza r. 1750 ten przywilej Adamowi i Katarzynie Kutelli, dołącza pole Kloc pod Dezborowem już od dawna przez nich używane i oznacza jego granice. Łąkę nad rzeką Kanią wolno mu i nadal użytkować, także owce i świnie hodować i piwo warzyć, ale nie szynkować; ma także wolne drzewo budulcowe i opałowe, które mu stróż leśny wskaże ob. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ver. , XT, str. 104. W topogr. Goldbecka z r. 1789 zapisana Bierznica jako pustkowie, z młynem, o 5 dym. Kś. Fr. Wieprzów, folw. , pow. tomaszowski, gm. Tarnowatka, par. Tomaszów. Należy do dóbr Tarnowatka. Znajduje się tu tartak parowy. Wieprzowe jezioro, zbiornik wód stanowiących źródłowisko rz. Wieprza, pomiędzy dwoma wsiami t. n. , w pow. tomaszowskim, śród wyniosłego płaskowzgórza. Obszar jezioro wynosi 6 mr. Gromadzi się tu woda ze źródeł i w niewielkiej odległości od samego jeziora tworzy moczary, z których rowem płynie do Krasnobrodu i tam łączy się z odpływem jeziora Krynickiego. Por. Wieprz. Wieprzowe Jezioro, wś i folw. nad jeziorem t. n. , w pow. tomaszowskim. Składa się z dwu części. Jedna część leży w gm. i par. Tarnowatka i wchodziła w skład dóbr Tarnowatka ob. , ma ona 35 dm. , 350 mk. w tem 103 rz. kat. , 367 mr. roli. Jest tu fabryka krzeseł, dwie pasieki, bednarz, kowal, tartak. Druga część w gm. i paraf. Tomaszów, zwana Ordynacką, ma 30 dm. , 207 mk. 59 r. gr. , 300 mr. włośc. i 230 mr. folw. należącego do ordynacyi Zamoyskich. W r. 1827 pierwsza część miała 21 dm. , 150 mk. i leżała w par. Łabunie, druga 18 dm. , 112 mk. Br. Ch. Wieprzowski Las, wś, pow. wiłkomierski, w 1 okr. pol. , gm. Wieprze. Niełowieccy mają tu 60 dzies. 14 lasu, 8 nieuż. . Wieprzyk, rzka, w gub. kijowskiej, dopływ rz. Irpeń z prawej strony. Wieprzyk, w dokum. Weprzek, Wepryk, Wepryki, pow. wasylkowski, ob. Wepryk. Podług reg. pobor. wwdztwa kijowskiego z 1628 r. należy do dóbr biskupów kijowskich, wnosi od 4 dym. , 4 ogr. Jabłonowski, Ukraina, I, 79. Zapiski sądowe tryb. lubelskiego podają, między innemi, pod 1609 r. dekret rozpisowy w sprawie między Filonem Bohuszewiczem Hulkowskim Hlebowskim i matką jego Teodorą Tyszanką a Krzyszt. Kazimirskim, bisk. kijow. , i kapitułą jego, na odjęcie wsi W. W 1618 r. wzniesioną została oblata prawa nadanego od ks. Aleksandra Wołodymirowicza kijowskiego p. Olechnie Juchnowiczowi, między innemi, na sieliszcze Wiepryki. Tegoż roku nastąpił dekret w sprawie między Teodorem i Jerzym Suszczańskim i Proskurami a kś. Krzyszt. Kazimirskim, bisk. kijow, , i jego kapitułą o osadzenie wsi W. i Skryhałówka na gruntach zabranych od wsi Biłka czyli Mochnacz, wreszcie w 1623 r. dekret w sprawie między Teodorem i Jur. Suszczańskimi Proskurami a kś. bisk. kijow. o połowicę wsi W. i Skryhilewki tamże, U, 115, 150, 217, 289 i 635. Wieprzyn 1. wś, pow. czerykowski, gm. Dubrowica, ma 143 dm. , 963 mk. 2. W. , dobra, tamże, od 1882 r. Śmiarowskich, 421 dzies. 20 roli, 39 łąk, 342 lasu. 3. W. , dobra, tamże, własność Emilii Wasilewskiej, mają wraz z Sieńskim Zawodem 9955 dzies. 298 roli, 193 łak, 8904 lasu; młyn wodny i krupczatny dają 1000 rs. , smolarnia i terpentynarnia 300 rs. , krupiarnia, 2 karczmy 200 rs. Józef Wasilewski ma w Wieprzynie 218 dzies. 180 lasu. Wieprzynka, rzeczka, w pow. słonimskim, dopływ Żerebiłówki dopływu jez. Łohowa. Wieps, , pow. olsztyński, ob. Gipsowo. Wieragoła, jezioro, w pow. wileńskim, w dobrach Orniany. Wierau 1. Gross, 1209 Wiri, 1292 Magna Wierbica Wierbnica Wierbnik Wierbka Wierau Wierboje Wierbołozy Wierbowicze Wierblewo Wierbiąż Wierbiszki Wierbaliszki Wierba Wierbicka Wierb Wierau Vira, 1371 Wyrow, dobra i wś, pow. świdnicki, par. katol. w miejscu, ew. Hennersdorf. W r. 1885 wś miała 746 ha, 78 dm. , 634 mk. 72 ew. . 2. W. Klein, 1292 Parva Vira, par. kat. Gross Wierau, ew. Hennersdorf. W r. 1885 wś miała 747 ha, 57 dm. , 549 mk. 81 ew. . Szkoła kat. Wierau, ob. Wiry. Wierb por. Wierzb. .. Wierba 1. wś i dwa folw. , pow. czauski, gm. Drybin. Wś ma 20 dm. , 58 mk. Jeden z folw. , dziedzictwo Mackiewiczów, ma wraz z Czyhirynowszczyzną 194 dzies. 186 lasu, 4 łąk; drugi, dziedzictwo RakuzoSuszczewskich, ma 356 dzies. 51 roli, 15 łak, 274 lasu; młyn wodny przynosi 100 rs. 2. W. , ob. Werby i Wierzba. Wierbaliszki, wś, pow. kowieński, w 3 okr. poL, gm. Jaswojnie. Gutowscy w dwóch częściach mają 36 dzies. 4 lasu, 6 nieuż. , Wierbaluny, wś, pow. kowieński, w 1 okr. poL, o 20 w. od Kowna. Wierbiąż, ob. Wierzbiąż. Wierbica, wś, pow. nowogródzki, w pobliżu mta Niehniewicz, w 1 okr. poL wsielubskim, gm. Niehniewicze, o 16 w. od Nowogródka; grunta wyborne, miejscowość bezleśna. A. Jel. Wierbicka, wś, pow. miński, w 1 okr. pol. , gm. Ostrożyce, o 3 mile od Mińska, ma 6 osad; miejscowość dość leśna, grunta lekkie, szczerkowe. A. Jel. Wierbicz al. Werbicz, wś, na posadzie której założone zostało mko Granów ob. , w pow. hajsyńskim, zwane też w dokum, Krajhorodem. W 1594 r. należała do Iwana i Michała Zalewskich. W 1606 r. oblatowano w grodzie Winnickim wieczystą sprzedaż imienia Wierzbiczowa a teraz Granowa za 3000 złp. cum attinentiis od Jarosza Czarniawskiego i jego małżonki Adamowi Hieronimowi Sieniawskiemu, podczaszemu koron. W 1609 r. należy do Adama Sieniawskiego. Pod r. 1616 znajduje się zapis od Jaroszowej Czerniawskiej Adamowi Hieronimowi Sieniawskiemu, podcz. koron. , na połowę W. al. Granowa miasta, w sumie 400 kóp gr. litew. wieczystej przedaży. Podług reg. pobor. wwdztwa bracławskiego z 1629 r. chorążyna koronna wnosi z Granowa al. Wierbicza z l40 dym. ob. Jabłonowski, Ukraina, I, 124, 127, 143; II, 392, 536, 537, 541, 602. Wierbieliszki 1. wś i folw. nad Wierzchnią, pow. trocki, w 3 okr. poL, gm. , okr. wiejski i par. Jezno, o 42 w. od Trok, 15 dm. , 48 mk. katol, i 6 żydów; w 1865 r. własność Giejsztorów. W 1850 r. oprócz Giejsztorów mieli tu Kulesza Feliks 145 dzies. i Kulesza Ludwik 238 dzies. Dobra składały się z 2 wsi i 2 folw. 2. W. , zaśc, pow. wileński, w 1 okr. poL, gm. Rzesza o 17 w. , okr. wiejski Ciechanowiszki, o 15 w. od Wilna, 3 dm. , 17 mk. kat. w 1865 r. 10 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Szyłany. 3. W. , wś nad jez. Sosie, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Giedrojcie o 7 w. , okr. wiejski Gawejki, o 49 w. od Wilna, 2 dm. , 22 mk, katol. w 1865 r. 13 dusz rewiz. ; należy do dóbr Adamejciszki, hr. Tyszkiewiczów. 4. W. , zaśc, tamże, o 35 w. od Wilna, 1 dm. , 6 mk. katol. Wierbiszki 1. zaśc szL, pow. wileński, w 1 okr, pol, o 24 w. od Wilna, 1 dm. , 8 mk. katol. 2. W. , dwór, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. poL, o 70 w. od Nowoaleksandrowska. 3. W. , dwór, pow. poniewieski, w 2 okr. pol. , o 37 w. od Poniewieża. Wierbka al. Wierbki, ob. Wierzbka. Wierbka, w dokum. Werbka i Werbkówka, wś należąca do włości pawołockiej, będzie to zapewne dzisiejsza wś Werbów ob. . Zapiski sądowe trybunału lubelskiego pod r. 1598 r. wymieniają jako właścicieli Jarosza i innych Chojnackich. W 1600 r. należała do Wawrzyńca Karsznickiego, który prawował się z ks. Januszem Zbaraskim, wwdą bracł. , o zbiegłych włościan z sioła W. do mta Przyłuki, a w 1609 r. z Ahafią i Tomaszem Bolanowskim oraz Stefanem Wasilewiczem Oratowskim względem wydania poddanych z dóbr W. do Oratowa zbiegłych a także z Aleks. Jakubowiczem Piasoczyńskim o poddanych do Żorniszcz zbiegłych. W 1618 r. należy do Bazylego Kordysza ob. Jabłonowski, Ukraina, II, 408, 551, 543, 310, 479. Wierbkowicze, pow. rzeczycki, ob. Wierbowicze. Wierblewo, uroczysko osiadłe, pow. słucki, w 3 okr. pol. kopylskim, gm. Hresk, o 26 w. od Słucka. A. Jel. Wierbnica, wś, pow. bobrujski, w 4 okr. poL i gm. Świsłocz, 33 w. od Bobrujska. A. Jel. Wierbnik, uroczysko osiadłe, pow. nowogródzki, w 3 okr. pol. Nowa Mysz, gm. Krzywoszyn, o 61 w. od Nowogródka. A. Jel. Wierboje, ob. Werby. Wierbołozy al. Werbołoza, pow. berdyczowski, ob. Werbołozy. Zapiski sądowe trybunału lubelskiego z 1609 r. podają dekret w sprawie między Marcinem Jurewiczem a Fryderykiem Tyszkiewiczem z Łohojska i żoną jego Zofią z Ostroga Zasławską o zastaw dwóch wsi; Wernyhorodek i Werbołozy, przez pozwanego powodowi danych, a pod 1618 r. dekret w sprawie między Pilonem Strybylem a Grzegorzem Kiewliczem o najazd na grunta do dóbr Pilipowieckich i Berezowieckich należące, zwłaszcza Werbołoza i Kalenowszczyzna ob. Jabłonowski, Ukraina, II, 155, 245. Wierbowicze, Wierzbowicze, w dokum. Wierbkowicze, Werbkowicze, Wierpkowicze, wś nad Mytwą, dopł. Prypeci, pow. rzeczycki, w 2 okr. poL, gm. Narowia, posiada cerkiew paraf. , p. w, św. Parascewii. Cerkwie filial. we wsiach Konotopy i Teszkowo, obie p. w. Narodzenia N. M. P. Własność niegdyś Kościuszki Mitkie Wierbieliszki Wierbicz Wierbaluny Wierbkowicze Wierchłowce wicza, zatwierdzona przez Zygmunta I 1521 r. w Toruniu Sienkowi Kościuszkiewiczowi. Podług reg. pob. wwdztwa kijowskiego z 1581 r. własność Jana Staszyńskiego i kn. Baltazara Łukowskiego. Pierwszy z nieb wznosi od 6 osiadł. , 1 zagr. 6 gr. ;, drugi zaś od 11 osiadł. , 2 zagr. po 6 gr. Bojar Wierpkowski dał 15 gr. Jabłonowski, Ukraina, I, 42, 46. W 1606 r. W. były sprzedane przez Jundziła Jana i żonę jego Halszkę Lubeńską Mikołajowi Charlińskiemu Charlęskiemu i żonie jego Halszce Odrowążównie. W 1613 r. zapada dekret w sprawie o rozgraniczenie gruntów Werbkowskich od gruntów Antonowskich, pomiędzy Mikołajem Charlińskim a Łukaszem Sapiehą ob. Jabłonowski, Ukraina, I, 96, II, 95, 170, 176, 199, 205, 278, 588. J. Krz. Wierbowicze, w dokum. Werbowicze, Werbkowicze, wś, niegdyś w wwdztwie kijowskim. W 1592 r. zapadł dekret w sprawie między opiekunami Łazara Kmity Czarnobylskiego a Gasparem Stużyńskim, wojskim kij. , o majętność strony pozwanej W. , ojcu strony powodowej niegdyś zastawionej. W 1595 r. nastąpiła kondemnata w sprawie między ks. Dmitrem Kurcewiczem Bułyhą; , podstar. białocerkiewskim, i małżonką jego Halszką ze Stużyna, pierwej ks. Mikołajową Rużyńską; , z potomkami Pilona Kmity Czarnobylskiego, wwdy smoleńsk. , o zastaw majętności ks. Rużyńskiej ojczystej i macierzystej Werbkowycz Jabłonowski, Ukraina, II, 8, 16. Wierbówka, Wierzbówka, rzka, w gub. mohylowskiej, lewy dopływ Proni praw. dopł. Soży. Przepływa pod mkiem Raśna. Wierbówka, wś, pow. czauski, gm. Radoml, ma 20 dm. , 155 mk. Wierbszczyszki, zaśc, pow. trocki, w 3 okr. poL, gm, Hanuszyszki, okr. wiejski i dobra, Zeidlerów, Żyliny. Wierbuszyszki, w spisie urzęd. Wierduszyszki, folw. , pow. szawelski, w 4 okr. pol. , gm. Szawlany, o 24 w. od Szawel. Piotrowiczowie mają w dwóch działach 63 dzies. 12 lasu, 4 nieuż. . Wiercany, u Długosza, Avirczan, Wyerczyany, Wyerczani L. B. , I, 650; II, 281, 437, wś nad Bystrzycą dopływem Wielopólki, pow. ropczycki, w okolicy pagórkowatej, lesistej. Par. rzym. katol. w Nockowy. Wraz z obszarem dworskim M. i B. Wachtlów ma 92 dm. , 498 mk. , 486 rz. kat. a 12 izrael. Obszar więk. pos. ma 264 mr. roli. , 24 mr. łąk i 76 mr. lasu; pos. mn. 434 mr. roli, 70 mr. łąk, 49 mr. pastw. i 81 mr. lasu. Piotr sołtys z W. osadza r. 1417 wś Budziszow Kod. dypl. pol. III, 376. Graniczy na płd. z Wiśniową, na zach. z Iwierzycami i Zagórzycami, na płn. z Nockową a na wsch. z Wola Zgłobieńską. . Mac. Wierch Bołchowski, nieistniejąca dziś pod tą nazwą osada w okolicy wsi Koszowatej, t. j. w dzisiejszym pow. taraszczańskim. Podług reg. pob. wdztwa kijowskiego z 1628 r. własność Stefana Mołodeckiego i Jana Ostrowskiego, którzy z W. B. i Kowszowatej Koszowatej płacą od 2 dm. , 1 koła młyń. , 1 stęp. Jabłonowski, Ukraina, I, 85. WierchCicha, mylnie Wiercicha, szczyt górski i dolina tatrzańska, ob. Cicha 1. Wierch Jedlina, uroczysko do wsi Podkamionka, pow. sokólski, w 3 okr. poL, gm. Kamionka, o 9 w. od Sokółki, 79 1 2 dzies. ziemi włośc. i 4 1 2 dzies. należącej do Wróblewskich. Wierch Les 1. wś, pow. ihumeński. Na obszarze wsi wyniosłość Święta Górka ob. . 2. W. L. ob. Wierchlesie. WierchOziero, zaśc. nad rzeką Plisą, w 2 okr. poL i par. katol. Łohojsk, gm. , Smolewicze, o 31 w. od Borysowa, ma 4 osady. Niegdyś ks. Radziwiłłów, następnie ks. Wittgenstejna. Grunta lekkie. A. Jel. Wierch Rukła, wś, pow. wileński, ob. Rukła Górna, Leży nad rz. Wilią, odl. o 85 w. od Wilna, ma 4 dm. , 46 mk. katol. WierchSłucz 1. błoto lesistomszyste, w pow. słuckim, w obrębie gm. Hresk, sięga aż poza granicę pow. ihumeńskiego, pod bioto zw. Gniłe Hniłoje, długie i szerokie około 5 w. Wypływają z niego rz. Słucz i jej pierwszy dopływ Żeleźnica. 2. W. S. , folw. nad rz. Słucz, pow. słucki, w 3 okr. poL kopylskim, gm. Hresk. Należy do dóbr hreskich ordynacyi dawniej kleckiej, a od r. 1874 nieświeskiej ks. Radziwiłłów. Miejscowość małoleśna, A. Jel. Wierchdubie 1. al. Wierchduby, wś włośc, pow. grodzieński, w 5 okr. poL, gm. Berszty, o 49 w. od Grodna, 195 dzies. ziemi włośc 82 łąk i pastw. , 10 nieuż. . 2. W. , uroczysko, tamże, gm. Sobolany, o 40 w. od Grodna, należy do wsi Stara Ruda. Wierchinka, wś, pow. borysowski, w 1 okr. pol. i gm. Chołopienicze, ma 6 osad. A. Jel. Wierchita, rzeczka, w pow. orszańskim, w gm. Nowy Tuchiń, wypływa z błota Weretejskiego i uchodzi do jez. Babinowicze. Stanowi właściwie wierzchowinę rz. Łuczesy lew. dopł. Dźwiny. Wierchlesie al. WierchLes, zaśc, pow. bobrujski, w 2 okr. poL i gm. Parycze, przy drożynie z mka Parycz do folw. Mojsiejówki, o 25 w. od Bobrujska, ma 3 osady. Grunta lekkie. Należy do dominium Parycze, własności donacyjnej Puszczynów. A. Jel. Wierchlesie, niem. Wierchleschie, 1302 Wirchilaessa, 1354 Wrchlesi, dobra i wś, pow. lubliniecki, par. katol. Jemielnica, ew. Wielkie Strzelce. W r. 1885 dobra miały 2329 ha, 2 dm. , 15 mk. 5 kat. ; wś 232 ha, 50 dm. , 370 mk. 1 ew. . Wierchłowce, wś i uroczysko, pow. sokólski, w 3 okr. pol. , gm. Kamionka, o 5 w. od So Wierbowicze Wierbówka Wierbszczyszki Wierbuszyszki Wiercany Wierch Wierchdubie Wierchita Wierchinka Wierchlesie Wierbowicze Wierchłuza Wierchniednieprowsk Wierchmień Wierchni Wierchnia Wierchłuza Wierchnie Wierchniąja Wierchnieuralsk kółki; wś ma 125 dzies. ziemi włośc, uroczysko należy do Jana Milenkiewicza i ma 1 1 2 dzies. Wierchłuza, potok, w pow. radomyskim, lewy dopływ potoku Korczewaty dopł. Bystryjowski. Wierchmień, wś z zarządem gminnym, nad rzeką Mień, praw. dopł. Czernicy, pow. ihumeński, w 2 okr. pol. śmiłowickim, o 5 mil od Ihumenia, ma 18 osad. Cerkiew paroch. , p. wez. św. Michała, fundacyi Moniuszków z r. 1839, ma z dawnych zapisów około 3 1 2 włók; przeszło 2300 parafian. Filie w Słobodzie, p. wez. Wniebowzięcia N. M. P. z 1827; w Ściudzionce św. Jerzego; w Zabłociu Podniesienia św. Krzyża; w Szypianach śtej Paraskewii; w Klennikach Opieki N. M. P. i w miejscu cmentarna. Szkółka gminna we wsi Szypianach, o 3 w. W. odległej. Wś za poddaństwa niegdyś Ogińskich, potem Moniuszków. Gmina W. składa się z 6 okręgów starostw wiejskich, ma 260 dm. 2014 włościan pł. męz. , uwłaszczonych na 5369 dzies. Miejscowość lesista, grunta lekkie. A. Jel. Wierchni Młynok, pow. rzeczycki, ob. Miynek 10. Wierchni Most 1. wś nad Indrycą, pow. rzeźycki. 2. W, M. , st. poczt. na trakcie z Siebieża do Zarzecza Zarieczja, w pow. siebieskim, o 24 w. od Siebieża a 28 w. od Zarzecza. Wierchnia al. Wirchnia, wś, pow. gorlicki, ma 36 dm. , 190 mk. gr. kat. Par. gr. katol. w Gładyszowie. Wś leży w górskiej dolinie, nad potokiem b. n. dopł. Ropy. Wznies. sięga 494 mt. Na płn. zach. szczyt Magóra 645 mt. , na płn. wschodzie Banica 612 mt. , na płd. wscho dzie Popowe werchy 552 mt. . Graniczy na płn. z Pętną, na zach. z Gładyszowem, na wsch. z Wołowem a na płd. z Jasionką. Pos. więk. Mar. Sokołowskiej ma 54 mr. lasu; pos. mn. 279 mr. roli, 84 mr. łąk, 112 mr. pastw. , 64 mr. lasu. Mac. Wierchnia Słoboda, pow. rzeczycki, ob. Słoboda 10. Wierchniąja al. Wierzchnia, rzeczka, w pow. borysowskim, mały prawy dopł. Berezyny. Zaczyna się w okolicy wsi Bojary gm. Biehomla, płynie w kierunku wschodnim około zaśc. Budoczki, wsi Studzionki, Wołcza młyn i po za nią wkroczywszy w lesiste moczary ma ujście. Długośó biegu około 2 mil. Z prawej strony zasila się rzką Lutką. A. Jel. Wierchniednieprowsk, mto powiat. gub. ekaterynosławskiej, na obu brzegach rzki Samoteki, w pobliżu ujścia jej do Dniepru, pod 48 39 płn. szer. a 52 wsch. dług. , odl. o 65 w. na płn. zach. od Ekaterynosławia. W 1860 r. miało 420 dm. 1 murow. , cerkiew, synagogę i dom modlitwy żydowski, 3360 mk. 354 żydów, nieznaczną fabrykę tytuniu i cegielnię, st. poczt. , przystań na Dnieprze, 4 jarmarki, 101 rzemieśl 43 majstrów. Do miasta należało 3166 dzies. ; dochody wynosiły 2552 rs. Na miejscu dzisiejszego miasta istniało od 1780 r. sioło, zamienione w 1806 r. na mto pow. gub. ekaterynosławskiej. Wierchiednieprowski powiat leży w zachodniej części gubernii, na praw. brzegu Dniepru, i zajmuje 124, 6 mil al 6030 w. kw. Powierzchnia w ogóle równa, stepowa, w niektórych miejscach przerznięta szeregiem wyniosłości, tworzących dział wodny Dniepru i krótkich jego dopływów. Z rzek powiatu najważniejszy Dniepr, tworzący płn. wsch. jego granicę i przybierający tu nieznaczne dopływy Omelnik, Domotkan i Samotkan. Ważniejsze są powstające na płd. zach. stoku działu wodnego, przerzynającego powiat, mianowicie Bezowłuk z Kamionką i Saksagan. Płd. zach. granicy dotyka Ingulec. . Jezior niema wcale. Glebę stanowi urodzajny czarnoziem, pomieszany z gliną. Pod lasami znajduje się zaledwo 5000 dzies. W 1860 r. było w powiecie bez miasta 92733 mk. 306 żydów, przeważnie Małorusów, zamieszkujących 421 osad mto powiat. , 2 mka, 39 siół, 103 słobod, mających 10820 dm. Główne zajęcie mieszkańców stanowi rolnictwo, znajdujące się w kwitnącym stanie, i hodowla bydła 14980 sztuk koni, 58500 bydła rogatego, 44700 owiec zwyczajnych, 181103 rasy poprawnej, 20546 trzody chlewnej, 224 kóz. Przemysł fabryczny ogranicza się prawie wyłącznie na gorzelniach 20. Oprócz tego była 1 warzelnia łoju i 7 cegielni. Wierchnie Jeziory Oziery, folw. , pow. mohylewski, od 1856 r. własność Grudzińskich, 240 dzies. 70 roli, 20 łąk, 100 lasu. Wierchnieuralsk al Wierchouralsk, mto powiat. gub. orenburskiej, na wschodnim stoku gór Uralskich, przy ujściu rzki Urlady od lew. brzegu do Uralu, pod 53 52 płn. szer. , a 76 52 wsch. dług. , odl o 596 w. na wschód od Ufy. W1860 r. miało 4 cerkwie 1 murow. , 702 dm. drew. , 30 sklepów, 4454 mk. 29 katol, 623 mahomet. , 17 poganów, szkołę, 10 zakładów przemysłowych 2 warzelnie łoju, 2 fabr. świec, 6 garbarni, produkujących za 34725 rs. Dochody w t. r. wynosiły 2379 rs. Handel miodem, woskiem, końmi, szczeciną i t. p. produktami zwierzęcemi Dwa jarmarki doroczne. Założone w 1734 r. pod nazwą twierdzy Wierchojaickiej; zburzone w 1775 r. przez Baszkirów, po przemianowaniu rz. Jaiku w Ural, przybrało dzisiejszą nazwę, od 1771 r. mto powiat. Wierchnieuralski powiat, we wschodniej częścigubernii, zajmuje 504 mil al 24394 w. kw. Cała powierzchnia powiatu poprzerzynana jest pasmem gór Uralskich i ich gałęziami, dochodzącemi w szczycie Iremela 5072 st. npm. Góry tutejsze składają się przeważnie z formacyi krystalicznych plutonicznych granitów, diorytów porfirów. Dalej znajdujemy tu kwarce, wapie Wierchouralsk nie górne, piaskowiec gruboziarnisty, rudę żelazną magnetyczną i in. Gleba piaszczysta i gliniasta, w ogóle nieurodzajna. Z rzek najważniejsze Biełaja i Ural Jezior i błot niewiele. W 1860 r. było w powiecie bez miasta 100154 mk, 79935 mahomet. , w tej liczbie około 75000 Baszkirów. W t. r. było w powiecie 5 cerkwi i 133 meczetów. Rolnictwo stoi na niskim stopniu pod rolą tylko 13643 dzies. . Większe znaczenie ma hodowla bydła; było tu 97500 sztuk koni, 65000 bydła rogatego, 111650 owiec i 1500 trzody chlewnej. Lasy zajmują przeszło 1000000 dzies. , przemysł jednak leśny, z powodu braku środków komunikacyjnych, słabo rozwinięty. Przemysł fabryczny reprezentowany był przez 5 fabryk 1 fabryka miedzi i 4 żelaza, produkujących za 500000 rs. Nadto w powiecie znajdowało się 7 kopalni złota, Wiercholesie 1. uroczysko do wsi Ozdobicze, pow. grodzieński, w 4 okr. poL, gm. Kamionka. 2. W 5 uroczysko, tamże, własność Kolmanczuka, ma 10 dzies. Wierchołomy, zaśc, pow. piński, gm. Lubiszewo. A. Jel. Wierchomla, potok, w pow. nowosądeckim, prawy dopływ Popradu, uchodzi do niego o 4, 5 klm. na płd. wsi od Piwniczny, przyjmuje potok Tysi. Wierchomla al. Wierchomla al Wirchomla 1. Mała, wś, pow. sądecki, nad pot. Tysiną i drugim małym b. n. , dopływami Wierchomli praw. dopł. Popradu około Piwniczny. Wś zajmuje zwarte doliny potoków, na płd. stoku góry lesistej Lembarczek 889 mt. . Od wschodu zasłania dolinę dział wodny Wierchomli i Szczawnika, sięgający 899 mt. , od płd. Jaworzynka 1002 mt. . Dział zachodni od W. sięga 792 mt. Wś liczy 55 dm. i 376 mk. gr. kat. , należących do par. w W. Wielkiej. Pos. więk. państwowa ma 17 mr. roli, 34 mr. łąk, 9 mr, pastw. , 757 mr. lasu i 15 mr. nieuż. ; pos. mn. 668 mr. roli, 160 mr. łąk, 131 mr. pastw. i 133 mr. lasu. Do 1786 należała do klasztoru klarysek w Starym Sączu. 2. W. Wielka, wś, pow. sądecki, na zach. od poprzedniej, nad pot. Wierchomla, zajmuje zwartą dolinę potoku, ciągnąc się długą ulicą. W środku wsi stoi cerkiew par. , drewniana. Dolinę zasłaniają wzniesienia od płn. 842 mt. , od zach. 692 mt. i 810 mt. , a od płd. wsch. Kobylanka 591 mt. . Okolica lesista. Wś liczy 1153 mk. , 1133 gr. kat. a 20 izraelitów. Domów ze szkołą jest 231. Pos. większa państwowa ma młyn wodny i 2 tartaki; obszar 101 mr. roli, 6 mr. łąk, 1 mr. ogr. , 88 mr. pastw. , 795 mr. lasu, 1 mr. nieuż, i 1200 sąż parcel budow. ; pos. mn. ma 1510 mr. roli, 383 łąk, 815 mr. pastw. i 969 mr. lasu. Podobnie jak W. Mała była własnością klasztoru w Starym Sączu. Uposażenie par. gr. kat. dek. muszyński składa się z 38 mr. roli, 3 mr. łąk, 16 mr. pastw. i 20 sągów drzewa. Dodatek do kongruy 200 złr. Wś graniczy na zach. z Łomnicą, na płd. z Zubrzykiem. Mac. Wierchosułka al. Wierchosułki, słoboda nad rz. Sułą, pow. lebiedziński gub. charkowskiej, o 40 w. na płn. zach, od Lebiedzina, ma 194 dm. , 1828 mk. Wierchotiszanka, osada nad rz. Tiszanką, pow. bobrowski gub; woronieckiej, o 38 w. na płn. wsch. od Bobrowa, 544 dm. , 5265 mk. , zajmujących się rolnictwem, hodowlą bydła, opodnictwem, pszczelnictwem, łowieniem pijawek, kobiety zaś wyrobem koronek; cerkiew słynna ze swego bogactwa, szkoła, bank, znaczne jarmarki. Wierchotojda, wś nad rz. Małą Tojdą, pow. bobrowski gub. woronieckiej, o 43 w. na płn. wsch. od Bobrowa, 172 dm. , 1564 mk. , st. pocztowa. Wierchoturye, mto powiat. gub. permskiej, nad rz. Turyą, przy ujściu do niej rzeczek Świjagi i Dernejki, pod 58 52 płn. szer. a 78 27 wsch. dług. , odl. o 661 w. na płn. wsch. od Permu. W 1860 r. miała 6 cerkwi, monaster męzki, 442 dm. 8 murow. , 2 magazyny, 38 sklepów, 3158 mk. , bank miejski, szkoły powiat. i miejską, dom przytułku, st. poczt. , garbarnię. Do miasta należało 3145 dzies. ; dochody w 1860 r. wynosiły 3970 rs. Dwa jarmarki doroczne. Handel nieznaczny. Mieiszkańcy zajmują się rolnictwem, zbiorem orzechów cedrowych i myślistwem. W. założone zostało w 1598 r. na starym czudzkiem czy wogulskiem horodyszczu Nerom Kura. Do 1781 r. było mtem powiat. gub. tobolskiej, poczem mto powiat. początkowo namiestnictwa, a od 1796 r. gub. permskiej. Wierchoturski powiat, najbardziej na północ wysunięty z pomiędzy zauralskich powiatów gubernii, zajmuje 1215, 9 mil al. 58833, 5 w. kw. Powierzchnia górzysta, niemal cała pokryta lasami lasy zajmują 4, 172, 971 dzies. . Znajdują się tu bogate kopalnie miedzi, malachitu, żelaza, cennych kamieni topazów, kryształów górnych, ametystów, berylów, granatów i obfitość piasku złotego. Rzeki należą do dorzecza Obi i Tury dopł. Tobola. Jezior jest około stu; biota zajmują rozległe przestrzenie, zwłaszcza w części półn. , niezaludnionej. W 1860 r. było w powiecie bez miasta 180353 mk. 7138 rozkoln. , 208 mahomet. , zamieszkujących 402 osad, z 26000 dm. Rolnictwo prawie nieistnieje 21000 dzies. roh, 30000 łąk; równi słabo rozwinięta hodowla bydła 51153 sztuk koni, 49530 bydła rogatego, 62282 owiec, 14130 trzody chlewnej. Główne zajęcie ludności stanowi górnictwo i przemysł leśny. W powiecie w 1860 r. było 16 prywatnych i 7 rząd. zakładów metalurgicznych, oprócz tego 78 innych zakładów przemysłowych, przerabiających głównie produkta zwierzęce. Wierchouralsk, ob. Wierchnieuralsk. Wiercholesie Wierchołomy Wierchomla Wierchosułka Wierchotiszanka Wierchotojda Wierchoturye Wiercholesie Wiercicha Wierchówka Wierchownia Wierchowo Wierchpole Wierchpolnica Wierchpolnickie Wierchy Wierciałka Wiercica Wierchowiny Wierciczka Wierciej Wiercieja Wiercieje Wierciejka Wiercieliszki Wierchowie Wierchowce Wierchoważska Wierchowa Wierchów Wierchów Wierchów, , oh. Wierzchów. WierchowaSłoboda al. Wierchnia, wś, pow. rzeczycki, oh. Słoboda. Od Rzeczycy odl. 127 w. A. Jel. Wierchoważska osada nad rzką Wagą, pow. wielski gub. wołogodzkiej, o 40 w. na płd. od Wielska, ma 105 dm. , 588 mk. , prowadzą. cjch znaczny handel zbożem i produktami wiejskiemi; 2 cerkwie, szkoła, 10 zakładów fabrycznych i przemysłowych, st. pocztowa. Wierchowce 1. Wierchowcy, wś, pow. czerykowski, gm. Bielica, ma 36 dm. , 238 mk. , cerkiew paraf. drewnianą. . 2. W. , folw. , tamże, od 1876 r. własność TwerbusTwerdych, 643 dzies. 40 roli, 21 łąk, 259 lasu. 3. W. , folw. , tamie, od 1872 r. własność Udakowskich, 155 dzies. 24 roli, 12 ląk, 76 lasu. Wierchowie, białor. Wiarchaujo, rzeczka, w pow. borysowskim, mały prawy dopływ Berezyny, zaczyna się we wzgórzach około wsi Babcy, płynie potem nizinami lesistemi kilka wiorst w kierunku wschodnim. Cała rzeczka w obrębie gm. Biehomla. A. Jel. Wierchowie ob. Wierzchowie. Wierchowienka, Werchowienka, rzeka, w pow. skwirskim, ob. Połstoł al. Postoł. Wierchowina, zaśc, pow. nowogródzki, w 3 okr. pol. Nowa Mysz, gm. Jastreblewo, o 66 w. od Nowogródka. A. Jel. Wierchowiny, folw. , pow. nowogródzki, w 1 okr. pol. dawniej z zarządem w Wsielubiu, teraz w Lubczu, gm. Wsielub, własność Wilniewczyców, ma przeszło 2 1 2 włóki. A. Jel. Wierchówka, Wierzchówka, rzeczka, w pow. klimowickim, lewy dopływ Osteru. Wierchownia, pow. skwirski, ob. Wierzchownia, Wierchowo, folw. , pow. wilejski, w 3 okr. poL, o 83 w. od Wilejki, 4 dm. , 24 mk. katol. Wierchpole, wś włośc. , pow. grodzieński, w 1 okr. poL, gm. Hoża, o 21 w. od Grodna, między limą, dr. źel. warsz. petersb. a Niemnem, wraz z urocz. Prorwa Przerwa i Kryniczne ma 1624 dzies. 1134 pod zabudow, i roli, 140 łąk i pastw. , 40 lasu, 310 nieuż. . Wierchpolnica, uroczysko do wsi Polnica 2ga, pow. grodzieński, w 1 okr. poL, gm. Hoża. Wierchpolnickie, uroczysko, pow. grodzieński, ob. Plebaniszki 3. Wierchy, jezioro, w pow. rzeczyckim. W r. 1754 należało do dóbr Jołcza, Rokickich, miało 3 tonie. A. Jel. Wierchy 1. uroczysko osiadłe, pow. ihumeński, w 2 okr. pol. śmiłowickim, gm. Wierchmień, ma 3 włóki; własność Stańkiewiczów. 2. W. , wś, pow. rzeczycki, w 1 okr. pol. brachińskim, gm. Sawicze, o 25 w. od Rzeczycy; grunta wyborne. 3. W. , okolica nad Sożą, pen, rohaczewski, gm. Rasochy Rosochy o 8 w. , ma 42 dm. , 230 mk. ; zapasowy śpichlerz gminny, prom. A. Jel. Wierciałka, Wertiałka, wś wlośc, pow, trocki, w 4 okr. poL, gm. i dobra skarbowe Merecz o 21 w. , okr. wiejski Piórzynki Peryszki, o 105 w. od Trok, 4 dm. , 12 mk. prawosł. i 37 katol. w 1865 r. 26 dusz rewiz. . Wiercica 1 rzeczka, prawy dopływ Warty, bierze początek na obszarze pow. częstochowskiego, pod wsią Złoty Potok, płynie pod Janowem, Wiercicą i Przyrowem, następnie skręca ku płn. zach. , odgranicza pow. częstochowski od noworadomskiego i uchodzi do Warty między wsią Chmielarze Raków a Garnkiem. Długa około 21 w. , obraca kilka młynów Pod Gidlami przyjmuje dopływ Wierciczkę. 2. W. , rzeczka, uprowadza wody rozległynch nizin pojeziornych płn. części pow. konińskiego. Powstaje ona w gm. Kramsk, płynie pod Wysokiem, przez Kuźnicę, i pod wsią Biechony uchodzi do Warty z praw. brzegu. Długa 8 w. Br. Ch. Wiercica, wś i os. nad rz. Wiercicą, pow. częstochowski, gm. Staropole, par. Przyrów; wś ma 27 dm. , 156 mk. , 552 mr. ; os. 2 dm. , 14 mk. , 48 mr. dwors. W 1827 r. było 21 dm. , 139 mk. W połowie XV w. wś królewska miała 3 łany km. , z których dziesięcinę dawano w połowie bisk. krakow. , w połowie pleban. w Lelowie Długosz, L. B. , II, 215. Według reg. pob. pow. krakowskiego z r. 1490 wś król. Wiercica należała do zamku olsztyńskiego. W r. 1581, było 4 łan. km. , 2 kom. bez byd. Pawiński, Małop. , 81, 436. Br. Ch. Wiercicha, dolina tatrzańska, ob. WierchCicha. Wierciczka, rzeczka, dopł. Wiercicy dopł. Warty, bierze początek z wyniosłego płaskowzgórza na dziale wodnym Warty i Pilicy, w pow. noworadomskim, na obszarze wsi Soborzyce, przepływa przez Cielętniki, gdzie porusza młyn, płynie przez kol. Spalastra Olędry, obraca drugi młyn, przepływa Ciężkowice i pod os. Gidle uchodzi do Wiercicy. Wierciej, wś, pow. borysowski, w 3 okr. pol. i gm. Dokszyce, ma 11 osad; miejscowość leśna, grunta lekkie. A. Jel. Wiercieja al. Wierciejka, wś, pow. borysowski, w 2 okr. poL, gm. Osowo, o 75 w. od Borysowa, ma 14 osad; grunta lekkie. A. Jel. Wiercieje, ob. Werecieje. Wierciejka 1. al. Wiereciejka, wś i folw. nad rzką Hnieździłówką, dopł. Poni, pow. borysowski, w 3 okr. poL, gm. i par. kat. Dokszyce, o 91 w. od Borysowa. Wś ma 19 osad; folw. 5 włók, od r. 1870 należy do Bohdanowiczów. 2. W. , ob. Wiercieja. A. Jel. Wiercieliszki, wś i dobra, pow. grodzieński, w 1 okr. poL, gm. Wiercieliszki, o 10 w. od Grodna. Wś ma 918 dzies, ziemi włośc. 138 łak i pastw. , 6 nieuż. i 50 1 2 dzies. ziemi cerkiew Wierchowina Wierciszewo Wierciszki Wierciszów Wiercień Wierczanka Wierczany Wierczata Wierdiaga Wiercień Wiercigrochów Wiercimy Wiercin Wierciński Wierciochy nej, kaplica kat. par. Grodno. Dobra, własność Bispingów, dawniej Michała Walickiego, podstolego koron. , wraz z folw. Skołubowem i chut. Świecznikowem mają 2523 dzies. 380 1 2 łąki pastw. , 91 1 2 lasu, 51 nieuż. . Dobra wchodziły w 1588 r. w skład ekonomii grodzieńskiej. Gmina obejmuje 57 miejscowości, ma 407 chat włośc. obok 164 dm. należących do osób innych stanów, 5202 mk. włościan, uwłaszczonych na 7438 dzies. Wiercień 1. Boćkowski, okolica, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 2 okr. pol, gm. Malesze, o 13 w. od Bielska, 129 1 2 dzies. 12 łąk i past. , 8 1 2 lasu, 2 nieuż. . 2. W. Wielki i Mały, dwie wsi i osada, tamże, w 4 okr. pol, gm. Siemiatycze, o 37 w. od Bielska. Wsi mają 39 dzies. ziemi włośc, osada zaś 320 dzies. 44 łak i pastw. 113 nieuż. . Wiercigrochów, grupa domów w gm. Rajcza, pow. żywiecki. Wiercimy 1. zaśc, pow. trocki, w 2 okr. poL, gm. Żośle, należy do dóbr Dajnowo ob. . 2. W. , ob. Wierecimy. Wiercin, os. włośc, pow. sieradzki, gm. Gruszczyce, par. Wojków, odl. od Sieradza 19 w. , ma 1 dm. , 31 mr. Należała do dóbr Gruszczyce. Wierciński, Wertyńskie, wś nad rzką Kozłówką, pow. dzisieński, w 1 okr. pol, gm. Łuck o 4 w. , okr. wiejski Kozły, o 81 w. od Dzisny, 5 dm. , 75 mk. w 1865 r. 32 dusze rewiz. . Wierciochy 1. pow. przasnyski, ob. Krajewo W. 2. W. , wś, pow. suwalski, gm. Koniecbór, par. Raczki, odl od Suwałk 21 w. , od Raczek 6 w. , ma 32 dm. , 247 mk. W 1827 r. 11 dm. , 63 mk. Wchodziła w skład dóbr Raczki. Wspomniana w akcie erekcyjnym kościoła w Raczkach z r. 1599. Krzysztof Pac, kanclerz w. ks. lit. , sporządzając testament 20 listopada 1678 r. , powiada w nim Targowałem dla niego KazimierzaMichała Paca, naówczas kawalera maltańskiego Raczki i Wierciochy, przyległo Dowspudzie mojej, żeby pamiątkę jaką po mnie miał i chciałem je zapisać na kawalerów maltańskich litewskich, którzyby z domu mego byli Akt Tryb. Głów. , 1685 r. . Zamiar ten widocznie nie doszedł do skutku, gdyż jeszcze w r. 1710 w rejestrze zmarłych włościan na zarazę w dobrach Raczki i Szczodrochy, własności Stefana Kurowicza, strażnika wtwa trockiego, taką znajdujemy wzmiankę we wsi Wierciochy należącej do majętności Szczodroch wymarło ludzi powietrzem 120, pozostało Kożuch jeden z żoną, Lewom stary chromy jeden, który i chleba sobie nie zarobi, krawiec jeden głuchy i ten sobie chleba nie zarobi Akta sądu grodz. grodzień. , VII, str. 431 2. Dopiero około r. 1748, gdy Józef i Balbina Pacowie, starostowie chwiejdańscy, nabyli od Ejdziatowicza Raczki, i W. przejść musiały na ich własność, stanowiąc odtąd nieodłączną część hrabstwa raczkowskiego. Słownik Geograficzny T. XIII Zeszyt 149. Akta Tryb. Głów. , 1749 r. , 102. Od Józefa Paca nabywa je Ludwik Pac, późniejszy generał, z mocy aktu darowizny z d. 5 marca 1797 r. Wykaz hypot. w archiwum koś. w Raczkach. Odtąd stanowiły jego własność, aż do przejścia dóbr pacowskich na skarb. M. R. Witan Wierciołki, okolica szlach. , pow. lidzki, w 2 okr. pol, o 56 w. od Lidy, 2 dm. , 9 mk. Wierciszewo, w XVI w. Wierciszowo, wś nad rz. Biebrzą, pow. łomżyński, gm. Borzejewo, par. Wizna. Mieszka tu drobna szlachta a zarazem i włościanie. W 1827 r. było 10 dm. , 63 mk. Według lustr. z r. 1549 było tu 13 łanów Lustr. , 4 28, Według reg. pob. pow. wiznieńskiego z r. 1577 kilku drobnych posiadaczy miało 8 lan. i 6 mr. Pawiński, Mazowsze, str. 357. Br. Ch. Wierciszki, pow. władysławowski, gm. Tomaszbuda, par. Gryszkabuda, odl od Władysławowa 28 w. , ma 6 dm. , 82 mk. Wierciszów, wś i folw. , pow. lubelski, gm. Piotrowice, par. Bychawka, odl 14 w. od Lublina. W 1827 r. było 15 dm. , 93 mk. W r. 1885 dobra W. składały się z folw. Wierciszów i Bychawka C, rozl mr. 1004 fol W. gr. orn. i ogr. mr. 477, łąk mr. 12, pastw. mr. 5, lasu mr. 206, nieuż. mr. 7; bud. mur. 1, drew. 18; płodozm. 12pol; las nieurządzony; folw. Bychawka C gr. orn. i ogr. mr. 259, łąk mr. 23, lasu mr. 8, nieuż. mr. 7; bud. drew. 11; pokłady wapienia. Wś W. os. 14, mr. 191; wś Bychawka C os. 12, mr. 161. R. 1676 Gruszecki płaci tu od 33 głów. Wierczanka, rzeczka, w gub. mohylewskiej, lewy dopływ Dniepru, ma ujście między ujściem Leszczy i Połny. Wierczany, wś, pow. stryjski, tuż na wsch. od Stryja sąd pow. , st. kol i urząd poczt. . Na zach. leżą Dobrzany, na płn. Uhersko, na płn. wsch. Tatarsko, na płd. wsch. Podhorce, na płd. Strzałków, na płd. zach. Bratkowce, na zach. Stryj. Zach. częśó obszaru przepływa Stryj i równolegle z nim płynąca Żyżawa prawy dopływ Stryja w pobliżu pln. granicy wsi. Wznies. wynosi 300 mt. na płd. , 292 na płn. Własn. więk. ma roli orn. 309, łak i ogr. 4, pastw. 271, lasu 252 mr. ; własn. mn. roli orn, 719, łąk i ogr. 275, pastw. 11, lasu 7 mr. W r. 1880 było we wsi i jej częściach Capówka, Na Mandrywkach. Na Wyhoni 130 dm. , 860 mk. w gm. 755 gr. kat. , 42 rz. kat. , 50 izr. , 14 innych wyzn. ; 780 Rus. , 26 Pol, 54 Niem. . Par. rzym. katol w Żulinie, gr. katol. w Podhorcach, dek. stryjski. We wsi jest cerkiew p. w. św. Michała i szkoła etat. lklas. W r. 1544 należała wś do Jana Branyeczkiego ob. dok. znajdujący się w Archiw. krajow, we Lwowie, C, t. 327, str. 328. Lu. Dz. Wierczata, ob. Wereczata. Wierdiaga, zaśc. szl nad stawem, pow. wileński, w 1 okr. pol, o 36 w. od Wilna, 2 dm. , 14 mk. katol 25 Wierciołki Wierischau Wierdunik Wierduniki jezioro Wiereciej Wierecieje Wiereciejka jezioro Wiereciejka Wiereciejki Wierecimy Wieregoja Wierejcy Wierejkany Wieremiejki Wiereput Wiereśnica Wierkoksznia Wierland Wierne Wiernin Wierniki Wiernieje Wierniaki Wierduniki jezioro, w pow. trockim. Wiereciej, zaśc, pow. borysowski, w 1 okr. pol. chołopienickim, gm. Łosznica, o 26 w. od Borysowa; grunta lekkie. A. Jel. Wierecieje ob. Wiereciejki, Wiereciejka jezioro, w pow. wilejskim, w pobliżu jez. Kojdanowa. Leżą nad niem wsi Nagawszczyzna i Sieliszcze. Wiereciejka 1. zaśc. i folw. w pobliżu rzki Mysznicy, dopł. Ilii, pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, gm. Hajna, par. katol. dawniej Hajna, obecnie Łohojsk, o 70 w. od Borysowa; miejscowość lesista, grunta lekkie. 2. W. , ob. Wierciejka. A. Jel. Wiereciejki, ki al. Wierecieje, wś nad jez. Siedlarowo, pow. wilejski, w 3 okr. pol, gm. i okr. wiejski Norzyca o 5 w. , przy b. dr. poczt. połockiej, ma 10 dm. , 120 mk. prawosł. i 10 kat. , w 1865 r. 56 dusz rewiz. ; należy do dóbr Łasica, Okuszków. Wierecimy al. Wiercimy, wś, pow. oszmiański, w 4 okr. poL, gm. , okr. wiejski i dobra, hr. Chreptowiczów, Wiszniów o 2 w. , o 42 w. od Oszmiany, ma 4 dm. , 20 mk. prawosŁ i 24 kat, w 1865 r. 17 dusz rewiz. . Viereck według Kętrz. podobno po pol. Bastanowo, wś w skład dóbr bysowskich wchodząca, pow. gdański górny, st. p. Kokoszki, paraf. kat. Matenia; 1885 r. 15 dm. , 128 mk. Kś Fr. Wieregoja, jezioro, w pow. trockim, pod wsią Miedziany. Wierejcy, wś nad Świsłoczą i przy linii dr. źel. lipawskoromeńskiej, pow. ihumeński, w 4 okr. poL, gm. Pohorełe, o 49 w. od Ihumenia, ma 11 osad; miejscowość obfita w łąki, grunta lekkie, urodzajne. St. dr. żeL, pomiędzy stacyami Talka o 14 w. a Osipowicze o 9 w. , odległą jest o 265 w. od Wilna, 92 w. od Mińska, a 374 w. od Bachmacza. A. Jel. Wierejkany mylnie, ob. Poporcie, za Werejkany. Wieremiejki, wś nad rzką Wiazynką, pow. miński, w gm. Zasław, o 5 w. od st. Radoszkowicze dr. żeL lipawskoromeńskiej; ma 18 osad, młyn wodny; grunta faliste, szczerkowe. A. Jel Wiereput zatoka jeziorna w prawej kotlinie Prypeci, w obrębie gm. Dernowicze, w pow. rzeczyckim, bardzo rybna. Spływa do niej jezioro Śmderdziew al. Śmierżew. A. Jel. Wiereśnica, wś nad odnogami Prypeci, w pobliżu jeziora Plesa, pow. mozyrski, przy gośc. z Turowa do Dawidgródka, w 3 okr. pol. i gm. Turów o 1 milę, o 141 w. od Mozyrza. Cerkiew paroch. p. wez. Podniesienia św. Krzyża, fundacyi Mostowskich w r. 1793, ma z dawnych zapisów przeszło 2 włóki ziemi; około 500 parafian. Miejscowość nizinna, podlegająca zalewom, łąki wielkie, rybołówstwo znaczne. Lud głównie rybaczy i flisaczy. A. Jel. Vierhuben, pol. Cztery Włóki, posiadłość włośc. pod Radzynem, pow. grudziądzki, st. p. i paraf. kat. Radzyn, gm. Mazanki; 1 dm. , 7 mk. Jest to część roli proboszczowskiej pod Czeczewkiem leżąca. E. 1784 puścił prob. radzyński Krakowski 4 włóki plebańskie włościanom Maciejowi Kruczeńskiemu, Michałowi Krap i Franciszkowi Rotzol na 30 lat w dzierżawę. Za to mieli płacić od włóki 16 tal. i 20 str. , nadto musiał każdy do kuchni proboszcza odstawiać co rok 2 kapłony, 1 gęś, 2 mędle jaj i 2 funty masła, oprócz tego dostawiać liczne podwody, nadto tłokę czynić przez 5 dni kosą, a przez 5 grabiami, wreszcie na swych działach założyć ogród owocowy i chmielowy, przytem co rok 5 wierzb zasadzać. Kontrakt ten potwierdził r. 1796 sufragan Rogowski. Po upływie 30 lat wróciły trzy włóki do probostwa, czwartą zaś wydał proboszcz r. 1831 ówczesnemu dzierżawcy Jerzemu Bahr za 30 tal. rocznej renty na własność i ta włóka zachowała dawną nazwę Czterech Włók ob. Gesch. d. Graudenzer Kr. t. Froelich, I, str. 304. Kś. Fr. Vierhufen niem. , poL Cztery Włóki, wyb. do Skarszew, pow. kościerski; 1 dm. , 7 mk. Wierischau 1369 Werusch, dobra i wś, pow. świdnicki, paraf. ew. Ober Graeditz, katol. Koeniglich Graeditz. W r. 1885 dobra miały 164 ha, 2 dm. , 35 mk. 8 ew. ; wś 53 ha, 25 dm. , 140 mk. 3 kat. ; szkoła ewang. Wierkoksznia, jezioro, w pow. trockim, pierwsze a zarazem największe z szeregu jezior, dających początek rz. Wierzchni. Wierland niem. , ob. Wirlandya, Wierne, wś, pow. pułtuski, gm. Somianka, par. Pniewo, ma 12 os. , 20 mr. Wchodziła w skład dóbr Lutobrok. Wierniaki, al. Wierniki, przyl. Czernichowiec, pow. zbaraski. Wiernieje nazwa wątpliwa, z mapy woj. topogr. , może Szuralis, jezioro, w pow. sejneńskim, w gm. Wiejsieje, o 2 w. na płn. od osady i jeziora Wiejsieje. Ma brzegi pagórkowate, bezleśne, wznies. do 490 st. npm. Ciągnie się łukowato od zach. ku wschodowi na długość 3 1 2 w. , szer. od 1 2 do 1 w. Obszar wynosi do 360 mr. Na brzegu płn. leżą Jakielnice i Purwiszki. Rzeczka Zapsia uprowadza wody jeziora. Wierniki, ob. Wierniaki. Wiernin al. Popówka Zasobska, wś, pow. lipowiecki, w 2 okr. poL, gm. Iwańki, na bezleśnej równinie, przy dr. pocz. z Lipowca o 9 w. do Żorniszcz o 10 w. , ma 796 mk. Podług Pochilewicza w 1863 r. było 656 mk. prawosł. , 9 katol. , 10 żydów. Posiada cerkiew p. w. św. Anny, z drzewa wzniesioną w 1762 r. i uposażoną 64 dzies. ziemi. Własność dawniej Strutyńskich, od 1802 r. w częściach. W epoce uwłaszczenia włościan posiadali tu Faustyn Niedziałkowski poprzednio Emilia Stamirowska Wiersnie Wierśnianka Wiersewitz Wierszele Wiersze z Żorniszcz 64 dusz rewiz. ; Nowińscy dawniej Hulaniecy z Ormianki 62 dusz; spadkobiercy Antoniego Niesułowskiego 213 dzies. i 32 dusz; Kaczanowscy 9 dzies. i 7 dusz; Błażejewscy 23 dzies. i 4 dusze; skarb poprzednio Zapolscy 300 dzies. i 62 dusz rewiz. Wiernowo, wś, pow. lepelski, własność Dziedzielów. Wiernyhorodek, ob. Wernyhordek. Zapiski sądowe trybunału lubelskiego podają pod 1609 r. dekret w sprawie między Marcinem Jurewiczem a Frydrychem Tyszkiewiczem z Łohojska i małż. jego Zofią z Ostroga Zasławską o zastaw dwóch wsi W. i Werbołozy przez pozwanego powodowi danych, a pod 1613 r, dekret w sprawie między Wawrzeńcem Staruchą a Marcinem Jurewiczem o zabranie owiec z gruntu Wernyhorodek ob. Jabłonowski, Ukraina, II, 155, 188. Wierobieje, Wieroboje i Wierobije, wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Krakopol, odl. od Kalwaryi 34 w. , ma 34 dm. , 233 mk. , 27 os. , 949 mr. W 1827 r. było 26 dm. , 170 mk. Należała do fol. Krakopol. Wierońki, Wiereńki, ws, pow. wilejski, w 3 okr. poL, gm. Parafianów o 5 w. , okr. wiejski Ankudowo, o 60 w. od Wilejki, ma 11 dm. , 116 mk. katol. w 1865 r. 44 dusz rewiz. ; należy do dóbr Iwanowo, Lewkowiczów. Wierosławka, wś, pow. dryssieński, paraf. Oświej. Wierosowicze, wś, pow. bobrujski, w 4 okr. pol. świsłockim, gm. Horbacewicze, o 4 w. od Bobrujska. A. Jel. Wierów 1. kol, pow. kutnowski, gm. Wojszyce, par. Bedlno, ma 64 mk. , 240 mr. 2. W. al. Wirów, wś i fol. nad rz. Bug, pow. sokołowski, gm. Repki, par. Wierów, odl. 17 w. od Sokołowa. Posiada kościół par. murowany, 25 dm. , 290 mk. , 1367 mr. ziemi. W 1827 r. było 28 dm. , 171 mk. W r. 1885 fol. W. rozl. mr. 1189 gr. or. i ogr. mr. 725, łąk mr. 180, past. mr. 42, lasu mr. 139, nieuż. mr. 103; bud. mur. 3, drew. 15; płodozm. 10pol, las nieurządzony. Wś W. os. 22, mr. 389; wś Nowomodna os. 40, mr. 232. Kościół i parafią założył Godlewski w r. 1712. Od r. 1800 jest filią paraf. Skrzeszew. W r. 1830 spalony od pioruna; r. 1833 dziedzic Kuszel wymurował nowy kościół. W. par. , dek. sokołowski, 304 dusz. Wierówka 1. białoros. Wiarouka, osada, pow. rzeczycki, w 2 okr. poi jurewickim, gm. Narowla, o 140 w. od Rzeczycy. 2. W. , ob. Wiarówka. Wierpa, w dokum. Wierpowce, Wierpowskie, Wierpy Werpy, wś, pow. owrucki, na płn. zach. od Wielednik. Podług reg. obierania ludzi na służbę wojenną z 1579 r. należała do sstwa owruckiego i dawała 10 ludzi. W 1613 r. należy do Iwana Niewmiryckiego, w zastawie u Andrzeja Bykowskiego. Podług reg. pobor. wwdztwa kijowskiego z 1628 r. Niewmirzyccy wnoszą ztąd od 1 ogrod. Jabłonowski, Ukraina, I, 82, 153, II, 180. Wierpkowicze, ob. Wierbowicze. Wierpol, wś, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 5 okr. poL, gm. Rogacze, o 53 w. od Brześcia, 298 dzies. ziemi włośc. 15 łąk i past. oraz 81 dz. należącej do różnych właścicieli 8 1 2 łąk i pastw. , 10 lasu, 5 1 2 nieuż. . Wiersaż ob. t. X, 136 i Wiersoża ob. Nowe Uhły, mylnie, za Wersoża. Wiersbau, ob. Wierzbowo. Wiersbel, dobra i wś, pow. niemodliński, par. kat. Przychod, ew. Friedland. W r. 1885 dobra miały 891 ha, 24 dm. , 207 mk. 34 ew. ; wś 891 ha, 123 dm. , 924 mk. 18 ew. . Szkoła katol. Wiersewitz 1. Gross, dobra i wś, pow. górski na Szląsku, par. ew. Sandewalde, kat. Herrnstadt. W r. 1885 dobra miały 600 ha, 9 dm. , 108 mk. 7 kat. ; wś 104 ha, 44 dm. , 250 mk. ew. 2. W. Klein, dobra i wś, tamże. W r. 1885 dobra miały 886 ha, 8 dm. , 125 mk. 20 kat. . Szkoła ewang. Wierśnianka, os. leś. , pow. sejneński, gm. Pokrowsk, odl. od Sejn 11 w. , 1 dm. , 12 mk. Wiersnie, Jezioro, pow. sejneński, przy wsi t. n. , o 2 w. na zach. od jez. Gieret, o 1 w. na płd. od jez. Białe. Dalszym ciągiem jeziora jest rozległe bagno, lasem porosłe, zwane Milowe. Wierśnie 1. wś nad jez. t. n. , pow. sejneński, gm. Pokrowsk, odl. 11 w. od Sejn, ma 3 dm. , 78 mk. Osada leśna Wierśnianka ma 1 dm. , 12 mk. Wr. 1827 było 8 dm, , 66 mk. , par. Kaletnik. 2. W. , ob. Wiersznie, Wierszany, wś włośc, pow. wileński, w 1 okr. poL, o 33 w. od Wilna, 6 dm. , 48 mk. kat. Wierszczyca, wś, pow. tomaszowski, gm. Jarczów, par. Gródek, o 1 milę od Tomaszowa. Rozciąga się śród płaskowzgórza, ma 50 dm. , 377 mk. w tem 237 r. L, 581 mr. gruntu i łąk. Cerkiew drewniana, filia par. Szlatyn. Fol. stanowi własność spadkobierców Horodyskiej, ma 498 mr, grunta or. , 37 mr. łasu; gleba żyzna, czarnoziem, borowinka, przeważnie popielatka. Włościanie uprawiają rolę i mają kilka pasiek 60 uli. X. F. S. Wiersze, wś i kol. , pow. sochaczewski, gm. Kampinos, par. Leszno, odl. 30 w. od Sochaczewa, śród lasów puszczy kampinoskiej, ma 74 mk. , 611 mr. W 1827 r. było 21 dm. , 144 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. ekonomii Kampinos. Wiersze, wś, pow. szawelski, w 3 okr. pol. , gm. Żagory, o 49 w. od Szawel. Wierszele, wś, pow. wiłkomierski, w 3 okr. poL, gm. Kowarsk, o 27 w. od Wiłkomierza. Wierszeradówka, pow. trocki, ob. Wirszuradówka. Wiersbel Wierosowicze Wiersbau Wiersaż Wierpol Wierpkowicze Wiernowo Wierosławka Wierszczyca Wierszany Wierówka Wierońki Wierobieje Wiernyhorodek Wierszeradówka Wiernowo Wierpa Wierów Wierśnie Wiertniki Wiersznowo Wiersznie Wiersznica Wierszkule Wierszkajnie Wierszuja Wierszuki Wierszuliszki Wierszosz Wierszuniszki Wierszkajnie, wś, pow. wiłkomierski, w 3 okr. pol, pa. Wojtkuszki, par. Pobojsk o 4 w. , o 13 w. od Wiłkomierza, należy do dóbr RybaciszM, Montwiłlów. Rozległa 8000 mr. , w tem 2400 mr. lasu; piękne łąki, gleba średnia, gorzelnia. W. , niegdyś własność Jadwigi z ks. Łubeckich Czudnowskiej, przechodziły potem w ręce Brunowych, Hoppenów, Kozłowskich, odl 1862 r. należą, do Montwilłów. Dr. H. K. Wierszkule, wś, pow. szawelski, w 3 okr. poL, gm. Poszwityń, o 34 w. od Szawel. Wiersznica, ob. Wierzchnica, Wiersznie, os. , pow. władysławowski, gm. Dobrowola, par, Poniemoń Fergisa, odl. od Władysławowa 46 w. , 2 dm. , 13 mk, Wiersznowo, błoto śród lasów, w części wschodniej pow. władysławowskiego. Wierszosz, jezioro, w pow. trockim. Wierszówka al. Wierszczówka, folw. nad bezim. dopł. Naczy, pow. borysowski, w 1 okr. poL, par. kat. i gm. Chołopienicze, o 49 w. od Borysowa; grunta lekkie. A. Jel. Wierszożygle, pow. maryampolski, oh. Wirszożygle. Wierszuja, jezioro, w pow. trockim, pod zaśc. Stapuliszki. Wierszuki, jezioro, w pow. trockim, w pobliżu jeziora Skarby. Wierszuliszki 1. wś, pow. wileński, w 1 okr. poL, gm. Rzesza o 16 w, , okr. wiejski i dobra w 1865 r. Fryczyńskich, Zameczek, o 3 w. od Wilna, 9 dm. , 2 mk. prawosł. 84 katol. w 1865 r. 32 dusz rewiz. 2. W. , wś i folw. nad rzką, Mussą, pow. wileński, w 2 okr. pol. , gm. Muśniki o 4 w. , okr. wiejski Kiernów, o 41 w. od Wilna. Fol. miał 1 dm. , 2 mk. prawosł. i 23 katol. , wś zaś 10 dm. , 97 mk. katol. spis z 1865 r. podaje tylko 4 duszo rewiz. ; własność Rzewuskich. Wierszuniszki, zaśc. włośc, pow. wileński, w 2 okr. poL, o 38 w. od Wilna, 1 dm. , 18 mk. 5 prawosł. , 13 katol. . Wierszupie, pow. władysławowski, ob. Werszupie, Wierszupka z litew. wierszupis rzeka zwierząt, rzeczka, w pow, wileńskim, lewy dopływ Wilii, do której uchodzi pod dworem Wierszupka. Nad W. odkrył Kirkor różne starożytności i złożył je w muzeum wileńskiem. Wierszupka 1. dwór przy ujściu rzki t. nazwy do Wilii, pow. wileński, w 6 okr. pol. , gm. Mickuny, o 10 w, od Wilna, 1 dm. , 38 mk. katol. , browar, młyn wodny; w 1865 r. własność Aleksandrowiczów. Niegdyś letnia rezydencya książąt litewskich i zwierzyniec. W pobliżu miejsce zwane łaźnią, Barbary. 2. W. , zaśc, pow. wileński, w 3 okr. poL, o 43 w. od Wilna, 1 dm. , 5 mk. żydów. 3. W, , zaśc nad rzką. Łomianą, , pow. trocki, w 2 okr. poL, o 45 w. od Trok, 1 dm. , 12 mk. katol. Wierszustanie, rzeczka, w pow. trockim, prawy dopływ Niemna, uchodzi między Druskienikami a Liszkowem. Wiersiusti ga, zaśc. rząd. nad rzką, t. nazwy, pow. trocki, w 4 okr. poL, o 70 w. od Trok, 1 dm. , 4 mk. katol. Wierszwy, wś, pow. kowieński, w 1 okr. poL, o 1 1 2 w. od Kowna, Wierszyca, wś, pow. berdyczowski, ob. Warszyca, Wierszyły, wś nad rzką. Mikitą. , pow. święciański, w 3 okr. poL, gm, Hoduciszki, okr. wiejski Jankiszki, o 21 w. od Święcian, 7 dm. , 63 mk. katol. w 1865 r. 23 dusz rewiz. . Wierszyńce, os. , ob. Śmiła t. X, 883. Wierszynokamienka, sioło nad rz. Kamionką, lew. dopł. Ingułu, pow. aleksandryjski gub. chersońskiej, o 45 w. na płd. zach. od Aleksandryi, ma 2851 mk. Małorusów. Wierszyszcze, uroczysko, w pow. pińskim, w obrębie dóbr Pieńkowicze, wspomniane w dokum, pod r. 1574 ob. Bibl. Ord. Krasińskich, t. II, 215. A. Jel. Wiertelaki, os. włośc, pow. sieradzki, gm. Godynice, par. Wójków, ma 9 dm. Powstała na obszarze dóbr Brąszewice. W 1827 r. było 4 dm. , 35 mk. Wiertniki, wś i dwa folw. nad Ussą, pow. miński, w 3 okr. pol. , par. katol. i gm. Kojdanów o 17 w. , st. poczt. , o 35 w. od Mińska, Niegdyś W. należały do dóbr alodyalnych radziwiłłowskich. Obecnie oba folw. W. , po włók 15 każdy, należą, do Arejszewskich i Sidorowiczów. Wieś ma 29 osad; miejscowość wzgórzysta, malownicza, dość leśna, grunta szczerkowe, żytnie. A. Jel. Wiertukszno, osada, pow. rzeżycki, ob. Wertoksznia. Wieruchów, wś, pow. warszawski, gm. Ożarów, par, Babice, ma 99 mk. , 135 mr. włośc. W 1827 r. było 7 dm. , 88 mk. W r. 1580 wś ta składała się z kilku części, które później potworzyły odrębne całości. Wieruchowo Strzykuły al. W. Minor, zamieszkana przez drobną szlachtę, Wierzuchowskich i Tworkowiczów trzy części po 1 4 łan. jedna 1 2 łanu; W. Prussy; mieszkąją tu Pruscy, mąjący od 1 3 do 1 2 łanu, i W. Wielkie, siedzą, tu Pruscy, Kabat i Rafałowicz na małych cząstkach. Dziś Strzykały i Wieruchowo stanowią oddzielne wsi. Prusy znikły Pawiński, Mazowsze, 263. Wieruniszki, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 1 okr. poL, gm. Antolepty; włośc Brużas ma 12 dzies, Wierusów, fol. , pow, lidzki, w 2 okr. pol. , o 50 w. od Lidy a 31 w. od Ejszyszek, ma 1 dm. , 2 mk. ewang. A. T. Wieruszew, kol, pow. koniński, gm, i par. Gosławice, odl, 13 w. od Konina, ma 28 dm. , Wierszożygle Wierszkajnie Wierszówka Wierszupie Wierszupka Wierszustanie Wiersiusti Wierszwy Wierszyca Wierszyły Wierszyńce Wierszynokamienka Wierszyszcze Wiertelaki Wiertukszno Wieruchów Wieruniszki Wierusów Wieruszew Wieruszów 306 mk. , 31 os. , 454 mr. Należała do dóbr Łaszczowa Wola. Wieruszów, osada, dawniej miasteczko, na praw. brzegu Prosny, w pow. wieluńskim, gm. i par. Wieruszów. Leży na samej graniey od w. ks. poznańskiego pow. ostrzeszowski, odl. 30 w. od Wielunia a około 2 mil od Kępna, o 1 w. od dr. źel. idącej od Wrocławia a kończącej się stacya Wilhelmsbruecke, urządzona na obszarze Podzamcza Wieruszewskiego. Osada posiada kościół par katol. , z klasztorem obróconym na plebanią; , dwie kaplice, dom przytułku dla starców, synagogę i dwa domy modlitwy, szkołę początkowa męzka i żeńską, 12 chederów, sąd gminny okr. V węglewickicgo, urząd gminny, urząd poczt. i tel. , komorę celną; I klasy od r. 1842, komendę brygady straży pogranicznej, kasę wkładowozaliczkową; , straż ogniową; ochotniczą; , 246 dm. przeważnie murowanych, 4426 mk. w tem 22 praw. , 36 prot. i 1888 żyd. . Śród ludności jest 122 poddanych niemieckich. Bo osady należy 2026 mr. 751 roli, 651 lasów, 352 łąk i ogr. , 112 pastw. , 35 pod budowlami, 115 dróg i nieuż. . Z tego obszaru jedna osada rządowa, wieczysta dzierżawa, obejmuje 150 mr. , 256 osad mieszczan 1580 mr. Z zakładów fabrycznych istnieją fabryka kaflów od r. 1883 z produkcyą na 20000 rs. , gorsetów, fabryka zapałek 1500 rs. i garbarnia rs. 2000. O 1 1 2 w. od W. znajduje się wielka papiernia Mirków. Zawiązkiem osady był zapewne stary gród nad Prosną wzniesiony I i otoczony całą grupą wsi zasiedlonych przez drobną szlachtę. Zapewne już przy końcu XIV w. powstaje tu osada na prawie miejskim i parafia erygowana r. 1368 przez biskupa wrocławskiego Przecława z Pogorzeli a uposażona przez Klemensa Wierusza. Ród Wieruszów rozsiadł się po okolicznych wioskach i dał początek kilku rodzinom, które poprzybierały nazwy od siedlisk. Bernard Wierusz, generał ziemi wieluńskiej, ufundował tu w r. 1401 klasztor paulinów z drewnianym kościołkiem. Na początku XVI w. kościół paraf. , p. w. św. Bartłomieja, patronatu częściowej szlachty, jest zbudowany z bali i dość bogato zaopatrzony w aparaty. Z i ksiąg są dwa mszały drukowane, trzeci pisany, dwa graduały i antyfonarz z nutami, trzy psałterze, agenda gnieźnieńska. Uposażenie plebana stanowią dwa łany roli z łąkami, meszne w ilości 11 miar żyta i tyleż owsa i 25 groszy w ogole od mieszczan nieuprawiających roli. W r. 1563 płaci miasto szosu 9 fl 18 gr. Wieluń 128, Pajęczno 14 fl. 12 gr. , jest więc ubogą i nieludną osadą. W r. 1556 dziedzic W. Jan Tomicki, kaszt. gniezn. , oddał kościół paraf. z dochodami braciom czeskim. Wtedy to przebywał tu Maciej Rybiński Ryba, głośny tłumacz Psałterza i poeta religijny. Synowa Tomickiego, z domu Konopacka, kasztelanka chełmińska, żona Piotra, kaszt. nakielskiego, wróciła kościół katolikom około 1596 r. W drugiej polowie XVII w. zgorzał zarówno kościół klasztorny jak i parafialny w r. 1696. Ten ostatni odbudowany z drzewa przez plebana Turkiewicza, został konsekrowany r. 1730. Miał dwie kaplice i 10 ołtarzy. Spłonął r. 1806 i nie został odtąd odbudowany. Na jego miejscu stanęła murowana kapliczka. Kościół klasztorny, wzniesiony z muru przez prowincyała zakonu Jaroszewskiego r. 1676, o dwu wieżach, z klasztorem, był konsekrowany przez Stefana Wydźgę, arcyb. gnieźn. Posiadał on 9 ołtarzy i w presbiteryum drewniano figury fundatorów Wierusza i Jaroszewskiego. Odnowiony w r. 1868, uległ wraz z miastem pożarowi w r. 1878. W r. 1880 został odbudowany i służy dotąd za kościół parafialny. Klasztor po zamknięciu w r. 1869 obroconym został na plebanią. W klasztorze tym zmarł 20 marca 1673 r. ks. Augustyn Kordecki ob. Kłosy t. XXVIII, 51. Istniał jeszcze w W. kościołek spitalny, p. w. św. Jana Ewang. , odbudowany z drzewa r. 1714, dziś niema po nim śladu. Kaplica św. Rocha i Rozalii, wystawiona na wzgórzu podczas morowego powietrza r. 1720, stanowi dziś filią kościoła w Olszowie dek. kępiński. Kaplica św. Mikołaja w mieście, uposażona przez Piotra Tomickiego, obecnie nie istnieje. Parafia dawniejsza w 1819 r. uległa rozdziałowi. Prócz W. jedna tyłko wieś Chobanin została przy parafii, inne wsi wcielono do par. Olszowa, w pow. ostrzeszowskim Łaski, Lib. Ben. , II, 146 148, przypiski. Po za miastem, na wzgórzu otoczonem fosą, stoi okolony topolami zamek; w obecnej postaci wzniesiony na początku obecnego wieku przez hr. Malzhanna. Naprzeciw niego wznoszą się budowle komory. Ulica brukowana prowadzi ztąd do osady samej, mającej obszerny rynek. Osada sama stanowi odrębną gminę. W. par. , dek. wieluński, 2189 dusz. Dobra W. składały się w r. 1868 z fol. Chobanin i Górka Wieruszowska, rozl. mr. 1795. W latach późniejszych zostały rozparcelowane i pozostał się tylko fol. Górka Wieruszowska, rozl. mr. 446. Wś Chobanin os. 52, mr. 340; os. Wieruszów os. 256, mr. 1765. Br. Ch. Wleruszyce, 1306 r. Wierusice, u Długosza L. B. , I, 125 Wyerussyce, wś, pow. bocheński, par. rz. kat. w Łapanowic odl. 2, 2 klm. . Wieś leży w zagięciu Stradomki dopł. Baby i przy gościńcu łączącym Wieliczkę z Limanową. Położenie wyniosłe, podgórskie, lesiste. Liczy wraz z obszarem dwor. Tyt. Meysnera 29 dm. i 160 mk. , 153 rz. kat. i 7 izr. Pos. więk. ma młyn wodny i tartak, 245 mr. roli, 12 mr. łąk, 1 mr. 200 sąż. ogr. , 11 mr. pastw. , 36 mr. lasu, 18 mr. nieuż, i 1 mr. 1210 sąż. parcel budowl; pos. mn. 48 mr. roli, 9 mr. łąk, 11 mr. pastw. i 3 mr. lasu. R. 1306 Władysław Łokietek nadal Wieruszów Wieryno Wierynta Wierzawice Wierzba Wierwołoczyca Wieryndar te wś Marcinowi, synowi Zbigniewa, w nagrodę za usługi Kod. Małop. , I, 163. W XV w, był dziedzicem Bartłomiej h. Szarza; wś miała 3 łany km. , 2 zagrody, karczmę i młyn. W 1581 Pawiński, Małop. , 55 Wieruski Wincenty płacił tu od 7 zagród z rolą, 1 bez roli i 1 rzem. Graniczy na zach. z Łapanowem, na płd. z Ubrzeziem, na wsch. z Cichawka a na płn. z Wola Wieruszycką. . Mac. Wieruszycka al. Wieruska Wola, wś, pow. bocheński, na płn. od Wieruszyc, nad Stradomką. Ma przys. Podlesie i liczy 30 dm. i 176 mk. rz. kat. Parafia w Łapanowie. Pos. więk. Tyt. Meysnera ma 128 mr. roli, przeważnie lasów; pos. mn. 211 mr. roli, w ogóle. Istniała już w 1581 r. Pawiński, Małop. , 55 jako attyn. Wieruszyc i miała w ówczas 3 półłanki km. , 4 zagr. z rolą, 1 kom. z bydłem, 1 kom. bez bydła i przekupnia. Graniczy na płn. z Kamykiem, na zach. z Zarębówką a na wsch. z Zonią Mac. Wierszwy al. Wierszuny, pow. maryampolski, ob. Werszwy. Wierwołoczyca, zaśc. rząd. , pow. wilejski, w 1 okr. poL, o 16 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. z Mołodeczna do Wilejki, 1 dm. , 5 mk. prawosł. Wieryndar al Werendal ob. Pieszczanka, folw. nad rzką. Pieszczanką, praw. dopł. Rudnianki, pow. bobrujski, w 2 okr. pol. paryckim, gm. Czernin, o 55 w. od Bobrujska, ma 4153 dzies. ; własność donacyjna dawniej Aninkowa teraz urzędnika Stecenki. Grunta lekkie, łąk obfitość. A. Jel. Wieryno, dobra, pow. siebieski, własność Popkowskich, mają, 699 dzies. Wierynta 1. jezioro, pow. święciański, pod wsią Kołtyniany. Wypływa z niego rzka t. nazwy. 2. W. , ob. Wirynta, Wierzawice, wś, pow. łańcucki, na lew. brzegu Sanu, 4 klm. na wschód od Leżajska, nad pot. Błotnią, przy drodze z Leżajska do Sieniawy. Wraz z obszarem większej pos. , należącym do ordynacyi łańcuckiej, ma 324 dm. i 1647 mk. , 1497 rz. kat. , 65 gr. kat. , 7 prot. i 78 izrael Par. rzym. i gr. kat. w Leżajsku. Pos. więk. ma 360 mr. roli, 95 mr. łąk, 4 mr. 1588 sąż. ogr. , 54 mr. pastw. , 26 mr, lasu sosnowego, 4 mr. 801 sąż. parcel budow. ; pos, mniejsza 1831 mr. roli, 371 mr. łąk, 490 mr. pastw. i 202 mr. lasu. We wsi znajduje się kościół p. w. św. Maryi Magdaleny, konsekrowany w r. 1611 i szkoła ludowa lklas. Graniczy na płn. zach. z Leżajskiem, na płd. z Giedlarową. Mac. Wierzba, Ordynacka i Plebańska, dwie wsi, pow. zamojski, gm. i par. Stary Zamość, odl. od Zamościa 15 w. , a od Starego Zamościa 1 w, Leżą przy trakcie lubelskolwowskim. W, Ordynacka ma 3 dm. dwor. , 45 włośc, 537 mk. 17 prawosł. , obszaru 820 mr. ; W. Plebańska al Poproboszczowska ma 7 dm. , 235 mk. kat. i 107 mr. Karczma z zajazdem i kancelarya gminy Stary Zamość, ma 3 dm. , 12 mk. Gleba urodzajna. Wś zasłonięta lasem od północy, W r. 1827 było w obu wsiash 51 dm. , 371 mk. T. Żuk, Wierzba 1. białorus. Wierba, Wierbki, Wterbica, zaśc. nad Berezyna, pow. bobrujski, w 4 okr. poL, gm. i par. kat. Świsłocz, o 3 mile od Bobrujska; grunta lekkie, łąki obfite. 2. W. , ob. Wierba. A. Jel. Wierzba, ob. Wierzbie, Wierzba niem. Wiersba, wś, pow. ządzborski, st. Nikolaiken. Wierzbak, strumień, uchodzi do Warty z lew. brzegu pod Poznaniem, w obrębie pasu fortecznego. Stoi na nim młyn Podgórnik Kernwerkemuehle. Wierzbanowa r. 1365 Herzmanowka, w XVI w. Irzmanowa, wś, pow. wielicki, leży w zwartej dolinie górskiej, nad górnym biegiem pot. Krzyworzeki praw. dopł. Raby. Przez obszar wsi prowadzi droga z Dobczyc do Kasiny Wielkiej st. dr. żel państwowej, zkąd się rozdziela na dwa ramiona zach. do Jordanowa, wach. do Tymbarku. Wznies. wsi, rozłożonej po obu brzegach rzeki i gościńca, wynosi średnio 430 mt. npm. ; na płd. Wierzbanowska góra sięga 714 mt. , na zach. Śnieżna góra 528 mt. , a na wschodzie Czeczeń 855 mt. Ku północy obniża się teren i rozszerza w piękną dolinę mieszczącą kilka wsi. Z zachodu, południa i wschodu otaczają W. lasy świerkowe, znacznie przetrzebione. Z obszarem dworskim dawniej Romerów, teraz Kar. Dettloffa liczy W. 65 dm. i 632 mk. rzym. kat. Par. w Wiśniowy. Mieszkańcy tej wsi nietylko że niebrali udziału w smutnych wypadkach z r. 1846, ale sami stawiali opór ówczesnemu ruchowi, R. 1365 Kazimierz W. nadaje discreto viro Goszczyo Ade de Wisnowa, villam dictam Herzmanowkam in sika nostra, incipiendo a monte. .. Liszina, de quo exit fluuius Zmarkowa. Dalej zaznaczona jako granica karczma Gaikowa, gdzie się łączą strumienie, góra Czeczen, z której spływa Czarny potok, uchodzący do Stradomi, dalej góra Śnieznicza, rzeczka Kasina i Niedzwiedzia Kod. Małop. , I, 629, 531. W. graniczy na zach. z Kobielnikiem, na płd. z Wolą Skrzydlińską, na wsch. z Przenoszą i Gruszowem, a na płn. z Wiśniową. Jako attyneneya Wiśniowy była ta wś królewszczyzną. W 1581 wś tę, zwącą się Irzmanowa, trzymał Sziradzki; miała 5 lan. km. , 6 zagr. z rolą, 2 zagr. bez roh, 3 kom. z bydłem, 5 kom. bez bydła, 2 rzem. , 1 łan sołtysi i 1 dudę Pawiń. , Małop. , 50. Mac. Wierzbianki, niem. Wierszbianken Gross i Klein, wś i leśniczówka, pow. gołdapski st. p. Grabowen. Wierzbiany, wś, pow jaworowski, 12 klm. na płn. wschód od Jaworowa sąd pow. , 6 klm. na płd. od urzędu poczt. w Niemirowie. Na wsch. leży Trościaniec, na płdwsch. Kurniki, Wierzbak Wierzbianki Wierzbanowa Wieruszycka Wieruszycka Wierzbiany Wierszwy Wierzbatyn na płd. Jazów Stary, na zach. Zawadów, na pln. Niemirów pow. Rawa Ruska. Pld. część wsi przepływa potok Gniła dopływ Lubaczówki, zwany w dalszym biegu Zawadówką. Wchodzi on tu od płd. wsch. z Kurnik, a płynie na płn. zach. do Zawadowa, gdzie na granicy obu wsi rozlewa się w staw. W obrębie wsi przyjmuje Gniła od praw. brz. kilka potoków, z nich ważniejszy pot. Walena. Do granicznego stawu wpada Uniaczka, powstająca na płn. w lesie Wierzbiany z kilku strug. Główna część zabudowań wiejskich leży w dolinie Waleny i Gniłej. Prócz tego są liczne grupy domów rozrzucone po całym obszarze, jako to Borowe, Jupiny, Szypki, Huki, Kuleki, Chudykie, Dackie, Debry, Gary, Góra, Horajec, Kałytraki, Kąty, Pisockie, Tisteczkie i Zapust. Wznies. na płd. 289 mt. Własn. więk. hr. Karola Lanckorońskiego ma roli orn. 181, łąk i ogr. 147, pastw. 36, lasu 2347 mr. ; własn. mn. roli or. 2040, łąk i ogr. 732, pastw. 197, lasu 66 mr. W r. 1880 było 347 dm. , 1935 mk. w gm. , 18 dm. , 98 mk. na obsz. dwor. 1881 gr. kat. , 85 rz. kat. , 69 izr. ; 1859 Rus. , 170 Pol. , 4 Niem. . Par. rz. kat. w Niemirowie, gr. kat. w miejscu, dek. jaworowski. We wsi jest cerkiew zbudowana w r. 1865, szkoła lklas. z jęz. wykł. ruskim w r, 1876, kasa pożycz. z kapit. 76 złr. Jest tu tartak wodny o 1 gatrze i 1 pile. Za czasów Rzpltej należała wś do dóbr kor. , ststwa jaworowskiego. We Lwowie d. 6 lutego 1663 r. pozwala Jan Kazimierz Janowi z Sobieszyna Sobieskiemu, chor. kor. , star. jaworowskiemu, zastawić W. itd. na 2 lata u Marcina i Barbary Głębockich Arek kr. we Lwowie, 0. , t. 411, str. 784. W r. 1688 nadaje Jan III Jakubowi Chodorowiczowi, Stefanowi Sawczakowi, Mikołajowi Mucejkowi i Wasylowi Wojnarowi, popom w W. , łan pola 1. c, C, t. 593, str. 985. W r. 1695 nadaje Jan HI Barbarze i Andrzejowi Sadurskim grunta we wsi W. c. 1. , 0. , t. 522, str. 2197. W r. 1710 potwierdza August II prawa Mikołaja i Katarzyny Kliszów, małżonków, do cywuństwa alias wójtowstwa w W. 1. c, C, t. 495, str. 908, a wr. 1749 zatwierdza to prawo August III 1. c, O, , t. 557, str. 1540. W r. 1750 nadaje August HE Józefowi I i Agnieszce Szadurskim półłanek roli, Tereszczakowski nazwany, we wsi W. l c, C, t. 599, str. 1290. W lustracyi z r. 1661 i 1662 Rkp. Ossol, 2834, str. 177 czytamy W tej wsi juxta lustrationem A. 1627 było osiadłych półłanków 3 1 2. Teraz osiadłych półłanków 5 1 2 Poddanych w tej wsi jest 30. Czynszu z półłanku dają. po 1 zł. 2 gr. Owsa czynszowego z półłanku dają po 2 półmiarki, przychodzi półmiarków 11, po gr. 15, czyni 5 zł. 15 gr. Kur prostych z półłanku po 4, przychodzi kur 22, po gr. 3, czyni 2 zł. 6 gr. Za furę solną, na 3 razy rachując z półłanku dają po zł. 12, przychodzi z półłanków 5 1 2 zł. 66, Dziesięciny jagnięcej od dziesiątka jagniąt dziesiąte jagnię; tego roku dostało się jagniąt 4 po 1 zł; dani miodowej, albo plastrów miodowych od 5 starych pszczół po plastrze jednym; tego roku dostało się plastrów 20, za nie zł. 6 gr. 20. Poddani tej wsi robić powinni z półłanku od niedzieli do niedzieli po dniu jednym od południa, lubo sprzężajem, lub pieszo; prząść z półłanku łokci 6 z przędzy dworskiej. Zagrodników w tej wsi było 8, teraz ich tylko 3. Płacą, czynszu po gr. 6. Robić powinni po 2 dni w tydzień od południa. Za dań leśną, tego roku dostało się zł. 17; za sianożęci zł. 14. Pop daje i z furą. zł. 7; Kaliczelwinie dają, z młyna furę winnej zł 6; mielnik Borowy z młyna daje furę zł. 6, Daniło kozak z roli karczemnej daje zł. 20. Suma prowentu z tej wsi facit zł. 160 gr. 14 den. 9. Na str. 184 czytamy Tywoństwo we wi Wierzbianach alias Scultetia Pan Aleksander Klisz pokazał konsens króla Władysława IV uczciwemu Pawłowi Kliszowi, cedendi de omni jure suo advitalitio super tyvonatum in villa W. in personas Alexandrorum Kliszow, nepotum suorum. Przy którym przywileju, wolnościach i prerogatywach i my pomienionego pana Aleksandra Klisza zachowujemy. Mielnictwo we wsi W Uczciwy Iwan Koleta, Stach, Paweł, Waśko i drugi Waśko, bracia rodzeni, posesorami są. mielnictwa we wsi W. Przywileju żadnego przed nami nie pokazali, tylko dekret referendarski króla Imci w Wilnie r. 1643, z podpisem WPana Wacława z Leszna, referendarza kor. , ex remissione od komisarzów króla Imci między tymże Iwanem Kaletą, a JWIM Panem Jakubem Sobieskim, wojew. ziem ruskich, starostą, jaworowskim, względem pól i gruntów do młyna z dawna należących odjęcia, do robocizn niesłusznych przymuszania, tak i inszych krzywd uczynienia, którym dekretem grunta odjęte, jako to ćwierć pola wedle folwarku Wierzbiańskiego, i niwę z sianoźęcią, nad stawem Wierzbiańskim u rzeki, a od Wiszni leżącą ze wszystkiemi przynależnościami do niego służącemi, jako niesłusznie odjęte nazad wrócić, albo względem przyległości tej ćwierci do folwarku zamianę dać rozkazano. Także dwie pary wołów zagrabionych oddać, albo złp. 100 zapłacić nakazano; więc też robocizn i powinności aby nie przymuszano, ale tak jako wszyscy młynarze starostwa jaworowskiego zachowano, którzy też powinności przykładem innych młynarzów, jako to dwie miarki z młyna, furę, zł. 6 gr. 15 oddawać i odprawować powinni. Tedy i my przy tymże dekrecie króla Imci pomienionych mielników zachowali i powagą, naszą. utwierdzili. Lu. Dz, Wierzbiatyn, wś, pow. buczacki, 10 klm. na zach. od Buczacza sąd. pow. , 3 klm. na płn. od urzęd. poczt. w Baryszu. Na płn. leżą Jezierzany, na wsch. Buczacz, na pld. Barysz, na zach. Bortniki. Środkiem obszaru płynie od płn. na Wierzbiatyn pld. dopływ Dniestru Baryszka. Na praw. brz. tej rzeczki leżą zabudowania wsi. Na wsch. wzgórze Wierzbiatyn 386 mt. , na pld. , na granicy Barysza, Łysa góra 394 mt. . Własn. więk. ma roli orn. 393, łąk i ogr. 48, pastw. 7, lasu 56 mr. ; własn. mn. roli orn. 488, łąk i ogr. 29, past. 11, lasu 4 mr. W r. 1880 było 62 dm. , 377 mk. w gm. , 7 dm. , 26 mk. na obszarze dwors. , 348 gr. kat. , 40 rz. kat. , 15 izr. ; 359 Rus. , 29 Pol. , 15 Niem. . Par. rz. kat. w Baryszu, gr. kat. w Jezierzanach. We wsi jest cerkiew p. w. św. Michała, szkoła lklas. i kasa poż. gm. z kapit. 660 złr. Lu. Dz. Wierzbiąż, rus. Werbiż, wś, pow. sokalski, 16 Mm. na płn. zach. od Sokala, i 10 klm. na płn. wsch. od Bełza sąd. pow. , st. kol. i urz. poczt. . Na płn. leżą Rusin i Leszczków, na wsch. Siebieczów, na płd. Cebłów, na zach. Wyżłów. W środku wsi powstaje potok i płynie na wsch. do Siebieczowa, gdzie wpada do Brudu dopł. Bugu Wzn. sięga na płn. zach. 262 mt. Na płn. wsch Kosowa góra 248 mt. . Własn. więk. ma roli om. 379, łąk i ogr. 38, pastw. 24, lasu 97 mr. ; własn. mn. roh orn. 868, łąk i ogr. 74, pastw. 9 mr. W r. 1880 było 65 dm. , 445 mk. w gm. , 5 dm. , 51 mk. na obsz. dwors. 458 gr. kat. , 30 rz. kat. , 8 izr. ; 457 Rus. , 39 PoL. Par. rz. kat. w Ostrowie, gr. kat. w Siebieczowie. Wspomniany w dok. z r. 1533 przy rozgraniczeniu z Ryczychowem Wierzbiąż jest widocznie inną, nieistniejącą dziś wsią ob. t. X, 80. We wsi jest cerkiew p. w. św. Mikołaja. Niegdyś tworzył W. prawdopodobnie osobną parafię, z ksiąg metrykalnych okazuje się bowiem, że mieszkał tu paroch, do którego należały Wierzbiąż, Rusin i Leszczków. W r. 1793 połączono tę parafię z Siebieczowem i odtąd są księgi metrykalne wspólne. We wsi jest szkoła lklas. i kasa poż. gm. z kapit. 192 złr. Lu. Dz. Wierzbica, rzeczka, bierze początek w płd. części pow. sierpeckiego, płynie w kierunku płd. przez Proboszczowicze, Kruszewo, Dziarnowo, od Biały skręca ku zach. , płynie przez Srebrną i uchodzi do Skrwy z lew. brzegu w okolicy Kobiernik. Wierzbica 1. wś i folw. , pow. błoński, gm. Piekary, par. Mszczonów, ma 34 mk. Por. Gąba. 2. W. , wś, folw. i os. młyń. , pow. noworadomski, gm. Radziechowice, par. Lgota, odl. 5 w. od Radomska; wś ma 25 dm. , 230 mk. ; folw. 4 dm. , 38 mk. W r. 1827 było 18 dm. , 194 mk. , par. Krępa. W r. 1886 folw. W. z os. młyń. Janowiec rozl. mr. 661 gr. orn. i ogr. mr. 554, łąk mr. 34, pastw. mr. 2, lasu 44, nieuż. 27; bud. mur. 3, drew. 11; młyn wodny. Wś W. os. 36, mr. 314. Na początku XVI w. wś należy do par. w Radomsku, dwor zaś do par. Krępa wcielona jako filia do Lgoty. Wydawca Lib. Ben. Łaskiego I, 493 i 495 mylnie uważa W. , w par. Radomsk, za wieś zaginioną. Według reg. pob. pow. radomskiego z r. 1552 we wsi W. , w par. Radomskie, Stobiecki miał 3 osad. , 3 lany, Garakowski 2 os. Pawiński, Wielkop. , II, 273. 3. W. , osada miejska nad rzką b. n. dopł. Śmiłówki, pow. radomski, gm. i par. Wierzbica, odl. 21 w. na płd. płd. zach. od Radomia i około 22 w. na płn. płn. wschód od Wąchocka, posiada kościół par. murowany, szkołę początkową, dom przytułku dla 4 ubogich, sąd gm. okr. VI, urząd gm. , 176 dm. , 1395 mk. , 3507 mr. Z zakładów fabrycznych istnieje tu piec wapienny, olejarnia, garbarnia. St. poczt. w Orońsku o 7 w. . W r. 1827 było 145 dm. , 908 mk. Odbywają się w osadzie targi tygodniowe we wtorek. Wedle dokum, z r. 1198 bisk. krakowski Gedeon nadał dziesięciny z W. klasztorowi miechowskiemu Kod. Wielk. , n. 34 i 2020. Następnie W. przeszła na własność klasztoru wąchockiego w XIII w. i r. 1275 Bolesław, ks. krakow. , pozwolił urządzić tu przy kościele targowisko, z temi samemi przywilejami jakie otrzymał Tarek i Iłża Kod. Małop. , II, 14, 17, 137. Według Długosza, Otto i Krystyn, synowie Piotrka ze Skrzynna, nadali tę wieś klasztorowi wąchockiemu, zaś Leszek Biały obdarzył przywilejami i zwolnił od ciężarów książęcych. Za Długosza W, jest wsią, mającą kościół par. drewniany, 32 łany km. , dające czynszu po fertonie, 30 jaj i 4 koguty i 4 dni robocizny przez rok. Odbywają dwie powaby po dniu i dają osep po kor. owsa i 4 żyta. Było 6 karczem z rolami dających klasztorowi po pól grzyw. i 24 zagr. , płacących po 3 gr. Dziesięciny, wartości do 30 grzyw. , pobierał klasztor. Dwa łany wójtowskie dawały pleban. w Wierzbicy. Pleban miał swe role i karczmę z rolą, dającą mu pół grzyw. W drugim opisie podaje Długosz, iż było tu 30 karczem bez roli. świadczyłoby to o istnieniu targowiska bardzo ożywionego Długosz, L. B. , II, 516 i III, 404. Rozwój sąsiednich osad, zwłaszcza Radomia, pozbawi targowisko znaczenia. W r. 1569 płacą tu od 10 łan, , 4 komor. , 1 rzemieśl. Pawiński, Małop, , 307, 478. Obecny kościół paraf. murowany wznieśli na miejscu dawniejszego istniał już w XIII w. cystersi wąchoccy w r. 1709. Restaurowany w r. 1848. Par. W. dek. radomski, 4356 dusz. W. gmina należy do sądu gm. ok. VI w miejscu, st. poczt. w Orońsku. Gmina ma 5336 mr. obszaru i 1869 mk. 6 praw. , 371 żyd. . W skład gm. , prócz osady W. , wchodzą wsi Rzeczków i Stepanówka. 4. W. , wś nad rzeką Pilicą, pow. olkuski, gm. i par. Kidów, odl. około 6 w. na zach. zach. płd. od Żarnowca, o 2 w. od rz. Pilicy z lew. brzegu, naprzeciwko wsi Udorz na praw. brz. Pilicy, śród płaskowzgórza górującego nad szeroką w tym miejscu doliną Pilicy. W 1827 r. było 51 dm. , 310 mk. Jest to starożytna wś królewska, położona u przeprawy przez Pilicę i jej bagnistą dolinę. R. 1229 odbywa się tu zjazd księżny Grzymi Wierzbiąż Wierzbica Wierzbiąż sławy z Konradem mazow. in transitu Pylcze de Wyrzbycz Kod. Małop. , I, 19. Zapewne pierwotny obszar wsi był o wiele większy i rozciągał się po obu brzegach Pilicy. Już w 1257 część na praw. brzegu przybiera nazwę Omieszniki Omesnicii. Dziesięciny z W. nadane zostały r. 1257 klasztorowi w Zawichoście. R. 1339 królowa Jadwiga nadaje kmieciom Mikołajowi i Piotrowi, zwanym Kąkol, ogród i lan ziemi w W. , wolny od robót i danin. Łan ten dzierży potem długo rodzina Sypniów, której Jan Kazimierz r. 1650 potwierdza to nadanie Kod. Małop. , 53, 71, 246. W połowie XV w. wś W. należy do par. u św. Wojciecha na przedmieściu Żarnowca, miała 7 1 2 łan. km. , dających dziesięcinę, wartości do 7 grzyw. , klasztorowi klarysek przy kościele św. Andrzeja w Krakowie. Folw. królewski dawał dziesięcinę altaryi św, Władysława w katedrze krakow. , wartości 3 grzyw. W innym opisie tej wsi powiada Długosz Omyesznycze vel Omyesznyky et quae yeteri nomine amisso Wirbicza hactenus vacatur. Zaliczając wieś do par. w Chlinie, podaje o niej to samo co wyżej, z dodatkiem, że dziesięciny dla altaryi św. Władysława nadał Kazimierz W. na uczczenie pamięci ojca swego Władysława Lib. Ben. , II, 96, 209; III, 328. Według reg. pob. pow. ksiązkiego z r. 1581 wś W. , w par. Żarnowiec, należała do zamku żarnowieckiego, miała 8 łan. km. , 4 pogorzała, 1 zagr. z rolą, 2 rzeźn. , 3 przekupniów Pawiński, Małop. , 92. W 1771 r. wchodziła w skład królewszczyzny Libertowska Wola ob. . 5. W. , wś, folw. i dobra, pow. miechowski, gm. i par. Łętkowice dawniej Niegardów, odl. o 1 w. od Miechowa. W r. 1827 było 20 dm. , 110 mk. , par. Niegardów. Dobra W. składały się w r. 1873 z folw. W. i Budziejowice, rozl. mr. 686 folw. W. gr. orn. i ogr. mr. 472, łąk mr. 2, pastw. mr. 75. nieuż. mr. 17; bud. mur. 5, drew. 6; płodozm. 8pol. ; folw. Budziejowice gr. orn. i ogr. mr. 73, łąk mr. 58, pastw. mr. 4, nieuż. mr. 5; bud. mur, 1; płodozm. 8pol Wś W. os. 15, mr. 79; wś Budziejowice os. 14, mr. 113. W polowie XV w. wś ta należała do par. Prandocin, była własnością Turskiego h. Gryf, który miał tu 4 łany km. , a dziesięcinę, wartości 6 grzyw. , dawano prebendzie krakowiskiej zwanej Raciborską Długosz, L. B. , II, 33. W r. 1681 W. , w par. Niegardów, własność Kacpra Szczepanowskiego, miała 4 łany km, 3 zagr. z rolą, 3 kom. z bydl, 1 kom. bez bydła Pawiński, Małop. , 15, 440. 6. W. , wś i folw. , pow. miechowski, gm. Kozłów, par. Mstyczów, odl 14 w. od Miechowa. W r. 1827 było 32 dm. , 229 mk. W r. 1886 folw. W. rozl mr. 441 gr. or. i ogr. mr. 338, łąk mr. 70, past, mr. 18, nieuż, mr. 15; bud. mur. 4, drew. 9; płodozm. 12pol Wś W. os. 46, mr. 366. W połowie XV w. wś W, , w par. Mstyczów, własność S. Czarnockiego, miała łany km. , których dziesięcinę dawano pleban, w Pełczyskach. Folw. dawał dziesięcinę pleban. w Mstyczowie Długosz, L. B. , II, 90. W r. 1581 wś Wierzbica i Pękosławice, w par. Mstyczów, własność Strasza, miały 10 lan. km. , 3 zagr. z rolą, 4 zagr. bez roli, 2 kom. z bydl. Pawióski, Małop. , 91, 438. 7. W. , wś, pow. stopnicki, gm. i par. Tuczępy. W 1827 r. było 18 dm. , 183 mk. W połowie XV w. W. , w par. Tuczepy, miała łany km. , karczmy, zagr. Folw. rycerski płaeił dziesięciny pleban. w Tuczępach Długosz, L. B. , II, 447. Według reg. pob. pow. wiślickiego z r. 1508 wś Wierzbica płaciła gr, 5. W r. 1579 J. Chieki płacił od 5 os. , 2 1 2 lan. , 2 zagr. , 1 biednego, 1 rzem. Pawiński, Małop. , 228, 489. 8. W. ,, wś i folw. , pow. pińczowski, gm. Kliszów, par. Kije, odl. o 10 w. od Pińczowa. W 1827 r. było 15 dm. , 113 mk. W r. 1887 folw. W. , oddzielony od dóbr Kije, rozl. mr. 216 gr. or. i ogr. mr. 195, łąk mr. 16, nieuż. mr. 6; bud. mur. 2, drew. 3. Według reg. pob. pow. chęcińskiego z r. 1640 wś Wierzbica seu Borczin Sterkowicz, własność Stanowskiego, miała 4 km. na pół łanie, 4 zagr. , 1 karczmę, dwór, sadzawkę, łąki i lasy. Otaksowana 220 grzyw. W r. 1573, płacono od 2 1 2 łan. , 2 zagr. , 2 kom. , 1 rzem. Pawiński, Małop. , 271, 587. 9. W. Sobkowska, folw. nad rz. Nidą, pow. jędrzejowski, gm. i par. Sobków, odl. o 16 w. od Jędrzejowa. W 1827 r. było 10 dm. , 80 mk. Folw. W. Sobkowska, oddzielony w r. 1867 od dóbr Sobków, rozl. mr. 336 gr. orn. i ogr. mr. 133, łak mr. 10, pastw. mr. 2, lasu mr. 183, nieuż. mr. 8; bud. mur. 2, drew. 7; las nieurząjdzony; pokłady wapienia. 9. W. , wś i folw. , pow. janowski, gm. Urzędow, par. Boby, odl. od Lublina 60 w. , od Janowa 42 w. , od Urzędowa 5 w. Wś ma 26 dm. , 216 mk. , 395 mr. ; folw. ma 2 dm. mur. , 7 drew. , 240 mr. W r. 1827 było 16 dm. , 102 mk. Gleba gliniasta, łomy piaskowca, cegielnia. W skutek układu o służebności w 1879 r. włościanie z obszaru dworskiego otrzymali lasu 38 mr. , gruntu ornego 34 mr. W r. 1531 wś W. , w par. Urzędów, miała 2 łany. W r. 1676 Aleks. Wierzbicki płaci tu od siebie, żony i 25 poddanych; Jan Wierzbicki od siebie, żony i 12 poddanych. Mają też części Węglińgka i Zbigniewski Pawiński, Małop. , 374 i 6a. 11. W. , wś i folw. nad rzką Wierzbką, pow. krasnostawski, gm. Budniki, par. Płonka, odl. 24 w. od Krasnegostawu, ma pokłady wapienia, młyn wodny. W 1827 r. było 59 dm. , 322 mk. W r. 1884 folw. W. rozl mr. 1239 gr. orn. i ogr. mr. 997, łak mr. 78, pastw. mr. 7, lasu mr. 134, nieuż. mr. 23; bud. mur. 2, drew. 24; płodozm. 11pol; las nieurządzony. Wś W. os. 32, mr. 379; wś Kuszaby os. 17, mr. 404. 12. W. , folw. , pow. chełmski, gm. i par. Wojsławice. 13. W. , os. , pow. chełmski, gm. Rakołupy, par. Kumów. 14. W. , wś, pow. hrubieszowski, gm. i par. Grabowiec. 15. W, folw. , pow. hrubieszowski, gm. Wierzbica i par. Moniatycze. 16. W. , wś z kilku części i folw. złożona, nad rz. Płonką, pow. płoński, gm. Sarnowo, par. Skołatowo, odl. 15 w. od Płońska, posiada urząd gm. Część W. Wielka. Pańska al. RumockaJanki ma młyn wodny, wiatrak, 18 dm. , 217 mk. W r. 1869 folw. W. RumockaJanki rozl. mr. 620 gr. orn. i ogr. mr. 420, Iak mr. 63, pastw. mr. 75, lasu mr. 33, nieuż. mr. 20. Wś W. Rumocka os. 18, mr. 22. W. Szlachecka ma 10 dm. , 106 mk. , 355 mr. Sa to drobniejsze części i kolonie, z tych W. Widka i W. Jacki lit J rozl mr. 112. W r. 1827 W. Szlachecka miała 10 dm. , 109 mk. ; W. Pańska 7 dm. , 49 mk. Według reg. pob. pow. płońskiego, z r. 1578 we wsi W. , par. Skołatowo, M. Romocki miał 6 łan. , 4 zagr. , młyn. W części W. Łączki siedziało kilku właścicieli na 5 łsnach. W części W. Gowienki było 1 2 łan. Pawiński, Mazowsze, 97, 102. 17. W. , wś i folw. nad rz. Narwią, pow. pułtuski, gm. Zegrze, par. Dzierżenin, odl. o 21 w. od Pułtuska. W 1827 r. było 16 dm. , 129 mk. W r. 1884 folw. W. rozl. mr. 975 gr. orn. i ogr. mr. 708, łąk mr. 64, pastw. mr. 40, lasu mr. 92, nieuż. mr. 71; bud. mur. 6, drew. 15; płodozm. 14pol. ; las urządzony; pokłady wapienia, cegielnia, młyn wodny. Wś W. os. 30, mr. 148. Jestto dawna posiadłość biskupów płockich, wymieniona w akcie uposażenia par. Dzierżeniu r. 1389 Kod. Maz. , 107. Według reg. pob. pow. nowomiejskiego z r. 1576 wś W. , własność bisk. płockiego, miała 1 1 2 zagr. Należała do par. Serock Pawiński, Mazowsze, 316. Klucz W. , składający się z folw. Winnica i W. i wsi zarobnych Winnica, W. i Pawłowo ta ostatnia oddawała pańszczyznę tylko podczas lata, wchodził w skład dóbr golądkowskich, będących własnością bisk. płock. , a następnie skarbu. Komisya skarbu oddała klucz W. na dodatkowe uposażenie bankowi; ten zaś sprzedał takowy w 1859 r. Aleks. Krotowicz. Osady pańszczyzniane, 40 mr. , odrabiały po 8 dni tłuki, 16 stacyi, 52 dni piesz. , 72 sprzężaj. od św. Jana przez 20 tyg. po 2 dni sprzęż. i oddawały każda 6 złp. hyberny, 32 złp. 1 gr. dziesięciny do dworu uiszczanej za czasów pruskich do semin. w Pułtusku i 3 łokcie przędzy z włókna dwors. Pańszczyznę odrabiano do folw. W. , a naturalia i czynsze, dopóki klucz W. należał do Golądkowa, oddawano do tego ostatniego. W 1821 r. spotykamy 7 takich osad jedna pusta od 1814 r. , na 2 siedzi po 2 gospodarzy, jedna od czasów pruskich zamiast pańszczyzny płaci 84 złp. ; gospodarstwo prowadzono 2połowe i wysiewano na osadzie 4 kor. ozim. i 4 jarz. ; 1 zagrodnik 10morgowy, odrabiający 52 dni piesz, i 4 tłuki i opłacający 9 złp. dziesięciny do dworu, 1 1 2 złp. hyberny, l 1 2 łok. przędzy z włókna dwors. ; 4 chałupnik. , odrabiających po 6 dni tłuki i 1 złp. czynszu. Młyn, wybudowany przez Leonarda Kacperskiego 1792 r. na mocy zezwolenie biskupa, opłacał 1821 r. 50 złp. czynszu, 9 złp. dziesięciny do dworu, 1 1 3 złp. hyberny; karczma. Razem było 40 męż. , 47 kob. w tej liczbie starszych nad 12 lat 26 męż. , 33 kob. , 12 koni, 12 woł. , 19 krów, 9 jałow. , 24 świń, 5 owiec. Na folw. 1821 r. wysiewano 3 kor. pszenicy, 40 żyta, 7 jęczm. , 30 owsa, 4 gryki, 2 grochu, 4 jarki; zbierano 50 fur siana. Znajdowało się 8 męż. , 3 kob. , 6 koni, 4 woł, 15 krów, 10 jałow. , 20 świń, 200 owiec. Za czasów, kiedy klucz W. był własnością Banku, urządzono wś kolonialnie; folw. otrzymał 654 mr. 153 pręt. , las dworski 292 mr. , włościanie 135 mr. ; os. rząd. Klusek 14 mr. 136 pręt. Grunta zimne, piaski. Lud. Krz. 18. W. , Wielka i Mała, w par. Mokowo, ziemi dobrzyńskiej, ob. Wierznica. 19. W. ob, Wierzbka. Br. Ch. Wierzbica, ob. Wierzbie. Wierzbica, pow. krzemieniecki, ob. Katrynburg, Wierzbica 1. wś, pow. bóbrecki, 32 klm. na płd. wsch. od Bóbrki, 7 Mm. na płdwsch. od Chodorowa sąd pow. , st. kol i urz. poczt. . Na płd. zach. i płn. zach. leży Suchrów, na płn, wsch. Knihynicze, na płd. wsch. Oskrzesińce obie w pow. rohatyńskim. Wody zabiera potok wpadający poza granicami wsi do Świrza. Własność więk. ma roli orn. 326, łąk i ogr. 58, past. 1, łasu 16 mr. ; własn. mn. roli or. 555, łąk i ogr. 132, pastw. 2 mr. W r. 1880 było 73 dm. , 477 mk. w gm. , 1 dm. , 23 mk. na obsz. dwors. 460 gr. kat. , 12 rzym. kat. , 28 izr. ; 471 Rus. , 19 Pol. , 10 Niem. . Par. rzym. katol. w Bakowcach, gr. kat. w Suchrowie. We wsi jest cerkiew p. w. św. Michała i szkoła lklas. 2. W. z Wólką, wś, pow. rawski, 15 klm. na płn. wsch. od Rawy Ruskiej, 7 klm. na płn. zach. od sądu pow. i urzędu poczt. w Uhnowie. Na płn. leżą Machnów i Nowosiołki Przednie, na płn. wsch. Uhnów, na wsch. Poddubce i Zielona Machnowska, na płd. Rzyczki, na zach. Kornie i Machnów. Środkiem wsi płynie Sołokija od płn. zach. z Korniów, na płn. wsch. do Poddubiec. Na lew. jej boku leżą zabudowania wsi, a na płn. od nich przys. Wólka Wierzbicka. Płd. częśó obszaru lesista. Wznies. na płn. 238 mt. , na pld. 228 mt. Dolina Sołokii 218 mt. Własn. więk. ma roli orn. 426, łąk i ogr. 396, pastw. 189, lasu 1688 mr. ; wł. mn. roli orn. 1058, łąk i ogr. 993, pastw. 519 mr. W r. 1880 było 202 dm. , 1202 mk. w gm. , 13 dm. , 100 mk. na obsz. dwors. 1207 gr. kat. , 7 rz. kat. , 88 izr. ; 1203 Rus. , 61 PoL, 38 Niem. . Par. rz. kat. w Uhnowie, gr. katol. w miejscu, dek. uhnowski. We wsi jest cerkiew, a w polu drewniana kaplica; szkoła etat. lklas. Na obszarze dwor. jest folwark i gorzelnia. 3. W. , część Bojańca, w pow. żółkiewskim. Lu. Dz. Wierzbica l al. Werbice, słow. Verbice, Vrbica, węg. Verbicz, wś, w komitacie liptowskim, Wierzbica Wierzbica w pow. św. Mikulasz, nad rz. Wagiem, w sąsiedztwie Liptó Sz. Miklos, tak, że domy obydwu osad się stykają. W r. . 1890 było 1867 mk. 1781 Słowaków, 21 Niemców, 31 Węgrów, 1 Serb i 33 innych narod. ; podług religii 174 rz. kat. , 1 gr. kat. , 1664 wyzn. augsb, i 27 izrael. ; 189 dm. , 1684 mr. obszaru. Protestanci mają kościół par. w miejscu, rz. katolicy należą do paraf. w Liptó Sz. Miklos. W. należą do sądu pow. i urz. podatk. w Sz. Miklos; tamże urząd poczt. i tel. 2. W. Hustak al. Werbice Hustak, słow. Verbice Hustak, węg. Verbicz Husták al. Husztak Szt Miklos, wś, w komitacie liptowskim, na zach. od SvatiMikulasz Lipto Szt. Miklos. W r. 1890 było 54 dm. i 770 mk. , a to 541 Słowaków, 116 Węgrów, 95 Niemców i 18 innej narod. ; 203 rz. kat. , 5 gr. kat. , 429 wyzn. augsb, , 2 helw. i 137 izrael. Obszar wsi wynosił 32 mr. Rz. kat. należą do parafii SvatiMikulasz, augsb. wyzn. do Werbic Wierzbicy. Urząd poczt. i tel. , sąd pow. i urz. podat. w Św. Mikulaszu. W. H. Wierzbica 1. Polska, niem. Polnisch Wuerbitz, 1406 r. Polnischin Wirbicz, wś i dobra, pow. kluczborski, par. kat. Wallendorf, ewang. w miejscu. Wś ma 687 ha 538 roli, 110 łąk, 110 dm. , 970 mk. 83 kat. ; dobra mają 1706 ha 700 roii, 160 łąk, 740 lasu, 23 dm. , 273 mk. 53 kai. Dziedzic wsi Joachim Wenzel w r. 1718 ufundował nowy kościół ewang. , w miejscu poprzedniego maleńkiego. Pastorem był wtedy Tomasz Maciewski. Szkoła ewang. istniała podobno już 1688 r. Bo dóbr należy folw. Kołaczek i karczma Wałda. 2. W, Niemiecka, niem. Deutsch Wuerbitz, wś i dobra, pow. kluczborski, par. kat. Blumenau, ew, w miejscu. Wś ma 385 ha 315 roli, 59 dm. , 433 mk. 363 ewang. , 70 katol. ; dobra 808 ha 540 roli, 71 łąk, 167 lasu, 13 dm. , 197 mk. 167 ew. , 30 katol. . Kościół ewang. wzniesiony z drzewa r. 1680. 3. W. Wielka i Mała, niem. Wuerbitz Gross i Klein, 1175 r. Werbenice, 1288 r. Parva Wirbeniz, dwie wsi, pow, kożuchowski, par. kat. i ew. Bytom nad Odrą. W. Wielka wś ma 386 ha 309 roli, 22 dm. , 149 mk. 2 kat. ; W. Mała ma 116 ha 104 roli, 6 dm. , 56 mk. 4 kat, . Wierzbice, ob. Wierzbica, Wierzbice, czesk. Vrbice, niem. Wirbitz, wś na Szląsku austr, , w pow. frysztadzkim Freistadt, obwod. sąd. bogumińskim Oderberg, odl. 7 klm. na pld. od Bogumina a 1 klm. od granicy pruskiej. W r. 1880 miały W. 462 mk. 447 rz. kat. , 9 prot. , 6 izrael. , a pod względem narodowości 105 Polaków, 228 Czechów i 45 Niemców. Obszar wynosi 663 mr. Par. rz. kat. w Boguminie. W. tworzą z Pudłowem jednę gminę. Ob. Pudłów. W. H. Wierzbice Górne W. Guzy i W. Strupki, trzy wsi, pow. sokołowski, gm. Jabłonna, par. Wyrozęby i Jabłonna, odl. 9 w. na zach. od Sokołowa. W. Górne mają 11 dm. , 70 mk. 250 mr. ; W. Guzy 16 dm. , 109 mk. , 267 mr. ; W. Strupki 19 dm. , 129 mk. , 558 mr. W 1827 r. W. Górne miały 6 dm. , 52 mk. ; W. Guzy 14 dm. , 95 mk. ; W. Strupki 20 dm. , 120 mk. W pobliżu leży wyniosłość, na której odkryto 1880 r. cmentarzysko przedhistoryczne. Opis wykopaliska pomieszczony był w piśmie Przyroda i Przemysł z 10 lut. 1881. W pobliżu W. leży Czekanów i Niewiadoma, z cmentarzyskami, podobno Jadźwingów. Wierzbick, wś i folw. , pow. lipnowski, gm. Skempe, par. Karnkowo, odl. 6 w. od Lipna, ma 10 dm. , 208 mk. W r. 1827 było 17 dm. , 182 mk. Folw. należy do dóbr Skempe. W r. 1885 folw. W. rozl mr. 743 gr. orn. i ogr. mr. 449, łąk mr. 108, pastw. mr. 7, lasu mr. 152, nieuż. mr. 27; bud. mur. 3, drew. 13. Do włościan należy 44 mr. Spotykamy w dokum. Dersława z W. w r. 1363, Mikołaja Słup, kasztelana dobrzyńskiego, r. 1434. W XVI w. istniała tu parafia, w skład której wchodziły wsi W. , Głodowo, Czarne, Suradowo i Suradówko, Bałdowo, Rzuchowo. W r. 1564 dziedzicem wsi jest Ezechiel Chełmicki, który płaci od 8 kmieci na całych łanach, 4 zagr. , stelmacha, szewca, kowala, w ogóle 4 fi. 27 gr. Pawiński, Wielk. , I, 313. R. 1789 dziedzic poseł Zieliński wysiewał tu 10 kor. żyta. Przy wsi w niewielkiem oddaleniu znajduje się koliste wzgórze, zdaje się ręką ludzką usypane, a na niem widoczne są jeszcze fundamenty dawnego kościoła parafialnego. Zbudowany był z drzewa modrzewiowego, a spłonął r. 1700. Kamień od wody święconej, odnaleziony niedawno, pomieszczony został w kruchcie ściany kościoła w Karnkowie ze stosownym napisem. Nieistniejący kościołek wzniesiony był przez sędziego ziemi dobrzyńskiej, dziedzica W. , w r. 1379. Ten nieznany z nazwiska dziedzic W. wraz z Mikołajem ze Złotopola pod Lipnem sądził spór o 10000 złp. między Władysławem, królem polskim, ą Iwonem, zwanym Marsalek, z przydomkiem Ślup. Obecnie parafianie zamierzają na miejscu, gdzie stal dawny kościołek, wystawić nowy ob. Gazeta Polska z r. 1887, 245. Br. Ch. Wierzbiczany 1. wś i huby nad jeziorem t. n. , w pow. gnieźnieńskim, 323 ha obszaru. Sąd, urz. poczt. i st. dr. żel w Gnieźnie, par. rz. kat. w Kędzierzynie. R. 1284 wsi Neczayno i Wierbiczayno Przemysław II za wierne usługi darował Żegocie, wojewodzie krakowskiemu, zaś kościołowi gnieźn. i arcyb. Janisławowi, jako wynagrodzenie za poczynione mu szkody, w ilości 300 grzyw. , darował ją Przemysław, syn Borkona, d. 11 grud. 1311 r. W listopadzie r. 1335 król Kazimierz w Kaliszu przysądził tę wś arcyb. Janisławowi przeciw pretensyom Jana z Pilicy, który się zadowolnił pewną sumą pieniędzy, ofiarowaną mu przez arcybiskupa. W r. 1357 Wierzbick Wierzbice Wierzbiczany Wierzbica Wierzbica Wierzbiczańskie jezioro Wierzbiczańskie Wierzbiczów Wierzbie przywilej Kazimierza, potwierdzający przywileje i dobra kościoła gnieźn. , wymienia w liczbie dóbr W. razem z Kędzierzynem i Szczytnikami. Po zabraniu dóbr kościelnych przez rząd, należały W. do domeny w Skórzęcinie. 2. W. wś i dobra, w pow. inowrocławskim, sąd w Inowrocławiu, urząd okręg. i urząd poczt. w Gniewkowie Argenau. Wś ma obszaru 786 ha, z czystym dochodem 13434 mrk. Bo dóbr należy folw. Ostrowo, mający 580 ha, Szrobsk 348 ha i Łońsk 795 ha. Najdawniejsza wzmianka o W. sięga r. 1459, w którym Wojciech z Krotoszyna dal je biskupowi wrocławskiemu w zamian za Dźwierzchno. W r, 1461 pisze się jeszcze z W. i Krotoszyna Jakub, kasztelan szremski, układając się z biskupem wrocławskim o zniesienie młyna na Noteci pod Rowinem. W r. 1583 posiada w W. Jan Rusinowski 23 łanów os. a 10 zagrod. 3. W. Małachowo, niem. Jacobsdorf, ob. Małachowo, Wś, w pow. Witkowskim, ma sąd w Gnieźnie o 15 klm. , od Witkowa 2 klm. Obszaru 167 ha. W ostatnich czasach z rąk Ulatowskich przechodziła do rąk Lutowskich i Chełmickich. Ostatni właściciel rozparcelował wieś tę za pośrednictwem banku ziemskiego w Poznaniu. Osadnicy nowi przybyli z Górnego Szląska. Dr. W. Łebiński. Wierzbiczańskie jezioro, przy wsi t. n. , w pow. gnieźnieńskim, ciągnie się na 3 1 2 klm. przez pow. Witkowski i gnieźnieński. Wzn. 97, 5 mt. npm. , w najszerszem miejscu ma 1300 kroków, a zwęża się pod Wierzbiczanami do 150 kroków, a pod Lubochnią na 300 kroków. Od północy zasila się jezioro strugą z Wawrzynowa płynącą, która się łączy z wodościekiem wymysłowskim. Tenże zabiera zbyteczne wody aż od Trzemeszna i od strony Brzozowca 102, 3 mt. npm. . Na południe zasila się odpływem jez. Modrze, przez które płynie Wełna, w ten sposób, że bierąc początek z jez. Modrze, płynie sztucznym przekopem do jeziora Wierzbiczany, z którego wystąpiwszy zdąża do jeziora Jankowskiego 95, 5 mt. npm. . Jezioro W. od r. 1318 było własnością arcyb. gnieźn. Na jego płd. wybrzeżu rozłożyła się wieś Lubochnia, ongi własność klasztoru trzemeszeńskiego, na zach. Wierzbiczany, arcyb. gnieźn. Obszary tych wsi obejmowały całe jezioro z trzech stron, z czwartej, wschodniej, założono holendry Kujawki i prócz tego na płn. stronie drobną osadę Kaliny, po zaborze pruskim wieś Braunsweld. O jeziorze tem istnieje podanie, że kiedyś na jego obszarze leżało jeszcze 5 wsi, które wody zalały. W. Łebiń. Wierzbiczów, pow. hajsyński, ob. Granów. Wierzbie 1. wś i folw. , pow. kutnowski, gm. Sójki, par. Kutno odl. 6 w. , ma 9 dm. , 197 mk. , 792 mr. ziemi dwors. , 23 mr. włośc. W 1827 r. było 18 dm. , 167 mk. W r. 1889 folw. W. , oddzielony od dóbr Sójki, rozl. mr. 686 gr. orn. i ogr. mr. 595, pastw. mr. 27, nieuż. mr. 22; bud. mur. 3, drew. 10; płodozm. 11pol. Do włościan należy 23 mr. Na początku XVI w. stoi wś pustką oddawna. Role kmiece dawały dawniej dziesięcinę prepozyturze łęczyckiej, folw. plebanowi w Kutnie. Później zatarła się różnica i z łanów km. , gdy były uprawiane, pobierał pleban Łaski, L. B. , II, 486. 2. W. wś nieistniejąca obecnie. W XVI w. należała do par. Jeżów pow. rawski. Mieli w niej części Rogowscy z poblizkiego Rogowa Łany kmiece dawały dziesięcinę plebanowi w Słupi; folw. pleban. w Jeżowie Łaski, L. B. , II, 336. 3. W, . wś i folw. , pow. wieluński, gm. Praszka, par. Ożarów, odl 10 w. od Wielunia. Wś ma kościół drewniany filialny, 92 dm. , 769 mk. , 93 osad, 1611 mr. włośc; folw. 4 dm. , 31 mk. , stanowi majorat rządowy; dwie os. 4 dm. , 26 mk. W 1827 r. było 70 dm. , 686 mk. Na początku XVI w. mieszkańcy dawali klasztorowi kościoła wieluńskiego po 10 gr. z łanu osiadłego; z pustych zaś dziesięcinę. Sołtys dawał meszne plebanowi Łaski, L. B. , II, 99. Według lustracyi z r. 1564 wś W. , w starostwie wieluńskiem, miała łan. 9 1 2, km. 10, ogrodn. 9, sołtys na 3 łan. Dochód 38 fl. 3 gr. 11 den. Lustr. , V, 176. Obecny majorat rządowy W. wydzielony został z dóbr Mokrsko. 4. W. , wś, folw. i dobra, pow. kolski, gm. Sompolno, par. Mąkolno, o 4 w. od Sompolna, mają gorzelnią, młyn wodny, 285 mk. W 1827 r. było 27 dm. , 207 mk. Jeszcze w r. 1881 wś ta należała do gminy Wierzbie, w pow. nieszawskim. Obecnie gmina ta została zniesioną, a obszar jej wcielony do pow. kolskiego. Dobra W. składały się w r. 1881 z folw. W. , Belny i OśnoPodleśne, rozl. mr. 1725 folw. W. gr. orn. i ogr. mr. 667, łąk mr. 95, pastw. mr. 19, lasu mr. 131, os. młyn. , wiatrak mr. 9, nieuż. mr. 27; bud. mur. 20, drew. 2; folw. Belny gr. orn. i ogr. mr. 151, łąk mr. 146, nieuż. mr. 8; bud. mr. 3, drew. 2; folw. OsnoPodleśne gr. orn. i ogr. mr. 205, łąk mr. 145, lasu mr, 107, nieuż. mr. 15; bud. mur. 6, drew. 3; las urządzony. Wś W. os. 36, mr. 43; wś OśnoPod leśne os, 11, mr. 16; wś Ryn os. 2, mr. 50; wś Belno i Chojny os. 20, mr. 289; wś Marcinkowo os. 14, mr. 155; wś Buslerowo os. 2, mr. 19. Na początku XVI w. pleban w Mąkolnie pobierał dziesięcinę z łan. folw. i jednego pola ról kmiecych od strony Lubotynia Łaski, L. B. , II, 214. Zdaje się, że część wsi, t. j. łany kmiece należały do par. Lubotyń leżącej już w dyecezyi kujawskiej. W r. 1557 wś W. , w par. Lubotyń, własność Jana Lubstowskiego, miała 35 łan. os. i 2 rzemieśl. Tenże Lubstowski posiadał Ośno, Brzezice i Mchowo w tejże parafii. Inne Wierzbie czy też część tego, należała do sąsiedniej parafii Sadlno. Było tu 3 łany z sołtysem Pawiński, Wielkop. , II, 20 i 30. 5. W. , wś i folw. , pow. miechowski, gm. i par. Tczyca, odl. 12 w. od Wierzbiłki Miechowa, leży niedaleko od Wierzbicy w pow. olkuskim. W 1827 r. było 11 dm. , 71 mk. Folw. W. w r. 1886 rozl. mr. 354 gr. ora. i ogr. mr. 262, pastw. mr. 15, lasu mr. 63, nieuż. mr. 14; bud. drew. 8; płodozm. 14pol. ; las nieurządzony. Wś W. os. 16, mr. 158. Jan Grot, bisk. krakow. , nadał r. 1333 klasztorowi w Imbramowicach dziesięciny biskupie z wsi Jelcza i W. W r. 1581 wś W. , w par. Tczyca, pow. ksiąskim, należy do Stan. Olszowskiego, który płaci tu od 6 półłanków km. . 2 zagr. z rolą, 1 rzem. Pawiń. , Małop. , 92. 6. W, wś, pow. stopnicki, gm. i par. Drugnia. W 1827 r. było 28 dm. , 176 mk. W r. 1579 wś W. , w par. Drugnia, pow. wiślickim, własność Stan. Dembińskiego, miała 6 osad. , 3 łany, 2 zagr. z rolą 2 ubogich Pawiński, Małopol. , 224. W połowie XV w. W. , w par. Drugnia, własność królewska, miała łany km. , z których dawano dziesięcinę snopową; i konopną wartości 4 grz. , scholastryi kieleckiej Długosz, L. B. , I, 450. 7. W. al. Wierzba al. Wierzbica, wś i folw. , pow. zamojski, gm. i par. Łabunie, odl. na płd. od Zamościa o 12 w. , leży w nizinie, ma 2 dm. dwors, 43 włośc, 319 mk. kat. , rozl. 686 mr. włośc. W r. 1827 było 35 dm. , 183 mk. Młyn wodny i folw. należą, do dóbr Łubunie lit. A ob. . Br. Ch. T. Żuk. Wierzbie, niem. Wiersbie, dobra i wś, pow. lubliniecki, paraf. kat. Sodow, ew. Lubliniec. W r. 1885 dobra miały 628 ha, 11 dm. , 93 mk. 17 ew. ; wś 145 ha, 26 dm. , 156 mk. 2 ew. . Ob. Gudlina, Wierzbiec, rzeczka, w pow. słupeckim, ob. Wierzbiec, rzeczka, dopływ Powięźnicy, wypływającej z jeziora Powidzkiego a wpadającej pod Ciążyniem do Warty. Wspomniana w rozgraniczeniu dóbr klasztoru lądzkiego, dokonanem przez Mieszka w r. 1186. Struga ta w połowie przyznana została klasztorowi za mostem Smogorzewskim. W. Ł. Wierzbięcice, r, 1398 Wirzbanczicze, osada pod Lesznem położona. Graniczyła z Bielewem i Lubiniem. Księga zmarłych klasztoru lubińskiego dominikanów, wymienia Scholastykę, która klasztorowi darowała W. Przeciw tej darowiźnie wystąpiły 2 córki Wierzbięty z Trzebuni, zdaje się siostry Scholastyki. Mikołaj, sędzia pozn. , rozstrzygnął w r. 1360 spór ten na korzyść klasztoru. Ale już r. 1398 Katarzyna z Bielewa na rokach kościańskich uzyskała wyrok, że do Bielewa i W. ona tylko sama ma prawo; potem wzięła 22 sztuk bydła od Budziwoja z Bielewa jako oprawę i za granicę między Bielewem a dziedzictwem klasztoru. W. Ł. Wiarzbliliszki, wś, pow. wileński, w 2 okr. poL, gm. Szyrwinty o 3 w. , okr. wiejski i dobra, hr. Leduchowskich, Poszyrwińcie, o 49 w. od Wika, 3 dm. , 33 rak. katol. podług spisu z 1865 r. wś miała 5 dusz rewiz. a zaśc. 2 dusze rewiz. . Wierzbiłki, wś włośc, pow. lidzki, w 3 okr. poL, gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe Bożanka, o 53 w. od Lidy, 31 dm. , 338 mk. w 1865 r. 149 dusz rewiz. . Wierzbiłowce, ob. Wierzbołowce. Wierzbina, niem. Wiersebenne, dobra i wś, pow. górski Szląsk pruski, par. kat. i ew. Gross Bargen. W r. 1885 dobra miały 179 ha, 1 dm. , 17 mk. ew. ; wś 35 ha, 15 dm. , 77 mk. 13 kat. . Wierzbina, część Manasterca, w pow. stryjskim. Wierzbinek, wś, fol. i dobra, pow. nieszawski, gm. Boguszyce, par. Sadlno, odl. o 49 w, od Nieszawy, maja 341 mk. W 1827 r. było 18 dm. , 120 mk. Dobra W. składały się w r. 1866 z fol. W. i Chlebowo, rozl. mr. 1287 gr. or. i ogr. mr. 537, łąk mr. 127, pust. mr. 30, lasu mr. 548, nieuż. mr. 45; bud. mur. 19, drew. 12; las nieurządzony, wiatrak. W skład dóbr wchodziły poprzednio wś W. os. 33, mr. 64; wś Zakrzewek os. 13, mr. 318; wś Rybno os. 11, mr. 214; wś Chlebowo os. 14, mr. 17; wś Teresowo os. 24, mr. 105; wś Teodorowo os, 24, mr. 241; wś Zalesie os. 10, mr. 18; wś Tyle os. 3, mr. 23; wś Niedźwiady os. 2, mr. 48; wś Sosnówka os. 10, mr. 29. Wierzbiniec al. Wierzbowa, os. przy wsi Kalenica, w pow. łowickim. Istniała jeszcze w r. 1839. Dawała do kościoła w Pszczonowie zamiast dziesięciny 1 korzec i 10 garncy żyta. Wierzbinka 1. wś, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. poL, o 38 w. od Nowoaleksandrowska. 2. W. al. Wierbniki, folw. , pow. miński, w gm. Samochwałowicze, własność Kuczyńskich, ma 1 włókę. 3. W. , białoros. Wierbinka al. Wierbniki, fol. , pow. miński, w gm. Samochwałowicze, par. katol. kalwaryjska, o 25 w. od Mińska, własność Pawluciów, ma przeszło 1 włókę. Miejscowość falista, małoleśna. A. Jel. Wierzbinki, kol. rumunki, pow, lipnowski, gm. Bobrowniki, par. Kikoł, odl. 7 w. od Lipna, ma 2 dm. , 15 mk. , 30 mr. Wierzbiński Młyn, niem. Wierzebaume Muehle, młyn na granicy pow, międzychodzkiego i skwierzyńskiego, na zach. od Międzychodu. Wierzbiny 1. dawna nazwa wsi Podwierzbie, w pow. garwolińskim. 2. W. , kol. , utworzona na obszarze dóbr Korytkowo, w pow. lipnowskim. Wierzbiny, w dok. Wyrszbienen, niem. Wiersbinnen, wś, pow. jańsborski, st. pocz. Arys. . Henryk Reuss z Pławna, namiestnik pruski i komtur morąski 146769, nadaje Krzysztofowi Skolimowi dobra W. z 40 włók na prawie chełm. , z obowiązkiem jednej służby zbrojnej oraz wyższe i niższe sądownictwo. R. 1538 zatwierdza ks. Olbracht Marcinowi, sołtysowi drygalskiemu, Wierzbie Wierzbie Wierzbiec Wierzbięcice Wierzbiłowce Wierzbina Wierzbinek Wierzbiniec Wierzbinka Wierzbinki Wierzbiński Wierzbiny Wierzbna Wierzbnik i Boguszowi Kosakowi z Mikosz posiadanie dóbr W. z 40 włók. Marciu otrzymał 22 1 2 a Bogusz 17 1 2 włók Kętrz. , O ludu. poL, 474. Wierzbiny, niem. Wiersbinnen, wś, pow. starogardzki, st. pocz. i par. kat. Osiek, gm. Ka, rzynki, zawiera 3 gbur. posiadła i 3 zagr, , razem 178, 57 mr. ; 1885 r. 14 dm. , 96 mk. Wizyta Rybińskiego z r. 1780 zapisuje tu 12 mk. kat. str. 232. W topogr. Goldbecka z r. 1789 zaznaczono W. jako pustkowie o 2 dym. Kś. Fr. Wierzbiszki, wś. pow. suwalski, gm. Kadaryszki, par. Lubowo, odl. od Suwałk 24 w. , ma 6 dm. , 75 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Kadaryszki. W 1827 r. było 8 dm. , 82 mk. Wierzbka 1. wś i os. fabr. , pow. olkuski, gm. i par. Pilica. Jest tu wielka fabryka papieru, zatrudniająjca do 150 łudzi, do C. A. Moes należąca; ma 11 budynków fabrycznych. Folw. W. należy do dobr Pilica, ma 56 1 2 mr. roli or. , 75 mr. łąk, 186 mr. past. , 6 mr. nieuż. ; wśma 28 gospodarzy i 23 komorników, 70 os. , 464 mr. W 1827 r. było 27 dm. , 185 mk. W r. 1581 wś W. Wierzbica, w par. Pilica, własność Mikołaja Padniowskiego, właściciela licznych wsi w okolicy, miała 3 łany km. , 1 kom. bez bydła Pawiń. , Małop. , 80. 2. W. , wś i fol. , pow. opatowski, gm. Malkowice, par. Iwaniska, odl. od Opatowa 18 w. , ma 21 dm. , 147 mk. W 1827 r. było 17 dm. , 102 mk. , par. Kiełczyna. W r. 1891 folw. W. z nomenklaturą Bartek rozl. mr. 329 gr. or. i ogr. mr. 224, łąk mr. 31, lasu mr. 67, nieuż. mr. 7; bud. drew. 9. Wś W. os. 20, mr. 108 według wykazów urzęd. 164 mr. . W połowie XV w. wś W. , w par. Kiełczyna, własność Jana z Oleśnicy h. Debno, miała 5 łan. km. , karczmę z rolą, z których dziesięcinę, wartości 4 grzyw. , dawano archidyakonii sandomierskiej. Był też folw. rycerski i zagrodnicy Długosz, L. B. , t. I, 320. Br. Ch. Wierzbiany 1. wś, pow. kamionecki, 30 Mm. na płd. wsch. od Kamionki Strumiłowej, 6 klm. na płn. wsch. od sądu pow. i urz. poczt. w Busku. Na wsch. leżą Humniska, na płd. Humniska i Busk, na zach. Busk i Jabłonówka, na płn. Adamy i Bołożynów wieś pow. brodzkiego. Pld. część wsi przepływa Sołotwina, środkową Rokitna, dopływy Bugu. Na płn. zach. leży przys. Miroczyn, na płd. wsch. Czuczmany Humniskie w dolinie Sołotwiny, a na płn. i wsch. Czuczmany Zabłotne. Wzn. obszaru 234 mt. na płd. wsch. , 226 mt. wśrodku. Własn. więk. hr. Kazimierza Badeniego ma roli or. 261, łąk i ogr. 152, past. 59, lasu 968 mr. ; wł. mn. roli or. 641, łąk i ogr. 1327, past. 279, lasu 286 mr. W r. 1880 było 151 dm. , 982 mk. w gm. , 8 dm. , 50 mk. na obsz. dwor. 586 gr. kat. , 352 rz. kat. , 94 izr. ; 868 Rus. , 155 PoL, 9 Niem. . Par. rz. kat. w Busku, gr. kat. w Humniskach. We wsi jest szkoła etat. lklas. W Piotrkowie dn. 22 września 1456 r. oddaje Kazimierz Jagiellończyk wieś W. Piotrowi z Szamotuł, kaszt. poznańskiemu, w zastaw za 200 grzyw. monety polskiej Liske, A. G. Z. , t. V, str. 195. 2. W. część Mohylan, pow. żółkiewskiego, 8 klm. na płd. wsch. od Żółkwi, 6 klm. na płn. zach. od sądu pow. w Kulikowie. Ob. Mohylany. Lu. Dz. Wierzbna, rzeczka, wypływa z lasów w okolicy wsi Wierzbno, w pow, warszawskim i uchodzi we wsi Jeziornie do Jeziorki. Na wiosnę tak zmieniała wodę Jeziorki, że w Jeziornie wtedy białego papieru robić nie było można. Wierzbna, wś, pow. jarosławski, w urodzajnej równinie, wzn. 227 mt. npm. , odl. 6, 6 klm. na płn. zach. od Jarosławia, przy gościńcu do Przeworska. Obszar wsi przecina tor kolejowy między stacyami Jarosław i Pełkinie. Par. rzym. i gr. kat. w Jarosławiu. Pos, więk. ks. Czartoryskich wraz z fol. Wandówką ma 757 mr. roli, 28 mr. łąk, 2 mr. ogr. , 21 mr. past. , 2 mr. 1061 sąż. nieuż. i 4 mr. 1524 sąż. parcel budowl; pos. mn. 299 mr. roli, 20 mr. łąk i 16 mr. past. Oba obszary liczą 62 dm. i 396 mk. , 265 rz. kat, 120 gr. kat. i 11 żyd, W. graniczy na wsch. z Kruhelem Pawłosiowskim, na płn. z Pełkiniami stacyą kol. , na zach. z Mirocinem i Ożańskiem, na pld. z Tywonią. Mac. Wierzbnik 1. osada miejska, przedtem miasteczko, pow. iłżecki, gm. i par. Wierzbnik. Leży na płn. stokach pasma łysogórskiego, na lew. brzegu rz. Kamienny, która o 2 w. poniżej rozlewa się w wielki staw pod Michałowem, odl. 4 w. . Osada leży w dolinie wytworzonej przez zbieg kilku strumieni, uprowadzających wody rozległych obszarów leśnych. Ze strumieni tych najważniejszym jest Lubianka praw. dopł. Kamienny. Na przeciwnym brzegu Kamienny wprost W. leżą Starachowice. W odl. jest 6 w. na wschód od Wąchocka a 20 w. na płd. od Iłży. Posiada kościół par. murowany, szkołę początkową, sąd gm, okr. III, urząd gm. , stacyę dr. żeL dąbrowieckiej, na odnodze BzinOstro wiec, o 17 w. od Bzina a 15 od Kunowa, 100 dm. , 739 mk. , 481 mr. Targi tygodniowe co piątek i 4 jarmarki rocznie. W r. 1827 było 61 dm. , 450 mk. ; r. 1857 było 50 dm. 22 murow. i 450 mk. 225 żyd. . Dochód kasy miejskiej wynosił w 1857 r. 160 rs. Klasztor świętokrzyski posiadając rozległe obszary leśne nad rz. Kamienną, graniczące z posiadłościami cystersów z Wąchocka, współubiegał się do pewnego stopnia z sąsiadami co do kolonizacyi i zużytkowania tych obszarów. Z tych pobudek zapewne opat Radoszewski, sekretarz królewski i biskup kijowski, uzyskawszy przywilej Zygmunta III w r. 1624, założył nad Kamienną tuż naprzeciw Starachowic należących do cystersów a o 6 w. od Wąchocka, miasto Wierzbnik. Król nadał mu prawo magdeburskie, targi tygodniowe i trzy jarmarki. Cystersi protestowali przeciw temu dowodząc, iż obszar na którym Wierzbiny Wierzbiny Wierzbiszki Wierzbka Wierzbiany Wierzbno Wierzbno założono miasto należał do wójtowstwa wąchockiego. Spór ten wlec się będzie przeszło sto lat. Opat Sierakowski wzniósł w W. kościół murowany i nadał miastu przywileje. Rubrycelle kościelne przypisują erekcya kościoła i parafii opatowi Komornickiemu w r. 1688. Wr. 1674 płaca tu pogłówne od 167 głów. Sprawa z cystersami toczy się jeszcze r. 1788 w trybunale radomskim. Za zgodą obu stron miało nastąpić rozgraniczenie posiadłości ob. kś. Gacki, Benedyktyński klasztor św. Krzyża, Warsz. , 1873. W. par. , dek. iłżecki, 1214 dusz. W. gmina ma 11506 mr. obszaru 4624 wlośc. i 5263 mk. 651 żydów. W skład gm. wchodzą Brody, Dziurów, Herkules kopalnia, Jabłonna, Kuczów, Krzyżowa Wola, Michałów, Ruda, Styków, Starachowice, Świrta, Wanacya Rządowa i Księża, i Wierzbnik. 2. W. , os. , pow. iłżecki, gm. Rzepin, par. Pawłów, odl. od Iłży 26 w. , ma 1 dm. , 21 mr. Br. Ch. Wierzbno 1. fol. i kol, pow. warszawski, gm. i par. Mokotów, ma 32 mk. , 248 mr. Leży przy szosie wiodącej do Piaseczna, po za Mokotowem. W. jest jednym z folwarków, na które się rozpadł obszar Mokotowa. Zajmuje ono zbocze płaskowzgórza mokotowskiego, górującego nad doliną nadwiślańską, w której rozłożyły się Sielce i Czerniaków. Ze zbocza tego tryskają tu źródła wybornej wody, które dały powód do urządzenia w W. zakładu hydropatycznego według metody Priessnitza, istniejącego tu w latach od 1840 do 1866 r. Obecnie urządzono tu letnie mieszkania dla mieszkańców Warszawy. WAvignon 1832 r. wydał Stan. Bratkowski broszurę p. t. Delegowani w Wierzbnie dnia 2 grudnia 1830 r. . 2. W. , wś, pow. warszawski, gm. Nowo Iwiczna, par. Piaseczno, ma 10 osad, 106 mk. , 260 mr. Wchodziła w skład dóbr Chylice. 3. W. , w XVI w. Vyerzbna, kol, pow. łódzki, gm. Brużyca Wielka, par. Aleksandrów, ma 20 dm. , 223 mk. , 248 mr. włośc. i 8 dwor. W 1827 r. było 13 dm. , 187 mk. Na początku XVI w. wś ta należy do par. w Zgierzu. Pleban pobiera tylko kolędę a dziesięcina idzie na stół arcybiskupi Łaski, L. B. , II, 387. 4. W. , wś nad rzką Wierzbiec, pow, słupecki, gm. Ciążeń, par. Słupca odl. 1 1 2 w. , ma 19 dm. , 121 mk. W r. 1827 było 12 dm. , 95 mk. , par. Kowalew. W ostatnich czasach wchodziła w skład dóbr rząd. Koszuty. W dok. z r. 1186 już wspomniane; według dok. z r. 1213 Henryk, arcyb. gnieźn. , nadał dziesięciny z W. klasztorowi w Lądzie. Wr. 1262 dziedzic W. comes Blisborius zamienia W. z klasztorem na wsi klasztorne Twardowo i Bielejewo Kod. Wielk. , n, 27, 80, 395. Przemysław I, ks. polski, pozwala r. 1280 Hermanowi, opatowi w Lądzie, osadzić obszar klasztorny zwany Virbna nad rzką Wierzbiec kolonistami niemieckimi i polskimi theutonicis et liberis polonis na prawie niemieckim i nazwać wieś Lyndenow Dok. Ulanow. , 355, 7. Na początku XVI w. wś W. , w par. Kowalewo, daje z lan. km. i sołtysich plebanowi meszne po 3 kor. żyta i 3 owsa, młynarz zaś jeden korzec maki pszennej Łaski, L. B. , I, 296. W r. 1564 wś W. własność klasztoru w Lądzie płaci stacyi gr. 24 Lustr. , V, 88. Według reg. pob. pow. konińskiego z r. 1579, płacił tu Kuskowski od 1 1 2 lan. , 2 zagr. bez roli Pawiński, Wielk. , 1, 232. 5. W. , wś nad rzką Kitlowiec lewy dopł. Wisły, pow. miechowski, gm. Wierzbno, par. Koniusza, odl. 30 w. od Miechowa, 7 w. od Proszowic. Leży w pobliżu drogi bitej z Krakowa do Proszowic. Posiada szkołę początkową. W 1827 r. było 20 dm. , 267 mk. Fol. . rozl mr. 562 gr. or. i ogr. mr. 441, łąk mr. 67, lsu mr. 32, nieuż. mr. 22; bud. murow. 1, drew. 18; płodozm. 13pol. ; las nieurządzony, Wś W. os. 39, mr. 169. W połowie XV w. wś W. , w par. Koniusza, należała w części do Piotra Masłowskiego, w części do kilku innych. Łany km. płaciły dziesięcinę kolegiacie krakowskiej; 2 folw. dawały dziesięcinę, wartości 9 grzyw. , pleban. w Koniuszy Długosz, L. B. , II, 170. W r. 1581 Ożarowska płaci tu od 7 1 2. km. , 4 zagr. z rolą, 2 kom. z bydl. , 4 bez bydła Pawiński, Małop. , 16, 441. W. gmina należy do sądu gm. okr. V w Proszowicach, tamże i st. poczt. Gmina ma 7994 mr. obszaru i 4033 mk. 8 żydów. 6. W. wś i fol i W. Pokościelne, kol. nad rzką Czerwonką dopł. Liwca, pow. węgrowski, gm. Ossowno, par. Wierzbno, leży pomiędzy Liwem a Kałuszynem, odl. 14 w. od Węgrowa, posiada kościół par. drewniany, szkołę początkową, 37 dm. , 385 mk. , młyn wodny. W 1827 r. było 14 dm. , 95 mk. Pol. Wierzbno z awulusem Sobań al. Lucynówka w r. 1886 rozl. mr. 823 gr. or. i ogr. mr. 615, łąk mr. 92, past. mr. 8, lsu mr. 113, nieuż. mr. 25; bud. murow. 2, drew. 17; płodozm. 4 i 10pol; las nieurządzony, pokłady torfu. W. kol. ma 112 mr. ; W. Pokościelne 112 mr. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś W. os. 36, mr. 261; wś Wólka Świniarska os. 28, mr. 376; wś Sobań os. 33, mr. 357; wś Helenów os. 5, mr. 67. Dr. Budrewicz i T. Łuniewski prowadzili tu poszukiwania archeologiczne i znaleźli sporo zabytków przedhistorycznych. W 1476 Mikołaj Szóstak posiada W. i Jawornik Kod. Maz. , 271. Według reg. pob. pow. liwskiego z r. 1563 wś W. , w par. Czerwińsk, miała 29 łan. , 3 kowali, garncarza, krawca Pawiński, Mazowsze, 418. Kościół i parafią erygowała 1583 Dorota Barzowa z Ojrzanowa i syn jej Stan. Miński. W r. 1855 przez wicher obalony i następnie odbudowany. W. par. , dek. nowomiński dawniej siennicki, 1295 dusz. Br. Ch. Wierzbno 1. jezioro, w pow. międzychodzkim dziś skwierzyński, o 6 klm. na zach. płd. od Międzychodu, pod wsią t. n. Ma długości 1 Wierzbołowo Wierzbnowo Wierzbocice Wierzbołoty Wierzbołów klm. a szerokości 0, 2 klm. Łączy się z innemi Jeziorami, z któremi odpływa do Warty. 2. W. , jezioro, na 2 staj długie, na pld. od Chodzieża, zasilone Komesznikiem, odpływa Bolimką; do jez. Rataj a z niem do Noteci. Miedzy Komesznikiem a W. stał folusz Karczewnik. W. Łeb. Wierzbno 1. wś, pow. odolanowski, sąd w Odolanowie, urz. poczt. w Daniszynie. Wś ta leży na płn. od Odolanowa, na zach. od Ostrowa. Szkoła lklas. Arcyb. Jastrzębiec ustanawiając przy katedrze poznańskiej kolegium mansyonarzów, przeznaczył na ich utrzymanie kika altaryi w tymże kościele, tudzież dziesięciny stołu biskupiego z dóbr w okolicy Kalisza i Odolanowa, między któremi wymienione Wierzbno. 2. W. , wś, pow. skwirzyński, na płd. zach. od Międzychodu, przy trakcie z Kamienny do Skwierzyny, gniazdo Wierzbińskich h. Nałęcz. Liczyła r. 1580 do swej parafii Nową Gorzycę. Kościół założony tam r. 1415, był potem przez pewien czas w ręku protestantów, ale wrócił do katolików w r. 1625. W r. 1640 miał kościół ten 2 kolatorów Wierzbińskiego i Żychlińskiego, ówczesnych właścicieli Wierzbna. Około r. 1725 był afiliowany do Goraja, w r. 1738 stanowił znów osobą parafią. W. Łeb. Wierzbno 1. , niem. Wuerben, wś i dobra, pow. grotkowski, par. kat. HohenGiersdorf, ewang. Arnsdorf. Wś ma 132 120 roli, 37 dm. , 195 mk. 15 ew. ; dobra 237 ha 191 roli, 3 dm. , 46 mk. 16 ew. . Szkoła katol. W. , 2. niem. Wuerben, 1373 Wirbin, 1578 Wirbna, wś i dobra nad Widyniowską Wodą, pow. nissański, paraf. katol. Kalkau Kałków, ew. Odmuchów. Wś ma 235 ha 180 roli, 18 łąk, 23 lasu, 44 dm. , 280 mk. katol. ; dobra 405 ha 231 roli, 86 łąk, 36 lasu, 4 dm. , 69 mk. katol. Dawna własność biskupów wrocławskich, którzy mieli tu już 1434 swój zamek, dotąd stojący. Lasek dębowy pobliski nosi nazwę Zwierzyńca. 3. W. , niem. Wuerben, 1243 Virbna, wś i dobra, pow. świdnicki, paraf, katol. w miejscu, ew. Świdnica. Wś ma 116 ha 93 roh, 98 dm. , 873 mk. 85 ew. ; dobra 509 ha 368 roli, 68 łąk, 48 lasu, 19 dm. , 189 mk. 162 ew. . Do r. 1810 było własnością klasztoru w Gryzoborze Gruessau. We wsi kościół par. katol, szkoła katol, zamek, młyn wodny, cegielnia, torfiarnia. 4. W. , niem. Wuerben, 1148 r. Virbeno, 1343 Wirbin, wś, pow. olawski, par. kat. w miejscu, ew. Marschwitz. W r. 1885 było 1194 ha 1132 roli, 27 łąk, 115 dm. , 863 mk. 91 ew, , 2 żyd. ; r. 1840 było 796 mk. 39 ew. . Wieś ta należała pierwotnie do opactwa św. Wincentego we Wrocławiu. Ludnośó trudni się uprawą lnu, rzepaku, drzew owocowych. We wsi kościół paraf. katol i szkoła katol. Wierzbnowo, białoros. Wierbiłowa, folw. nad bezim, rzką, pow. nowogródzki, w 2 okr. pol horodyszczańskim, gm. Poczepowo, o 13 w. od Nowogródka, własność Palczewskich, ma około 12 włók; grunta wyborne. A. Jel. Wierzbocice, wś nad rzką t. n. , pow. słupecki, gm. i par. Ciążeń, odl od Słupcy 5 1 2 w. , ma 65 dm. , 531 mk. Wr. 1827 było 35 dm. , 303 mk. We wsi posterunek straży pogranicznej. Jestto dawna własność biskupów poznańskich. Według reg. pob. pow. pyzdreńskiego z r. 1578 ze wsi W. Thomasz, szafarz bisk. poznańskiego, płacił od ślad os. 5 1 2 zagr. 3, kom. 3, kraw. 1 Pawiński, Wielkop. , 1, 199. Wierzbołoty, wś, pow. słonimski, w 2 okr. pol, gm. Żyrowicze, o 16 w. od Słonima, 639 dzies. ziemi włośc. Wierzbołów, ob. Wierzbołwo, Wierzbołowce al Wierzbiłowice, wś, pow. rohatyński, tuż na płd. od Rohatyna urz. pocz. , 15 klm. na płn. od sądu pow, w Bursztynie. Na wsch. leżą Putiatyńce, na płd. wsch. i płd. Babuchów, na zach. , płn. i płn. wsch. Sołoniec. Wzdłuż granicy wsch. płynie Gniła Lipa a środkiem obszaru jej bezim, dopływ. Zabudowania wsi leżą w dolinie Gniłej Lipy. Na płn. wsch, wzgórze Załuże 303 mt. . Środek obszaru wzn. 252 mt. Własn. więk. ma roli or. 42, past. 2 mr. ; wł mn. roli or. 782, łąk i ogr. 205, past. 62 mr. W r. 1880 było 102 dm. , 526 mk. w gm. 510 gr. kat. , 3 rz. kat. , 13 izr. ; 508 Rus. , 5 Pol. , 13 Niem, . Par. rz. kat. w Rohatynie, gr. kat. w miejscu, dek. rohatyński. Do paraf. należą Babuchów, Sołoniec i Załuże. We wsi jest cerkiew p. w. św. Jana i szkoła etat. lklas. Wierzbołowicze, białorus. Wierbałowiczy, wś nad Mytwą, pow. rzeczycki, w 2 okr. pol. jurewickim, gm. Narowia, o 124 w. od Rzeczycy, ma 49 osad, szkołę gminną od 1864 r. , cerkiew paroch. , p. wez. św. Paraskewii, uposażoną z dawnych zapisów 2 włókami ziemi, około 1400 parafian; filia, p. wez. Narodzenia N. M. P. , w Konotopie. Miejscowość równa, łąk dużo. Wierzbołówka, zaśc, pow. wileński, w 2 okr. pol, gm. Mejszagoła o 6 w. , okr. wiejski Borekuny, 2 dusze rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Mussa. Wierzbołowo al Wierzbołów niem. Wirallen, miasto, stacya dr. źel i komora celna, pow. wyłkowyski Miasto leży w dolinie rzeki Szyrwinty, wznies, średnio do 227 st. npm, , nad dwoma drobnemi strumieniami, uchodzącymi do Szyrwinty z lew. brzegu o 3 w. na płn, od miasta. Komora celna i stacya dr. źel, na odnodze WilnoWierzbołów, leżą nad rzką Leponą dopł. Szyrwinty, o 5 w. na zach. od miasta, w gminie Kibarty, Miasto odl 14 w. na zach. od Wyłkowyszek, z któremi połączone jest drogą bitą, stacya dr. żel i komora odl 2 1 2 klm. od pogranicznej stacyi pruskiej w Ejtkunach, 64 w. od Królewca, a 178 w. od Wilna, 92 w od Suwałk. Miasto posiada kościół par. ewang. , Wierzbno Wierzbno Wierzbołówka Wierzbołowicze Wierzbołowce szkolę 2klas. ogólną, szkołę ewang. Sąd pokoju dla W. znajduje się w Wjłkowyszkach, urząd poczt. , tel. , stacya dr. źel. w os. Kibarty, lecz noszą urzędowa nazwę Wierzbołów. Miasto ma 258 dm. , 2667 mk. 1237 męż. , 1430 kob. i obok tego 1368 zapisanych do ksiąg ludności stałej lecz nieobecnych skutkiem emigracji i osiodlania się dla zarobku w gm. Kibarty, liczącej 9271 mk. . Co do wyznania w mieście jest 14 prawosł. , 1940 żydów 49, zresztą katolicy. Ewangielicy mający tu swój kościół par. , mieszkają w obrębie gm. Kibarty przeszło 3000. W r. 1827 było 242 dm. , 1826 mk. Osada przy komorze ma obecnie dość znaczną ludność. W r. 1870 było 10 dm. , 42 mk. Utworzenie się znacznego centra handlowego w Kibartach przy st. kol. i komorze do 6000 mk. odebrało miastu wszelkie znaczenie handlowe i zamieniło w biedną osadę, zamieszkaną przeważnie przez żydów. W. powstał na obszarach lasów należących do starostwa jurborskiego. Pierwotnie był wioską na trakcie zapuszczańskim, założoną jakoby za rządów Bony, pod nazwą Nowa Wola i stanowiącą centr rozległego leśnictwa. Wraz ze starostwem jurborskiem oddany był konstytucyą z r. 1593 na oprawę posagu żony Zygmunta III a następnie późniejszych królowych Cecylii Renaty, Maryi Ludwiki, Eleonory. Parafią utworzyć tu miała Bona w r. 1554. Prawo miejskie, magdeburskie, nadał osadzie Zygmunt III r. 1593. W r. 1643 Jan Wścieklica, dworzanin JK. Mości, z żoną Maryą z Tebańskich założył tu klasztor dominikanów. Kościół klasztorny miał być przerobiony z zamku czy pałacu fundatorów widocznie dzierżawców królewskich. Klasztor istniał do r. 1819. Gdy kościół paraf. uległ ruinie i został rozebrany w r. 1855 pozostały tylko rudny dzwonnicy murowanej, wtedy kościół poklasztorny użyty został na parafialny. Jestto budowla sklepiona, w stylu jezuickim przebudowana w XVIII w. , o dwu wieżach. Wewnątrz 11 ołtarzy z ozdobami gipsowem. Zabudowania klasztorne noszą cechy dawniejszej budowli niż kościół. Dominikanie utrzymywali tu szkoły, które istniały do r. 1819 i miały w końcu 6 klas. Pierwotny zbór ewangielicki założyli tu w r. 1731 przybyli z Salzburga osadnicy. Parafia istnieje od r. 1833. Dzisiejszy kościół nowy poświęcony był w r. 1879, wzniesiony kosztem gminy, liczącej do 4000 wiernych. W. par. , dek. wyłkowyski, 4260 dusz. Br. Ch. Wierbołowszczyzna, zaśc, pow. miński, przy granicy pow. borysowskiego, w 1 okr. pol. ; miejscowość dość leśna. A. Jel. Wierzboły 1. wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Urdomin, odl. od Kalwaryi 25 w. , ma 26 dm. , 234 mk. , 16 os. , 642 mr. Wchodziła w skład dóbr KirsnaOstrów. W 1827 r. było 17 dm. , 135 mk. 2. W. , wś, pow. sejneński, gm. Krasnowo, par. Kalwarya. Wchodziła w skład Słownik Geograficzny T. XIII. Zeszyt 150. dóbr Krasnowo, r. 1855 miała 88 mr. W nowszych spisach urzęd. pominięta. W r. 1827 był 1 dm. , 12 mk. Wierzbontowice, zapewne Weszmuntowice, gdyż w okolicy jest wieś Weszmuntów Wyszmontów, może też właściwą formą jest Wierzbistowice, fol. , pow. opatowski, gm. Boksice, par. Mamina, odl. od Opatowa 16 w. , ma 2 dm. , 39 mk. , 283 mr. W r. 1827 Wierzbuntowice mają 1 dm. , 6 mk. Wchodzi w skład majoratu rząd. Milejowice, stanowił więc zapewne własność klasztoru św. Krzyża. Wierzbów 1. wś, pow. brzeźański, 12 klm. na płn. zach. od Brzeżan sąd pow. , 7 klm. na wsch, od urz. poczt. w Narajowie. Na płn. zach. leżą Stryhańce, na płn. Dworce, na płn. wsch. Buszcze, na wsch. Szumlany Małe, ha płd. wsch. i wsch. Łapszyn, na zach. Narajów. Na płn. zach. powstaje pot. Hori, prawy dopł. Złotej Lipy. Wzn. sięga 423 mt. na płd. zach. w Wielkim Lesie. Na płn. wsch. wzgórze Oberczyska 405 mt. . Najniższy punkt 293 mt. loży w dobnie potoku. Własn. więk. ma roli or. 783, łąk i ogr. 74, past. 26, lasu 1406 mr. ; wł. mn. roli or. 1963, Iak i ogr. 665, past. 57, lasu 3 mr. W r. 1880 było 205 dm. , 1328 mk. w gm. , 6 dm. , 86 mk. na obsz. dwor. 1212 gr. kat. , 133 rz. kat. , 57 izr. , 12 innych wyzn. ; 1326 Rus. , 88 Pol. Par. rz. kat. w Narajowie, gr. kat. w miejscu, dek. narajowski. We wsi jest cerkiew, szkoła etat. lklas. i kasa poż. gm. z kapit. 1500 złr. 2. W. , wś, pow. podhajecki, 5 klm. na pld. od Podhajec sąd pow. i urząd poczt. . Na płn. leżą Uhrynów i Podhajce, na płn. wsch. Siółko, na wsch. Mądzielówka, na płd. Hołhocze i Wolica, na zach. Zastawne i Jabłonówka. Środkiem obszaru płynie Koropiec dopł. Dniestru. Na praw. jego brzegu leżą zabudowania wsi. Wzn. sięga 410 mt. na płd. zach. , najniższe 321 mt. w dolinie Koropca. Własn. więk. ma roli or. 254, łąk i ogr. 105, past. 2, lasu 384 mr. ; wł. mn. roli or. 2407, łąk i ogr. 710, past. 531, lasu 79 mr. W r. 1880 było 251 dm. , 1426 mk. w gm. , 3 dm. , 15 mk. na obsz. dwor. 1311 gr. kat. , 93 rz. kat. , 37 izr. ; 1312 Rus. , 127 Pol. Par. rz. kat. w Podhajcach, gr. kat. w miejscu, dek. podhajecki. We wsi jest cerkiew p. w. św. Mikołaja, szkoła lklas. i kasa poż. gm. z kapit. 2982 złr. We Lwowie dnia 28 maja 1494 r. rozstrzyga Stanisław z Trzebuchowa, kanonik i oficyał lwowski, spór o dziesięciny z Wierzbowa Wyrzbow na korzyść plebana podhajeckiego Liske, A. G. Z. , t. IV, str. 206. Lu. Dz. Wierzbów 1. al Werbów, niem. Mensdorf al Menhardsdorf, węg. Menhard, w dok. villa Meynardi, miasteczko, w hr. spiskiem, nad pot. Wierzbów praw. dopł. Popradu, przy gościńcu, odl 6 klm. od Kezmarku. W r. 1891 było tu 769 mk. 98 Słowaków, 668 Niemców i 3 We26 Wierzbów Wierzbontowice Wierzboły Wierbołowszczyzna Wierbołowszczyzna Wierzbowce Wierzbów Wierzbowiec grów; 243 rz. kat. , 501 wyzn. augsb. , 5 gr. kat, 1 wyzn. helw. , 19 izrael. , 167 dm. i 3355 mr. obszaru. Kośoiół paraf. rz. kat. w miejscu, również jak i kościół augsb. ; izraelici mają. synagogę w Hunowecch Hiinfalu. W. należy do sądu pow. i urzędu podatk. w Kezmarku, urząd poczt. i kasa oszczędności w miejscu. Wierzbów jako osada wymieniona jest już w dok. z r. 1306; kościół miał istnieć już 1222 r. ob. Janota Zapiski o zaludn. . dolin Dunajca i Popradu, w Roczn. Tow. Nauk. Krak. , t. IX, 1864 r. . W. należał do liczby 18 miast spiskich zastawionych Polsce w r. 1412. Por. Letanowce t. V, 181, 2. 2. W, słow. Vrbc, węg. Verbó, wś, w komitacie liptowskim, nad rz. Wag, przy kolei żel. koszycko bogumińskiej, 1 klm. od Małych Włachów Kis Olaszi. W r. 1890 było tu 100 mk. 92 Słowaków, 8 Niemców; 74 wyzn. augsb. , 18 rz. kat. i 8 izrael. , 13 dm. , 197 mr. Par. rz. kat. Svati Maria LiptoSzent Maria, augsb. Nemet Lipese. Sąd powiat, i urząd podatk, w Rozomberku, urz. poczt. w Małych Włachach. W. H. Wierzbów, fol. dóbr Popielne, w pow. ządzborskim. Wierzbowa, wś, i W. Woźnicka, fol. , pow. łęczycki, gm. Gostków, par. Leźnica Wielka, odl. od Łęczycy w. 10; wś ma 6 dm. , 54 mk. ; fol. 3 dm. , 38 mk. W r. 1827 było 10 dm. , 89 mk. W r. 1866 fol. W. Woźnicka rozl. mr. 385 gr. or. i ogr. mr. 261, łąk mr. 83, past. mr. 2, lasu mr. 22, os. młyn. wieczystoczynszowa mr. 6, nieuż. mr. 11; bud. drew. 12; wiatrak. Wś W. os. 9, mr. 12; wś W. Derszlej os. 11 mr. 277. Na początku XVI w. dziesięcinę z łanów km. dawano kościołowi w Zgierzu, z folw. pleb. w Leźnicy Łaski, L. B. , II, 361. Według reg. pob. pow. łęczyckiego z r1576 wś W. Hieronimi, w par. Leźnica Major, własność Wierzbowskich, miała 1 łan, 1 zagr. , 1 osad. W. Woźniczka miała 1 1 2 łanu, 3 osad. Bernard Wierzbowski miał 1 1 2 łanu bez kmieci Pawiń. , Wielk. , II, 70, 125. Wierzbowa 1. pow. jampolski, ob. Werbowa. 2. W. , Werbowa, ob. Żwan, Wierzbowa 1. część Hdukowiec, pow. zaleszczycki. 2. W. , część Rożanówki, pow. zaleszczycki. Wierzbowce, wś, pow. wilejski, w 1 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra Gruszewskich Hermaniszki, o 51 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. z Mołodeczna do gr. pow. mińskiego, 4 dm. , 39 mk. w 1865 r. 12 dusz rewiz. . Wierzbowce, dział górski w Karpatach wschodnich, na obszarze gm. Wierzbowiec, w pow. kossowskim. Ob. Malkowa, Wierzbowce 1. wś, pow. horodeński, 12 klm. na płd. zach. od Horodenki sąd pow. i urz. poczt. . Na płn. leży Okno, na płn. wsch. Czerniatyn, na płd. wsch. Targowica, na płd. zach. Soroki, na zach. Rochynia dwie ostatnie wsi w pow. kołomyjskim. Wzdłuż granicy płn. wsch. płynie pot. Okno; granicy płd. dotyka pot. Topolówka. Wznies. na zach. 337 mt. Własn. więk. ma roli or. 860, łąk i ogr. 119, past. 77, lasu 37 mr. ; wł. mn. roli or. 1386, łak i ogr. 51, past. 47, lasu 5 mr. W r. 1880 było 208 dm. , 1113 mk. w gm. , 9 dm. , 64 mk. na obsz. dwor. 1090 gr. kat. , 58 rz. kat. , 21 izr. , 8 innych wyzn; ; 2004 Rus. , 72 PoL. Par. rz. kat. w Gwoźdźcu, gr. kat w miejscu, dek. horodeński. We wsi jest cerkiew p. w. św. Michała, szkoła lklas. i kasa poż. gm. z kapit. 696 złr. Wś ta wspomniana już w dokum. z r. 1416 Liske, A. G. Z. , t. T, str. 39. 2. W. al. Wierzbowiec, wś, pow. kossowski, tuż na płn. od Kossowa sąd pow. i urz. poczt. . Na płn. zach. leży Pistyń, na płn. Chomczyn, na płn. wach. Rożnów w pow. śniatyńskim. Wody płyną małemi potokami na wsch. do Rybnicy. Są to mianowicie pot. Hordakin na płd. , Tarnowec w środku obszaru, a Czerniatyn dopł. Tarnowca z pot. Wołowym na płn. Wzn. sięga na płn. zach. 529 mt. góra Keczyra. Własn. więk. rządowa ma roli or. 5, łąki ogr. 24, past. 178, lasu 568 mr. ; wł. mn. roli or. 1020, łąk i ogr. 1783, past. 516, lasu 5 mr. W r. 1880 było 441 dm. , 1765 mk, w gm. 1630 gr. kat. , 58 rz. kat. , 77 izr. ; 1665 Rus. , 23 Pol. , 77 Niem. . Par. rz. kat. w Kossowie, gr. kat. w Kossowie Starym. We wsi jest cerkiew. Za czasów Rzpltej należała wś do dóbr kor, 3. W. ob. Wierzbowiec, Wierzbowczyk, wś, pow. brodzki, 30 klm. na płd. wsch. od Brodów, 10 klm. na płn. zach. od sądu pow. w Załoźcach, 9 klm. na płd. od urz. poczt. Podkamień koło Brodów. Na płn. leży Styberówka, na płn. wsch. Palikrowy, na wsch. Jaśniszcze, na płd. wsch. Podbereźce, na płd. . Ratyszcze, na zach. Markopol. Wś leży w dorzeczu Dniestru za pośrednictwem Samca, lew. dopł. Seretu. Na płd. zach. leży wś Orzechowczyk. Wzn. sięga na wsch. 391 mt W r. 1880 było 94 dm. , 497 mk. w gm. , 3 dm. , 24 mk. na obsz. dwor. 468 gr. kat. , 42 rz. kat. , 11 mr. ; 470 Rus. , 47 PoL, 4 Niem. . Par. rz. kat. w Podkamieniu, gr. kat. w miejscu. We wsi jest cerkiew p. w. Zmartwychwstania P. i szkoła lklas. z jęz. . wykład. ruskim, założona r. 1872. Ob. Orzechowczyk. Lu. Dz. Wierzbówek, fol, pow. ciechanowski, gm. Opinogóra, par. Koziczynek, odl. 14 w. od Cieclianowa, 1 dm. , 14 mk. , 110 mr. Wierzbówek, wś, wchodziła w skład dóbr śmilańskich w r. 1775, ob. Smiła t. X, 883. Wierzbowicze, pow. rzeczycki, ob. Wierbowicze. Wierzbowiec 1. wś i os. młyn. , pow. noworadomski, gm. Masłowice, par. Bąkowa Góra; wś ma 2 dm. , 59 mk. , 14 mr. włośc; os. młyń. . dm. 7 mk. , 20 mr. dwors. W 1827 r. było dm. 33 mk. Os. ta należała do fol Korytno. Wierzbówek Wierzbowczyk Wierzbowicze Wierzbów Wierzbowa Wierzbowiec 2. W. , wś i fol. nad rzką Raciążnicą, pow. płoński, gm. Sochocin, par. Wierzbowiec, odl. 7 w. od Płońska, posiada kościół murowany, młyn wodny, 44 dm. , 212 mk. W 1827 r. było 15 dm. , 123 mk. W r. 1885 fol. W. rozl. mr. 1333 gr. or. i ogr. mr. 559, łąk mr. 52, past. mr. 26, lasu mr. 659, nieuż. mr. 37; bud. mur. 3, drew. 16; płodozm. llpol, las nieurządzony, młyn wodny. Wś W. os. 23, mr. 20; wś Koliszewo os. 40, mr. 119. Według reg. pob. pow. sąchockiego z r. 1567 Piotr Koszobucki płacił od 1 włóki, prócz tego była druga włóka Pawiński, Mazowsze, 352. Kościół i parafia erekcyi niewiadomej. Istniała już w 1567 r. i obejmowała wsi Wierzbowiec, Chodziszewo, Milewo, Żelechy, Brzeźnicę Pawiń. , Mazowsze, 352. Obecny kościół murowany, poświęcony był r. 1774. Z powodu szczupłych rozmiarów parafii bywa ona zwykle pod wspólnym zarządem z par. Sarbiewo. W. par. , dek. płoński, 856 dusz. Br. Ch. Wierzbowiec 1. w dok. Werbowa 1545 r. , wś, pow. krzemieniecki, okr. pol. i par. katol. Wiśniowiec o 15 w. na płd. wsch. , przy trakcie z Ułaszczyniec do Hnidawy, o 7 w. od Wyżgródka, posiada cerkiew paraf. , kaplicę katol. na cmentarzu, ślady dawnego zamku i zwierzyńca, tudzież pałac wzniesiony przez Stanisława Mniszcha, chorążego w. koron. W czasie rewizyi zamku krzemienieckiego z 1545 r. wś Werbowa była własnością ks. Wiśniowieckiego, mieszczanie bowiem krzemienieccy skarżą się na niego, że nieprawnie pobiera myto po 2 grosze Jabłonowski, Rewizye, 105. Podług reg. pobor. pow. krzemienieckiego z 1583 r. ks. Michajło Wiśniowiecki, kaszt. kijowski, płaci z mka Wierbowcza z 15 dym. rynkow, po 6 gr. , z 14 dm. ulicznych, 20 chałup ubogich, z 16 ogrodów, 2 szewców, 1 kuśnierza, 3 garncarzów, 1pieka rza, 5 komorn. Jabłonowski, Wołyń, 132, W XVIII w. należał do klucza nowowiśniowieckiego dóbr ks. Wiśniowieckich, następnie Mniszchów. 2. W. , urzęd. Wierbowiec, w dokum. Wierzbowiecz, Więrbowiecz, Vyrbovyecz, mto nadetatowe przy ujściu rz. Dożwy Bachtynki do Żwanu Werbowej, pow. uszycki, pod 48 98 płn. szer. a 48 7 wsch. dług. , o 84 w. na płn. wsch. od Kamieńca a 19 w. od Uszycy, 67 w. od Żmerynki st. dr. żel. . Położone między górami, przy trakcie poczt. z Jaryszowa do Letniowiec, ma 2584 mk. Poprzednio było tu 337 dm. , 4643 mk. 287 katol. , 533 żydów. Cerkiew paraf. Wniebowzięcia N. M. P. , wzniesiona w 1771 r. i uposażona 33 dzies, ziemi, kościół par. katol. , dom modlitwy żydowski, apteka, 26 targów co drugi czwartek, 4 sklepy, 1 dom zajezdny, 143 rzemieślników 59 majstrów, zarząd policyjny dla 5 gmin powiatu Kapuściany, Kuryłowce Murowane, Osłamów, Piątkówka i Struga, zarząd miasta dumę, zaprowadzony w 1882 r st. pocztowa. Dochód miasta wynosi 4696 rs. w 1860 r. tylko 290 rs. ; do miasta należy 559 dzies. ziemi, dającej 980 rs. dochodu. Kościół paraf. katol. , p. w. św. Michała Archanioła, z muru w 1802 r. ze składek parafian wzniesiony, na miejscu dawnego, drewnianego, fundowanego w 1607 r. przez Zygmunta III, a przez biskupa Mackiewicza w 1829 r. konsekrowany. Paraf. katol. , dekanatu uszyckiego, 2143 wiernych w 1890 r. . Do parafii, oprócz W. , należą mka Kalus i Kuryłowce Murowane, wsi Bachtyn, Bachtynek, Berezowa, Durniaki, Głębówka, Hałajkowce, Karaczyńce, Huta Nowa i Stara, Kurażyn, Maciorskie, Petrymany, Rudkowce, Skazińce, Szurka, Złotohorka i Żytniki. Stara osada, już w 1530 r. wpisana do regestrów pobor. , choć była pusta, podobnie jak w 1542 r. , prawdopodobnie zniszczona przez Tatarów. W 1566 r, trzymał ją Roch Górecki, miała 3 łany. W 1569 r. Górecki płaci od 2 pługów a 1578 r. trzyma Górecka, pobór niewykazany ob. Jabłonowski, Wołyń i Podole, 170, 199, 219, 303. W 1607 r. Stanisław Górecki otrzymał przywilej od Zygmunta III na założenie miasta gdy nam ur. Stanisław Goreczki sam i imieniem małżonki swojej Anny Łojowskiej sprawę dał, że w dzierżawie naszej wsi Wierzbowcu, w pow. kamienieckim, miejsce jest, między rzekami Wierzbowcem i Bachtynem, na granicy wołoskiej, w dobrem położeniu, na którem zamek i miasto, gdyby było założone, miało to być z dobrem wszystkiej Rzpltej a za czasem i z pożytkiem stołu naszego. My tedy przyczynę za niemi nam uczynioną dobrze zważywszy, i to przedsięwzięcie ich wdzięcznie przyjąwszy, umyśliliśmy na to pozwolić, jakoż pozwalamy tym listem naszym, założyć tam miasto Wierzbowiec, tym sposobem, ze dajemy obywatelom, którzy tam osiędą, przywilej, pozwalając na prawo magd. , oddaliwszy wszelakie prawa, sposoby i zwyczaje wszystkie, którekolwiek prawu magdeb. zwykły przeszkadzać, wyjmując i wolnymi czyniąc. mieszczany z mocy i juryzdykcyi wojewodów, kasztelanów, podkomorzych, sędziów, podsędków i wszelkich urzędników. A chcąc, aby mieszczanie pożytkami do rozmnożenia większego opatrzeni byli, jarmarki dwa na każdy rok 1 na dzień Bożegowstąpienia, 2gi w poniedziałek po św. Wawrzeńcu, a każdy ma trwać i kończyć się przez 8 dni, także i dzień targowy w czwartek naznaczamy. Miasta będą te granice z jednej strony zacząwszy öd rz. Żwańcu Żwan do lasu Demenin, od tego lasu przez dolinę dąbrowami idąc aż do rz. Bachtyna i Berestowca, od tych rzeczek idąc doliną przez dąbrowy aż do łóż, od łóz, idąc doliną aż do lasu nazwanego Szczurów, a od Szczurowa idąc prosto przez pole aż do mogiły, która jest pod lasem Wytanowem, a od tej mogiły idąc dąbrową aż do doliny Sabiny, na której jest Krynicza, tamże i las nazwany Horocki; pod tem lasem idąc aż do zro Wierzbowiec Wierzbowizna Wierzbówka Wierzbowiec ją się dębowe i czarne, dosyć znaczne, zdatne na bale, klepki, tarcice, tudzież na robienie potażu, wyrobienie majdanu saletrzanego, bez uszkodzenia potrzebom gruntowym. Potaż przed lat kilkadziesiąt był palony, burty zaś przed kt 9 wyrobione i na przyszłą robotę usposobione Staroż. Polsk, , II, 10478. Po przyłączeniu do Rossyi W. został chwilowo mtem powiat. , a następnie nadetatowym. W 1838 r. utworzony był osobny zarząd miasta duma, w tymże jednak roku zniesiony i przyłączony do N. Uszycy, a w 1882 przywrócony. 3. W. , Wirzbowiec, nieistniejąca obecnie pod tą nazwą wś, w pow. kaniowskim. Podług lustracyi sstwa kaniowskiego z 1622 r. Józef Jan Chalecki wniósł protestacyę na mieszczany kaniowskie i bohusławskie o odjęcie gruntów od Chodorowa i Rzyszczewa, na których miały być osadzone, między innemi, wś Wirzbowiec ob. Jabłonowski, Ukraina, I, 60. J. Krz. Dr. M. Wierzbowiec, rzka, w pow. zwinogródzkim, ob. Werbowa, Wierzbowiec, potok, prawy dopł. Złotej Lipy lew. dopł. Dniestru. Wierzbowiec 1. al. Wierzbowce, wś, pow. trembowelski, 21 klm. na płd. zach. od Trembowli, 7 klm. na zach. od Budzanowa sąd pow. i urz. poczt. . Na płn. zach. leżą Łaszkowce, na płn. Mogielnica, na płn. wsch. Budzanów, na płd. wsch. Zwiniacz, na płd. zach. Kossów dwie ostatnie w pow. czortkowskim. Płn. część obszaru przepływa pot. Zwiniacz dopł Seretu. W jego dolinie leżą zabudowania. Wznies. średnie 358 mt. Własn. więk. Józefa Ochockiego ma roli or. 1422, łąk i ogr. 90, pastw. 36 mr. ; wł. mn. roli or. 2419, łąk i ogr. 220, past. 64 mr. W r. 1880 było 300 dm. , 1707 mk. w gm. , 17 dm. , 106 mk. na obsz. dwor. 1024 gr. kat. , 754 rz. kat. , 35 izr. ; 931 Rus. , 882 Pol. Par. rz. kat. w Budzanowie, gr. kat. w miejscu, dekan. czortkowski. We wsi jest cerkiew p. w. św. Mikołaja, szkoła lklas. i kasa poż. gm. z kapit. 4442 złr. Dnia 12 paźdz. 1577 r. zeznaje Nachum z Kobyłowłoki, woźny ziemski trembowelski, źe wś Wierzbowiec, do Marcina Wilczka, wojskiego lwowskiego, należąca, została przez Tatarów zniszczona, a ludność i karczmarz w niewolę wzięci Arch. Kraj, we Lwowie, 0. , t. 338, str. 943. 2. W, . ob. Wierzbowce. Lu. Dz. Wierzbowizna 1, os. , pow. piotrkowski, par. Grocholice. W 1827 r. 1 dm. , 5 mk. 2. W. , fol. , pow. mazowiecki, gm. i par. Piekuty. W 1827 r. było 5 dm. , 39 mk. Wierzbówka 1. Derszlaj al Wierzbowo, kol. , pow. łęczycki, gm. Gostków, par. Leźnica Wielka, odl. od Łęczycy 10 w. , ma 11 dm. , 95 mk. , 277 mr. W r. 1827 było 7 dm. , 72 mk. Wchodziła w skład dóbr Wierzbowo. 2. W. , os. młyń. nad rzką Mrogą, pow. brzeziński, gm. i par. Dmosin, odl 14 w. od Brzezin, ma 2 dm. , czyszczą zwanego Macierskie, stamtąd lasem Horoczkiem idąc aż do uroczyska Woronowego Jaru, który przychodzi znowu aż do lasu Demenina. Dzierżawca i wójt nasz i z małżonką swo ją to tam miejsce ludźmi wolnemi osadzi i twierdza obwaruje, ażeby teź łaskę naszą poznał, wolno mu będzie stawy sypać, młyny, karczmy i budować i wszelkich pożytków zażywać. Za herb temu miastu, jako pogranicznemu, naznaczamy rękę zbrojną z bronią. Ażeby co dzień, tem więcej rozmnożenie swe miasto brało, i ludzie do osadzenia się kupili, dajemy im wolność od wszelkiej dani, czynszów i powinności inszych, także i ciężarów, myt i ceł do lat 12, po której wolności wyjściu, wszystkie powinności cale oddawać i ponosić będą powinni, i przeciwko nieprzyjacielem przy dzierżawcy konno z orężem swem wsiadać mają, a czasu pokoju i wojny podlegać we wszystkiem i posłuszni mu być mają Staroż. Polska, II, 10457. Stanisław Górski wkrótce życie zakończył, po mm władały córki jego Małgorzata, Katarzyna i Elżbieta Wolanowskie oraz Dorota i Zofia, panny, jak to widzimy z lustracyi 1616 r. Nic ona jednak nie wspomina w jakim stanie było miasteczko, tylko, że pokazały one sumę starą przez króla. Władysława zapisaną na 4 dożywocia. W 1629 r. dwie części mtka W. i wsi Buchtyna były w posiadaniu Stefana Wolanowskiego, który płacił 19 fl. 21 gr. Jabłonowski, Lustracye, 64, 192. Podczas wojen Chmielnickiego miasteczko zostało do szczętu zniszsczone. Lustracya w 1665 r. zastała dzierżawcą Stefana Złoczowskiego, chorążego halickiego, ale ani w miasteczku, ani też we wsiach do niego należących żadnego nie było poddanego. W 1765 r. dzierżawcą był Eustachy Dębowski, chorąży koronny, i wraz ze wsiami Źytnikami i Durniakami dawało 6066 złp. czystego dochodu. Podług taryfy 1776 r. było w miasteczku 144 dm. Około tego czasu zostało wyniesione na starostwo z dwoma wzmiankowanemi wsiami, . zostawało w posiadaniu Radzieckiego, podczaszego zakroczymskiego, a następnie Stan. Broniewskiego; czyniło czystego dochodu 1789 16794 złp. Lustracya z t. r. podaje w Wierzbowcu 29 dm. żydowskich rynkowych i zatylnych, 13 szynkarzy żydow i 10 kramarzy, 19 mieszczan w cechu szewskim, 5 tkaczy, 2 mielników i 7 różnych rzemieślników. Na przedmieściu 12 parowych, 12 pojedynków, U chałupników, 20 czynsze wników, 17 szlachty, 6 ułanów. Miasteczko między górami, przy złączeniu rz. Batoga i Paroha, co raz do lepszego przychodzi stanu, jako to w nowo odbudowanym dworze, obronnym i zabezpieczającym od hultaj ów, ratuszu, domach żydowskich, młynach, winnicy dworskiej, kościołku, wyszlamowaniu sadzawek dwóch, zasadzeniu od lat kilku winogradu, później użytek większy obiecującego, Lasy w ststwie znajdu Wierzbowiec Wierzbówka Wierzbowo Wierzbówka 7 mk. , młyn wodny, 116 mr. 82 roli, 16 ląk, 13 past. , 5 nieuż. . 3. W. , wś i fol. , pow. radzyński, gm. Milanów, par. Parczew, odl. 24 w. od Radzynia, ma 37 dm. , 385 mk. , browar piwny. W 1827 r. było 17 dm. , 114 mk. W r. 1884 fol. W. rozl. mr. 521 gr. or. i ogr. mr. 302, łąk mr. 52, lasu mr. 148, nieuż. mr. 19; bud. mur. 2, drew. 13; płodozm. 6pol. ; lais nieurządzony. Wś W. os. 20, mr. 298. Według reg. pob. pow. lubelskiego z r. 1531 wś W. , w par. Parczów, miała 8 łan. W r. 1676 płaci tu chorąży nowogródzki od 26 poddanych Pawiński, Małop. , 350 i 36 a. Br. Ch. Wierzbówka 1. zaśc, pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol, o 53 w. od Nowoaleksandrowska. 2. W. , zaśc, pow. wiłkomierski, w 5 okr. pol. , gm. Onikszty, o 29 w. od Wiłkomierza. 3. W. , karczma, pow. nowogródzki, na pograniczu pow. słuckiego, w gm. Jastreblewo, przy gośc z HokowegoSioła do Łuk. A. Jel. Wierzbówka, ob. Werbowa i Werbówka. Wierzbówka, wś, pow. borszczowski, 20 klm. na płd. wsch. od Borszczowa sąd pow. , 15 klm. na płd. wsch. od urz. pocz. w Skale. Na płd. leży Załucze, na zach. Sapachów, na płd. Turylcze i Podfilpie, na wsch. Załucze w pow. kamienieckim. Wzdłuż granicy wsch. płynie Zbrucz. W jego dolinie leżą zabudowania wsi. Własn. więk. ma roli or. 322, łąk i ogr. 38, past. 7, lasu 135 mr. ; wł. mn. roli or. 603, łąk i ogr. 37. past. 23 mr. W r. 1880 było 96 dm. , 504 mk. w gm. , 8 dm. , 33 mk. na obsz. dwor. 487 gr. kat. , 35 rz. kat. , 15 izr. ; 513 Rus. , 24 Pol. . Par. rz. kat. w Skale, gr. kat. w Turylczu. We wsi jest cerkiew p. wez. św. Dymitra, szkoła lklas. , kasa poż. gm. z kapit. 249 złr. i młyn. Wierzbowo 1. wś i fol. , pow. ciechanowski, gm. Opinogóra, par. Koziczynek, odl. 14 w. od Ciechanowa, ma 15 dm. , 245 mk. , 482 mr. w tem 89 mr. włośc, wiatrak. Pol. należy do dóbr Opinogóra. W 1827 r. było 19 dm. , 137 mk. , par. Koziczyn. W tej wsi Janusz, ks. mazowiecki, w r. 1417 w obecności Jakuba, zwanego Poczta, sędziego ciechanowskiego, Mikołaja z Opinogóry i innych ziemian zatwierdza akt sprzedaży wsi Dąbrówka, Szlasy i Czatkowo, w ziemi ciechanowskiej Kod. Maz. , 161. Według reg. pob. pow. ciechanowskiego z r. 1567 we wsi W. było kilka części. Pierwsza miała 2 włóki, 1 ogr. ; na drugiej Nieborscy 4 1 2 wł. ; trzecia 1 wł. , 1 ogr. ; czwarta 1 2 wł, 1 ogr. ; na piątej Zembrzycki 1 wł. Pawiński, Mazowsze, 332. 2. W. Wielkie i Małe, wś, pow. łomżyński, gm. i par. Szczepankowo, ma 718 mr. obszaru. Mieszka tu drobna szlachta. W 1827 r. było 27 dm. , 187 mk. Według reg. pob. pow. łomżyńskiego z r. 1578 wś W. miała drobnych posiadaczy na 4 łanach Pawiński, Mazowsze, 368. 3. W. Zambrzyce, wś, pow. łomżyński, gm. i par. Zambrowo, odl. 28 w. od Łomży. W r. 1827 było 10 dm. , 87 mk. Pol. W. Zambrzyce z nomenklaturą Jabłonka w r. 1885 rozl. mr. 846 gr. or. i ogr. mr. 428, łąk mr. 67, pastw. mr. 8, lasu mr. 323, nieuż. mr. 20; bud. mur. 6, drew. 11; las nieurządzony. Wś W. os. 20, mr. 79. Według reg. pob. pow. zambrowskiego z r. 1578 wś W. Zambrzyca leżała w par. Kołaki Pawiński, Mazowsze, 380. Wspominana w aktach sąd. ziemi łomżyńskiej z r. 1476. 4. W. , wś i fol. , pow. szczuczyński, gm. Bogusze, par. Grajewo, odl. 9 w. od Szczuczyna, posiada gorzelnią, browar, wiatrak. W 1827 r. było 15 dm. , 115 mk. Dobra W. składały się w r. 1871 z fol. W. i Wojewodzino, rozl. mr. 1884 fol. W. gr. or. i ogr. mr. 555, łąk mr. 130, past. mr. 44, lasu mr. 747, zarośli mr. 4, wody mr. 2, nieuż. mr. 21; bud. mur. 6, drew. 19; płodozm. 5pol. ; las nieurządzony; fol. Wojewodzino gr. or. i ogr. mr. 305, łąk mr. 41, past. mr. 25, nieuż. mr. 8; bud. mur. 1. Wś W. os. 32, mr. 119; wś Wojewodzino os. 26, mr. 332. Br. Ch. Wierzbowo 1. al. Jackowicze Lenne, dobra, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 3 okr. poL, gm. Łyszczyce, o 28 w. od Brześcia, 177 dzies. 8 łąk i past. , 64 lasu, 7 1 2 nieuż. ; własność Tarnowieckich. 2. W. dobra, pow. wołkowyski, w 4 okr. pol. , gm. Roś, o 10 w. od Wołkowyska, własność Glindziczów, ma 172 dzies. 13 łąk i past. , 20 łasu, 6 nieuż. . 3. W. , chutor, pow. wołkowyski, w 5 okr. pol. , gm. Krzemienica, należy do dóbr Rekście Pawęckich. 4. W. , uroczysko, tamże, gm. Biskupice, należy do dóbr Szaulicze Mikulskich. 5. W. , folw. , pow. nowogródzki, ob. Nadzieja 4. . Wierzbowo 1. niem. Wiersbau, wś, pow. ządzborski, st. pocz. Sensburg Ządzbork. Starożytne grodzisko. R. 1528 ks. Olbracht nadaje wś W. z 20 włók Englowi t. Golzheim ob. Kozłowo, t. IV, 566. 2. W. , wś, pow. niborski, st. pocz. Usdau Uzdowo. W. m. Konrad v. Jungingen nadaje r. 1401 w Malborku Wilhelmowi z W. 40 włók na prawie chełm. w Wierzbowie i 40 w Gołąbkach, z dwoma służbami w lekkiej zbroi Kętrz. , O ludn. poL, 296. 3. W. , niem. Wierszbau, wś, pow. niborski, st. pocz. Kl. Koslau. R. 1351 Gunter v. Hohenstein, komtur ostródzki, nadaje Marcinowi z W. 27 wł. chełm. w ziemi saskiej, z obowiązkiem jednej służby w lekkiej zbroi. Włóki te leżały między granicą Mazowsza a wsią Bursk. Marcin ten pochodząc z W. przeniósł tę nazwę na dany mu obszar. Zygfryd Walpot v. Possenheim, komtur ostródzki, znalazł tu przy pomiarze r. 1371 nadwyżkę 3 włók i nadał takowe Staśkowi z W. Podczas wojny 13letniej Klawko z W. i Mikokołaj z Wiąwałdu wypowiedzieli posłuszeństwo zakonowi; wskutek tego skonfiskowano im dobra i nadano W. r. 1460 Janowi i Krzysztowi Schoeneich oraz Zygmutowi i Jerzemu Lesłowiczom, Wierzch Wierzchabno Wierzchaczew Wierzchlas Wierzbowskie Wierzbuszki Wierzby Wierzbowska Wierzbowo z warunkiem zwrotu, gdyby przy zawarciu pokoju zastrzeżoną została restytucja dóbr zabranych. R. 1542 mieszka tu wyłącznie polska ludność Kętrz. , O ludn. pol. , 314. 4. W. , niem. Wierszbowen A. i B. , wś, pow. lecki, st. p. Kallinowen. Wierzbowo, niem. Weidenhof, dobra ryc, pow. chełmiński, st. p. M. Czyste, 7, 5 klm. odl. , st. kol. Kornatowo, par. kat. Wabcz, 284 ha 256 roli or. , 14 łąk, 1 lasu; 1885 r. 7 dm. , 22 dym. , 121 mk. , 92 kat. , 29 ew. ; mleczarnia, owczarnia, hodowla bydła. Dobra te nabył r. 1893 Brandes z Brunświku za 36000 mrk od poprzedniej właścicielki Roemer. Wizyta Strzesza z r. 166772 zapisuje W. jako villa hereditaria Gener. Wierzbowskich pag. 96 b. Wizyta Potockiego z r. 1706 opiewa, że prob. w Wabczu pobierał ex una curia pół kor. żyta i tyleż owsa ex altera ćwierć korca żyta i tyleż owsa str. 235. Według topogr. Goldbecka z r. 1789 liczył folw. szl. i wś 5 dym. , dziedzicem był 0strowicki. Kś. Fr. Wierzbowska Wola, wś nad rz. Sonią, pow. ciechanowski, gm. Bartołdy, par. Koziczynek, odl. 13 w. od Ciechanowa, ma 30 dm. , 200 mk. , 758 mr. W r. 1827 było 26 dm. , 169 mk. Ob. Wierzbowo 1. Wierzbowskie, Wirzbowskie, sioło, w dawnym pow. owruckim. Podług reg. pob. wwdztwa kijowskiego z 1571 r. należało do Pawła Wirz bowskiego i zięcia jego Malinicza, którzy swych poddanych nie mieli ale sami płacili z 2 dym. po 12 gr. Jabłonowski, Ukraina, I, 28. Wierzbuszki, wś i os. karcz. , pow. wileński, w 5 okr. poL, gm. Rukojnie o 5 w. , okr. wiejski i dobra hr. Tyszkiewiczów Czarna. Wś ma 10 dm. , 14 mk. prawosł i 48 katol. w 1865 r. 39 dusz rewiz. ; os. karcz. 1 dm. , 7 mk. żydów. Wierzby 1. wś włośc. i folw. skarb. , powwileński, w 6 okr. pol. , gm. Mickuny o 4 w. , okr. wiejski Wierzby, 11 w. od Wilna, 10 dm. , 171 mk. katol. w 1865 r. 53 dusz rewiz. . W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsi Kojrany, Popaje, Sadziele, Wierzby, Wszechświąckie Wsieświacka, Zadworze oraz zaśc. Dziewaniszki, Iwaniszki i Jałówka, w ogóle w 1865 r. 152 dusz rewiz. b. wlośc. skarbowych. Spis z 1866 r. podaje nadto t. n. osadę skarbową, o 9 w. od Wilna, mającą 1 dm. , 21 mk. kat. i osadę karcz. , o 14 w. od Wilna, 1 dm. , 8 mk. żyd. 2. W. , fol, skarb. , pow. wileński, w 6 okr. poL, gra. Góry. 3. W. , wś, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 5 okr. poL, gm. Wysokie Litewskie, o 35 w. od Brześcia, 121 dzies, ziemi włośc. 4. W. , białoros. Wierby, zaśc, pow. borysowski, w 2 okr, pol. łohojskim, gm. Ziembin, o 23 w. od Borysowa; miejscowość falista, dość leśna. 5. W. , folw. , pow. nowogródzki, w 5 okr. pol. i gm. Snów, o 67 w. od Nowogródka, własność Żołnierkiewiczow, ma 16 włók; grunta żyzne. Wierzby, grupa domów w Załukwi, pow. stanisławowski. Wierzchy, niem. Muellmen Deutsch, r, 1371 Milwano, wś, pow. prądnicki, par. kat. w miejscu, ew. Głogowa Górna. Wś ma 887 ha 806 roli, 131 dm. , 819 mk. 9 ew. . Kościół par. katol. i szkoła katol. Por. Miłonów. , Wierzch Lebiedka, wś, pow. lidzki, w 4 okr. poL, gm, Wasiliszki o 7 1 2 w. , okr. wiejski Szejbakpol, 8 dasz rewiz. ; należała w części do Winczów, w części do Iwanowskich. Wierzch Lida, wś, pow. lidzki, w 1 okr. poL, gm. Lida, okr. wiejski Kołyszki, o 7 w. od Lidy, 12 dm. , 135 mk. w 1866 r. 38 dusz rewiz. ; należy do dóbr Owsiadowo Sikorskich. WierzchReki, białoros. WierchReki, osada, pow. nowogródzki, w 3 okr. poL i gm. Nowa Mysz, o 71 w. od Nowogródka. A. Jel. Wierzchabno, Wierztabno, holendry, pow. skwierzyński, o 10 klm. na zach. od Międzychodu. Kolonię W. przechrzczono na Striche. Ob. Strychy. Wierzchaczew al. Wierzchaczewo, wś i dobra, pow. szamotulski, na wsch. płn. od Pniew a płd. zach. od Szamotuł odl. 12 klm. . Par. rz. kat. w Kazimierzu, sąd w Szamotułach, urząd poczt. w Lipnicy. Dwór posiada 328 ha. Wspominana w dok. z r. 1398. Znaleziono tu zabytki przedhistoryczne. Siedziba niegdyś Wierzchaczewskich, obecnie z rąk Mierzyńskich przeszedł razem z Lipnicą do hr. Łąckich. Wł. Ł. Wierzchlas 1. w dok. z r. 1362 Wnschlas, w Lib. Ben. Łaskiego Wyerszchlasch w reg. pob. z 1552 r. Viersliass. wś dwie części i folw. , pow. wieluński, gm. Starzenice, paraf. Ruda, odl. od Wielunia 6 w. Częśó lit. A. ma 49 dm. , 457 mk. ; część lit. B. ma 72 dm i 393 mk. wraz ze wsią Wilkowice; folw. ma 9 dm. , 20 mk. W r. 1827 było 67 dm. , 552 mk. We wsi kościół par, murowany. Dobra W. składały się w r. 1884 z folw. W. i Piechów, rozl. mr. 1937 fol. W. gr. or. i ogr. mr. 823, łąk mr. 4, past. mr. 2, lasu mr. 177, nieuż. mr. 28; bud. mur. 14, drew. 9; płodozm. 5, 6 i 11pol; las nieurządzony; fol. Piechów i gr, or. i ogr. mr. 236, łąk mr. 338, past. mr. 29, lasu mr. 280, nieuż. mr. 19; bud. drew. 5; pokłady torfu. Wś W. A os. 60, mr. 607; wś W. B os. 89, mr. 615. W sądzie ziemskim wieluńskim staje r. 1362 Halka wdowa Wrzoczslai heredis de Wuschlas z czterema zięciami, z których jeden Witek siedzi w W. , inny Frederyk jest wójtem w Wieluniu Kod. Wielk. , n. 1488. Jestto gniazdo Wielrzchlejskich. Oni to zapewne założyli tu parafią i kościół, p. w. św. Mikołaja, istniejący już na początku XVI w. Ubogo uposażoną parafią zarządzał za czasów Łaskiego mansyonarz z Wielunia. Łany szlacheckie i sołtysie dawa Wierzbowo Wierzchy Wierzchlesie ły plebanowi dziesięcinę, łany kmiece i zagrodnicy meszne jedynie. Kościoł był w połowie z cegły w polowie z drzewa. Część drewniana została ostatni raz na nowo zbudowaną; w r. 1760 przez dziedzica wsi Felicyana Wierzchlejskiego, łowczego dobrzyńskiego. W ołtarzu wielkim starożytny obraz M. Boskiej Częstochowskiej. W r. 1873. cały kościół odnowiony Łaski, L. B. , II, 112 i przypisy. Według reg. pob. pow. wieluńskiego z r. 1552 Wierzchlejscy i Skrzyński mieli tu 30 osad. , na 12 łanach Pawiń, Wielkop. , II, 291. W. par. , dek. wieluński, 1105 dusz. 2. W. , os. , pow. konecki, gm. i par. Przedbórz, odl. od Końskich 41 w. , ma 6 dm. , 66 mk. , 16 mr. dwor. , 66 mr. wlośc. 3. W. al. Wierzchlis, r. 1827 Wierzchlesie, wś i fol. , pow. konstantynowski, gm. Pawłów, par. Janów, posiada szkolę początkową, 39 dm. , 338 mk. , 1027 mr. w tem 567 mr. wlośc. W 1827 r. było 29 dm. , 168 mk. Br. Ch. Wlerzchlas, niem. Lindenbusch, nadleśn. i leśn. król. , pow. świecki, st. pocz. Lniano, par. kat. Pol. Cekcyn. Znaczna część tego rewiru leży w pow. tucholskim. Założone zostało dopiero r. 1865 na obszarze zwiniętego pustkowia Wierzchlas, które według topogr. Goldecka z r. 1789 liczyło 2 dymy. Kś. Fr. Wierzchlesie 1. wś, pow. słonimski, w 5 okr. pol. , gm. Luszniewo, o 19 w. od Słonima, 219 1 2 dzies, ziemi włośc. 2. W. , chutor, tamże, o 26 w. od Słonima, należy do dóbr KarolinLi pin Kiersnowskich. 3. W, al. Wierchlas, wś, pow. sokólski, w 3 okr. poL, gm. Kamionka, o 10 w. od Sokółki, 1957 dzies. ziemi włośc. Wierzchlis, ob. Wierzchlas. Wierzchnia 1. Wierszchnia, Wiersznia, W. Pola i na karcie Chrzanowskiego Wersznia, rzeka, w pow. trockim, pr. dopływ Niemna. Bierze początek z jeziora Wierkoksznia, przepływa przez szereg jezior, opuściwszy w końcu jez. Nowa pod mkiem Wysokim Dworem, płynie dalej w kierunku zachodnim przez Wysoki Dwór, Gudziewicze, Oleszyszki, Szadziuńce, Papsy, Bołdzieje, Stokliszki, Pokiemiany, Podrożyszki, Niskodworce, Wierbieliszki, Jundziliszki, Sakowicze, Wasiluńce i pod wsią Żydejkany ma ujście. Długa do 37 w. , szeroka do 3 saż. , głęboka do 1 saż. , spławna podczas przyboru wiosennego. Brzegi jej obfitują, w łąki. Znajduje się na niej 7 mostów; obraca tyleż młynów oraz w Wysokim Dworze folusz i papiernię. Od lewego brzegu przybiera strugi pod Oleszyszkami, Papsami i Wierbieliszkami. Podług W. Polu uprowadza wody 5 jezior. W 1859 r. na wybrzeżach jej było 196 dm. , mających 1781 mk. 2. W. , ob. Wierchniaja. J. Krz. Wierzchnia Górna i Dolna, wś, pow. kałuski, 10 klm. na płn. zach. od Kałusza sąd pow. , st. kol. i urz. poczt. . Na płn. wsch. leża Humenów, na płd. wsch. Mościska, na zach. Zawadka, na płn. zach. Zbora, na pln. Stańkowa pow. żydaczowski. Pln. częśó wsi przepływa Bołochówka, przyjmująjca w obrębie wsi od praw. brz. pot. Kamienny. , Na płn. od Bołochówki płynie jej lewy dopł. Wielopuniec, również od zach. na wsch. Zabudowania wsi leżą w dolinie pot. Kamiennego. Wzn. sięga 311 mt. na płd. ; najniż sze 284 M. w dolinie Bołochówki. Płd. i wsch. część obszaru lesista. Własn. więk. ma roli or. 634, ląk i ogr. 260, pastw. 255, lasu 345; wł mn. roli orn. 1477, łąk i ogr. 693, past. 93 mr. W r. 1880 było 151 dm. , 1078 mk. w gm. , 4 dm. , 38 mk. na obsz. dwor. 1074 gr. kat. , 16 rz. kat. , 19 izr. , 7 innych wyzn. ; 1094 Rus. , 13 PoL, 9 Niem. . Par. rz. kat. w Kałuszu, gr. katol. w Zborze. We wsi jest cerkiew, szkoła lklasowa i kasa pożycz. gm. z kapit. 628 złr. Lu. Dz. WierzchniaIrszyca, rzka, w pow. żytomierskim, bierze początek we wsi Kropiwnie i przepłynąwszy wsi Haćkówkę, Rudnię Haćkowską, Jahodenkę i utworzywszy staw w Jahodence, wpada z lewego brzegu do Irszy pod wsią. RudniaKamień. Przyjmuje duży potok we wsi Haćkowce z prawego brzegu, i jeden z lewego we wsi Kropiwnie. Grunta nad rzeką składa gnejs, czerwony granit a przeważnie labradoryt. Porów. Irszyca. A. J. Br. Wierzchniakowce, wś, pow. borszczowski, tuż na zach. od Borszczowa sąd pow. i urzpoczt. . Na płn. leżą Łanowce, na wsch. Borszczów, na płd. Wysuczka, na zach. Głęboczek. Środkiem wsi płynie Niczława. W jej dolinie leżą, zabudowania. Wzn. na płn. wsch. 282 mt. ; najniższe 198 mt. w dolnie Niczławy. Własn. więk. ordynacyi Czarkowskich ma roli or. 489, łąk i ogr. 81, past. 114, lasu 10 mr. ; wł. mn. roli or. 1018, łąk i ogr. 110, past. 102 mr. W r. 1880 było 207 dm. , 1097 mk. w gm. , 3 dm. , 12 mk. na obsz. dwor. 787 gr. kat. , 294 rz. kat. , 28 izr, ; 1027 Rus. 82 PoL. Par. rz. kat. w Borszczowie, gr. kat. w Wysuczce. We wsi jest cerkiew, szkoła lklas. , kasa poż. gm. z kapit 1815 złr. i młyn. O czynionych tu poszukiwaniach archeologicznych podaje wiadomość Zbiór wiadomości do antropologii krajowej t. III, str. 15 i 33. Lu. Dz. Wierzchnica, Wiersznica, rzka, w pow. nowogradwołyńskim, prawy dopływ Słuczy pr. dopł. Horynia, Wierzchnica, Wiersznica, osada, pow. nowogradwołyński, gm. Romanówka, 11 chat; ma fabrykę fajansu. Należy do dóbr nowozwia helskich, własność z Uwarowych Miezieńcowej. Wierzchnie, jezioro, w pow. trockim, pod zaśc. Gudasze Wierzchnie 1. wś, zwana mkiem, nad rzką Mordwą, pow. dzisieński, w 1 okr. poL, gm. i okr. wiejski Wierzchnie, o 79 w. od Dzisny a 213 w. od Wilna, 18 dm. , 164 mk. , cerkiew pa Wierzchlis Wierzch lesie Br Wierzchlas Wierzchlis Wierzchnia Wierzchniakowce Wierzchnica Wierzchnie Wierzchociny Wierzchnierzecze Wierzchniów Wierzchocin raf. drewniana, p. wez. Przemienienia Pańskiego, niewiadomej erekcyi, zarząd gminny, szkoła ludowa. Parafia praw. , dekanatu błagoczynia głębockiego, 975 wiernych. Okrąg wiejski obejmuje wsi Adamowce, Hubino, Jaryżyno, Matiasy, Murzy, Nowosiołki, Rakowce, Waśki, Werecieje, Wierzchnie, Zaborze, w ogóle w 1865 r. 434 dusz rewiz. wlośc. uwłaszczonych. Gmina należy do 1go okr. pokojowego do spraw włościańskich, dzieli się na 4 okręgi sstwa wiejskie Wierzchnie, Konstantynowo, Michalec i Udział, obejmuje 39 miejscowości, ma 331 dm. , 5563 mk. włośc. w 1865 r. było 1834 dusz rewiz. . Dobra W. w 1590 r. należały do Gabryela Wojny, dalej Biegańskich, 1750 r, Hila rego Chomińskiego, później Horodeńskich, dziś Śnitków. 2. W. , zaśc, pow. dzisieński, w 2 okr. pol, o 60 w. od Dzisny, 1 dm. , 9 mk. Wierzchnierzecze, fol, pow. trocki, w 3 okr. poL, gm. Wysoki Dwór, okr. wiejski Wierzchnierzecze. Okrąg wiejski obejmuje wsi; Hermanowo al. Hermanowszczyzna, Jarmoliszki, Jurewicze, Kamokszcze, Krunciki, Michałowo, Szydluńce, w ogóle w 1865 r. 139 dusz rewiz. Wierzchniów, ob. Wierzchów 3. Wierzchniów, mylnie, za Wierzchoniów, Wierzchocin al. Wierzchucin 1. wś i fol. nad rzką Ostrorożanką, pow. szamotulski. Sąd, urz. okręg, i poczta we Wronkach, par. Biezdrowo. Wś leży na płd. od Wronek a na zach. płn. od Ostroroga. Na polach tej wsi pełno jest żalów, mieszczących groby przedhistoryczne. Z lewej strony drogi prowadzącej do Wróblewa odkryto grób pokryty kamieniem dużym, wypukłym zwierzchu a pod spodem gładkim i płaskim. ściany stanowiły cztery kamienie wygładzone. Długość grobu wynosiła 4 stopy 3 cale, szerokość zaś około 3 stóp. Głębokość, od znalezionych kości, 3 stopy. Grób był napełniony piaskiem i gliną. Kości, na pół spalone, leżały ułożone tak, źe czaszka, oparta na 5 małych kamieniach, znajdowała się w pld. narożniku grobu, reszta zaś kości ułożona była w prostej linii. Przy czaszce znajdował się toporek a raczej młotek, zapewne z krzemienia, ostrzem w ziemię utknięty. W rogach znaleziono skorupy naczyń, węgie, żużle, ważące 2 1 2 funta. Żalnik cały miał długości 30 a szerokości 16 kroków, obłożony był kamieniami. Przy samym grobie, w rogach, ustawione były trzy duże kamienie, cały zaś żalnik zasuty kamieniami małemi, z pomiędzy których widać było większe, w równoległych przedziałach ustawione. W drugim grobie, przywalonym kamieniem, który ledwo 6 ludzi odważyło, znaleziono skorupy potłuczone. Ściany jego były z kamieni polnych. Każda ściana z jednego. Grób ten znajduje się na drugiej stronie wsi W. , gdzie się kilkanaście żalników równolegle ciągnie. Przy drodze prowadzącej do Głuchowa jest także cmentarzysko, otoczone rowem. Wykopują tam popielnice, kości, różne przedmioty żelazne i bronzowe, paciorki szklane, łzawnice, spinki, podobne tym, jakich jeszcze przed laty niewielu r. 1846 wieśniacy używali do spinania koszul. Z cmentarzyskiem tem stykają się groby, które nie wznoszą się ponad powierzchnią. Widać tylko kamienie zakrywające, oraz mniejsze kamienie, tworzące granice żalników. Ciągną się daleko w pole, we formie trójkątów. W blizkości przy sobie stoi 5 takich grobów, w których według mniemania ludu leży 5 braci wielkoludów. W. należała do kawalerów św. Jana Jorozol. w Poznaniu między r. 1238 1394 z pierwotnego nadania Władysława Odonicza. R. 1394 król Władysław wieś tę zwolnił od wszelkich powinności królewskich. W r. 1793 była w posiadaniu Antoniego Kwileckiego z Wróblewa. Dziś należy do ordynacyi Wróblewskiej, którą dzierży hr. WęsierskiKwilecki, znany archeolog i właściciel jednego z najpiękniejszych zbiorów archeologicznych w kraju. 2. W. Szlachecki niem. Freidorf, wś rycerska, w pow. bydgoskim, urz. poczt. w W. Królewskim, o 5 klm. We wsi tej, położonej nad rzką Plitwicą, dopł. Rokitki, i jeziorem Wierzchocińskim, między Mroczą a Koronowem, jest 21 dm. , 166 mk. , 101 ewang. a 65 katol. Stacya kolei w Nakle odl. 30 klm. . 3. WNiemiecki, niem. Hohenfelde, wś rycerska, w pow. bydgoskim, sąd w Koronowie, urząd w Sitnie Wilhelmsort, gdzie także jest poczta. Stacya kolei Nakło o 19 klm. , Bydgoszcz 23 klm. Wś ma 524 ha 2052 mr. , z dochodem czystym 6441 mrk. 4. W. Królewski, niem. Hohenfelde, wś kośćc, pow. bydgoski, na zach. od Koronowa, wsch. płn. od Moroczy, ma 10 dm. , 155 mk. , z tych 84 ewang. a 71 katol. Nadana r. 1253 klasztorowi w Byszewie. Arcyb. Jan Suchywilk r. 1374 nakazał rządcy parafii, aby pod klątwą zmuszał kmieci W. i innych wsi do oddawania temuż klasztorowi powinnych dziesięcin. Potwierdził to arcyb. Bodzanta r. 1385. Dziesięciny te r. 1288 opat otrzymał był w zamian za dziesięciny jakie posiadał ze wsi położonych pod Kołem. Wedle rozpaniczenia z r. 1341 do W. należało pól jeziora Zelgoszcz. Kościół obecny, wewnątrz drewniany, zewnątrz w pruski mur zbudowany w r. 1752, głównie staraniem Benedykta Liśkiewicza z klasztoru cysterskiego w Koronowie, który był wtedy tamże proboszczem. Wł. Ł. Wierzchocin, niem. Oberchotzen, wś przy źródłach rzki Chociny dopł. Brdy, pow. człuchowski, st. pocz. Eisenbrueck, gm. Borowy Młyn, par. kat. Borzyszkowy; 684, 14 magd. mr. ; 1868 r. 25 bud. , 90 mk. , 49 kat, 41 ew. ; 1885 r. 11 dm. , 121 mk. W topogr. Goldbecka z r. 1789 podany jako pustkowie. Kś, Fr. Wierzchociny, wś i fol. przy źródłach rzki Kąpiel dopł. Rgilówki, uchodzącej do Warty, Wierzchnierzecze Wierzchosławice Wierzchów Wierzchosław Wierzchopole Wierzchonie Wierzchołek Wierzcholina Wiericholesie Wierzcholesie pow. kolski, gm. Lubotyń, par. Wrząca Wielka, odl. 12 w. od Koła, ma 19 dm. , 78 mk. ; wchodziła w skład dóbr Zabłocie. Folw. ma 2 dm. , 94 mk. Por. Perłowo, W 1827 r. było 17 dm, 162 mk. Wiericholesie, sioło, pow. kobryński, w 2 okr. pol, gm. Wierzcholesie, o 16 w. od Kobrynia, cerkiew, 694 dzies. ziemi włośc. 252 łąk i pastw. , 50 lasu, 1 nieuż. . Parafia prawosł, dekanatu błagoczynia kobryńskiego, 1726 wiernych; 2 kaplice. Gmina, położona w płd. zach. części powiatu, graniczy od płn. z gm. Pruski, od wschodu z gm. Błota, od płd. wsch. z gm. Mokrzany, od płd. zach. i zach. z gm. Wielkieryta pow. brzeskiego, od zach. z gm. Oziaty, dzieli się na 12 okręgów starostw wiejskich, obejmuje 40 miejscowości, ma 320 dm. włośc obok 68 należących do innych stanów, 6635 mk. włościan, uwłaszczonych na 10456 dzies Wierzcholina 1. wś, pow. łukowski, gm. i par. Radoryż, 5 dm. , 32 mk, 86 mr. 2. W. , ob. Grala Dąbrowizna. Wierzchołek, jezioro we wsi Niedomowo, w pow. kościerskim. Przepływa przez nie rzka Kamionka. Wlerzchołowszczyzna, białorus. Wiarchałouszczyna, wś, pow. miński, w 1 okr. pol. , gm. Ostrozyce, o 30 w. od Mińska. A. Jel. Wierzchonie Milewo, pow. makowski, ob. Milewo 7. Według reg. pob. pow. ciechanowsko przasnyskiego z r. 1567 wś Wierzchonice Milewo, w par. Karniew, składała się z cząstek szlacheckich, od ćwierć włóki do 2 rozległych Pawiński, Mazowsze, 347. Wierzehoniów wś, pow. nowoaleksandryjski, gmina Celejów, parafia Kazimierz, ma 267 mr. Wchodziła w skład dóbr Celejów. W 1827 r. było 20 dm. , 141 mk. W połowie XV w. wś W. , w par. Kazimierz, własność Piotra Kurowskiego h. Srzeniawa, miała 11 1 2 łan. , z których dziesięcinę, wartości 9 grz. , dawano klasztorowi św. Krzyża. Sołtystwo także dawało klasztorowi. W drugim opisie zwie Długosz właściciela Kurozwęckim L. B. , II, 553 i III, 250, Według reg. pob. pow. lubelskiego z r. 1531 wś W. i Bochotnica, w par. Kazimierz, miały 4 1 2 łan. , 1 młyn, 1 łan szlachecki bez kmieci. W 1676 r. jest we wsi 67 poddanych, należy zapewne, jak i Bochotnica, do kasztelana połanieckiego Pawiński, Małop. , 357, 367, 22a, Wierzchopole, ob. Telatycze i Wierehopole, Wierzchosław al. Wierzchosłowie, w pow. pleszewskim, ob. Żychlin, Wierzchosławice, wś, pow. tarnowski, w równinie wzn. 203 mt. npm. ; przy gościńcu z Wojnicza do Radłowa, na lew. brzegu Dunajca. We wsi kościół par. rzym. kat. Wś rozległa, składa się z części mających po sześćdziesiąt domów Dwudniaki, Gosławice, Szuja, Trzedniaki i Wola. Ze wsią i obszarami dwors. jest 397 dm. i 2152 mk. , 2116 rzym. kat. i 36 izrael. Tu utrzymywaną jest arabska stadnina z Gumnisk. Większa posiadłość jest attynencyą klucza tarnowskiego ks. Sanguszków. Wynosi ona 417 mr. roli, 500 mr. łąk, 6 mr. ogr. , 13 mr. pastw. , 3163 mr. lasu, 15 mr. nieuż. i 3 mr. 608 sąż. parcel budowlanych, razem 4120 mr. ; pos. mn. ma 1697 mr. roli, 143 mr. łąk, 126 mr. pastw. i 7 mr. lasu. Bór sosnowy zasłania osadę od zachodu. Kościół niewiadomej erekcyi, dawny bowiem drewniany kościół spalił się z aktami r. 1797. Teraźniejszy, murowany, wystawił ks. Eustachy Sanguszko r. 1818. W r. 1498 część dochodów tej parafii przeznaczył Jan Tarnowski dla kolegiaty w Tarnowie, skutkiem czego w W. utrzymywano tylko wikaryusza. Po zniesieniu kolegiaty tarnowskiej wrócono dochody parafii. Obecnie należy ona do dek. tuchowskiego i obejmuje Bogumiłowice, Ostrów, Komorów i Rudkę. Długosz L. B. , l, 422 nazywa raz dziedzica Bartoszem Charbnowskim h. Sulima, drugi raz Bartłomiejem Ogrodzeńskim tegoż herbu. W 1581 Pawiński, Małop. , 363 należały W. z Ostrowem do ks. Ostrogskiego, miały 24 kmieci na 25 półłankach, 6 zagr. z rolą, 13 zagr. bez roli, 4 chałup. , 7 komor. z bydłem a 3 bez bydła, 6 rzemieśl, i karczmę na 3 4 łana. W. graniczą na płd. z Łętowicami, na wsch. z Ostrowem, Bogumiłowicami i Komorowem a na płn. z Niwką. Mac. Wierzchosławice, wś dworska i fabryka cukru, w pow. inowrocławskim, sąd w Inowrocławiu, urz. poczt. w miejscu. Obszaru ma 243 ha, z czystym dochodem 6041 mrk. Fabryka cukru ma kilka własnych kolei żelaznych podjazdowych, do zwózki buraków z okolicy Wł. Ł. Wierzchosław, w dokum. Wierzchosławie, wś, pow. włodzimierski, na płn. wsch. od Horochowa. Podług reg. pob. pow. łuckiego z 1570 r. własność Mikołaja Sapiehy Sapihy, wojewodzica nowogródzkiego. Pobór oddzielnie niewykazany Jabłonowski, Wołyń, 31. Wierzchów, Wierzchowo al. Wierzchowie, zaśc, pow. dryssieński, ma 2 chaty. Należał do dóbr Swolna, dawniej Chrapowickich, dalej Wańkowiczów, Szczyttów, dziś skarbowy. Ob. Swołna 7. Wierzchów 1. w dokum. Werchaw, Werchowsk, wś, w dawnym pow. łuckim. Podług rewizyi zamku łuckiego z 1545 r. własność Hrycka, Iwaśka, Janka, Lewka i Olechna, którzy, wspólnie z innymi, byli zobowiązani do opatrywania dwóch horodni zamkowych Jabłonowski, Rewizye, 38, 49. Podług reg. pob. pow. łuckiego z 1570 r. należy do Lewka, Fedora i Hriczka Wierzchowskich, z których pierwszy płaci z 7 dym. , 6 ogr. po 2 gr. ; drugi z 1 dym. , 3 ogr. po 2 gr. ; trzeci zaś z 1 dym. , 2 ogr. po 4 gr. W 1577 r. należy do Lewka i Chwiedora Werchowskich oraz Pawła Kozińskiego. Pierwszy płaci z 5 dym. po 10 gr. , 8 ogr. po 2 gr. , 1 ogr. ; Wierzehoniów Wierzchowa drugi od 2 dym. po 10 gr. , 2 ogr. po 2 gr. ; trzeci zaś od 1 ogr. W 1583 r. Lew Wierzchowski ze swej części płaci z 5 dym. , 30 ogr. , 1 2 kola waln. , z 2 zakupnych ogrodn. ; Wasili Wierzchowski z 1 ogr. , 1 2 koła waln. a Iwan Osczowski z 9 dym. , 6 ogr. , 1 2 popa Jabłonowski, Wolyń, 16, 17, 59, 62, 101, 104, 110. 2. W. , w dokum. Wierchów, Wyerchów, Warchów, Wirchów, wś nad stawem, pow. ostrogski, gm. Chorów, o 15 w. na płd. zach. od Ostroga, st. dr. żel. Ożenin o 14 w. i Zdołbunowo o 15 w. , przy starym trakcie żytomierskim. Na wzgórzach rozrzucona, posiada cerkiew drewnianą, p. w. Wniebowstąpienia Pańskiego, w 1785 r. wzniesioną, a w 1870 r. odnowioną i uposażoną 46 1 2 dzies. ziemi. Szkoła ludowa od 1873 r. 43 chłopców i 13 dziewcząt. Do parafii należy wś Łebiedzie o 3 w. . W parafii 87 dm. , 676 mk. prawosŁ, 48 kat. i 12 żydów. Gleba glinkowata, lecz urodzajna. Włościanie trudnią się rolnictwem i są dość zamożni. Janusz hr. Iliński rozpoczął budowę pałacu pod samym lasem a słynny ogrodnik Mikler założył piękny ogród z parkiem. Własność niegdyś Ostrogskich. Podług reg. pobor. pow. łuckiego z 1577 r. należy do Stepania kn. Konst. Ostrogskiego, który płaci ztąd od 4 dym. pół dworz. , 4 ogr. Jabłonowski, Wołyń, 39. Przeszła potem do Stanisława Małachowskiego, kanclerza w. koron. ; w 1794 r. Małachowscy przeleli swe prawa na Tadeusza Czackiego, sstę nowogródzkiego. Po zajęciu na skarb darowana gen. Ferzen, który w 1802 r. sprzedał Józefowi Augustowi hr. Ilińskiemu, ostatecznie wnuka jego Aleksandra, który sprzedał apanażom Udiełom. 3. W. , al. Wierzchniów, wś, pow. włodzimierski, na płd. zach. od Włodzimierza. Podług reg. pobor. pow. włodzimierskiego z 1570 r. należy do dóbr biskupów łuckich pobór oddzielnie niewykazany; w 1577 r, płaci z 14 dym. włócz. , 8 ogr. a w 1583 r. z 21 łan. , 4 ogr. , 1 komor. Jabłonowski, Wołyń, 24, 72, 112. 4. W. , Wierzchowicze, wś należąca do włości Zasławskiej, t. j. w dzisiejszym pow. zasławskim. Podług reg. pob. pow. krzemienieckiego z 1570 r. własność ks. Zasławskich, pobór wykazany łącznie z Zasławiem i Białogródką W 1583 r. z Wierchowiecz płacą z 20 dym. , 10 ogr. , 5 ogr. , 2 kom. , 2 kół dorocz. , 1 popa a z Wierzchowa, przy zameczku Wierzchowskim, z 30 dym, 16 ogr, , 6 ogr. , 2 komor. Jabłonowski, Wolyń, 28, 134, 135. 5. W. , ob. Wierzchowsk J. Krz. Wierzchowa, rzka, w pow. Winnickim, prawy dopływ Żerdzia. Bierze początek powyżej wsi Pawłówki, mija tę wś, słobodę Olchową, Salnik i niedaleko wsi Lisiejówki ma ujście. Wierzchowce, białoros. Wiarchoucy, folw. , pow. nowogródzki, w 1 okr. pol. , gm. i par. kat. Wsielub, o 12 w. od Nowogródka, własność Rowkowskich, ma przeszło 1 2 włóki. A. Jel. Wirzechowce 1. wś, pow. proskurowski, okr. pol, gm. i par. katol. Fulsztyn Felsztyn, par. praw. Moskalówka, o 10 w. od Jarmoliniec, o 15 w. od Proskurowa st. dr. źel, ma 50 osad, 313 mk. , 200 dzies. ziemi włośc, 460 dworskiej. Należała do dóbr gródeckich Mniszchów, od nich nabył Turski, sukcesorowie którego sprzedali Leśniewiczowej; obecnie Kisielewa. 2. W. , mylnie Zwierzchowce, rus, Werchowcy, wś nad rzką Wierzchówką Smotryczówką, pow. proskurowski, okr. pol. i par. Satanów, ma 60 osad. Wś bezleśna, grunta. ma równe. Należała do Joachima Drużbackiego. Dr. M. Wierzchowce, wś, pow. husiatyński, 32 klm. na płn. zach. od Husiatyna, 22 klm. na płn. od sądu pow. w Kopyczyńcach, 6 klm. na płn. wsch. od urz poczt. w Chorostkowie. Na płn. i wsch. leżą Kluwińce, na płd. i zach. Peremiłów. Środkiem obszaru płynie potok, dopł. Tajny dopł. Zbrucza. W dolinie potoku leżą zabudowania wsi. Wznies. sięga na płd. wsch. 343 mt. Własn. więk. ma roli or. 111, łąk i ogr. 17, past. 30, lasu 4 mr. ; wł. mn. roli or, 637, łąk i ogr. 77, past. 29 mr. W r. 1880 było 99 dm. , 590 mk. w gm. 366 gr. kat. , 197 rz. kat. , 27 izr. ; 376 Bus. , 214 Pol. Par. rz. kat. w Chorostkowie, gr. kat. w Peremiłowie. We wsi jest cerkiew p. w. Narodzenia N. M. P. Wierzchowice, os. leś. i młyn nad rzką b. n. , pow. piotrkowski, gm. Kluki, par. Parzno; os leś. 1 dm. , 6 mr. ; os. młyn. 1 dm. , 5 mk. 30 mr. W 1827 r. było 4 dm. , 19 mk Wierzchowice, mko, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 5 okr. pol. , gm. Wierzchowice, o 50 w. od Brześcia a 10 w. od Wysokiego Lit. , ma 82 dm. drew. , 540 mk. , cerkiew paroch. , uposażoną 99 dzies. ziemi 33 łąk i pastw. , 1 nieuż. , cerkiew filialną, zarząd gminy, szkołę ludową. Miasteczko w ogóle ubogie, posiada zaledwie 3 kramy i jedną karczmę. Z dawnych czasów odbywają się tu trzy jarmarki 9 maja, 8 września i 6 grudnia, wyłącznie na bydło, sochy, brony, kółka do przędzenia, a zimową porą nawet na łuczywo do podpalania pieców. Parochia prawosł. , dekanatu błagoczynia Wysokie Lit. , 4603 wiernych; 1 kościół filialny, 1 kaplica. Dawniej była tu par. katol, z kościołem fundacyi Kopciów, dekanatu brzeskiego, z kaplicą w Rusiłach. W dawnej parafii powierzchnia nizka, bory, błota; gleba czarnoziemna i piaszczysta. Zraszają rzeki Biała, Soperka i Policzna. Przy kościele tutejszym, przerobionym w nowszych czasach na cerkiew, był fundusz na odprawianie modłów za duszę rodziny Kopciów, legowany na sąsiednich dobrach tegoż Kopcia Kopyłach. Ponieważ po sekularyzacyi kościoła nabożeństwo za dusze rodziny fundatora ustało, właścicielka przeto Kopył Karolina z OstykNarbuttów Pusłowska wystąpiła z procesem o zwrot deponowanego z Kopyl fonduszu i otrzymała wreszcie Wierzchowa Wierzchowce Wierzchowice takowy w ilości 9000 rs. Tuż przy miasteczku znajduje się rezydencya dziedzica, porządnie utrzymana; gospodarstwo rolne, chów inwentarza i gorzelnia wzorowo prowadzone. Dobra, w XVII w. własność Kopciów, w XVI w. hr. Chodkiewiczów, później Jaczynowskich, dziś Jana Rotha, mają; 1023 dzies. 301 łąk i pastw. , 266 lasu, 17 nieuż. ; gleba urodzajna. Gmina, w płn. wsch. zakątku powiatu, graniczy od wschodu z gm. białowieskoaleksandrowska, pow, prużańskiego, od pln. i płn. zach. z gminami pow. bielskiego Dubiażyn i Nowe Berezowo Brzozowo, od zach. z gm. Połowce, od płd. zach. z gm. Wysokie Litew. , od płn. wsch. z gm. Wojska i Dmitrowicze, dzieli się na 20 okręgów starostw wiejskich, obejmuje 52 miejscowości, ma 686 dm. wlośc, obok 37 należących do innych stanów, 7433 mk. wlośc, uwłaszczonych na 11394 dzies. Lud przeważnie wyzn. prawosŁ, zamożny i dorodny, przechował dotychczas strój ludowy. G. S. Wierzchowice 1. niem. Wirschkowitz Alt, dobra i wś, pow. mielicki, par. ew. w miejscu, kat. Mielice. W r. 1885 dobra miały 528 ha, 12 dm. , 173 mk. 4 kat. ; wś 227 ha, 45 dm. , 330 mk. 4 kat. . 2. W. Nowe, wś, pow. mielicki, par. ew. Wierzchowice, kat. Mielice. W r. 1885 miała 110 ha, 42 dm. , 409 mk. 10 kat. . Kaplica ewang. istniała od r. 1775, kościół obecny poświęcony r. 1773. Szkoła ewang. od r. 1753. Wś W. Nowa została założoną około r. 1753 przez osadników wirtemberskich, którzy zaprowadzili tu uprawę wina i owoców. Na obszarze W. Starych piękny pałac z parkiem i bazantarnią. Wierzchowicze, ob. Wierzchów 4. Wierzchowie, r. 1851 Wierzchowie, u Długosza Wyrzchowisko wś, pow. olkuski, gm. Cianowice, par. Biały Kościół. Leży śród wyżyny olkuskokrakowskiej, sięgającej tu przeszło 1000 st. npm. , na samej granicy od Galicyi, na zach. od Białego Kościoła, na płd. od Czajowic, w pobliżu Ojcowa. W r. 1827 wś rząd. , ma 17 dm. , 107 mk. Na obszarze wsi jaskinia, której wejście wznosi się 60 st. nad dno dolinki. Poszukiwania tu czynione wykazały ślady pobytu człowieka jaskiniowego. Znaleziono tu liczne narzędzia krzemienne, ślady ogniska por. Bibl. Warsz. r. 1871, t. IV, 54. W polowie XV w. wś królewska Wyrzchowisko, w par. Biały Kościół, ma jeden łan kmiecy, karczmę zwaną Czelna, 6 zagrod, z rolą. Dziesięcinę, wartości do 4 grzyw. , pobierał kościół W. W. Św. w Krakowie Długosz, L. B. , II, 52. Według reg. pob. pow. proszowskiego z r. 1581 wś Wierzchowiec, w par. Biały Kościół, należąca do zamku ojcowskiego, miała dwa półłany km. , 1 zagr. z rolą, 1 2 karczmy Pawiń. , Małop. , 30. Br. Ch. Wierzchowie 1. chutor, pow. słonimski, w 5 okr. pol. , gm. Byteń, o 20 w. od Słonima, 25 1 2, dzies. 2. W. al. Wierzchów, folw. i dobra nad Świeczanką, pow. lepelski, w 1 okr. pol. , gm. marcinowska, o 46 w. od Lepla, cerkiew paraf. p. w. św. Trójcy, 2049 dzies. ziemi dworskiej. W. , zwane dawniej Kasporowa, było własnością Stabrowskich, z których Onufry, łowczy orszański, i spółdziedzic Wincenty Kaciuciewicz sprzedaje w 1763 r. Marcinowi Szczyttowi, dziś wnuka jego również Marcina. Por. Werchowie. 3. W. , Wierchowie, dobra nad Dźwiną, pow. wieliski, ob. Werchowie 2. Posiadają tu Włodzimierz Resztelen 1300 dzies. i Iden i Spółka 3496 dzies. Bród przez rzekę. W 1580 r. hetman Zamoyski szedł z Suraża pod Wieliź na W. , gdzie kazał rzucić most na szerokiem błocie. Podług Heidensteina pod W. znajdowała się miejscowość zwana Witoldowym Mostem, podług miejscowego bowiem podania Witold przez wzniesiony tu most przeprowadził swoje wojsko. 4. W. , dobra, pow. witebski, w 1 okr. pol. , gm. Wierczhowie, o 12 w. od Witebska, własność Józefa Żaby, 800 dzies. ziemi dworskiej. Ob. Werchowo. J. Krz. Wierzchowina 1. wś, pow. grójecki, gm. i par. Jasieniec, ma 120 mk. , 431 mr. dwors. i 43 włośc. W 1827 r. było 10 dm. . 65 mk. Według reg. pob. pow. grójeckiego z r. 1576 wś W. , w par. Jasieniec, własność Piotra i Jakuba Warpes, miała 5 łan. , 1 łan folw. Pawiń. , Mazowsze 233. 2. W. , kol. nad błotem t. n. , pow. wieluński, gm. Skrzynno, par. Rudlice, odl. od Wielunia 17 w. , ma 3 dm. , 19 mk. 3. W. , wś, folw. i dobra u źródeł rzki Lentowni al. Łętowni dopł. Wieprza, pow. krasnostawski, gm. Żółkiewka, par. Chłaniów, odl. 28 w. od Krasnegostawu, ma. 61 dm. , 604 mk. rz. kat. Ludnośó rolnicza; we wsi kowal, stolarz, bednarz, tkacz. W 1827 r. było 59 dm. , 311 mk. Wś ta jest miejscem urodzenia Antoniego Wieniarskiego d. 21 stycz. 1823 r. , autora wielu obrazków z życia ludu miejskiego i wiejskiego. Podobno pierwotna nazwa brzmiała Wierzchłaniowa, jak o tem ma świadczyć erekcya parafii Chłaniów z r. 1305 oraz inne późniejsze akty kościelne i sądowe. W ostatnich czasach właściciel dóbr W. Koszarski na obszarze po wyciętym lesie założył folw. Koszarsko w r. 1882 i oddzielił z dóbr osobny folw. Borowiny. Dobra W. składały się w r. 1890 z folw. W. i Koszarsko, nomenklatur Borowina i Wąż, rozl. mr. 1823 folw. W. gr. orn. i ogr. mr. 804, łąk mr. 72, lasu mr. 320, nieuż. mr. 27; bud. mur. 4, drew. 18; płodozm. 7pol. ; folw. Koszarsko gr. orn. i ogr. mr. 459, lasu mr. 128, nieuż. mr. 13; bud. drew. 3; lasy urządzone; młyn wodny. Wś W. os. 57, mr. 771; wś Majdan Wierzchowiński os. 14, mr. 152. 4. W. , ob. Wierzchowiny. Br. Ch. Wierzchowina, szczyt górski na Podgórzu Karpackim, na obszarze gm. Nawsie, w pow. brzeskim. Wzn. 641 mt. Ob. Nawsie 2. Wierzchowice Wierzchowicze Wierzchowie Wierzchowina Wierzchowice Wierzchowiński Majdan, pow. krasnostawski, ob. Wierzchowina. Wierzchowiny 1. wś i folw. , pow. radomski, gm. Jedlińsk, par. Goryń, odl. od Radomia 22 w. , ma 23 dm. , 416 mk. Folw. W. z nomenklaturą Huta Szklanna rozl. w r. 1886 mr. 1040 gr. orn. i ogr. mr. 740, łąk mr. 47, pastw. mr. 13, lasu mr. 198, nieuż. mr. 42; bud. mur. 1, drew. 9; las nieurządzony. Wś ma 57 os. , mr. 123. Folw. wchodził w skład dóbr Goryń. Na początku XVI w. łany folw. , zagrodnicy i karczma dają dziesięcinę, wartości 1 grzyw. , pleban. w Goryniu Łaski, L. B. , I, 672. Według reg. pob. pow. radomskiego z r. 1569 wś Wierzkowiny, w par. Goryń, własność Jerzego Chorzyńskiego, miała 10 lan. , 2 zagr. Pawiński, Małop. , 303. 2. W. , wś, pow. łukowski, gm. Skrzeszew, par. Ulan, ma 37 dm. , 248 mk. , 931 mr. W 1827 r. było 26 dm. , 212 mk. Według reg. pob. pow. łukowskiego z r. 1531 wś szlachecka W. , w par. Ulan, płaciła od 1 łanu. W r. 1552 miała 3 4 łan. W r. 1580 p. Grzegórz Wierzchowski płacił z części Dworakowskiej od włóki jednej i z czwarciny, którą sami orzą, gr. 20; Mateusz Janowicz od siebie i od inszych uczestników swych od 2 włók i trzeciej włóki dwie części gr. 40, suma fl 2 Pawiński, Małop. , 386, 400, 426. 3. W. al. Wierzchowina, wś, pow. krasnostawski, gm. Rudka, par. Siennica Różana. W r. 1827 było 28 dm. , 129 mk. , par. Kumów. 4. W. wś i folw. , pow. radzyński, gm. Siemień, par. Czemierniki, odl. 18 w. od Radzynia, 33 dm. , 340 mk. W r. 1827 było 29 dm. , 227 mk. , par. Kock. W r. 1886 folw. W. rozl. mr. 890 gr. orn. i ogr. mr. 90, łak mr. 38, pastw. mr. 12, lasu mr. 703, zarośli mr. 37, nieuż. mr. 12. Wś W. os. 33, mr. 871; wś Anielin os. 20, mr. 326; wś Łubka os. 10, mr. 136. Br. Ch. Wierzchowiska 1. pow. wieluński, ob. Kik 2. W. , wś i folw. nad rzką Krępianką. pow. iłżecki, gm. Wierzchowiska, par. Krępa, odl. od Iłży 20 w. , ma 53 dm. , 341 mk. , młyn wodny. W 1827 r. było 37 dm. , 379 mk. W r. 1882 folw. W. rozl. mr. 425 gr, orn. i ogr. mr. 179, łąk mr. 8, pastw. mr. 2, lasu mr. 40, wody mr. 5, nieuż. mr. 8; bud. mur. 4, drew. 5; płodozm. 10pol. Wś W. os. 35, mr. 903; wś Leszczyny os. 27, mr. 465; wś Rafałów os. 10, mr. 179. W połowie XV w. wś W. , w par. Krępa, własność Czajki h. Dębno, miała łany km. , z których dziesięcinę, wartości 14 grzyw. , płacono pleban. w Solcu Długosz, L. B. , II, 574. Według reg. pob. pow. radomskiego z r. 1569 wś W. miała 23 półłanków km. , 2 zagr. , 2 kom. Pawiński, Małop. , 305. W. gm. , z zarządem we wsi Krępa, ma 10825 mr. obszaru 6633 mr. wlośc. i 3731 mk. 560 prot. , 68 żyd. . Sąd gm. okr. II i st. p. w Siennie. W skład gm. wchodzą Aleksandrów, Borowo, Bożydar, Bronisławów, Chojniak, Gozdawa, Janów, Jawor, JaworSolecki, Jaworska Wola, KrępaDolna, K. Kościelna, Leszczyny, Maziarze, Podolany, Rafałów, Ratyniec, Rogalin, Wróblew, Wierzchówka i Zofiówka. 3. W. , wś i folw. , pow. lubelski, gm. i par. Bełżyce, odl. 26 w. od Lublina a 5 w. od Bełżyc, mają 23 dm. , 208 mk. Obecnie na rozparcelowanym folwarku powstało 43 osad. W r. 1827 było 21 dm. , 136 mk. W r. 1873 wś W. lit. B rozl. mr. 786 gr. orn. i ogr. mr. 458, łąk mr. 4, pastw. mr. 7, lasu mr. 304, nieuż. mr. 12; bud. mur. 1, drew. 12; płodozm. 7pol. ; las nieurządzony; pokłady kamienia budowlanego. Wś W. lit. B os. 21, mr. 260. Wspomina tę wieś już Długosz w opisie par. Bełżyce L. B. , II, 570. Według reg. pob. pow. lubelskiego z z. 1531 Walenty Sobieski miał ta 2 łany, 1 młyn. W r. 1569 Matczyński i inni płacą od 2 łan. R. 1676 Mierzejewski płaci pogłówne od 10 poddanych a Dzierżek od siebie tylko Pawiński, Małop. , 358, 372 i 4a. W XVIII w. własność Łochówskich, a następnie z kolei Zubrzyckich, Czarneckich, Wilsona, Jahołkowskiego, Gorczyckiego, ostatecznie nabyte przez Tenenwurcla z Lublina, sprzedane w 1885 r. kolonistom za 47000 r. , następnie w 1891 r. powtórnie nabyte na licytacyi przez tegoż Tenenwurcla i odprzedane tymże kolonistom z udziałem banku włościańskiego. 4. W. , wś i folw. , pow. lubelski, gm. Piaski, par. Mełgiew, odl. 14 w. od Lublina, ma pokłady wapienia, młyn wodny. W 1827 r. było 36 dm. , 297 mk. W r. 1890 folw. W. rozl mr. 2492 gr. orn. i ogr. mr. 1107, łąk mr. 48, pastw. mr. 2, lasu mr. 914, w odpadkach mr. 368, nieuż. mr. 53; bud. mur. 15, drew. 26; płodozm. 10 i 11pol; las urządzony. Wś W. os. 39, mr. 624. Wspomina tę wś Długosz w par. Meglew L. B. , II, 551. Według reg. pob. pow. lubelskiego z r. 1531 w części Borysa było tu 4 1 2 łan. , 1 młyn. R. 1676 Andrzej Wierzchowski płaci od 13 poddan. i 4 osób z rodziny. Daniel Iżycki od U dworskich i 3 z rodziny, Gabryel Iżycki od 13 poddan. i 2 z rodziny Pawiński, Małop. , 351 i 31a. 5. W. , wś i folw. przy źródłach rzki Sanny, pow. janowski, gm. Brzozówka, par. Modliborzyce, odl. 7 w. od Janowa, 65 w. od Lublina; wś ma 86 dm. , 735 mk. ; folw. 3 dm. mur. , 7 drew, i 10 budynków. Browar piwny od r. 1886 wyrabia dobre piwo bawarskie, z produkcyą roczną na 50000 rs. Na obszarze W. łomy wapienia i piaskowca. W 1827 r. było 104 dm. , 416 mk. W r. 1886 folw. W. i awuls Dolny rozl. mr. 2901 gr. orn. i ogr. mr. 1377, łąk mr. 39, pastw. mr. 34, łasu, przeważnie liściastego, mr. 755, nieuż. mr. 695; bud. mur. 8, drew. 19, las nieurządzony. Wś W. os. 91, mr. 1880. Wspomina tę wieś Długosz w opisie par. Potok L. B. , II, 575. Według reg. pob. pow. urzędowskiego z r. 1531 wś W. , w par. Słupia, miała 7 łan. , 1 młyn. R. 1676 wś W. , w par. Modliborzyce, należy do Tomasza Innocentego Zaporskiego, skar Wierzchowiska Wierzchowiny Wierzchowiński Wierzchowiński Majdan Wierzchowiska bnika lubelskiego, który płaci pogłówne od 167 poddanych, 16 dworskich i 2 z rodziny Pawiński, Małop. , 374 i 32a. Bobra W. w XVIII w. należały do rodziny Wiercieńskich, następnie Kochanowskich, Bogdańskich, obecnie Jana Michelisa. 6. W. , wś wlośc, pow. rypiński, gm. Rogowo, par. Gujsk, odl. 16 w. od Rypina, ma 22 dm. , 199 mk. , 435 mr. W r. 1827 było 10 dm. , 60 mk. , par. Rogowo. 7. W. , ob. Wierzchowisko. Br. Ch. R. Przeg. Wierzchowiska 1. nazwa dawana wsi Wierzawice może Wierzchowice, w pow. łańcuckim. 2. W. , las nad rzką Szkło, na granicy Obraszyna, w pow. gródeckim. Wierzchowiska 1. folw. , w pow. Witkowskim. Sąd w Gnieźnie, urząd poczt. w Witkowie. Obszar ma 451 ha, z czystym dochodem 1612 mrk. Należy do dóbr Kołaczkowo, obecnie własność Macieja Prądzyńskiego. Par. Ostrowite Prymasowskie. W r. 1447 rozgraniczano Trzuskołom, W. i młyn Czartowiec Lubochnia, własność klasztoru trzemeszeńskiego. W latach 1507 1584 są w aktach rozgraniczenia W. z Trzuskołomem, Chłędowem i Kałaszkowem, licowanie łąki Moczydła, spory o łąkę Łazy i o las Nast. Pod r. 1523, jako wieś dziedziczna, ma 2 dworzyszcza, które dawały dziesięcinę snopową, pleban. w Ostrowitem. Kmiecie dawali mesznego po 2 korce żyta i 2 owsa; zagrodnicy po korcu owsa, młynarz korzec mąki. R. 1580 ma Marcin Wyganowski w W. 1 2 łana os. i 2 zagrodników, Tomasz Wierzchowski 2 1 4 łana os. i 2 zagrodników. R. 1620 ma Jan Wyganowski 1 2 łana os. i 2 zagr. , Stanisław Kosarski 2 1 2 łana os. , 1 ćwierć i 2 zagr. 2. W. , staw, w pow. krotoszyńskim, pod Kazimierzem, od strony Czarnego Sadu. 3. W. , błoto, pod Dolskiem, w pow. szremskim. 4. W. , miejscowości w Jaglinie, pow. czarnkowski. 5. W. , miejscowość wspomniana w aktach z r. 1583, w Nieswiastowicach, pow. wągrowiecki. Wł. Ł. Wierzchowisko 1. niekiedy Wierzchowiska, kol. i folw. , pow. częstochowski, gm. Grabówka, par. Częstochowa odl. 6 w. ; kol. ma 32 dm. , 275 mk. , 482 mr. włośc; folw. dawne wójowstwo ma 130 mr. 121 mr. roli; drugi folw. ma 307 mr. ; dwie os. karcz. 4 mr. W r. 1827 było 18 dm. , 130 mk. W połowie XV w. wś królewska W. , w par. Częstochowa, miała łany km. , z których dawano dziesięcinę pieniężną, po 8 gr. z łanu, klasztorowi w Mstowie. Rola należąca do szkoły płaciła dziesięcinę kościołowi w Częstochowie. W drugim opisie odróżnia Długosz dwie części W. i W. minor. Ta druga miała 9 łan. , dających po 6 gr. klasztorowi w Mstowie L. B. , II, 221 i III, 155. Według reg. pob. pow. lelowskiego z r. 1581 wś W. , należąca do zamku olsztyńskiego, miała 11 łan. km. , 1 sołtysi, 1 zagr. bez roii Pawiński, Małop. , 78 Około r. 1850 wś ta wchodziła w skład dóbr rząd Częstochowa, zaś wójtowstwo należało do dóbr Krasice. 2. W. , al. Wierzchowiska, wś i folw. , pow. opoczyński, gm. Sworzyce, par. Bedlno, odl. od Opoczna 15 w. , ma 37 dm. , 246 mk. W r, 1827 r. było 20 dm. , 157 mk. W r. 1886 folw. W. rozl. mr. 797 gr. orn. i ogr. mr. 306, łąk mr. 66, pastw. mr. 49, lasu mr. 347, wody mr. 12, nieuż. mr. 17; bud. mur. 5, drew. 6; płod. 8pol; las nieurządzony, pokłady rudy żelaznej. Włościanie mają 191 mr. Na początku XVI w. dziesięcinę z całej wsi wartości do 20 gr. pobierał pleban w Bedlnie Łaski, I. B. , I, 706. Według reg. pob. pow. opoczyńskiego z r. 1508 wś Wierzchowisko, wraz z innemi, płaciła poboru 3 grz. 15 gr. 9 den. W r. 1577 Piotr Regnowski płacił tu od 4 zagr. z rolą, 1 zagr. Pawiński, Małop. , 287, 481. 3. W. , wś i folw. , pow. miechowski, gm. Rzerzuśnia, par. Szreniawa, odl. 15 w. od Miechowa, posiada szkołę początkową. W 1827 r. było 25 dm. , 154 mk. W r. 1888 folw. rozl. mr. 284 gr. orn. i ogr. mr. 166, łąk mr. 14, pastw. mr. 6, lasu mr. 90, nieuż. mr. 8; bud. mur. 5, drew. 3; las nieurządzony, pokłady wapienia. W połowie XV w. wś Wola Wierzchowicka, w par. Szreniawa, była własnością Mszczuja h. Lis. Folw. dawał dziesięcinę pleban. w Szreniawie, łany km. zaś kościołowi w Tczycy Długosz. L. B. , II, 37. Według reg. pob. pow. proszowskiego z r. 1581 wś Brzozowa al. Wirzchowska miała trzy części. Fryderyk Bonar płacił tu od 3 1 2 łan. km. , 2 kom. z bydłem; wojewodzina Myszkowska od 5 zagr. z rolą, a Mikołaj Czerny od 1 łanu i 1 kom. z bydłem Pawiński, Małop. , 26. 4. W. , nazwa jednego obszaru we wsi Dąbrowa, w pow. mławskim. Br. Ch, Wierzchowizna, wś włośc nad rz. Omulew, pow. przasnyski, gm. i par. Zaręby, odl. 33 w. od Przasnysza, ma 12 dm. , 60 mk. , 83 mr. W r. 1827 było 9 dm. , 69 mk. Wierzchówka al. Smotryczówka, rzka, , w pow. proskurowskim. Zaczyna się powyżej wsi Wierzchowiec, płynie z zachodu na wschód na przestrzeni 18 w. pod wsiami Wierzchowiec, Borszczówka, Badkowica i Krzemienna i poniżej folw. Kostury ma ujście. Od prawego brzegu zabiera rzekę Tychen. Porówn. też Smotryczówka, X. M. O. Wierzchówka 1. wś i folw. , pow. wilejski, w 1 okr. poL, gm. Lebiedziewo o 4 1 2 w. , okr. wiejski Nosiłowo, o 28 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. z Wilna do Mińska. Folw. ma 1 dm. , 19 mk. katol. ; wś zas 4 dm. , 45 mk. prawosł. w 1865 r. 20 dusz rewiz. ; należy do dóbr Wysokowo Michniewiczów. Folw. należał do Jankowskich. 2. W. , folw. , tamże, o 30 w. od Wilejki, 1 dm. , 10 mk. Wierzchówka 1. mko przy ujściu Dochny do Bernadynki Bereżanki, pow. bracławski, okr. pol. i st. p. Trościaniec o 8 w. , gm. Sawin Wierzchowiska Wierzchówka Wierzchowizna Wierzchowisko Wierzchowlany Wierzchownia ce, par. kat. Obodówka, sąd w Bracławiu o 51 w. , o 30 w. od st. dr. źel. Krzyźopol, ma 358 dm. , 2467 mk. , w tej liczbie 28 żydów. W r. 1857 było 415 dm. , 2973 mk. 722 żydów. Posiada cerkiew p. w. św. Trójcy, wzniesioną. w 1884 r. i uposażoną69 dzies. ziemi, z 1657 parafianami; synagogę, szkołę lklas. 2 nauczycieli, 50 uczniów, browar, młyn, 65 rzemieślników, st. poczt. Targi odbywają się co 2 tygodnie. Do włościan należy 1197 dzies. ziemi; dworskiej, ze Stratejówką. , 1969 dzies. Własność dawniej Potockich, dziś Sobańskich. Prawo miejskie W. otrzymała dopiero w przeszłym wieku. W okolicy mka znajdują, się ślady warowni, wzniesionych przez Bohdana Chmielnickiego w 1654 r. 2. W. , w 1583 r. Wirzchowcze, mko nad Ladawą. , dopł. Dniestru, pow. mohylowski, okr. poL Jołtuszków, gm. Maryanówka, par. kat. Śnitków, sąd i st. poczt. w Barze o 20 w. , o 54 w. od Mohylowa, przy trakcie pocztowym. do Baru, o 20 w. od st. dr. żeL kij. odesskiej Żmerynka, ma 145 dm. , 800 mk. , 954 dzies. ziemi włośc, 1304 dworskiej, 35 cerkiewnej. Posiada cerkiew p. w. św. Mikołaja, wzniesioną w 1879 r. , z 850 parafianami, 2 młyny, targi co drugi czwartek, 11 rzemieślników. Była tu gorzelnia. Powierzchnia częścią, płaską, częścią, wyniosła. Glebę stanowi czernoziem z gliną, pomieszany. Znajduje się kamień wapienny. Istniała już w XVI w. Podług reg. pobor. wwdztwa podolskiego z 1578 r. należy do Wierzchowskich, a w 1583 r. płaci od 2 pługów, 2 ogrod. po 4 gr. i 2 komorn, inquilinis po 2 gr. Jabłonowski, Wołyń i Podole, 301. Lustracya królewszczyzn Humieckiego z 1616 r. wymienia wś Wierzchówkę, jako wś bojarską, należącą, do sstwa barskiego. Tej wsi posesorem p. Jan Wierzchowski z Katarzyną. , małżonką, swą, prawem dożywotnem, na co ukazał od króla JMci dzisiejszego przywilej, w którym JKMśó daninę tę onemu przez sławnej pamięci wwodę ruskiego ukazaną. , wedle objazdu tegoż p. wojewody konfirmuje, z tym dokładem, iż ta osada na nowym korzeniu, tedy non prius post decessum modernorum possessorum bona praefata de manibus successorum redimentur, donec summa ex taxatione commissariorum ibidem expensa, successoribus restituatur, ea tamen adjecta conditione, iż ratione tego powinien będzie za obwieszczeniem p. ssty barskiego przeciwko nieprzyjacielowi każdemu konno, równo z inszemi służyć, czego on z chęci swej do tego czasu nigdy się nie zbraniał Jabłon. , Lustracye, 30. Następnie stanowiło sstwo niegrodowe, położone w pow. latyczowskim. Podług lustracyi z 1665 r. składało się ono ze wsi W. , Dąbrowica i Nowy Borek, które dawniej były przyłączone do sstwa skalskiego. W 1770 r. wś W. trzyma Antonina z Gorowskich Kwaśniewska, z opłatą 894 złp, 14 gr. kwarty. W 1771 r. posiadał je Wacław Jaźwiński. Vol. Legum w trzech miejscach wspominają, pod r. 1775 jako ostatniego sstę Nepomucena Kwaśniowskiego, W świeższych czasach wś należała do Michalskiego, dziś Bibikowa. Br. M. Wierzchowlany, wś, pow. grodzieński, w 2 okr. pol. , gm. Brzostowica Mała, o 46 w. od Grodna, 141 dzies. ziemi włośc. 17 łąk i pastw. . Wierzchownia 1. wś, pow. rypiński, gm. Okalewo, par. Świedziebna, odl. o 18 w. od Rypina, ma 11 dm. , 140 mk. , 132 mr. W r. 1827 było 7 dm. , 43 mk. , par. Skrwilno. Wś ta wchodziła w skład dóbr Okalewo. 2. W. . wś i os. młyń. , pow. rypiński, gm. Dzierżno par. Świedziebna, odl. 18 w. od Rypina, młyn wodny, 7 dm. , 37 mk. , 76 mr. W r. 1827 było 5 dm. , 49 mk. Wchodziła w skład dóbr Księte. Wierzchownia, Wierchownia, wś nad rzką. Wierzchowianką. , dopł. Rastawicy, pow. skwirski, w 2 okr. poL, gm. Wierzchownia, o 26 w. od Skwiry, ma 1227 mk W 1741 r. było tu 57 sadyb; w 1863 r. 1148 mk prawosŁ, 50 katol. , 76 żydów. Posiada cerkiew Wwedeńską, z drzewa wzniesionego w 1728 r. a odnowioną, w 1832 r. , uposażoną. 45 dzies. Kaplica katol. par. Pawołocz, z muru wzniesiona w 1810 r. przez dziedzica wsi Wacława Hańskiego. O 2 w. na płd. od W. , w pobliżu Rastawicy, znajduje się urwista góra, zwana Korolicha, pod którą, podług miejscowego podania, miało miejsce krwawe starcie pomiędzy jakimś królem i królową. , w którem ta ostatnia odniosła zwycięztwo. W 1600 r. własność Jadwigi z Falczewskich ks. Rużyńskiej, w 1607 r. i 1609 r. ks. Romana Rużyńskiego; w 1613 r. ks. Zofii Rużyńskiej Jabłonowski, Ukraina, II, 52, 122, 156, 754. Podług reg. pobor, wdztwa kijowskiego z 1628 r. należy do Romanowa Samuela Łaszcza Tuczapskiego i płaci od 3 dym. , 6 ogr. 1 koła młyń. , 1 popa tamże, I, 87. Później należała do włości pawołockiej ob. Pawołocz, t. VII, 918, 923. W zeszłym wieku W. z okolicznemi wsiami należała do dóbr ks. Lubomirskich w 1729 r. Jerzego, następnie kolejno Józefa, Stanisława i Kacpra. Około 1780 r. od Kacpra Lubomirskiego nabył W. z przległościami Jan Hański; potem syna jego Wacława, od którego w 1847 r, przeszła do córki Anny hr. Mniszek. Obecnie własność gen. hr. Adama Rzewuskiego, brata rodzonego Henryka a ojca powieściopisarza i autora dramatycznego Stanisława. Bawił tu kilkakrotnie przez dłuższy czas głośny powieściopisarz francuzki Balzac, przyjaciel a następnie małżonek wdowy po Kańskim, Rzewuskiej z domu. W W. znajduje się główny zarząd dóbr, obejmujących wsi W. , Mosijówka, Bystrówka, Kryłówka, mka Borszczahówka, Skibińce, Kuryaniec, Mormolijówka, Kapustińce, Kniażą i Czepiżeńce, i przed uwłaszczeniem włościan mających 20986 dzies. i 3035 dusz rewiz. włośc. płci męz. Gmina składa się z 8 Wierzchownia Wierzchowo Wierichowsk Wierzchowskie Wierzchpolnica Wierzchowo okręgów starostw wiejskich, obejmuje 10 miejscowości 2 karczmy, ma 1794 dm. , 10094 mk. , 18602 dzies. 8112 dzies. ziemi wlośc, 10080 dworskiej, 410 cerkiewnej. J. Krz. Wierzchowo, niem. Firchau, dok. 1372 Virchow, wś nad jeziorem t. n. , którego wody upro wadza rzeczka Kamionka do Brdy, pow. człuchow ski. Posiada st. dr. żel. , pierwszą za Chojnicami w stronę Zlotowa, urząd poczt. III klasy, szk. kat. żeńska i kościół kat. filialny, p. w. św. An ny, należący do parafii frydlandzkiej. Wś leży w okolicy równej, piaszczystej; ludność niemiec ka trudni się rolnictwem i handlem zboża i drze wa; 1240 ha 1046 roli orn. , 75 łąk, 22 lasu; 1885 r. 50 dm. , 73 dym. , 445 mk, 275 katol. , 170 ew. na dworcu dr. żel. 7 dm. , 84 mk. . E. 1372 Henryk v. Grobitz, komtur człuchowski, nadaje sołtysowi Heyne na urządzenie sołectwa i wsi włók 64 w Wierzchowie, z których 6 ma mieć wolnych i dziedzicznych. Dan w Człucho wie ob. Odpisy Dregera w Pelplinie, str. 10. Wizyta Trebnica z r. 1653 opiewa, że kościół drewniany był filią do Jącznik; 4 włóki kościelne dzierżawili włościanie, płacąc po 8 fl. od włóki. Mesznego dawali włościanie 35 kor. żyta str. 42. Z wizyty Jezierskiego r. 1695 dowiadujemy się, że arendarze roli plebańskiej oprócz 8 fl. da wali jeszcze gęsi et iter Gedanum faciunt juxta contractum. Mesznego dawano już tylko 29 kor. żyta. Fabryka kościelna posiadała 3 mr. roli, które trzymał sołtys. W dzwonnicy wisiały 3 dzwony Z nabożeństwem przybywał tu pro boszcz frydlandzki i jączyński co drugą niedzielę. R. 1789 było tu 19 dym. ob. Top. Goldbecka. R. 1808 ur. się tu kś. Jerzy Jeschke, który r. 1881 umarł w Pelplinie jako sufragan dyecezyi chełmińskiej. Kś. Fr. Wierzchowo, niem. Wirchow See, jezioro w Pomeranii, na zach. od miasta Baldenburga Białobór. Wypływa z niego rzeka Gwda Kuddau. Wierichowsk, w dokum. Wierzchów, wś nad Stubłą, pow. rowieński, gm. Dziatkowicze, par. prawosł. Jasieninicze o 1 4 w. , na zach. od Równego. Podług reg. pobor. pow. łuckiego z 1583 r. własność Filipa Hruszwickiego i Jachima Pisnickiego. Pierwszy płaci od 1 dym. , 1 ogr. i 1 koła waln. ; drugi od 1 dym. Jabłonowski, Wołyń, 106. Wierzchowskie, osada, pow. prużański, w 4 okr. poL, gm. białowieskoaleksandrowska, o 70 w. od Prużany, 56 dzies. ziemi wlośc; należy do wsi Leśna. Wierzchpolnica, rzeczka, w pow. grodzieńskim, prawy dopływ Niemna. Wierzchrata, ob. Werchrata. Wierchszczyca, folw. , pow. tomaszowski, ob. Wierszczyca. Wierzchuca 1. Nagórna, wś i dobra nad Bugiem, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 4 okr. pol. , gm. Narojki, par. kat. dawniej Bledzianów, od 1886 r. Drohiczyn o 8 w. , odl. o 54 w. od Bielska. Wś ma 28 dm. , 140 mk. , 133 dzies. 17 łąk i pastw. , 1 nieuż. . Dobra należą obecnie w części do Kompaniejcewych, mających 500 dzies. 167 łąk i pastw. , 80 lasu, 46 nieuż. , Brujewiczów 25 dzies. 3 lasu i Delwigów 145 dzies. 13 lasu, 5 nieuż. . Pierwotnie należała W. do dóbr koronnych i podług podania utrzymywano w nich wierzchowce królewskie zkąd ma pochodzić nazwa. Rzeczywiście łąki i pastwiska wierzchuckie, słynne z bujnej trawy, nadają się do hodowli stadniny. W XVII w. była w posiadaniu rodziny Hińczów. Podług legendy ludowej jeden z Hińczów, pan na W. , Mierzynówce, Buźyskach, Lisowie i Putkowicach, pędził rozwiązłe życie, za co strafowany był publicznie przez miejscowego plebana. Obrażony o to Hińcz, pałając zemstą do księdza, zabił go z rusznicy w czasie Bożego Ciała. Zebrany lud chciał mordercę rozszarpać na miejscu, ale obecna szlachta obroniła Hińcza i odprowadziła na zamek drohiczyński, gdzie był sądzony i przez kata na rynku ćwiertowany. Kościół zaś w W. podług podania ludu zapadł się w ziemię i do dziś dnia opowiadają starzy ludzie, że rodzice ich słyszeli dzwony pod ziemią, na pagórku gdzie stał dawnemi czasy kościół. W aktach sądu grodzkiego drohickiego, odesłanych w 1885 r. do centralnego archiwum akt dawnych w Wilnie, był rzeczywiście dekret skazujący jakiego Hińcza na karę śmierci podług notat dawnego arch. drohickiego Fran. Zalewskiego. W początkach XVIII w. W. należała do Ossolińskich, następnie do Kuszlów, od nich przeszła do Szpilewskich, poczem była w posiadaniu Stanisława Stępkowskiego i Wincentego Pietczykowskiego. 2. W. Nadbużna, folw. nad Bugiem, tamże, o 55 w. od Bielska, ma 196 dzies. 59 łąk i pastw. , 25 lasu, 59 nieuż. . Dawniej folw. ten należał do W. Nagórnej. W 1802 r. ówczesny właściciel Antoni Szpilewski urządził tu sobie rezydencyę i terytoryalnie oddzielił od W. Nagórnej. Dziś w posiadaniu jego wnuka Gustawa. Na polach folwarku, tuż przy Bugu, znajduje się kilka starożytnych mogił, podług podania miejscowego Jadźwingów. Szkielety w tych mogiłach zwrócone są wszystkie głową na wschód i obłożone polnemi kamieniami. Niektóre z nich mają po 7 stóp długości; czaszki ich są wydłużone, grube, czoło niskie, znacznie w tył pochylone, żęby prosto osadzone. W kilku mogiłach znaleziono bronzowe, spiralnie skręcone bransolety, kółka w postaci kolczyków, sprzączki, paciorki Szklanne żółte i niebieskie. W jednej z mogił znaleziono krótki miecz obosieczny. Na pastwisku nad Bugiem, między W. a Bużyskami, przed kilku laty wygrzebali włościanie kilkaset sztuk monet srebrnych z czasów Trajana; wykopalisko to sprzedane zostało żydom na srebro. O 1 w, od Wierzchrata Wierchszczyca Wierzchuca Wierzchy Wierchuście Wierzchucin Wierzchucino Wierzchucińskie błoto Wierzchucin tego miejsca, tuż przy brzegu Bugu, odkryto niewielka pieczarę, w której znaleziono koronę wykutą, ze srebra, ważącą około 6 funtów. Zabytek ten, wypadkowo ocalony z rąk żydów, którzy nabyli go na stopienie, znajduje się podobno w zbiorach komitetu statystycznego w Grodnie. Wierzchucin, białorus. Wiarchucin, dobra poradziwiłłowskie nad Oressą, pow. bobrujski, w 3 okr. pol. hłuskim, gm. i st. poczt. Horki o 10 w. , par. kat. Słuck filia Urzecze, odl. o 85 w. od Bobrujska. Miejscowość poleska, grunta lekkie, tąk obfitość. Obręb wierchuciński wynosi prze szło 285 włók. A. Jel. Wierzchucin, niem. Wierschutzin, w dok. Wirchossin, Wirchotsin, Virchocino, Vircussino Wirkoczino, wś i domena rządowa, w Pomeranii, na zach. stronie jez. Piaśnicy, pow. lęborski, st. p. Osieki, par. kat. Żarnowiec. Wś liczy 1234 ha, 719 mk. , 557 kat. , 162 ew. ; domena 475 ha, 125 mk. , 70 kat. , 35 ew. R. 1257 W. darowany został przez ks. Świętopełka cysterkom w Żarnówcu, po których przeszedł na norbertanki, tamże osiadłe. Granice były po większej części naturalne. Najprzód rz. Zbychownica, wpadająca do jez. Piaśnicy, dalej szła granica powyżej tej rzeki, aż do ujścia strugi Ścienisa, Sieniczką zwanej; dalej Sieniczką, aż gdzie przychodzi struga Prześcisza Pruścica nią powyżej; dalej kopcami i znakami do miejsca Lisi Dół, gdzie ściana wierzchucka, prusowska i słuchowska się schodzą. Potem przechodząc Zbychownicę znakami i kopcami do wytryskującego źródła, którem postępując aż do rzeki Klewisy i tąż zchodząc, aż gdzie uchodzi do Piaśnicy. Wreszcie brzegiem idąc na południe rzeki i jez. Piaśnicy aż do Zbychownicy ob. Perlbach P. U. B. , str. 258. Od dawna był tu folw. , wś gburska i młyn. Folwarkiem zazwyczaj panny same zawiadywały. Zastępcą ich był t. z. dwornik, który wszystkiem zarządzał. Dopiero od r. 1771 siedzą tu dzierżawcy. Gburów osiadłych we wsi było w 1777 r. 13 Adam Piłat, sołtys, Paweł Styn, Benedykt Łysk, Maciej Wętkowie, Barbara Budnikowa, Michał Styn, Jan Okuń, Grzegórz, gajowy, Michał Gayk, Mik. Twork, Wojciech Twork, Benedykt Bartkowski, Maciej Reszka. Danników z karczmarzem było 15 Benedykt Okuń, Michał Gayk, Grzegórz Rynca, Jan Tomkowie, Adam Baran, Tomasz Dębek, Jędrzej Piłat, Paweł Jaszk, Jan Gayk, Wojciech Styn, Wojciech Gayk, Paweł Styn, Wojciech Budnik, Mateusz Borchman. We młynie oprócz W. mełli poddani klasztoru z Nadola. Po okupacyi rząd pruski nadał wsi prawa szlach. i pozostawił ją przy klasztorze. Obszerny las należał do wsi ob. Klasztory żeńskie ks. Fankidejskiego, str. 199. R. 1648, gdzie uchwalono pobór podwójny a akcyzę potrójną, płaci tu p, ksieni żarnowska 40 fl. 8 gr. ob. Rocz. Tow. P. N. w Pozn. , 1871, str. 198. Według wizyty Szaniawskiego z r. 1710 dawała wś mesznego 13 kor, żyta i tyleż owsa. Dalej czytamy Scultetia Wierzchucinensis in praedium versa, cui duorum colonorum agri incorporati, quod praedium praeter strenam messalia solvere recusat. Młynarz, karczmarz i ogrodnicy powinni dawać każdy po 6 gr. kolędy. Kowal i Zdrojowy dają każdy 18 gr. kolędy str. 63. Kś. Fr. Wierzchucino, ob. Wierzchocin. Wierzchucino, niem. Virchenzin, wś i dobra ryc, w Pomeranii, pow. słupski, st. p. Smołdzino. Wierzchucińskie błoto, niem. Gross Wierzchuciner Moor, pow. lęborski, ciągnie się od Wierzchucina wzdłuż granicy pow. puckiego i lęborskiego aż do Baltyku. Kś. Fr. Wierchuście 1. wś, pow. kobryński, w 5 okr. poL, gm. Druźyłowicze, o 83 w. od Kobrynia, 545 dzies. ziemi włośc. 2. W. , osada, tamże, o 82 w. od Kobrynia, 30 dzies. 9 1 2 łąk i past. , własność Sitowiczów. Wierzchwilenka, karczma, pow. wileński, w 5 okr. poL, o 27 w. od Wilna, 1 dm. , 9 mk. żydów. Wierzchy 1. wś, W. Górne, kol. i W. Kępa, os. , pow. brzeziński, gm. Długie, par. Jeżów. Wś ma 23 dm. , 242 mk. , 321 mr. ; os. karcz. 1 dm. , 3 mk. ; kol. ma 8 dm. , 31 mk. , 390 mr. ; os. 1 dm. , mk. , 15 mr. dwor. W r. 1827 było 20 dm. , 179 mk. W r. 1871 folw. miał obszaru mr. 495 gr. orn. i ogr. mr. 410, łąk mr. 35, pastw. mr. 37, nieuż. mr. 12; bud. mur. 3, drew. 7. Wś W. os. 34, mr. 215; wś Stamirowice os. 10, mr. 210. Fol. W. został rozparcelowany na kolonie. Na początku XVI w. dziesięcinę z łanów folw. pobierał pleban w Jeżowie, z łan. km. arcyb. gnieźnieński Łaski, L. B. , II, 334. Według reg. pob. pow. rawskiego z r. 1579 wś W. , w par. Jeżów, miała lan. 1 1 4 Pawiński, Mazowsze, 164. 2. W. , folw. i os. leś. , pow. rawski, gm. Gortatowice, par. Żdżary, odl. 17 w. od Rawy, mają 2 dm. , mk. , 367 mr. ; os. leś. 1 dm. , 8 mk. W 1827 r. 1 dm. , 4 mk. Folw. W. , oddzielony od dóbr Żdżary, rozl. mr. 381 gr. orn. i ogr. mr. 336, lasu mr. 40, nieuż. mr. 5; bud. drew. 4; płodozm. 9pol; las nieurządzony. Według reg. pob. pow. rawskiego z r. 1579 wś W. , w par. Zdar, miała posiadaczy 4, na łan. 1 1 2, zagr. 1 Pawiński, Mazowsze, 187. 3. W. , wś, pow. łaski, gm. i paraf. Łask. Nie podana w najnowszych urzęd. spisach pod tą nazwą. W 1827 r. było 14 dm. , 118 mk. 4. W. Kluckie, wś, i W. Strzyżowskie, wś i os. młyń. nad rzką Wierzchowiec, pow. piotrkowski, gm. Kluki, par. Parzno. W. Kluckie mają 12 dm. , 121 mk. , 182 mr. ; W. Strzyżowskie 6 dm. , 43 mk. , 94 mr. ; os. młyń. 1 dm. , 5 mk. , 30 mr. W 1827 r. W. Kluckie 4 dm. , 18 mk. ; W. Strzyż. 7 dm. , 45 mk. Wchodziły w skład dóbr Kluki. 5. W. , wś i młyn, pow. koniński, gm. Piorunów, par. Wyszyna, odl. od Konina 11 w. Wś ma 11 dm. , 71 mk. ; os. młyń. 1 dm. , 6 mk. W r. 1827 był 1 dra, 20 mk. 6. Wierzchwilenka Wierząjki Wierzchy Wierzejewice Wierzeja W. , wś i folw. , W. Szymanowskie, kol. , i W. Tomickie, kol, pow. słupecki, gm. i par. Szymanowice, odl. , od Słupcy 25 w. Wierzchy, wś, mają 4 dm. , 38 mk. ; folw. 3 dm. , 23 mk. W. Szyman. , kol. , 16 dm. , 109 mk. ; W. Tomickie 14 dm. , 86 mk. W r. 1827 jedna część miała 7 dm. , 28 mk. ; druga 23 dm. , 179 mk. Por. Nowa Wieś 37 i Stefanów 11. 7. W. , kol. , pow. słupecki, gm. Kazimierz, par. Dobrosłowo, odległe od Słupcy 13 w. , ma 7 dm. , 49 mk. , 156 mr. Wchodziła w skład dóbr Częstków. W r. 1827 było 7 dm. , 58 mk. 8. W. , folw. i młyn, W. Kościelne, kol. , i W. Poduchowne, os. , pow. sieradzki, gm. i par. Wierzchy, odl od Sieradza 31 w. Posiada kościół parafialny drewniany; folw. ma 5 dm. , 18 mk. ; młyn 1 dm. , 4 mk. ; kol. 8 dm. , 195 mk. ; os. 1 dm. , 7 mk. W r. 1827 było 11 dm. , 95 mk. W r. 1891 folw. W. rozl mr. 501 gr. orn. i ogr. mr. 444, łąk mr. 15, pastw. mr. 24, lasu mr. 4, nieuż. mr. 14; bud. mur. 4, drew. 10. Wś W. os. 33, mr. 29. Wś ta, zwana w dok. Wyrzchy, miała już w drugiej połowie XV w. kościół paraf. , p. w. św. Mikołaja wyzn. Patronat należał do dziedziców wsi. Na początku XVI w. pleban miał na uposażenie łan roli i kawał łąki na 7 wozów siana. Folwarczne role dawały dziesięcinę plebanowi, kmiece łany kościołowi w Niemysłowie, zaś swemu pleban. tylko meszne, po korcu żyta z łanu Łaski, L. B. , I, 385 i 389. Obecny kościół wystawił r. 1727 Walenty Drogoński, pleban, kan. kaliski. Dziedzic wsi Jan Gołembowski dał w r. 1785 podmurowanie. W r. 1683 było w parafii 300 dusz, dziś do 2000. W. par. , dek. sieradzki, do 2000 dusz. W. gmina należy do sądu gm. okr. V w Zadzimiu, st. poczt. w Szadku, urząd gm. w Charchowie Pańskim. Gmina ma 15778 mr. obszaru i 5942 mk. Śród stałej ludności jest 25 prot. i 157 żydów. Br. Ch. Wierzchy 1. wś pryw. nad jez. t. n. , pow. dzisieński, w 1 okr. poL, o 43 w. od Dzisny, 5 dm. , 50 mk. katol. 2. W. , Wierchy, wś, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 4 okr. pol. , gm. Źytyń, o 43 w. od Brześcia, 543 dzies. ziemi włośc. 51 łąk i pastw. , 76 nieuż. , oraz 176 dzies. należącej do różnych właśc. 9 łąk, 67 lasu, 25 nieuż. . 3. W. , wś, tamże, w 5 okr. pol. , gm. Wysokie Litewskie, o 36 w. od Brześcia, 197 dzies. ziemi włośc. 84 łąk i pastw. , 2 nieuż. . 4. W. , okolica i dobra, pow. kobryński, w 2 okr. pol. , gm. Wierzcholesie, o 9 w. od Kobrynia. Okolica ma 60 dzies. 9 łąk i pastw. , 5 lasu, 15 nieuż. ; dobra, własność Czarnockich, 73 1 2 dzies. 36 łąk i pastw. , 10 lasu, 4 nieuż. J. Krz. Wierzchy, niem. Wiersch, r. 1440 Wyrske, 1565 Wirsk, Wierszna, 1649 Wierschy, 1783 Wiercz i Wiersch, dobra ryc. i wś, pow. świecki, st. p. i par. kat. Osie, o 6 klm. odl. , najbliższa st. kol. Lniano o 8, 5 klm. We wsi szkoła 2klas. męzka bezwyznaniowa. Wś ma 1162 ha 827 roli orn. , 119 łąk, 209 lasu; dobra 1096, 36 ha. Słownik Geograficzny T. XIII. Zeszyt 150. W 1885 r. 49 dm. , 77 dym. , 383 mk. , 334 kat. , 79 ew. , z których na Zgorzały Most przypada dm. i 6 mk. , na Skrzyńczyska 1 dm. , 3 mk. , na Pruskie 19 dm. , 108 mk. , na Wygodę 1 dm. , 7 mk. ; gorzelnia parowa, hodowla bydła holend. rasy; 1200 owiec dla stryży; szk. symult. w miejscu. W. leżą na znacznej wyniosłości i mają ztąd swą nazwę. Krzyżackie rejestry czynszowe z r. 1415 opiewają W. wś ma 24 włók, z których sołtys posiada 3 wolne; od reszty czynszują po 1 2 grzyw. i 2 kury od wł. ; osiadłych włók było 7 ob. Wegner Ein Pommersches Herzogthum, II, str. 66. Karczmarz płacił 4 wiardunki. Po utworzeniu ststwa świeckiego była to wś starościńska. R. 1669 składał się cały wysiew z 5 mr. zboża jarego i 2 mr. oziminy. We wsi mieszkało tylko 2 ogrodn. , 1 bednarz i 2 kołodziejów. R. 1676 liczono dusz 30. Sympla wynosiła r. 1682 i 1717 gr. 18 fen. 9. Wkrótce po okupacyi pruskiej r. 1773 składały się W. z dóbr, folw. i wsi, o 5 chełm. włókach ziemi dworskiej i 8 włók. i 22 mr. ziemi wlośc, dalej z 18 dym. i 83 mk. katol. Oprócz tego należały tu Skrzyńczyska i Wygoda. Dziedzicami byli 1773 ks. Jabłonowski, r. 1777 Kalksteinowie, 1780 nadleśniczy t. Brunn. W. same obejmowały wówczas 11 włók 9 mr. i 98 1 2 kw. pręt. , 4 pustkowia zaś Skrzyńczyska, Wymysłowo, Zgorzały Most i Pruskie 18 włók, 3 mr. i 49 prętów. Wchodziły one w skład dóbr tutejszych, które r. 1816 nabył G. L. Liedtke za 20000 tal. ob. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ver. , 1886, str. 347. Kś. Fr. Wierzchy, niem. Wierschy, dobra i wś, pow. olesiński, par. kat. Bogacica Bodland, ew. Wołczyn. W r. 1885 dobra miały 195 ha, 3 dm. , 66 mk. 12 ew. , szkołę kat. ; wś 263 ha, 59 dm. , 481 mk. 71 ew. . Wierzeja, wś gospodarska, szlachecka i wy bud. , w pow. szamotulskim; sąd w Szamotułach, poczta w Sędzinku, par. w Ceradzu. Wś szlach. ma 376 ha, z czystym dochodem 4919 mrk. Po jawia się w dok. z r. 1387. W r. 1793 posiadał wś Wawrzyniec Stanęcki. Wł. Ł. Wierzejewice, wś szlach. , pow. mogilnicki, sąd w Mogilnie, urząd komis. i poczta w Pakości, par. Trlągi. Obszaru ma 346 ha, z czystym do chod. 4149 mrk. Należy do dóbr broniewieckich, leżących nad jeziorem Trlągskiem, tuż naprzeciw stacyi dr. źel. Amsee Przyjezierze. R. 1523 leżała pustkami. Wł. Ł. Wierząjki, wś, pow. łukowski, gm. Jakusze, par. Trzebieszów, ma 48 dm. , 321 mk. , 913 mr. W r. 1827 r. było 40 dm. , 200 mk. Według reg. pob. pow. łukowskiego z r. 1531 we wsi W. , w par. Trzebieszów, mieszkała drobna szlachta. Andrzej i inni Bolkowie płacą od 1 2 łanu, Jan i inni Witowięta 1 6 łanu, Stanisław Wdowicz i Jan Opas 1 2 łanu, Marcin, Mateusz i inni 1 2 łan. W r. 1552 Bolkowie mają 1 4 łana, Mateusz 27 Wierzchy Wierzele Wierzelin Wierzenica Wierzgub Wierz Wierzkojce Wierzniczka Wierzniok Wierzniowice Wierzno z braćmi dwie ćwierci łanu, Urbanowicz dwie ćwierci Wójtowięta Pawiński, Małop. , 385, 399, 421. Wierzejszczyzna. al. Wierzno, folw. , pow. nowogródzki, w 2 okr. poL horodyszczańskim, gm. Poczepowo, o 3 mile od Nowogródka; jest własnością Sokołowskich, ma około 36 włók. Zdaje się, że to miejsce w XVIII w. należało do Horodeńskich i zajęte na skarb, nadane było przez cesarzowę Katarzynę wdowie po zabitym pułkowniku Dziejewie z poddannymi w liczbie 115 dusz ob. Mater. dla istor. podol. gub. , str. 223. A. Jel. Wierzele, zaśc. nad rzką Sesarką, pow. wileński, w 3 okr. poL, o 66 w. od Wilna, 1 dm. , 3 mk. katol. Wierzelin, kol. i folw. , pow. kolski, gm. Piotrkowice, par. Wąsosze, odl. od Koła 24 w. ; kol. ma 9 dm. , 115 mk. , 11 os. i 273 mr. ; folw. 1 dm. , 11 mk. Wchodził w skład dóbr Lubstów. W r. 1827 było 9 dm. , 65 mk. , par. Lubstów. Vierzehnhuben niem. , wś włośc. w żuławach malborskich, 3 1 4 mili od Malborga, pow. malborski, st. p. Neumuensterberg, par. katol. Baerwalde, filia do Fuerstenwerder; zawiera 12 posiadeł chełm. , obejmujących 240 ba 62 roli orn. , 61 łąk; 1885 r. 13 dm. , 13 dym. , 99 mk. , 12 kat. , 50 dyssyd. , 37 ew. Szkoła ewang. Dawniej własność starosty v. Rexin. R. 1756 przeszła za 36000, fl. i 24 fl. czynszu od włóki na własność ówczesnych dzierżawców ob. Gesch. des Kr. Marienburg Ton Dormalm, II, str. 85. Wierzenica, wś kośc. , we wsch. pow. poznańskim, nad rzką Główną prawy dopł. Warty, odl. 6 klm. od Swarzędza, 2 klm. od st. dr. źel. Kobelnica Kobelnitz. Obszaru ma 997 ha, z czystym dochodem 6323 mrk. Sąd w Poznaniu. W r. 1153 Zbilut Polonie civis fundował klasztor w Łeknie i nadał mu kilka wsi. Książęta i możni panowie przyczynili się hojnemi darowiznami do fundacyi, a W. darował klasztorowi Prandota. Darowiznę tę wraz innemi zatwierdził r. 1218 papież Honoryusz III Za arcyb. Fulkona klasztor łekneński wś tę zamieniał z ks. Przemysławem na dziesięciny wsi Kamień, a Przemysław wraz z innemi darował ją klasztorowi cystersek w Owińskach. Ale zamiana ta i darowizna się nie utrzymały, albowiem wieś wr. 1253 klasztor znów za pozwoleniem Przemysława i za zgodą brata jego Bolesława, książąt, zamienił na Kaliszany i Toniszewo. W r. 1280 z zatwierdzenia Przemysława II widzimy, że W. znów posiadł klasztor w Owińskach. R. 1327 była W. w posiadaniu Piotra, dziekana poznańskiego, którego przed najezdcami bierze w obronę z Awinionu papież Jan XXII. R. 1335 występuje jako świadek, w pewnej tranzakcyi klasztoru owińskiego, Filip, pleban z Wierzenicy. Około r. 1580 posiadał W. Piotr Potulicki, wwda płocki, w XVII w. posiadali ją Chudzińscy h. Cholewa, następnie Koźmińscy. W przeszłym wieku starodawny kościół drewniany zastąpiony został nowym, także z drzewa, pięknie na wzgórzu położonym. Kościołem tym rządzi dziś proboszcz sąsiedni z Kicina. Wś ta jest dziś siedzibą rodziny Cieszkowskich, a zmarły w r. 1894 hr. August Cieszkowski miał tu swoje Tusculum. W. par. , w dek. rogozińskim, r. 1873 miała 1106 dusz. Ob. Kicin. Wł. Ł. Wierzgub, niem. Vierzighufen, posiadłość, pow. ostródzki, st. p. Gilgenburg. W. już w 1387 był folwarkiem zakonu. Ks. Olbracht nadaje r. 1530 Janowi Gablentz dwór wierzgubski z 40 włók. na prawie magd. Jan Jerzy Gablentz wydzierżawia ten majątek r. 1622 Janowi Zawadzkiemu na Zawadach. R. 1638 siedzi tu 6 Wardęgów, t. j. ogrodników Kętrz. , O ludn. poL, 301, 303. Wierzjerwo, jezioro, w Inflantach, ob. Wirzjaerw. Wierzkojce al. Wierzkowice, pow. słupski, ob. Jerzkowice, Wierznica, wś i folw. nad rzką Mokownicą dopł. Wisły, pow. lipnowski gm. Chalin, par. Mokowo, leży o pół mili od Wisły i tyleż od Dobrzynia a 21 w. od Lipna, ma 11 dm. , 142 mk. , młyn wodny. W r. 1827 było 13 dm. , 102 mk. W r. 1883 folw. , z nomenklaturą Strachów. rozl. mr. 589 gr. orn. i ogr. mr. 498, łąk mr, 59, zarośli mr. 12, wody mr. 3, nieuż. mr. 22 bud. mur, 8, z drzewa 7; płodozm. 10 i 11pol. , młyn wodny. Wś W. os. 21, mr. 17; wś Soszki os. 2, mr. 2. W r. 1890 folw. zmniejszył swój obszar do 331 mr. roli 269, łąk 14. O dawnem zaludnieniu tych okolic świadczą zarówno ślady grodziska pod Mokowem nad jeziorem i cmen tarzysko na pagórkach piaszczystych, w zach. stronie W. , w którem przypadkowo odkryto w r. 1822 grób wyłożony kamieniami, mieszczący 20 urn z pokrywami, wypełnionych popiołami, kośćmi i ziemią W. Gawarecki, Ziemia dobrzyń ska, str. 93. Według reg. pob. pow. dobrzyń skiego z r. 1564 wś W. major, w par. Mokowo, miała 13 posiadaczy, 1 zagr. , karczmę pustą, młyn korzeczny płacił 12 gr. Poddani Alberta Gembarta na całym łanie. Płacono fl. 2 gr. 20 sol 2. W części W. minor. było 6 poddanych Grabskiego na całych łanach, młynarz płacił 12 gr. Płacono w ogóle fl. 3 gr. 22 Pawiński, Wielkop. , I, 280, 281. Br. Ch. Wierzniczka, wś i folw. , pow. lipnowski, gm. Chalin, par. Mokowo, odl. 22 w. od Lipna, ma 4 dm. , 51 mk. , 287 mr. W r. 1827 było 5 dm. , 56 mk. , par. Dobrzyń. Folw. W. stanowił przyległość wójtowstwa dobrzyńskiego, wraz z osadą młynarską. W r. 1866 wś W. miała 7 os. , 7 mr, Ob. Dobrzyń t. I, 88. Wierzniok, os. pow. sycowski, ob. Trębaczów. Wierzniowice, ob. Wilmerowice. Wierzno, ob. Wierzejszczyzna. Wierznowice, w dok. z XV w. Wirzmoviec. Wierznowice Wierzejszczyzna Wierzejszczyzna Wierzonka Wierzyca Wierzwchowo Wierztabno Wierzślaki Wierzówna Wierzówka Wierzówko Wierzonka w XVI Swerzynowice, wś nad rz. Bzura, pow. łowicki, gm. Bąków, par. Zduny, odl 12 w. od Łowicza, ma 24 dm. , 186 mk. , 678 mr. 392 roli, 59 łąk, 202 pastw. . Olejarnia z prod. na 300 rs. rocznie. W 1827 r. było 21 dm. , 147 mk. Wś jest zdawna własnością arcybiskupów. Wojciech Jastrzębiec, arcyb. gnieźn. , uposażając kollegiatę łowicką wr. 1443, przeznaczył, między innemi, na ten cel i dziesięciny z W. Na początku XVI w. płacono dziesięcinę kollegiacie łowickiej a plebanowi w Zdunach tylko kolędę Łaski, L. B. , II, 506, 551. Według reg. pob. pow. orłowskiego z r. 1576 wś arcybisk. W. miała łan. 5 1 2, karczmę, osad. 20 Pawiński, Wielkop. , II, 100. Wierzonka, wś szlach. nad rzeczką Główną, w pow. poznańskim dziś poznański wschodni, par. w Wierzenicy, sąd w Poznaniu, okr. komis. w Owińskach, st. dr. żeL i poczta w Kabelnicy. Własność rodziny Treskowów. Obszaru ma 2310 ha, z dochodem czystym 15843 mrk. Do dóbr należą folwarki Karłowice, Ludwigshoehe i Miło. Gorzelnia i cegielnia. Pojawia się w dok. r. 1252. Stanowi własność klasztoru w Owiń skach. R. 1564 płaci od 2 1 2 łan. Wł. Ł. Wierzówko, struga, w pow. wileńskim, wy pływa z jez. Szeszkucie, w dobrach Kojrany. Wierzówka 1. osada, pow. święciański, w 2 okr. poL, o 12 w. od Święcian, 1 dm. , 5 mk. katol. 2. W. , ob. Wierzówna. Wierzówna, w spisie z 1886 r. Wierzówka, wś nad rzką Karaczunką, pow. wileński, w 6 okr, poL, gm. Mickuny o 9 w. , okr. wiejski Paluliszki, o 10 w. od Wilna, 5 dm. , 79 mk. katol. , 6 żydów 42 dusz rewiz. , papiernia; należy do dóbr Kojrany Łopacińskich. Wierzślaki, pustka, pow. sieradzki, gm. Godynice, par. Wojków, odl. od Sieradza 22 w. , ma 9 dm. Ob. Brąszewice, Wierztabno, niem. Striche, ob. Wierzchabno. Wierzwchowo, ob. Wieruchów. Wierzyca, dawniej Wierzysza, niem. Ferse, w dok. Verissa, Verizsa, Versisha, rzeka, lewy dopływ Wisły, powstaje w pow. kartuskim, śród Szwajcaryi kaszubskiej, w pobliżu gór Szymbarskich, przy wiosce zwanej z niemiecka Fushutą Pustpeterahuette, na wyniosłości około 244 mt. npm. Po krótkim biegu wchodzi na obszar pow. kościerskiego i zatrzymując kierunek południowy okrąża Stary Grabów, przerzyna zach. część jez. Grabowskiego, pędzi młyn w Rekownicy, wije się potem między Będominem i Będominkiem, pędzi młyn w Kuli i przerznąwszy szosę kościerską przybiera kierunek zachodni. Przeciąwszy następnie tor drogi żel. skarszewskokoscierskiej wchodzi na południe od Kościerzyny w jez. Wierzysko. Wydobywszy się z niego kieruje się ku płd. , mija Podlesie Małe i za Sarnowem przepływa jez. Zagnanie, śpieszy dalej w płd. wsch. kierunku, przy Kiszewie Nowej i Starym Bukówcu i Budzie. Potem przy Bartoszówlesie przechodzi przez jez. Krąg, odkąd przy różnych zakrętach przyjmuje kierunek wschodni, płynąc pod Kiszewą Starą, zamkiem Kiszewskim i Boźem Polem, gdzie się zwraca ku płn. wscho dowi. Okrążywszy Malkowy Górne i Dolne, mija starą osadę Koźmin, a potem Pogódki, dawniejszą siedzibę cystersów. Odtąd dąży dalej w kierunku wsch. między Malarkami a Jaroszewami ku Więckowom, Borskiej Karczmie i Probostwa i mija na płd. od Skarszew Czystą Wolę, aby przy Zapowiedniku skręcić się ku południowi. Trzyma się potem granicy pow. starogardzkiego i kościerskiego i wchodzi przy Zamościu na obszar starogardzkiego. Następnie mija Okole i Krąski Kłyn Herrmansrode i okrążywszy dalekiem kołem Żabno, przybiera znów kierunek wschodni, mija tor koleitczewsko chojnickiej i płynie przez Starogard, dawną siedzibę joanitów. Za Starogardem znów tworzy liczne zakręty i obraca młyn w Owidzu i mija Barchnowy. Odtąd trzyma się na małej przestrzeni granicy pow. starogardzkiego i tczewskiego, obraca młyn w Kolińczu, mija Klonówkę, potem Nejmusy i przed Brzeźnem wstępuje w pow. tczewski. W dalszym biegu pędzi młyn rajkowski i oblewa w pobliżu tej osady starożytny okop, Zamczyskiem zwany. Przerzyna potem żyzne łąki w Dębinie i spuszcza się przez śluzę do Pelplina. Tu pędzi młyn, jeszcze z czasów cysterskich pochodzący, przerzyna kolej tczewskobydgoską, mija Rożental i Janiszewko i tworzy na małej przestrzeni granicę między pow. starogardzkim a kwidzińskim. Minąwszy Kulice, obraca młyn Sztokski i oblewa w pobliżu jego starożytny okop. Przy Brodach Niemieckich wstępuje w pow. kwidziński, pędzi młyn Brodzki i przy Gniewie, gdzie obraca wielki młyn amerykański, wpada do Wisły. W. przyjmuje z obu stron liczne dopływy, mianowicie z lew. strony strugę z pod Lubania, którą uważają czasem jako początek Wierzycy, dalej z prawej strony potok z pod Puca i Małego Klińcza, około 2 5 mili długi. Naprzeciw Malków Górnych wpada do W. struga z pod Dunajków, wijąca się przez różne jeziora. Największym dopływom jest Wietcisa, po niej Węgiermuca, dalej Piesienica i Jonka. Brzegi W. są miejscami nizkie, bujnemi łąkami pokryte, miejscami wyniosłe i strome, lasami porosłe, malownicze. Długość biegu wynosi około 13 mil. Spad ma niekiedy tak znaczny, że wśród najtęższych mrozów miejscami nie zamarza. Ale właśnie w skutek tego nie jest zdatna dla żeglugi, tylko do spławu drzewa i pędzenia młynów. Dawniej była W. tak uregulowana, że żegluga odbywała się na przestrzeni kilku mil. Jeszcze Jan Sobieski w wilią Bożego Ciała r. 1677 puścił się wodą z Gniewu do Pelplina, gdzie szedł ze świecą za procesyą. Przed kilku laty około r. 1886 zostało ujście W. na nowo uregulowane. Istnieje projekt założenia portu zimowego przy ujściu jej Wiesa Wierzyna Wierzynta Wierzyska Wierzysko Wierzysza Wierzyki pod Gniewem. Oprócz różnych rodzajów ryb znachodzą, się w W. także i wydry. Jeszcze r. 1885 ubito jednę pod Rajkowami. Między Dębiną a Pelplinem wychyla się z rzeki głaz eratyczny znacznej wielkości. Klonowicz wspomina W. w swoim Flisie ob. Kassubei u. Tuchler Haide von Pernin, str. 70 71. Kś. Fr. Wierzyce, niem, Breitenfelde, wś dominialna, pow. gnieźnieński dziś Witkowski, par. w Imielnie, sąd w Gnieźnie, okręg. kom. w Czerniejewie Schwarzenau, st. dr. żel i poczta w Chwałkowie Weissenkirg. W r. 1218 Paweł, bisk. pozn. , potwierdza dziesięciny z W. , nadane przez bisk. Radwana kościołowi św. Michała kawał szpit. Jerozolim. . R. 1329 Tomasz z Wierzenicy otrzymuje od króla Władysława zatwierdzenie kupna Rąbienic, osady znikłej, R. 1523 były w W. role dworskie, których część uprawiano dla dworu, a w drugiej części siedzieli kmiecie Jan, Domasław, Tomasz i Grzegórz. Inna część leżała pustkami. Z wszystkich ról pleban z Imielna pobierał dziesięcinę snopową. Z ról kmiecych i dwor. , rozdzielonych między kmieci, pobierał mesznego po 2 kor. żyta i owsa z łanu. R. 1580 miał tam Manzelewski 3 4 łana os. i 2 zagrod. , Wierzejski 1 łan os. ; 1630 r. Maciej Łęcki 1 łan os. Częścią W. są teź Wierzyckie huby i holędry. Wł. Ł. Wierzyki, w XVI w. Wirzeyki, wś i folw. , pow. łęczycki, gm. Witonia, par. Strzegocin, odl. od Łęczycy 14 w. , ma U dm. , 136 mk. , 298 mr. folw. i 25 włośc. W r. 1827 było 6 dm. , 85 mk. , par. Łąkoszyn. Ob. Julinki i Strzegocin. Na początku XVI w. łany folw. dawały dziesięcinę pleban. w Łąkoszynie, zaś kmiecie wikaryuszom kolegiaty łęczyckiej Łaski, L. B. , II, 483. Według reg. pob. pow. łęczyckiego z r. 1576 wś Wierzyki w części Wojciechowskich miała łanu 1 2, zagr. 2, młyń. osad. 1. Stan. Wojciechowski 1 2 łanu Pawiński, Wielkop. , II, 85. Wierzykowo, folw. , pow. szawelski, w 4 okr. pol. , gm. Szawlany, o 39 V. od Szawel. Wierzyna, zaśc, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 49 w. od Nowoaleksandrowska. Wierzynta, jezioro, w pow. wiłkomierskim, ob. Polaweń. Wierzyska al. Wierzysko, niem. Wierschisken, karczma, w pow, kościerskim, o 1 4 mili od Ko ścierzyny, zawiera 1 posiadło, obejmujące 196, 38 mr. , 3 dm. , 18 mk. Wydana w wieczystą dzier żawę na mocy przywileju starościńskiego z r, 1764. Kś. Fr. Wierzysko, jezioro na Kaszubach, pow. ko ścierski, wzn. 148 mt. npm. , 2 3 mili długie, mili mili szerokie. Leży o pół mili na płd. wsch. od Kościerzyny. Wierzyca płynie przez wsch, część jeziora ob. Kassubei und Tuchler. Heide von Pernin, str. 40. Kś. Fr. Wierzysza, rzka, ob. Wierzyca. Wieś 1. Biała al. Biała Wioska, wś i folw. , pow. skierniewicki, gm. Grzymkowice, par, Osuchów, odl 21 w. od Skierniewic, ma 152 mk. , 403 mr. dwor. i 7 mr. włośc. 2. W. Bielawska, wś nad rz. , Mrogą, pow. łowicki, gm. i par. Bie lawy, odl. o 19 w. od Łowicza, ma 16 dm. , 18 os. , 136 mk. , 304 mr. 154 mr. roli, 20 łąki 130 pastw. , młyn. Należała do dóbr Bielawy. Na początku XVI w. pleban w Bielawach pobierał dziesięcinę z łan, folw. a kolędę od kmieci. Dziesięcina z łanów kmiecych szła dla kanonii łęczyckiej Łaski, L. B. , II, 428. R. 1576 Vil la Bielawska składa się z dwu części. Adam Wa lewski, kasztel. elbląski, z działu nabytego od Jana Bielawskiego płaci od l 1 2 łanu, dwu mły nów trzy koła, 1 2 łanu pustego i 4 osad. Z młyna zwanego Leśny, nabytego od Stan. Tarnowskiego. W części Jana i Mikołaja Soko łowskich jest 3 1 2 łanu, młyn o 2 kołach, folusz, młyn doroczny o 2 koł. , komornicy zbiegli, 18 osad. Pawiński, Wielkop. , II, 100. Przy sprze daży dóbr bielawskich w r. 1645 przez Stan. Witowskiego, kaszt, sandom. , Bykowskiemu, ka sztel. sieradzkiem, wś miała dwór drewniany, piekarnią, śpichlerz, stodołę, oborę, 27 sztuk bydła, 17 świń, 20 gęsi, 16 kur, 20 kaczek. By ło we wsi 6 kmieci, którzy mieli 6 koni i 24 wo łów. 3. W. , Bolimowska, w XVI w. Bolemowska Wieś, wś i folw. nad rz. Rawką, pow. ło wicki, gm. Nieborów, par. Bolimów, odl. 14 w. od Łowicza, ma 22 dm. 4 dwor. , 245 mk. , 318 mr. Istnieje już r. 1451. W r. 1579 jest tu łan wójtowski Potrikowski, 9 1 2 łan. królewskich, 5 komor. , dział Łasickiego 1 2 łanu i Kurczecza 1 4 łanu Pawiński, Mazowsze, 140. 4. W. , Górna, wś, pow. olkuski, gm. i par. Korzkiew. W 1827 r. było 10 dm. , 70 mk Br. Ch. Wieś Krasna, wś nad rz. Serwecz, lew. dopł. Niemna, pow. nowogródzki, w 2 okr. pol. horodyszczańskim, gm, Cyryn, 36 w. od Nowogródka, ma 34 osad. Miejscowość falista, bezleśna, grunta pszenne, łąki wyborne. A. Jel. Wieś Królewska, niem. Koenigsdorf, wś, pow. złotowski, st. p. i paraf. Zakrzewo, agentu ra pomocnicza i kościół ewang. w miejscu; 836 ha 654 roli orn. , 47 łąk; 1885 r. 81 dm. , 116 dym. , 208 mk. kat. , 404 ew. , 13 żyd. Powstała w r. 1828 z kolonii na obszarze Pol. Wiśniewski. Szkołę założono r. 1863 a w r. 1881 wznie siono nowy dom, mieszczący obecnie 2klas. szkołę. Kś. Fr. Wieś Nowa, ob. Nowa Wieś, wś, pow. no wogródzki, w 1 okr. pol. wsielubskim, gm. Niehniewicze, o 3 mile od Nowogródka, niegdyś własność Chreptowiczów; miejscowość bezleśna, grunta pszenne. A. Jel. Wieś Wielka, niem. Grossdorf, folw. , pow. poznański zachodni, należy do dóbr Chmielniki, własność króla holenderskiego, ma 591 ha. Sąd w Poznaniu, okr. kom. i poczta w Stęszewie. Wiesa, jezioro, w pow. trockim, w dobrach Solkieniki. Wieś Wierzyce Wierzyce Wieś Krasna Wierzykowo Wieś Królewska Wieś Nowa Wieś Wielka Wiesenau Wiesa Wiesau Wieszowa Wiese Wiesegrade Wiesa 1. Ober i Nider, dobra i wś nad rzką Kwissą, pow. lubański, par. ew. w miejscu, katol. Greiffenberg. W r. 1885 dobra miały 246 ha, 5 dm. , 23 mk. 4 kat. ; wś 262 ha, 73 dm. , 437 mk. 50 kat. . Do r. 1815 należała do saskich Łużyc. We wsi kościół par. ewang. i szkoła. Gmina ewangielicka w Greffenbergu pozbawioną będąc w r. 1654 kościoła, odebranego przez katolików, którym był zabrany, wystawiła sobie w przyległej wsi W. na terytoryum Saksonii kościół drewniany w r. 1669, od r. 1733 murowany. 2. W. , dobra i wś, pow. rozborski, par. ew. Nieder Rengersdorf, katol. Mużaków. W r. 1885 dobra miały 565 ha, 8 dm. , 74 mk. 11 kat. , szkoła ew. ; wś 101 ha, 84 dm. , 331 mk. ewang. Wiesau 1. 1397 Wese, wś i dobra, pow. bolkowicki, par. kat. i ew. Bolkowice. W r. 1885 dobra miały 157 ha, 2 dm. , 18 mk. 1 kat. ; wś 43 ha, 26 dm. , 159 mk. 21 kat. . 2. W. , 1390 Wese, wś i dobra, pow. bolesławski, par. kat. i ew. Nieder Schoenfeld. W r. 1885 dobra miały 251 ha, 2 dm. , 29 mk. 1 kat. ; wś 72 ha, 40 dm. , 220 mk. 4 kat. . 3. W. , wś i dobra, pow. kładzki, par. kat. Gabersdorf, ew. Kładzko. W r. 1885 dobra miały 381 ha, 6 dm. , 66 mk. 1 ew. ; wś 243 ha, 69 dm. , 372 mk. kat. 4. W. , 1392 Wesin, wś i dobra, pow. głogowski, par. ew. Głogów, kat. Gross Logisch. W r. 1885 dobra miały 249 ha, 7 dm. , 101 mk. 4 kat. ; wś 340 ha, 83 dm. , 468 mk. 28 kat. . 5. W. , 1291 Pentum, 1337 Wesa, wś i dobra, pow. nissański, par. katol. w miejscu, ewang. Odmuchów. W r. 1885 dobra miały 159 ha, 5 dm. , 35 mk. 5 ew. ; wś 470 ha, 86 dm. , 531 mk. kat. Akt z 1382 podaje, iż uposażenie kościoła parafialnego stanowiły 4 włóki. Parafia tutejsza do r. 1780 stanowiła filię Widyniowa Szląsk austr. . Par. W. , dek. odmuchowskiego, 1869 r. miała 1152 kat. , 7 ewang. 6. W. , wś i dobra, pow. żegański, par. kat. i ew. Nieder Hartmannsdorf. W r. 1885 dobra miały 82 ha, 4 dm. , 33 mk. ew. ; wś 543 ha, 83 dm. , 867 mk. 165 kat. . Wieschowa, ob, Wieszowa. Wiese, folw. , pow. leszczyński Leszno, ob. Mądzin Mączyn. Wiese 1. pol. Łąka, 1337 Parva Vezna, wś i dobra nad rzką Ślęzą Kleine Lohe, pow. trzebnicki, par. kat. Kotzerke, par. ew. Wysoki Kościół Hochkirch. Wś ma 137 ha, 40 dm. , 220 mk. 12 kat. ; dobra 391 ha 269 roli, 37 łąk, 59 lasu, 7 dm. , 101 mk. 10 kat. . Dwa młyny wodne. 2. W. , Graeflich, wś i dobra, pow. prądnicki, par. kat, Langenbrueck, ew. Prądnik. W r. 1885 dobra miały 477 ha, 8 dm. , 136 mk. 10 ew. ; wś 990 ha, 217 dm. , 2025 mk. 365 ew. . We wsi szkoła katol, szkoła ew. , zamek, folw. , dwa sołtystwa. 3. W. Pauliner, pol. Leśnik 1383 r. Prato, posiadłość poklasztorna, pow. prądnicki, par. katol. w miejscu. Wś, zwana po niem. Leschnig, ma 48 ha, 28 dm. , 168 mk. katol. ; posiadłość poklasztorna 33 ha 21 roli, 9 łąk. Młyn na rzece Ossie. W r. 1288 założył tu Władysław, ks. opolski, klasztor paulinów p. w. św. Trójcy, nadając zakonnikom czyn sze ze wsi Albrechsdorf i Machau, rybołówstwa w Ossie Osoblaha, . Hotzenplatz. Klasztor istniał do r. 1810. Obecnie pozostały kościół służy za parafialny. Br. Ch. Wiese al. Lonki, pol. Łąki, wś, pow. i okr. sąd. karniowski, na Szląsku austr. Posiada szkołę ludową, st. poczt. Zarząd lasów ks. Liechtensteina, 745 mk. Wiese, dobra ryc. , pow. pruskoholądzki, st. p. Reichenbach Ostpr. ob. Marwitz. Wiesegrade, Wieschegrade Wyszogród, wś i dobra, pow. oleśnicki, par. ew. Allerheiligen, kat. Celniki Gross Zoellnig. W r. 1885 dobra miały 297 ha, 5 dm. , 108 mk. 3 katol. ; wś 23 ha, 20 dm. , 100 mk. 1 kat. . Wieseli, czesk. Veseli, niem. Wessidel, wś na Szląsku austr. , w pow. opawskim, w obw. sąd. Odry Odrau, w wąskiej dolinie pasma Jesionika, na płn. zach. od miasta Odry. W r. 1880 było 107 dm. , 457 mk. , 456 kat. , 1 prot. ; wyłącznie Niemcy. Szkoła ludową we wsi. W. H. Wiesenau niem. pow. wyrzyski, ob. Pracz, Wiesenau, niem. , 1. wś, pow. tczewski, st. p. Tczew, par. kat. Miłobądz, 339 ha, 46 roli, 295 łąk; 4 dm. , 4 dym. , 19 mk. , 8 kat. , 11 ew. 2. W. , folw. , pow. gdański, st. p. Pszczółki. Wiesenau 1. folw. , pow. ządzborski, st. p. Barranowen. 2. W. , folw. , pow. wystrucki, st. p. Insterburg. Wiesenberg, kol. , w pow. żółkiewskim, 8 klm. na płd. wsch. od Żółkwi sąd. pow. , 6 klm. na płn. zach. od urz. poczt. w Kulikowie. Na zach. leży Mokrotyn, na płn. zach. Macoszyn, na płn. Szmereków, na wsch. Przemiwółki i Wierz bica, na płd. Zasudce pow. lwowskiego. W r. 1880 było 42 dm. , 465 mk. w gm. 459 rz. kat. , 5 gr. kat. , 1 izr. ; 44 Pol. , 5 Rus. , 416 Niem. . Par. wyzn. kat. w miejscu, dek. żółkiewski. Do par. , założonej w r. 1782, należy wś Mierzwica. We wsi jest kościół murowany i szkoła lklas. W. tworzy jedną gminę katastr. ze wsią Mierz wica ob. . Lu. Dz. Wiesenberg, wś, pow. człuchowski, st. p. Białembork Baldenburg, gm. Brzeźnica, paraf. kat. Ekfir; 205, 7 magd. mr. ; 5 dm. , 19 mk. We dług topogr. Goldbecka z r. 1789 pustkowie to miało 2 dymy. Kś. Fr. Wiesenberg, 1369 Wesinburg, wś i dobra, pow. bolkowicki, par. kat. i ew. Hohenfriedeberg. W r. 1885 wś miała 177 ha, 16 dm. , 141 mk. 15 kat. ; dobra 60 ha 57 lasu. Wiesenbergerheide, grzbiet górski na Szląsku, we wschodniej części Sudetów, zwanej Jesionikiem, ciągnie się równolegle do pasma zw. Dziadek Altvater. W grzbiecie tym naj Wiesa Wieseli Wiesenberg Wiesenbergerheide Wiesiegońsk Wiesieja Wiesenburg Wiesendorf Wiesenfelde Wiesengrund Wiesenhaus Wiesenheim Wiesenhoehe Wiesenhof Wiesenhorst Wiesenkrug Wiesenmuehle Wiesensee Wiesenthal Wiesenwald Wiesiałka Wiesenburg wyższy szczyt Ameisen Bruellberg sięga 1337 metrów. Wiesenburg, pow. toruński, ob. Przysiek. Wiesendorf al. Łączki, wś, pow. nowosądecki, założona r. 1786 jako kolonia niemiecka koło Łączka, na praw. brzegu Dunajca, liczy 34 dm. i 234 mk. rzym. kat. , Polaków. Mac. Wiesenfelde niem. , pow. inowrocławski, ob, Giebnia. Wiesengrund niem. , pow. wyrzyski, ob. Słupówka 2. Wiesenhaus, os. , pod Strzelnem, pow. inowrocławski strzelniński. Wiesenheim, wś dom. , pow. gnieźnieński, ob. Brudzewko. Wiesenhoehe, wybud. , pow. morąski, st. p. Mohrungen. Wiesenhof 1. folw. , pow, pruskoholądzki, st. p. Gueldenboden. 2. W. , folw. , pow. ostródzki, st. p. Hohenstein. Wiesenhorst, folw. , pow. wystrucki, st. p. Norkitten. Wiesenkrug, wybud. , pow. skwierzyński, sąd w Międzychodzie, okr. komis. i poczta w Prytoczni Prittisch. Wiesenmuehle, ob. Ohlgut. Wiesensee, wś, w pow. żnińskim, sąd w Wągrowcu, okr. kom. w Janówcu, poczta w Żernikach. Ob. Zuzaly. Wiesenthal 1. kol. , w pow. wschowskim, sąd we Wschowie, okr. komis. w Włoszakowicach I Luschwitz, poczta w Bargen, ob. Wincentowo. 2. W. , wybud. , pow. chodzieski, sąd i okr. komis. i poczta w Pile Schneidemuehle. 3. W. , wś, pow. wyrzyski, sąd w Nakle, okr. komis. w Mroczy, poczta w Sitnowie Sittnow. Ob. Skoraszewo. Wł. Ł. Wiesenthal 1. wyb. do Będargowa, pow. wejherowski, st. p. i par. kat. Strzepcz; 7 dm. , 82 mk. 2. W. , tak nazwano urzędowo r. 1889 Świnie Budy, w pow. kościerskim, które dawniej nosiły nazwę Schweinebude. 3. W. , wyb. do Górnych Wymiar, pow. chełmiński, st. p. i par. kat. Chełmno, 4 dm. , 41 mk. 4. W. , folw. pod Toruniem, pow. toruński, st p. Grębocin. Kś. Fr. Wiesenthal, folw. , pow. reszelski, st. poczt. Bischofsburg. Wiesenthal 1. Ober i Nieder, 1372 Wesintal, wś i dobra, pow. lwowski Szląsk, par. ew. w miejscu, kat. Laehn. W r. 1885 wś miała 755 ha, 128 dm. , 631 mk. 41 kat. . Dobra W. Nieder miały 425 ha, 6 dm. , 56 mk. 8 kat. , W. Ober, dobra, 122 ha, 3 dm. , 10 mk. ew. Kościół par. ewang. od r. 1742. 2. W. , 1268 Wadochowicz, 1296 Wisintal, wś, pow. ziębicki, par. katol. w miejscu, ew. Steinkirche. W r. 1885 było 532 ha, 56 dm. , 388 mk. 23 ew. . Wś ta była własnością klasztoru w Henrychowie do r. 1810. Kościół par. katol. do r. 1810 był ekspozyturą klasztoru, odtąd parafialny. Szkoła katol. Wiesenvorwerk 1. folw. , pow. inowrocławski, sąd i okr. komis. w Inowrocławiu, st. dr. żel i poczta w Jaksicach Jakschuetz; ob. Liszkowo. 2. W. , os. , pow. inowrocławski, poczta w Rojewie. Wiesenwald niem. , ob. Wysoka. Wiesiałka, zaśc, pow. wiłkomierski, w 3 okr. pol. , gm. Wojtkuszki, o 12 w. od Wiłkomierza. Wiesiegońsk, mto powiat, . gub. twerskiej, na praw. brz. rz. Mołogi, przy ujściu do niej rzki Reni, w miejscowości niskiej i bagnistej, pod 58 41 płn. szer. a 54 56 wsch, dług. , odl. o 384 w. na płn. wsch. od Tweru. W 1860 r. miało 4 cerkwie, 8 kaplic, 563 dm. 13 murow. , 115 magazynów 2 murow. , 163 sklepów 4 murow. , 3471 mk. , szkołę, szpital miejski, więzienie, st. pocztową, przystań handlową. Do miasta należy 3328 dzies. ; dochód w 1860 r. wynosił 11711 rs. W t. r. było 3 zakłady przemysłowe fabr. świec, destylarnia wódek i browar piwny, produkujące w ogóle za 14999 rs. ; rzemieślników było 236 179 majstrów. Ożywiony handel. Targi odbywają się co tydzień, jarmarki cztery razy do roku. W. istniał, jako sioło, już w 1564 r. , od 1776 r, mto nadetat. namiestnictwa twerskiego, od 1803 r. mto powiat. Wiesiegoński powiat, w płn. wsch. części gubernii, zajmuje 122, 5 mil al. 5925 w. kw. Powierzchnia w części zachodniej pagórkowata, we wschodniej nizinna. Gleba w części gliniasta, piaszczysta, w części zaś urodzajna. Wszystkie rzeki powiatu należą do dorzecza Mołogi. Jeziora niewielkie. Wiele bagien, zwłaszcza w części płn. wsch. i wschodniej. W 1860 r. było w powiecie bez miasta 118535 mk. 958 rozkoln. , zajmujących śię przeważnie rolnictwem. Pod rolą znajdowało się 214000 dzies. , pod łąkami 229000 dzies. , pod lasami 104859 dzies. 71875 dzies. lasów skarbowych. W 1860 r. było w powiecie 41950 sztuk koni, 68450 bydła rogatego, 50220 owiec zwyczajnych, 4900 trzody chlewnej. Przemysł fabryczny słabo rozwinięty; było w ogóle 15 zakładów 5 cegielni, 4 garbarnie, 2 gorzelnie, 1 fabryka bibuły, 2 serowni i 1 wapielnia, produkujących za 34200 rs. Z przemysłów włościańskich ważniejsze budowa statków, ciesielstwo, kołodziejstwo, garbarstwo, pędzenie dziegciu, szewctwo i in. Wiesieja u Zieleńskiego Wiessija, Wiesiejka al. Jesieja, Jesiejka, rzeczka, w gub. mińskiej, lew. dopł. Słuczy. Zaczyna się dwoma ramionami przy zetknięciu się pow. ihumeńskiego, słuckiego i bobrujskiego. Jedno ramię bierze początek na płn. wsch. krańcu pow. słuckiego, w obrębie gm. Hresk, około uroczyska ŻynBrod. płynie na płd. puszczami pod zaśc. Tokowiszcze, wś Koliczyce i dotarłszy folw. Zabudziszcze łączy się z drugiem ramieniem, które począwszy Wiesiołów Wiesieja Wiesielnica Wiesiełucha Wiesiołka Wiesiółka Wiesiołki Wiesiołojcie Wiesiołówka Wiesiołowo Wiesiołowska Wiesiołucha Wiesiszki Wieska Wiesieja się na pld. krańcu pow. ihumeńskiego, pod nazwą Hołowicy ob. al. Hołowiszczy, zbacza w pow. bobrujski, i ubiegłszy kilka wiorst, po za wsią Osipowicze wkracza do pow. słuckiego i zwró cone na zachód płynie już pod nazwą. W. ku Zabudziszczu, odkąd połączone z prawem ramie niem płynie na płd. zach. pod wś Proszczycy i przy wsi Paździer ma ujście. Długość biegu około 4 mil. Przybiera rzeczkę Wilejkę. A. Jel. Wiesieja, wś i folw. nad rzką t. naz. , pow. słucki, przy szosie słuckobobrujskiej, w 1 okr. poL starobińskim, gm. i par. kat. Słuck o 8 w. . Wś ma 33 osad; folw. , własność Kondratowiczów, około 13 włók. Grunta i łąki wyborne; miejsco wość równa, dość leśna. A. Jel. Wiesielnica, pow. piński, mylnie, ob. Wieleśnica. Wiesiełucha, osada karczem. , pow. mozyrski, przy trak. poczt. owruckim, ob. Szabelka. Wiesiołka 1. wś, folw. i młyn, pow. będziński, gm. Rokitno Szlacheckie, par. Chruszczobród, tuż na pln. od linii dr. źel. warsz. wied. między Zawierciem a Ząbkowicami. Wś ma 20 dm. , 130 mk. , 137 mr. ; folw. 1 dm. , 4 mk. , 100 mr. ; młyn 1 dm. , 18 mr. W 1827 r. było 15 dm. , 175 mk. W połowie XV w. wś W. , w par. Ciągowice, własność Salomona, miała łany km. , z których dziesięcinę dawano plebanowi w Ciągowicach Długosz, L. B. , II, 188. Według. reg. pob. pow. lelowskiego z r. 1581 wś Wiesiołka Kuźnica, w par. Cięgowice, miała 3 koła, 1 2 łanu kuźn. , 3 robot. Pawiński, Małop. , 80. 2. W. Nierada, os. nad rz. Wartą, pow. będziński, gm. Włodowice, par. Mrzygłód, ma 2 dm. , 12 mk. , 24 mr. włośc. Ob. Nierada 2. Wiesiółka, wś, ob. Gródek t. II, 825. Wiesiołka 1. Wysułki. Wysolka, niem. Wissulke, Wyssulke, wś nad Dobrzycą, pow. wałecki, na wschód Wałcza, a płn. zach. Piły i Lubianki st. p. , par. kat. Skrzetusz; 316 ha 252 roli orn. , 17 łąk, 13 lasu; 1886 r. 26 dm. , 41 dm. , 493 mk. , 36 kat. , 457 ew. , szkoła ew. w miejscu. 2. W. , dobra ryc, tamże, 1275 ha 548 roli orn. , 60 łąk, 308 lasu; 10 dm. , 30 dym. , 142 mk. , 42 kat, , 100 ew. , gorzelnia parowa, hodowla owiec. Podczas podziału starostw w r. 1586 zeznawali jedni świadkowie, że W. niedawno powstała, drudzy zaś, że już przed 100 laty istniała. W r. 1640 spaliła się cała wś; r. 1647 posiadała ją Poklatecka, a w r. 1740 jakiś Klein. Sejm z r. 1767 68 wyznaczył komisyą do rozgraniczenia W. od Tarnowa. R. 1771 płaciła W. 75 złp. 5 gr. 8 den. kwarty i 126 złp. 2 gr. hyberny. R. 1805 był właścicielem Schwander. Były to pierwotnie dobra gracyalne, które po spłaceniu czynszu rocznie 16 tal. 20 gr. zamienione zostały na dobra ryc. ob. Callier. Pow. wałecki w XVI wieku, str. 53. Znajduje się tu okop starożytny, drzewami porosły, w którym znaleziono skorupy naczyń; ob. Behla Die vorgeschicht. Rundwaelle, str. 191. Kś. Fr. Wiesiołki, folw. , pow. kaliski, gm. Chocz, gm. Blizanów, odl. od Kalisza 19 w. , ma 2 dm. , 17 mk. Wiesiołojcie, wś, pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , gm. Polany o 7 w. , okr. wiejski Mokrzyca, o 11 w. od Oszmiany, 3 dm. , 23 mk. łat. ; należy do dóbr Równopol Śniadeckich. Wiesiołów 1. folw. i wś, pow. brzeziński, gm. i par. Dmosin, odl. 14 w. od Brzezin. Wś ma 57 mk. , 3 mr. ; folw. 5 dm. , 15 mk. . 280 mr. 232 roli, 38 łąk. W 1827 r. było 3 dm. , 35 mk. Na początku XVI w. zarówno lany km, jak folw. dawały plebanowi w Dmosinie dziesięcinę a lany km. także kolędę, po groszu z łanu Łaski, L. B. , II, 342. Według reg. pob. pow. rawskie go z r. 1597 wś W. , w par. Dmosin, miała kilku posiadaczy na 1 łanie, 1 zagr. Pawiński, Ma zowsze, 162. 2. W. , wś, pow. kolski, gm. Karszew, par. Dąbie, odl. od Koła 19 w. , ma 13 dm. , 159 mk. W r. 1827 było 17 dm. , 102 mk. Na początku XVI w. były tu trzy dwory, mające zdawna swe role folwarczne, kmiecych ról nie było wcale, gdy jednak osadzono na dwu łanach 4 kmieci każdy na półłanku, zaczął od nich po bierać dziesięcinę arcyb. gnieźn. , co wywołało spór z pleban. w Dąbiu Łaski, L. B. , II, 441. Według reg. pob. pow. łęczyckiego z r. 1576 we wsi W. , w par. Dambie, Wiesiołowski płacił od 1 1 2 łanu, 1 zagr. , 1 rzem. , 5 osad; B. Wie siołowski od 1 1 2 łanu, 2 zagr. Pawiński, Wielk. , II, 76. Br. Ch. Wiesiołówka, ob. Wesołówka. Wiesiołówka, wś, pow. homelski, gm. Popówka o 6 1 2 w. , ma 81 dm. , 413 mk. , zapasowyśpichlerz gminny. Wiesiołowo, wś, pow. sokólski, w 2 okr. pol. , gm. Kamionka, o 35 w. od Sokółki, 239 dzies. ziemi włośc. 94 łąk i pastw. , 6 nieuż. . Wiesiołowo, os. i młyn, niegdyś pod Głęboczkiem, okolicy Murowanej Gośliny pow. obornicki. Istniało już r. 1469. Rozgraniczane było 1565 z Wojnowem i Głęboczkiem. Po r. 1580 należało do par. w Głęboczku. Wł. Ł. Wiesiołowska Tarnówka, ob. Tarnówka 5. Wiesiołucha, rzeczka, w pow. łuckim i piń skim, prawy dopływ Strumienia, ma początek w bezimiennej rzece, powstającej pod wsią Serchów, w pow. łuckim, która wkroczywszy w gra nice powiatu pińskiego płynie moczarami na pół noc, pod nazwą W. około wsi WolaKuchecka, Kucheza, Chrapin, Kuteń, Lubin i we wschodniej stronie jez. Nobel, połączona z rzką Młynek, ma ujście dwoma ramionami. Długość biegu w po wiecie pińskim przeszło 4 mile. A. Jel. Wiesiszki, wś i folw. , pow. święciański. w 1 okr. pol. , ma 5 dm. , 53 mk. starów. Wieska 1. niem. Lugknitz i Lucknitz, wś nad rz. Nissą łużycką, pow. rozborski, par. kat. i ew, Mużaków, ma 265 ha 103 roli, 22 łąk, 110 lasu, 60 dm. , 369 mk. 4 łat. . Bo r. 1815 należała do saskich Łużyc. 2. W. , wś łużycka, ob. Komorów. Wiesna, ob. Wiesnów. Wieśnick, oh. Wieśnińsk. Wieśnin, oh. Wieśniny i Wiesnów. Wieśnina, wś nad rzką Wieśninką, pow. miński, o 28 w. od Mińska, w gm. Ostrożyce, ma 18 osad; miejscowość wzgórzysta, dość leś na, grunta szczerkowogliniaste. A. Jel. Wieśninka al. Wieśnianka, rzeczka, w pow. mińskim, zaczyna się we wzgórzystej okolicy za zaśc. Krabryszcze, w gm. Ostrożyce, płynie na płd. kolo wsi Bojary, Mietlicyn, Horhaczówka, Kluczniki, Brodki, Nowosiołki i pod mkiem Gródkiem ma ujście do jeziora, przez które prze pływa Usiaża. W. zasila się wielu krynicami i ruczajami, z okolicznych wzgórzy płynącemi, a z lewej strony rzką Tchórznicą; . Długa około 2 mil. A. Jel. Wieśninka, fol. niedaleko rz. Świsłoczy, pow. miński, odl. o 5 w. od Mińska. Folw. zbudowa ny w pięknem miejscu, nad obszernym stawem, niedaleko wzgórz Pielewskich, 1223 mr. ; gleba gliniasta, urodzajna, łąki wyborne nad rz. Świ słoczą; , lasy sosnowe. Dziedzictwo Weryhów Darewskich. Niedaleko folw. , w lesie, znajdują się ślady starożytnego zamku i to miejsce nazy wa się Zamczyskiem, a w samym folw. na dzie dzińcu często znajdują monety z czasów Zygm. Augusta. T. S. Wieśnińsk, Wiestnick al. Wieśnick, wś i fol. popijarski, pow. borysowski, w 3 okr. pol. , gm. Dolce, par. katol. Dokszyce, o 120 w. od Borysowa. Do dominium W. za poddaństwa należało 13 wiosek i 330 włościan pł. męz. Obecnie wś W. ma 18 osad; folw. 15 1 4 włók, nadany w r. 1870 urzęd. Aleksiejowi Mozgolewskiemu. Miejscowość dość leśna, grunta lekkie. A, Jel. Wieśniny al. Wieśnin, folw. nad rz. Uborć, pow. mozyrski, w 3 okr. pol. turowskim, gm. Lelczyce. A. Jel. Wiesnów, Wieśnin, Wiesnowo, Wiesna, wś i folw. , pow. bobrujski, w 3 okr. poL, par, kat. i gm. Hłusk o 10 w. , gdzie teź st. poczt. , o 54 w. od Bobrujska. Wś ma 8 osad; folw. przeszło 51 włók, dość dawna własność Jaxów Bykow skich h. Gryf, należy do domin. Mosznica. Grun ta lekkie. A. Jel. Wiesowice, niem. Wesowitz, folw. , w pow. świeckim, oh. Lipinki 1 Y, 264. Wiessen 1. ButtkusPowillen, wś, pow. szyłokarczemski, st. p. Jugnaten. 2. W. Peter Tramischen, wś, pow. szyłokarczemski, st. p. Kallningken. Wiestiec, uroczysko, pow. wołkowyski, w 3 okr. poL, gm. Dobra Wola, 76 dzies. 18 lasn, 15 nieuż. ; należy do dóbr Hrynki Westberga. Wiestnick, oh. Wieśnińsk. Wieświerdzianka, mała rzeczka, pow. borysowski, pierwszy prawy dopływ Świadzicy, zaczyna się za wsią Wołosewicze i przy tej wsi rozlana w jeziorko ma młyn, poniżej W. wkracza w moczary lesiste i zasilona strugami ma ujście. Długość biegu około 1 mili. A. Jel. Wiesy, jezioro, w pow. trockim, pod wsią Podumble. Wiesy 1. zaśc, pow. wileński, w 2 okr. pol. , gm. Giełwany o 8 1 2 w. , okr. wiejski Bogusławiszki, 6 dusz rewiz. ; należy do dóbr Wojdzieliszki ks. Żagielów. 2. W. , Górne, zaśc. nad rzeką Szyrwintą, pow. wileński, w 2 okr. pol. , gm. Szyrwinty o 5 w. , okr. wiejski Spodwili szki, o 56 w. od Wilna, 1 dm. , 9 mk. katol. w 1865 r. 6 dusz rewiz. 3. W. , Stare, wś włośc. nad rz. Szyrwintą, tamże, o 6 w. od Szyrwinty o 54 1 2 w. od Wilna, przy dawnym trakcie do Wiłkomierza, 5 dm. , 30 mk. kat. , 14 żydów 12 dusz rewiz. w 1865 r. ; należą do dóbr skarbowych Szeszole. Na cmentarzu grze balnym kaplica katol. drewniana. Była tu st. poczt. , zamknięta w 1879 r. J. Krz. Wiesza, strumień, w pow. wiłkomierskim, przepływa pod Ucianą. . Wieszcząt al. Wieszczęta, czesk. Veszczint, niem. Wiesczont, wś na Szląsku austr. , w pow. bielskim, w obw. sąd. skoczowskim, na płn. wsch. od Skoczowa. Graniczy na wsch. z wsią Łazy, na płn. z Rostropicami, na płd. z Bielowiczkiem Bielowitzko, na zach. ze wsią Kowale. W r. 1890 było 18 dm. i 139 mk. 67 rz. kat. i 72 prot, narodowości polskiej. Obszar wsi zajmu je 198 ha. Katolicy należą do par. Grodziec, prot. do kościoła w Jaworzu. Szkoła ludowa w Łazach. Części obszaru mają nazwy Kamień ce, Głęboczyna i Groby. W. H. Wieszczuny, wś, pow. poniewieski, w 4 okr. poL, o 55 w. od Poniewieźa. Wieszczyc, inna nazwa rzeki Kicz ob. Wieszczyc, niem. Festnitz, 1648 Wieszcyce, dobra ryc. nad jeziorem, pow. tucholski, st. p. i kol. Tuchola o 10 klm. , par. kat. Jeleńcz; 674 ha 427 roli orn. , 13 łąk, 165 lasu; 1865 r. 6 dm. , 18 dym. , 140 mk. , 44 kat. , 46 ew. , cegielnia, mleczarnia, hodowla bydła i owiec. R. 1362 nadaje w, mistrz Winrich v. Kniprode Otonowi i jego braciom i spadkobiercom 17 włók w W. Vesczitz a Ściborów i jego spadkobiercom 8 wł. tamże, na prawie chełm. Gdyby się w oznaczonych granicach mniej włók wykazało, nie będziemy zobowiązani dokładać. Od czego będą zobowiązani odprawiać służbę wojskową przy każdej wyprawie, nadto nowe zamki budować, a stare naprawiać albo rozbierać. Od każdej zaś włóki osiadłej albo nie osiadłej będą nam dawali pół trzecia korca owsa za płużne zboże i za polskie prawo, któreśmy na tych dobrach mieli. Dan w Kosobudach w dzień św. Klemensa oh. Odpisy Dregera w Pelplinie, str. Wiesna Wie wierdzianka Wieśnick Wiestiec Wiessen Wiesowice Wiesnów Wieśniny Wieśnińsk Wieśninka Wieśnina Wieśnin Wiesza Wiesna Wieszczuny Wieszczyc Wieszcząt Wiestnick Wiesy Wieszczyczyn Wieszczyk Wieszejki Wieszkany Wieżki Wieszk Wieszków Wieszkowo Wieszczyca Wieszkuny Wiesznia 102 i Codex Bek. w Pelplinie, str. 51. Lustracya sstwa tucholskiego z r. 1570 opiewa Wieszczyce Wojciech Łyskowski posiada 6 wł. osia dłych à 20 gr. , 3 ogrodn. à 2 gr. , dalej jest tam karczma 12 gr. i drugi karczmarz qui varias res vendit 6 gr. ; Andrzej Wiecki ma 4 3 4 wł. à 12 gr. , 2 ogrodu. 4 gr. ; Wojciech Wieszy cki 3 1 2 wł. 12 gr. , 1 ogrodn. 2 gr. ; Maciej Wieszycki 3 3 4 wł. 20 gr. . E. 1648 płacił tu p. Falęcki od 13 1 2 włóki folw. , 6 ogrod. 15 fl. . 3 gr. ob. Roczn. Tow. P. N. w Pozn. , 1871, str. 183. Według taryfy na symplę z r. 1717 płacił W. 20 gr. ob. Cod. Beln. w Pelplinie, str. 92. Wizyta Trebnica z r. 1653 pisze, że W. , należący do kościoła par. w Dużym Mędromierzu, da wał mesznego 5 kor. żyta i tyleż owsa, dawniej zaś 8 kor. pag. 114. W topogr. Goldbecka z r. 1789 jest W. zapisany Jako majętność szlach. i folw. o 11 dym. str. 251; dziedzicem był Komierowski na Przyrowie. Kś. Fr. Wieszczyca, w spisie z r. 1827 Wierzeżyca, wś i folw. przy źródłach rzeki Rzeczycy dopł. Sołokii, pow. tomaszowski, gm. Jarczów, par. Gródek, odl. 14 w. od Tomaszowa. W r. 1827 było 46 dm. , 215 mk. Wr. 1882 folw. W. rozl. mr. 574 gr. orn. i ogr. mr. 433, łąk mr. 42, pastw. mr. 2, lasu mr. 87, nieuż. mr. 10; bud. drew. 5; las nieurządzony. Wieszczyce 1. w dok. z r. 1347 Welscicze, wś i folw. , pow. kutnowski, gm. Sójki, paraf. Strzelce, ma 6 dm. , 160 mk. , 460 mr. , folw. 85 mr. włośc. Spis z r. 1827 podaje dwie wsi t. n. w pow. Strzelce, jedna miała 8 dm. , 95 mk. ; druga 14 dm. , 103 mk. Kazimierz, król, r. 1347 w Łowiczu zamienia wsi królewskie Spicimierz, Wieszczyce, jezioro Jelonek, młyn i Kokanin na posiadłości kościoła gniezn. Przedecz, Żarów i Manice. Arcyb. gniezn. Jarosław płaci 60 grzyw. synom Pawła Ogona Gauda, niegdyś wojew. łęczyckiego, by zostawili w spokoju nowo nabyte majętności. Zastrzega przytem, że wrazie gdy król da im wynagrodzenie widać mieli prawa do tych wsi, to oni zwrócą. arcyb. 60 grzyw. Kod. Wielk. , n. 1257, 1272. 1273. Mateusz z W. nabywa r. 1404 sołtystwo we wsi Świątniki, należącej do bisk. kujawskich Kod. dypl. pol. , II, 366. Według reg. pob. pow. gostyńskiego z r. 1579 wś W. , w par. Strzelce, miała 1 2 łanu, 4 zagr. ; było l 1 2 łanu bez kmieci Pawiński, Mazowsze, 193, 207. 2. W. al Wieszczyk, wś, pow. turecki, gm. Kościelnica, par. Uniejów, odl od Turka 17 w. , ma 7 dm. , 41 mk. , 156 mr. Wchodziły w skład dóbr Kościelnica. W r. 1827 os. Wieszczyk miała 3 dm. , 10 mk. Wieszczyczyn; , wś szlach. i kośc. , gm. wiejska i leśnictwo, pow. szremski, sąd w Szremie, okr. kom. w Dolsku, poczta w Masłowie. Wś ma 396 ha z czystym dochodem 4777 mrk. W r. 1580 było 4 1 2 łanu, 2 zagr. , 2 komor. , 2 rzem. i młyn. Kościół istniał już r. 1446. W początku XVI w. , w miejsce podupadłego, dziedzice Anto ni Miaskowski, Adam Kaczorowski i Kazimierz Zabłocki zbudowali nową świątynię drewniani. Ten spalił się r. 1678, ale kosztem Maryanny Go reckiej i Wojciecha Rakoszowskiego, dziedzica, znów z drzewa odbudowany został w formie krzyża, bez wieży. W r. 1870 odnowiony przez patrona z pomocą parafian. W. należał niegdyś do Pogorzelskich, Koszutskich, Rakoszewskich. W. par. , w dek. szremskim, 1873 r. miała 1571 dusz. Wł. Ł. Wieszczyk, pow. turecki, ob. Wieszczyce. Wieszejki, ob. Wietejki 2. Wieszkany, dwór, pow. poniewieski, okr. pol poswolski, o 76 w. od Poniewieźa, 9 mk. , gorzelnia 1859. W spisie urzęd. niepodany. Wieszki mylnie, ob. Wieżki. Wieszki 1. niem. Wieske, wś, pow. szubiński, pod Samoklęskami, na płd. Nakła, płd. zach. Szu bina. Par. Samoklęski, szkoła w miejscu. Pocz ta w Nakle. W. są własnością, probostwa w Szu binie, mają. 461 ha, z czystym dochodem 1326 mrk. 2. W. , niem. Wunschheim, gmina wiejska, tamże. R. 1308 ks. Władysław, syn Kazimierza, darował W. w Krakowie synom Sławnika, ka sztelana nakielskiego, Świętosławowi, wojew. tczewskiemu, Maciejowi, scholastykowi wrocław skiemu, i Zbilutowi, uwalniając mieszkańców od różnych ciężarów. R. 1523 z łanów km. i sołty sich pleban w Samoklęskach pobierał po korcu żyta i tyleż owsa z łanu. W. należy od dawna do proboszczów szubińskich, którym kmiecie płacili 3 fertony monety polskiej z łanu i da wali po dwa kapłony i 30 jaj na św. Marcin. W miejsce dziesięciny snopowej płacili po 9 gr. , dawali po ćwiertni żyta i tyleż owsa, tudzież obowiązani byli plebanowi do pańszczyzny. W 1523 było tam 17 łan. roli wyłącznie sołty siej. Połowa leżała pustkami. W r. 1577 były 3 ślady os. i 2 zagr. ; w r. 1579 4 ślady os. i 2 zagrod. Wł. Ł. Wieszków al. Wieszkowo, wś nad rzeką Siemkówka, dolnym biegiem Sołomereczy, pow. miński. Rzeka Sołomorecza od W. przybiera nazwę Siemkówki. Wieszkowo, wś domin. nad rz. Obrą; z praw. brzegu, pow. kościański, sąd w Kościanie, okr. komis. w Krzywiniu, urz. poczt. w Lubiniu, st. dr. żel. Stare Rogaczewo odl. 20 klm. . Obszaru ma 277 ha, z czystym dochodem 3051 mrk. Pod r. 1258 i 1294 wymienione między dobrami klasztoru lubińskiego. R. 1362 Mikołaj, sędzia poznański, przysądził W. klasztorowi lubińskiemu w procesie z Adamem z Belęcina. Wł. Ł. Wieszkuny, wś, pow. kowieński, w 4 okr. pol. , o 10 w. od Kowna. Wiesznia 1. wś, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. Sitce o 10 w. , okr. wiejski Szantyrowszczyzna, 41 dusz rewiz. ; należy do dóbr Karo Wieszczyca Wieszczyce Wieszyntki lino Rudominów. 2. W. , Weszna, wś i folw. nad rz. Styr, pow. piński, na Zarzeczu, w 3 okr. pol. płotnickim, gm, Raczysk, odl. od Pińska droga wodna przeszło 5 mil, suchą 10 mil. Wś ma 11 osad, 48 mk. ; cerkiewkę mogilną; folw. , własność dawniej Rymontów, teraz Fiedorowiczów, 266 dzies. Miejscowość poleska, łak obfitość, rybołówstwo. W. była królewszczyzną i są o niej wzmianki w dokumen. z XVI w. , gdy zo stawała z całem ks. pińskim we władaniu królo wej Bony oh. Pisc. kn. pinsk. i kleck. kn. , str. 221, 238, 317 i 318. A. Jel. Wiesznie, jezioro, w pow. wilejskim, pod folw. Karolin i wsią Szantyrowszczyzna. Wiesznowoje, wś, pow. lepelski, należy wraz ze wsią Piotrowskie Pietrowskoje do Wacława Dziedziela. Wieszowa, niem. Wieschowa, wś i dobra, pow. tarnowicki, par. kat. w miejscu, ew. Tarnowice. W r. 1885 dobra miały 1185 ha, 10 dm. , 231 mk. 4 ew. ; wś 435 ha, 174 dm. , 1748 mk. Kościół par. kat. i szkoła kat. Kopalnie galmanu, rudy żelaznej. Wypalanie wapna. Par. W. , dek. pyskowickiego, 1869 r. miała 3030 katol, 24 ewang. , 41 izr. Wiesztorty, wś, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. Mańkowicze o 7 w. , okr. wiejski i dobra Tyzenbauzów Smycz, 32 dusz rewiz. Wieszwiany 1. żmujdzkie Wyszwienaj, mko skarbowe nad rz. Judrą, pow. telszewski, w 1 okr. pol. , gm. Gadonów, o 7 w. na płd. wsch. od Telsz, w 1859 r. miało 38 dm. , 376 mk. , ko ściół katol. , p. wez. św. Trójcy, z drzewa wznie siony w 1758 r. przez Piłsudzkiego, filialny tel szewski. Podług spisów podskarbińskich z 1569 r. W. należały do dóbr stołowych królewskich, następnie przemienione na sstwo al. ciwunostwo niegrodowe wieszwiańskie. Obejmowało ono W. z przyległościami i około 1771 r. było w posiada niu Piłsudzkiego, z opłata 1489 złp. 22 gr. kwarty. Jednocześnie było mtem głównem po wiatu al. włości wieszwiańskiej, która niebyła zbyt rozległa, bowiem podług popisu szlachty ks. żmujdzkiego z 1528 r. stawiała na ekspedy cyę wojenną tylko 33 koni, licząc po 1 koniu z 8 włók. 2. W. , dobra, tamże, o 11 w. od Telsz, własność Hucków, mają, 302 dzies. 7 lasu, 62 nieuż. . 3. W. , dobra, tamże, o 8 w. od Telsz, własność Baderów. W spisie właśc. ziemskich z 1889 r. niepodane, 4. W. , dobra, tamże, o 8 w. od Telsz; własność biskupów kowieńskich. 5. W. , dwór. tamże, o 9 w. od Telsz, własność Dydziulów, ma 120 dzies. 9 nieuż. . W spisie właśc. ziemskich nazwany W. Nakroszyszki. Wieszynta, rzeczka, w gub. kowieńskiej, lewy dopływ Ławeny pr. dopł. Muszy. Przepływa pod mkiem Subocz i przybiera od lewego brzegu Oszokę. Wieszyntki, folw. , pow. wiłkomierski, w 5 okr. poL, gm. Androniszki, par. Wieszynty, o 57 w. od Wiłkomierza, własność Pietkiewiczów. Wieszynty 1. dwór, pow. wiłkomierski, w 4 okr. poL, gm. Uciany, własność Krasowskich, ma 301 dzies. 83 lasu, 60 nieuż. . 2. W. , wś i dobra nad rz. Wieszyntą. , pow. wiłkomierski, w 5 okr. poL, gm. Androniszki, par. Wieszynty, o 57 i 58 w. od Wiłkomierza. Dobra, niegdyś Niepokojczyckich, nabyte z licytacyi przez Komarów, mają 1240 dzies. 257 lasu, 279 nieuż. . Kościół katol. paraf. , p. w. św. Michała Arch. , z drzewa wzniesiony przez dziedzica Niepokojczyckiego w 1787 r. Par. katol. , dekanatu uciańskiego, 3385 wiernych. Kaplica w Jurgiszkach p. wez. św. Stanisława Męcz. Wiet, wś, pow. bychowski, gm. Nowy Bychów o 7 w. , ma 72 dm. , 420 mk. ; zapasowy spichlerz gminny, cegielnia. Wieta, Wecza 1616 r. , rzeczka, w pow. kijowskim, ob. Weta. Podług lustracyi wdztwa kijowskiego z 1616 r. Stanisław Sadkowski, w imieniu archimandryty pieczerskiego, wniósł zażalenie, że ks. Korecka do majętności Jankowicz odjęła gruntu na dwie mile i młyn na rz. Weczy zbudowała Jabłonowski, Ukraina, I, 52. Wieta, Weta, wś, pow. kijowski, ob. Weta. Podług reg. pobor. wwdztwa kijowskiego z 1581 r. własność monasteru Pustyńskiego Mikulskiego, płaci od 1 osiadł. , 2 zagrod. po 6 gr. W 1628 r. Jow Borecki, metrop. kijowski, jako Ihumen monasteru św. Michała Zołotowierchego, wnosi z Wiety z 1 dym. , karczmy Jabłonowski, Ukraina, I, 40, 77. Wietc 1. Stary, 1583 r. Wieccze Starę, niem. AltFietz, dobra ryc. nad Wietcisą, na Kaszubach, pow. kościerski, st. pocz. i kol. Głodowo, par. kat. Wysin, dawniej Szczodrowo; 770 ha 540 roli or. , 51 łąk, 117 lasu; 1885 r. U dm. , 22 dym. , 129 mk. , 77 kat. , 52 ewang. , z których na folw. Brulewo Hoch Fietz przypada 1 dm. i 16 mk. ; cegielnia i gorzelnia. Wizyta Rozdrażewskiego z r. 1583 pisze o parafii szczodrowskiej Wieccze Stare 40 włościan; każdy ma dawać mesznego pół korca żyta i tyleż owsa; lecz prawie nigdy nie dają, zamiast tego quo jure, nescitur, tylko 8 groszy płacą. W tejże wsi tylko w tym roku dał p. Wiewierski 1 korz. żyta, 1 jęczm. i 1 owsa pag. 35. Według taryfy z r. 1648 płacili tu p. Grąbczewski od 2 włók os. , 3 3 4 folw. i karcz. 9 fl. 26 gr. ; p. Owidzki i Sławkowski od 3 wł. fol. 3 fl. ; p. Sobański i Szpęgawski i Wietcki od 2 1 2 wł. fol. 2 fl. 7 1 2 gr. Roczn. Tow. P. N. w Pozn. , 1871, str. 175. Wówczas należała os. do pow. gdańskotczewskiego. R. 1710 należał St. W. do par. wysińskiej i dawał mesznego 8 kor. żyta i tyleż owsa Wizyta Szaniawskiego, str. 159. Lustracya pruska z r. 1772 wymieniając dobra szlach, w starostwie kiszewskiem, pisze Stary Wiec należy do p. Grąbczewskiego, który tu Wiesznie Wiesznie Wiesznowoje Wieszowa Wiesztorty Wieszwiany Wieszynta Wieszynty Wiet Wieta Wietc Wietchin Wietchin Wietcisa sam gospodarzy, tylko kilka morgów jest wydzierżawionych. Tu mieszka 1 szlachcic, 11 danników, 6 chałupników włącznie z karczmarzem i kowalem; 12 włók roli or. , 2 wł. zarośli i nieużytków. Wysiew wynosi 120 kor. żyta, 30 jęczm. , 60 owsa, 8 grochu, 4 tatarki, pół kor. lnu; plon wydaje trzecie ziarno. Ci, którzy dzierżawili rolę, muszą od 24 kwietnia aż do żniw codzień pracę ręczną, czynić, każdy musi nadto 2 sztuki drzewa budulcowego zwieść, jako i mierzwę z owczarni wywieść i 3 dni orać. Czynszu nie płacą żadnego. Młynarz płaci 10 tal. czynszu za 15 mr. dzierżawionej roli. Pogłówne wynosi w ogóle 7 tal. i 60 gr. Stan bydła taki krów 12, jałowic 6, owiec 100, świń 24 ob. Zeitsch. d. Westpreuss. Gesch. Ver. , XV, 127. Wizyta Rybińskiego z r. 1780 opiewa Stary Wietc, dziedzic Magnificus Grąbczewski, 125 mk. kat. , 16 ew. ; daje mesznego 6 1 2 korca żyta i tyleż owsa str. 134. W topografii Goldbecka z r. 1789 zapisany St. Wietc jako majętność szlach. , folw. i karczma, o 13 dym. 2. W. , Nowy, niem. Neu Fietz, wś na Kaszubach, nad Bukownicą, uchodzącą w pobliżu do Wietcisy, pow. kościerski, st. pocz. Wysin, par. kat. i st. kol. Skarszewy, filia Szczodrowo. Szkoła katol. w miejscu; 255 ha 152 roli or. , 20 łąk, 38 lasu; 1885 r. 14 dm. , 23 dym. , 119 mk. , 107 kat. , 12 ew. 3. W. Nowy, dobra ryc, tamże; 819 ha 452 roli or. , 40 łąk, 204 lasu; 12 dm. , 24 dym. , 148 mk. , 81 kat. , 67 ew. na folw. Rymanowice 2 dm. , 18 mk. ; cegielnia. Bobra te znajdują się w parcelacyi i mają być zamienione na dobra rentowe. Wizyta Rozdrażewskiego z r. 1583 pisze Wieccze Nowe, 40 coloni seu mansi et in hoc pago nescitur, quo jure solent componere modios 7 1 2 siliginis, totidem avenae str. 35. Według taryfy z r. 1648 płacili tu possessores od 9 włók folw. , karczmy, 2 ogr. 10 fl. 26 gr. ob. Roczn. Tow. P. N. w Pozn. , 1871, str. 175. N. W. należał wówczas do pow. tczewskogdańskiego. Wizyta Szaniawskiego z r. 1710, gdy N. W. przyłączony był do par. wysińskiej, opiewa Nobilis D. Petrus Sławicki, vitricus ecclesiae, solvit modium et medium. Nob. D. Raphael Węsierski solvit modios duos; Nob. D. Andreas Wietcki solvit mod. 2. Nob. D. Stan. Wietcki solvit 1 1 2. Nob. D. Owidzki solvit modios 4. Nob. D. Płachecki solvit 1 1 2. Nob. D. Adamus Wietcki l 1 2; Nob. D. Joannes Sławicki modios 6; Nob. D. Joan. Wietcki a manso uno et 1 4 modium medium. Intelligitur semper medietatemsiliginis et mediet. avenae pag. 183. Lustracya pruska z r. 1772 donosi N. Wietc, dobra szl. w starostwie kiszewskiem, należą do 5 szlachty z familii Wyczechowskich, posiada włók 20 i pustkowie Rymanowice, Maciej Wiecki ma 2 włóki, a trzej Wieccy razem 3. Ci czterej gospodarzą sami, lecz znajdują się w licznych stosunkach. Do nich należy także 1 włóka lasu, z którego drzewo wywożą do Gdańska i z czego się głównie utrzymują. Wyczechowski gospodarzy na swoich 2 folw. sam, pustkowie Rymanowice wydzierżawił. Jego wysiew na 2 folw. i pustkowiu wynosi 250 kor. żyta, 35 jęczm. , 50 owsa, 10 grochu, 8 tatarki. Maciej Wiecki wysiewa 10 kor. żyta, 3 jęczm. , 6 owsa, 1 grochu, 1 tatarki, a ostatni trzej razem 24 kor. żyta, 3 jęczm. , 20 owsa, 2 grochu, 2 tatarki. Plon nie dosięga nigdy trzeciego ziarna; nieraz ledwie wysiew się wraca. Arendarz z Rymanowic płaci 40 tal. i 45 gr. Oprócz tych familii mieszka tu 9 danników, 10 zagrod. , 2 arendarzy włącznie z karczmarzem i kowalem u p. Wyczechowiskiego. Każdy dannik płaci 4 tal. 45 gr. , karczmarz 20 fl. ; pogłówne wynosi 20 fl. 24 gr. Każdy z szlachty płaci 18 gr. Bydła ma p. Wyczechowski krów 15, jałowic 8, owiec 200, świń 20 ob. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ter. XV, 127. R. 1780 posiadali dobra te Jakub Wyczechowski, Maciej, Andrzej i Wawrzyniec Wieccy i Wawrzyniec Rybiński, było 99 mk. kat. , 10 ew. ; mesznego pobierał prob. skarszewski ztąd 9 kor. żyta i tyleż owsa str. 13. R. 1789 było 22 dym. Przez Nowy W. szła stara droga Grzymysława, wiodąca z Tczewa na Garczyn, Mirowo, Trzcionkę, Boże Pole i Nowy Wietc do Wysina ob. Zeitsch. d. Westpr. G. V. , XV, 152. Wietchin, wś, pow. rzeczycki, w 4 okr. pol. rzeczyckim, gm. Chołmecz, o 25 w. od Rzeczycy, ma 37 osad; grunta urodzajne. A. Jel. Wietshinin, w XVI w. Vyothchynyno, wś, fol. , dwie os. nad strum. b. n. , pow. turecki, gm. Kowale Pańskie, par. Turek, odl. od Turka 7 w. ; wś ma 14 dm. , 205 mk. ; fol. 4 dm. , 68 mk. ; os. 1 dm. , 4 mk. W r. 1827 było 21 dm. , 181 mk. W r. 1885 fol. W. rozl. mr. 656 gr. or. i ogr. mr. 578, łąk mr. 40, past. mr. 12, nieuż. mr. 26; bud. mur. 6, drew. 16; płodozm. 11 i 15pol. , wiatrak. Wś W. os. 21, mr. 38. Na początku XVI w. łany kmiece dawały pleban. w Turku tylko kolędę, po groszu z łanu, zaś folw. dziesięcinę Łaski, L. B. , I, 262. Według reg. pob. pow. sieradzkiego z r. 1533 wś Wiotchynino, w par. Kowale, miała 3 łan. , 2 zagr. Pawiński, Wielkop. , II, 225. Wietcisa, niem. Fietze, dok. Vethrica, Vetrica, Vetzissa, Vencissa. rzeka, najznaczniejszy dopływ Wierzycy. Przybiera swoje miano dopiero po wyjściu z bagien, na zach. od jez. Przywidzkiego leżących, które przerzyna w całej długości. W rzeczywistości jednak bierze swój początek w pow. kartuskim, w t. zw. Szwajcaryi kaszubskiej, na wyżynie wzn. o 200 mt. npm. , podle Nowej Wsi, niedaleko od źródła Wierzycy. Płynie potem przez jez. Połęcińskie ku płd. wsch. , wstępuje w pow. kościerski a następnie w wymienione bagna. Wydostawszy się z ich płd. końca, wije się wciąż jako mała struga wzdłuż szosy gdańskokościerskiej, którą Wietierowka Wietiterewo Wietka Wieteńca przerzyna w pld. kierunku przy Trzepowie, Szumlisie i Dolnych Hornikowach. Potem trzy ma się szosy wiodącej z Nowej Karczmy do Li niewa i mija Skrzydlówko, Lubieszyn i Wysin. Następnie kieruje się ku wsch. i dążąc za szosą i koleją do Skarszew prowadzącą, płynie pod Starym Wietcem, Szczodrowskim Młynem, Przerębską Hutą. Obok drogi z Bożegopola do Skar szew skręca nagle ku pld. , przerzyna tor kolei z Pszczółek do Kościerzyny, płynie przy Skar szewach, dawnej siedzibie joanitów, gdzie two rzy stawy młyńskie i ubiegłszy odtąd pól mili wpada przy Czystej Wodzie do Wierzycy. Dłu gość jej krętego brzegu wynosi nieomal 5 mil; brzegi często malownicze. Dla znacznego spa du, wynoszącego około 289 stóp, rzadko kiedy całkiem zamarza ob. Die Kassubei u. Tuchler Haide, von Pernin, str. 71. Z dopływów wy mieniamy tylko strugę z jez. Przywidzkiego, które niektórzy jako właściwe źródło Wietcisy uważają, i Rukownicę, wpadającą przy Szczodrowskim Młynie. Kś. Fr. Wietczyn, Wietczyna, Witczyn, Witczyna, wś i dobra poradziwiłłowskie nad rzką Jamą al. Dziemianką, dopł. jeziora Kniaź Żyd, pow. mozyrski, w 2 okr. pol. petrykowskim, gm. Dziakowicze o 10 w. , 69 w. od Petrykowa a 115 w. od Mozyrza, ma 48 osad. Cerkiew filialna p. wez. św. Jana, drewniana, filialna parochii grabowskiej. Dobra obejmują około 744 włók, należą do domin. Dziakowicze, obecnie ks. Hohenlohe. Grunta piaszczyste, łąk i pastwisk obfitość. Wietczyna, Wiczyn, Wiczyna, Witczyn wś nad rz. Cną, pow. piński, w 1 okr. pol. Pohost, gm. Kożangródek, o 15 mil od Pińska, ma 42 osady, 171 mk. Cerkiew p. w. św. Trójcy, z r. 1756, fundacyi Jana Śzczyta, z zapisem 2 1 2 włók ziemi i łąk; około 1200 parafian. Wś nale żała za poddaństwa do domin. Kożangródek Szczytów. Miejscowość odosobniona, ziemia do bra, łąk obfitość. A. Jel. Wietczyna, pow. mozyrski, ob. Wietczyn. Wietejki 1 wś, pow. wiłkomierski, w 4 okr. pol. , gm. Owanta, par. Leluny, o 74 w. od Wiłkomierza, uwłaszczona z dóbr Ignapol. 2. W. al. Wieszejki, wś włośc, pow. wiłkomierski, w 4 okr. poL, gm. Uciany, par. Uszpole. Iszorowie mają tu 76 dzies. 8 lasu, 8 nieuż. , włośc. Kiezis 88 dzies. 1 1 2 nieuż. . Wieteńca, niem. Duerrwicknitz, wś łużycka. Wietierowka, fol. , pow. sieński, od 1867 r. Markowskich, 179 dzies. 57 roli, 23 łąk, 81 lasu. Wietiterewo, jezioro, w pow. siebieskim, połączone rzką Ugorynką z szeregiem jezior Siebieskie, Grono, Białe i Nieczeryco, z których bierze początek rz. Swołna. Wietka, rzeczka, w pow. suraskim gub. czernihowskiej, dopływ Ipuci. Wietka, mko na lewym, płaskim brzegu Soży, pow. homelski, pod 52 33 pln. szer. a 48 50 wschd. dług. , odl. o 20 w. na płn. wsch. od Homla, w 2 okr. poL, gm. Wietka. W 1880 r. miało 11 dm. murow. i 994 drewnianych 655 należało do chrześcian a 350 do żydów, 124 sklepów 4 murow. , cerkiew praw. drewn. , dom modlitwy rozkolników, 6 domów modlitwy żydowskich 1 murow. , 5982 mk. 1310 prawosł. , 12 katol. , 1 jednowier. , 2111 rozkolników, 2548 żydów. W 1860 r. było tu 588 dm. 3 murow. i 4180 mk. 579 prawosł. , 1953 rozkoln. , 1633 żydów. W miasteczku znajduje się zarząd okr. pol. , urząd gminny, sąd pokoju 8 rewiru okręgu homelskiego, komornik sądowy, pomocnik nadzorcy akcyznego, szkoła ludowa, oddział pocztowy, ambulatoryum wiejskie ze stałym felczerem, apteka, 6 warsztatów powroźniczych, 2 niewielkie garbarnie, 6 wiatraków; przystań na Soży, na której w latach 1872 1880 ładowano rocznie średnio na 45 statków 317430 pudów, wartości 1431404 rs. , wyładowano zaś z 52 statków 379770 pudów towaru, wartości 265010 rs. Odbywają się tu targi tygodniowe i 2 jarmarki doroczne, dawniej bardzo ożywione, po przeprowadzeniu jednak przez Homel linii dr. żel. mające zaledwo 30 40000 rs. obrotu. Dobra, dziedzictwo Staniewiczów, mają 2354 dzies. 100 roli, 160 łąk, 1572 lasu; czynsz ze sklepów i placów w mku daje 4000 rs. , karczmy i szynki 4000 rs. , młyn wodny 300 rs. Gmina obejmuje 13 miejscowości, ma 1981 dm. , 7069 mk. włościan 2543 męż. , 2570 kob. , 1956 dzieci. Włościanie, w liczbie 2752 dusz rewiz. , uwłaszczeni zostali na 15703 dzies. 684 pod osadami i ogr. , 7431 roli, 3219 łąk, 2805 pastw. i zarośli. 1564 nieuż. , ze spłatą po 16373 rs. 76 kop. rocznie. W obrębie gminy znajduje się 6454 dzies. lasów, należących do właścicieli większej posiadłości. Osada założoną została w 1685 r. przez zbiegłych z Rossyi rozkolników, którzy osiedlili się na pustej wyspie rz. Soży, zwanej Wietką i należącej do Chaleckich. Wkrótce potem liczba osadników znacznie się powiększyła i w pobliżu W. powstały nowe słobody rozkolnicze Kosiecka, Romanowo, Leontjewo. W 1695 r. poświęconą została w W. cerkiew rozkolnicza p. w. Pokrowy N. M. P. i ta okoliczność, jak również i zupełna swoboda wyznania, spowodowała nowy napływ ludności, która wkrótce wynosiła 30 do 40000 głów, zamieszkujących zarówno W. jak i 14 założonych w około niej słobód Kosiecka, Dubowy Łoh, Pansujewka, Maryino, Milcza, Krasna, Kostiukowicze, Buda, Krupiec, Gronia, Niwki, Grabówka, Tarasówka, Spasówka. Tak liczne zgromadzenie ludności rozkolniczej na rubieży państwa niespodobało się rządowi ruskiemu, który pierwotnie namową i obietnicą przebaczenia i udzielenia łask starał się powrócić ich do Rossyi, gdy jednak to nieposkutkowało, w 1735 r. pułkownik Wietejki Wietczyna Wietczyn Wietczyn Sytin otrzymał polecenie przekroczyć granicę Rzpltej i silą przesiedlić Wietkowców do Ingiermanlandyi. Wtedy nastąpiła t. zw. przez rozkolników pierwsza wygonka. Wkrótce je dnak zbiegli się tu zarówno niektórzy z dawniej szych mieszkańców jak i rozkolnicy z różnych stron Rossyi. W 1758 r. fundowano nową. cer kiew Pokrowska a w pobliżu niej dwa monaste ry męzki i żeński. W 1764 r. z polecenia cesa rzowej Katarzyny gen. Maslow na czele 2 puł ków przekroczył granicę Rzpltej i zebranych w W. do 10000 rozkolników, przesiedlił na Syberyę druga wygonka. Odtąd W. przestała być ogniskiem religijnem dla starowierów i sta ła się natomiast bogatem, handlowem miastecz kiem. J. Krz. Wietki, osada, pow. bobrujski, w 3okr. pol. , gm. i par. katol. Hłusk, własność Sosnowskich, ma przeszło 4 włóki. A. Jel. Wietlica, rzeczka, w gub. mińskiej, właści wie lewe ramię Horynia, oddzielone w okolicy wsi Małe Orły, stanowi granicę pow. pińskiego i mozyrskiego na przestrzeni dwóch mil, aż do uj ścia Prypeci. Długa około 20 w. A. Jel. Wietlin, wś, pow. jarosławski, na praw. brzegu Sanu, przy drodze z Wysocka do Bobrówki, w nizinie wzn. 185 mt, npm. , nad pot. Szkło. Par. gr. kat. we wsi, rz. kat. w Laszkach. Szkoła ludowa lklas. Wraz z posiadłością tabularną St. hr. Zamoyskiego i os. Dreziną liczy W. 285 dm. i 1538 mk. , 923 gr. kat. , 533 rz. kat. i 82 izr. . Pos. tabularna wynosi 670 mr. roli, 151 mr. łąk, 2 mr. ogr. , 90 mr. 112 sąż. past. , 6 mr. lasu, 53 sąż. nieuż. i 1 mr. 713 sąż. parcel budowl. ; pos. mn. 1738 mr. roli, 221 mr. łąk, 529 mr. past. i 26 mr. lasu. Gleba urodzajna, napływowa. Wś oblewa od pld. San, zataczając tu dwa wielkie łuki. Graniczy częściowo w płd. stronie z Wysockiem, na wsch. z Łazami i Laszkami, na płn. z Makowiskiem a na wschód z Suchorowem. Cerkiew par. murowana. Uposażenie składa się z 50 mr. roli, 1 mr. łąk, 14 mr. past. , 26 sągów drzewa i 96 złr. dodatku. Mac. Wietługa, mto powiat. gub. kostromskiej, na prawym brz. rz. Wietługi lew. dopł. Wołgi, przy ujściu do niej rzki Kraśnicy, pod 57 45 płn. szer. a 63 48 wsch. dług. , odl. o 331 w. na płn. wsch. od Kostromy. W 1860 r. miało 3 cerkwie, 552 dm. 4 murow. , 2601 mk. , dom gościnny, 42 sklepów, szpital miejski, szkołę parafialną, st. poczt. , przystań handlową, 6 zakładów przemysłowych 3 fabr. świec łojowych i 3 cegielnie. Do miasta należało 2225 dzies. ; dochody wynosiły 1826 rs. Było 107 rzemieślników. W. stanowi najważniejszy punkt handlowy w gubernii. Na miejscu dzisiejszego miasta w XVIII w. istniała wś Wierchnieje Woskresienie, która w 1778 r. wyniesiona na mto powiat. namiestnictwa kostromskiego, otrzymała nazwę Wietługi. Wietługski powiat, we wschodniej części gubernii, zajmuje 262 mil al 12672 w. kw. Powierzchnia przeważnie niska i błotnista; niewielkie wyniosłości ciągną się na prawym brzegu rz. Wietługi. Gleba w części południowej gliniasta, w środkowej ilasta, w płn. piaszczysta. Cały prawie powiat pokryty jest lasami, zwłaszcza zaś część leżąca na lew. brzegu Wietługi. Pod lasami znajduje się do 1172113 dzies. W drzewostanie przeważa sosna, jodła, osina, lipa i brzoza. Najważniejsza rzeka Wietługa spławna na całej przestrzeni, przybierająca w granicach powiatu Małą Wochtomę, Wielką Kakszę, Neję, Jakszangę, W. i M. Szangę i in. Większych jezior niema; błot wiele, zwłaszcza na lewym brzegu Wietługi. W 1860 r. było w powiecie bez miasta 68000 mk. , zamieszkujących 678 osad, mających 8602 dm. W tymże r. było tu 37 cerkwi i 104 kaplic. Oprócz Wielkorusów w powiecie przebywa przeszło 1600 Czeremisów. Rolnictwo słabo rozwinięte. Pod rolą znajdowało się do 89376 dzies. , pod łąkami 47825 dzies. W 1860 r. było w powiecie 24200 sztuk koni, 43900 bydła rogatego, 28700 owiec, 11180 trzody chlewnej. Pszczelnictwem zajmują się głównie Czeremisi rocznie sprzedają do 1000 pudów miodu. Główne zajęcie mieszkańców stanowi przemysł leśny pędzenie dziegciu i smoły, wyrób rogóźek, budowa statków, wypalanie węgli itp. oraz myślistwo. Przemysł fabryczny ogranicza się prawie wyłącznie na pędzeniu dziegciu, terpentyny i smoły. Nadto było w 1860 r. w powiecie 4 gorzelnie i 1 odlewnia żelaza. Wietły, wś nad Prypecią, pow. kowelski, prawie na granicy płn. wsch. powiatu. Wiet ma al. Wit ma, rzeka, w gub. orłowskiej, lewy dopływ Desny lew. dopł. Dniepru. Wietochma, wś, pow. orszański, od 1876 r. Titowych, 153 dzies. 54 roli, 20 łąk, 70 lasu; młyn wodny daje 1000 rs. Wietoczka, wś, pow. rohaczewski, dziedzictwo Drobyszewskich, ma 160 dzies. ziemi dworskiej 55 roli, 15 łąk, 80 lasu; młyn wodny i folusz dają 150 rs. ; garbarnia. Wietosze, zaśc, pow. wileński, w 1 okr. poL, gm. Niemenczyn o 12 w. , okr. wiejski Traszkuny, 4 dusze rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Giejany. Wietoszki, wś i dobra, pow. kobryński, w 1 okr. pol. , gm. Zbirohi, o 32 w. od Kobrynia. Wś ma 116 1 2 dzies. ziemi włośc. 25 1 2 łąk i past. , 5 lasu, 5 nieuż. oraz 175 należącej do różnych osób 15 łąk i past. , 44 łasu, 7 nieuż. ; dobra, własność Ancutów, 162 dzies. 23 łąk i pastw. , 22 łasu, 12 nieuż. . Wjetoszów, wś na Łuźycach ob. t. V, 844. Wietraczek, jezioro, w pow. starogardzkim. Wietły Wietługa Wietlin Wietki Wietki Wiet Wietochma Wietoczka Wietosze Wietoszki Wietraczek Wietrąja Wietraniszki Wietranka Wietrołausz Wietrow Wietrowka Wietryca Wietrynka Wietryno Wietrzanka Wietrzna góra Wietrznica Wietrznik Wietrzniki Wietrzno Wietrzychowice Wietraniszki Bartnicki rów uprowadza jego wody do Węgiermucy. Ob. Rusek. Wietraniszki, zaśc. włośc, pow. wileński, w 1 okr. pol. , o 31 w. od Wilna, 1 dm. , 11 mk. katol. Wietranka, ob. Wietrzanka. Wietrąja, jezioro, w pow. trockim. Wietrołausz, jezioro, w pow. trockim, Wietrow, niem. Wetro, wś łużycka. Wietrowka, przedmieście mka Krylowa, ob. Wiatrówka. Wietryca al. Otryca, wś nad rz. W. Otrą, pow. duchowszczyński gub. smoleńskiej, o 30 w. na płn. wsch. od Duchowszczyzny, ma 2 dm. , 26 mk. , gorzelnię od 1850 r. , pędzącą rocznie około 49000 wiader spirytusu. Wietrynka, rzeczka, w pow. nowogródzkim, dopł. Żerabiłówki lew. dopł. Myszanki. Wietryno, mko, pow. lepelski, w 4 okr. pol. , gm. Wietryno, st. poczt. Woroniecz, o 65 w. od Lepla a 133 w. od Witebska, 149 mk. , cerkiew paraf. p. w. św. Michała. Własność Przesieckiego i Glińskiej. Gmina, w pln. części powiatu, graniczy od płn. z gm. Żołnowo, od wschodu z gm. pow. połockiego bonońską i Turowi, od pld. z gm. Uszacz, od zach. z gm. Orzechowo, obejmuje 53 miejscowości, mające 424 chat włośc. obok 68 dm. należących do innych stanów, liczy 3155 mk. włościan, uwłaszczonych na 3747 dzies. ziemi. Oh. Nacza 10. Wietrzanka, Wietranka 1. przedm. mka Łuczyńce ob. , w pow. mohylowskim, nad rz. Nemiją dopływ Dniestru, 51 dm. Porów. Wia trówka, 2. W. , słobódka do wsi Malinowce, nad Dniestrem, pow. kamieniecki, okr. poL i par. kat. Żwaniec, gm. Hawryłowce, par. praw. Malinowce, ma 32 osad. Należy wraz ze wsią Malinowcami do wsi Hryńczuka. Porów. Malinowiecka Słobódka. X M. O. Wietrzna góra, ob. Kazimierz t. III, 925. Wietrznica al. Wiełtrnica, wólka do Zabrze ża, w pow. sądeckim, w pobliżu ujścia pot. So snowego z lew. brzegu do Dunajca, tworzącego tu serpentynę ku wschodowi wygiętą. Przez tę osadę prowadzi gościniec z Nowego Sącza do Krościenka. Graniczy na płn. z Zabrzeżem, na zach. z Ochotnicą a na płd. z Tylmanowa. Na dana r. 1280 klasztorowi w Starym Sączu i po siadała za Długosza 1 łan kmiecy, sołtystwo na 1 łanie wolnym, zagród zaś i karczem nie by ło L. B. , II, 251. Należy do par. rzym. katol. w Łącku. Mac. Wietrznik, wzgórze 405 mt. , na granicy Kobylan i Radwanowic, w pow. krakowskim. Wietrzniki, pow. pułtuski, ob. Kątne W. Wietrzno z Sośninami, wś, pow. krośnieński, w równinie wzn. 314 mt, npm. , na lew. brzegu Jasiela, przy gościńcu z Żmigrodu do Równego, odl. 4, 5 klm. od Dukli. Od płn. wzgórza pokryte sosnowemi lasami, sięgające 426 mt, , od płd. la sy szpilkowe na wyniosłościach do 403 mt. . Wznies. ku zach, nie znaczne. Par. w Bóbrce, Wpłd. części leży Wola Albinowska. Wś ma szko łę ludową. Kotlina wsi posiada wielkie bogactwa w obfitych źródłach nafty. Dokonywano tu bardzo głębokich wierceń przy poszukiwaniu nafty i otrzymywano wielkie wytryski ropy w kopalniach, dające po 1500 beczek dziennie a znajdujących się na wzgórzach północnych i południowych. Założono tu szkołę wiertniczą. Według spisu z r. 1880 miało W. 100 dm. i 503 mk. , 499 rzym. kat. i 4 izrael. Pos. tabularna, Chlębowskich ma 181 mr. roli, 3 mr. 1474 sąż. ogr. , 14 mr. pastw. , 59 mr. lasu, 7 mr. nieuż. i 1563 sąż. parcel bud. ; pos. mn. 397 mr. roli, 38 mr. łąk i 29 mr. pastw. Graniczy na pln. z Bóbrka, na zach. z Łękami, na płd. ze Zboiskami, na wsch. z Równem. Mac. Wietrzychowice al. W. Wielkie, wś i folw. , majorat, pow. kolski, gm. i par. Izbica, odl. od Koła 29 w. ; wś ma 4 dm. , 89 mk, , 18 os. , 34 mr. ; folw. 5 dm. , 19 mk. , 522 mr. ; wchodzi w skład dóbr Obałki. W r. 1827 było 8 dm. , 69 mk. Ob. Obałki. Według reg. pob. pow. przedeckiego z r. 1557 we wsi Wietrzychowice, w par. Przedecz, Wietrzychowski płacił od 1 2 lana km. i 1 zagr. Inne części nie miały kmieci. Część W. Dzierźowa zamieszkują Jan Gąsiorowski z bratem 2 łany i Wojciech Nazniegniewski 2 łany. Inną częśó, zwaną 1539 r. W. Pulpye, 1582 W. Pułkpie, zamieszkuje 4 Wietrzychowskich, mających 4 1 2 łan. i 4 zagr. Pawiń. , Wielkop. , II, 23, 25. Wietrzychowice, wś, w XV w. Dzyetrzychowycze, wś, pow. dąbrowski, w równinie wzn. 184 mt. npm. , na lew. brzegu Dunajca, przy ujściu pot. Kisieliny. Wraz z obszarem więk. pos. ma 103 dm. i 632 mk. , 550 rzym. kat. a 82 izrael. Więk. pos. Jana br. Konopki ma 165 mr. roli, 14 mr. łąk, 2 mr. ogr. , 62 mr. pastw. , 16 mr. lasu, 1 mr. nieuż. i 3 mr. 663 parcel budowl. ; pos. mn. 233 mr. roli, 45 mr. łąk i 12 mr. past. Par. rzym. kat. została założoną zapewne w XIV w. , wymienia ją bowiem Długosz L. B. , II, 150. Późniejszy kościół pochodził z r. 1529, został jednak r. 1802 rozebrany a dzisiejszy drewnia ny postawiła w 1807 r. hr. Katarzyna Ossoliń ska. Prócz kościoła paraf. jest jeszcze kaplica na cmentarzu. Paraf. dek. wojnicki obejmuje wsi Miechowice, Dęblin, Nowopole, Wolę Rogow ską, Jagodniki, Jadowniki, Miechowiczki, Sikorzyce, Siedliszowice. Według reg. pob. pow. wiślickiego z r. 1579 wś W. , należąca do prepo zytury krakowskiej, miała 3 osad. , 2 1 2 łanu, 1 zagr. , 2 kom. , 2 zagr. Mnichowska płaciła od 6 osad. , 3 łan. , 1 chał. , 1 kom. , 1 biednego Pa wiński, Małop. , 232. Graniczy na płd. z Sikorzycami, na zach. z Miechowicami Wielkiemi, na płn. z Dęblinem. Mac, Wiewiec Wiewieliszki Wiewiery Wiewierz Wiewierzyn Wiewiorany Wiewiórczyn Wietullen Wietrzychowo, pow. kolneński, ob. Kołaki W. Wietrzychowo, niem. Dietrichsdorf, wś i dobra, pow. niborski, st. poczt. Neidenburg. Wietrzyn, mko, pow. lepelski, oh. Wietryno. Wietrzynka, wś, pow. mohylowski, ob. Wietrzanka. Wietsecza, Vetscza, rzka, ob. Kiełbaska. Wietsza, ob. Wieczsza. Wietuchna, wś, pow. czerykowski, gm. Studzienica, ma 92 dm. , 1166 mk. Wietucie, wś, pow. szawelski, w 3 okr. pol. , pa. Żagory, o 53 w. od Szawel. Wietullen, pow. szyłokarczemski, ob. Michel 5. . Wietusze, wś, pow. rossieński, w 5 okr. pol. , gm. Łabardzie, par. Retów, o 85 w. od Rossień. Wietwica 1. wś, pow. mozyrski, w 3 okr. pol. turowskim, gm. Lelczyce, o 77 w. , od Mozyrza. 2. W. , wś, pow. rohaczewski, gm. Merkułowicze o 7 w. , ma 31 dm. , 214 mk. ; zapasowy śpichlerz gminny. Wietyckie, Wieczyce, sioło, w dawnem wwdztwie kijowskiem, należało do dóbr biskupów kijowskich. Podług reg. pob. wwdztwa kijowskiego z r. 1571 r. wnosi od 7 ogr. a w 1581 r. od 4 zagr. po 6 gr. Jabłonowski, Ukraina, 23, 37. Wietynga, rzka, w pow. wiłkomierskim, pod wsią, Śliźe. Wietzischen, wś, pow. nizinny, st. poct. Skoepen. Wiew, jezioro, w pow. rohaczewskim, rocznie poławia się około 20 pud. ryb. Wiewiec, wś, folw. , młyn, i W. Poduchowny, wś, pow. noworadomski, gm. Zamoście, par. Wiewiec, leży na prawo od traktu z Brzeźnicy do Szczercowa, posiada kościół par. murowany, dom przytułku dla ubogich fundusz, młyn, karczmę, 83 dm. , 672 mk. , 1361 mr. wlośc, 1037 folw. 354 roli, 4 os. młyń. , 3 mr. karcz. , 6 probostwa. W. Poduchowny ma 6 dm. , 40 mk. , 95 mr. wlośc. W r. 1827 było 42 dm. , 459 mk. W. majorat nadany r. 1839 gener. Kuprjanowowi, składa się z folw. W. , Kruplin i Wiewiecka Wola, obejmuje w ogóle 1778 mr. 886 mr. roli. Jestto starożytna osada. Dziesięciny tej wsi i okolicznych stanowiły uposażenie jednej kanonii przy kościele gnieźnieńskim, zwanej wiewiecką fundi Wiewiec i utworzonej zapewne przy organizacyi kapituły. Kościół paraf. istniał już tu zapewne w XIII w. , jak o tem świadcząwzmianki w aktach kapituły. Wieś sama jest siedzibą, rodu Jastrzębczyków. Kościół był wzniesiony p. w. św. Marcina, słynął w nim zdawna obraz M. Boskiej, uważany za cudowny. Obecny kościół murowany stanął staraniem parafian r. 1861. Na początku XVI w. łany kmiece w W. dawały dziesięcinę kanonii gnieźn. , zaś plebanowi meszne po 2 kor. żyta, tyleż owsa, zagrodnicy zaś kolędę po groszu. Łany folw. i 5 łanów km. z których cztery nie były osiadłe, tudzież 2 karczmy dawały dziesięcinę plebanowi. Uposażenie plebana stanowiły place, trzy łąki i dwa i pól łanów roli Łaski, Ł. B. , I, 488, 489. W r. 1552 Roksicki i Jan Kruszewski płacą tu od 23 osad. i 12 lan. Pawiński, Wielkop. , II, 283. W. par. , dek. noworadomski, 2450 dusz. Wiewiecka Wola, wś i folw. , pow. noworadomski, gm. Zamoście, par. Wiewiec, ma 83 dm. , 456 mk. , 985 mr. włośc, 190 mr. folw. i 4 mr. os. karcz. W r. 1827 wś rząd. , ma 29 dm. , 239 mk. Folw. należy do majoratu Wiewiec Na początku XVI w. łany km. dawały dziesięcinę kanonii gnieźnieńskiej a plebanowi tylko po groszu, toż samo dwie karczmy z rolą. Według reg. pob. pow. radomskiego z r. 1552 wś Wiewiecka Wola miała 12 osad. , 8 łan. Pawiński, Wielkop. , II, 283. Wiewieliszki, wś, pow. wiłkomierski, w 2 okr. pol. , gm. Subocz. Włośc Nowikas ma 50 dzies. 8 lasu, 18 nieuż. . Wiewiery Mniejsze i Większe, dwie wsi, pow. dyneburski, par. Krasław, należały do folw. Jezierce Żabów. Wiewierz 1. w XVI w. Wyewyerze, folw. , pow. kutnowski, gm. Rdutów, par. Dzierzbice, ma 3 dm. , 58 mk. , 250 mr. roli i 50 mr. lasu. Należy do dóbr Dzierzbice. Na początku XVI w. W. należał do par. Chodów wcielonej teraz do Dzierzbic. Dwa łany folw. szlacheckie dawały za dziesięcinę po 10 gr. pleban. w Chodowie, kmiecie zaś dawali pleban. w Kłodawie Łaski, L. B. , II, 853 i 958. W r. 1576 wś W. , w pow. łęczyckim, par. Chodów, własnośc Jana Siera kowskiego, miała 11 lan. , karczmę, 13 osadn. Pawiński, Wielkop. , II, 81. 2. W. , ob. Kałkowa Wola i Wewierz, Br. Ch. Wiewierzyn, wybud. , pow. obornicki, sąd, okr. komis. i poczta w Rogóznie. Wiewiorany al. Wowierany, pow. oszmiański, ob. Ostrowiec 2. Wiewiórczyn, w XVI w. Wyewyerczyno, wś i folw. , pow. łódzki, gm. i par. Łask. Wś ma 21 dm. , 156 mk. , 232 mr. ; folw. 1 dm. , 12 mk. 1170 mr. 460 roli. W 1827 r. było 11 dm. , 95 mk. W. wchodził w skład dóbr rząd. Łask. Na początku XVI w. dziesięcinę dawano kościołowi gnieźnieńskiemu, pleban zaś w Łasku pobierał tylko kolędę, po groszu z łanu Łaski, L. B. , I, 448. W r. 1552 płacono pobór od 15 osad. Wiewiórczyn, niem. Wewiorschin, wś szlachecka, w pow. mogilnickim dziś żnińskim, sąd w Trzemesznie, okr. kom. w Janowcu a poczta w Rogowie. Ma 543 ha obszaru, z czystym dochodem 3306 mrk. Leży przy gościńcu, wiodącym z Rogowa na Tonowo do Żernik, wśród jezior, między Izdebnem a Skórkami. Do gościńca tego przyłącza się w W. droga z Ka Wietrzychowo Wietucie Wietuchna Wietsza Wietsecza Wietrzynka Wietrzyn Wiew Wiewiecka Wietzischen Wietynga Wietyckie Wietwica Wietusze Wiewiórka Wiewiórki czkowa. Powierzchnia wznosi się przy dworze do 107, 8 mt. npm. Inne punkty sięgają do 99, 3 i 106 1077 mt npm. , na płd. wscho dzie pochyla się powierzchnia przy Żabiaku do 95, 7 mt. Ztąd o 1100 kroków w tym samym Merankii, przy odpływie jeziora Rogowskie go do jez. Izdebna, wzn. 92, 7 a o kilkaset kro ków na pld. od Żabiaka pagórek wzn. 101, 4 mt. Sieć drobnych zbiorników wód, z których wschodnie odpływają do jez. Wolskiego, a zach. do południowej części jez. Tonowskiego, należą cego do Skórek, stanowią płn. granicę od Tono wa. Inne podobne zbiorniki nie mają odpływu. Na wschodzie sięga obszar W. do zach. brzegu jezior Wolskiego i Izdebna, na płd. do jez. Ro gowskiego i do rz. Wełny, a na zach. do wsch. brzegu jeziora, należącego do Skórek. Przy od pływie jeziora Izdebno do Rogowskiego znajdują się znaczne pokłady torfu. Przysiołek Żabiak stoi o 1600 kroków na płd. wschód od dworu, przy drodze do Rogowa, do której o 900 kroków dalej spływa drożyna z Izdebna. Lasy, ciągnące się niegdyś ku północy aż pod Świątkowo, znikły w znacznej części. Jakiś W. był r. 1247 ró wnocześnie z Jelitowem nadany kościołowi po znańskiemu. Opisywany tu W. pojawia się do piero r. 1300. Arcyb. Jarosław zakładając i uposażając w katedrze gnieźnieńskiej altaryą p. w. P. Maryi i św. Stanisława, przekazał jej, między innemi, dziesięcinę stołowa z W. , które teź wspominane jest r. 1363 przy sposobności uposażenia dziesięciną z Chwalibogów altaryi św. Mikołaja, założonej przez Frączka z Cerekwicy, późniejszego cześnika kaliskiego. W r. 1415 Mi chał, pleban w Izdebnie, układał się o dziesięci ny wiewiórczyńskie z Sędziwojem, dziedzicem poblizkich Skórek. Pleban w Izdebnie pobierał dziesięcinę snopową z ról dziedzicznych na W. ; kmiecie płacili zamiast kolędy po groszu z ka żdego łanu a zagrodnicy po pół grosza. Między r. 1577 i 1620 były tu 3 ślady os. , rybak, kmiec i 1 zagr. Około r. 1793 posiadał tę majętność Sulerzycki, później Łubieński, Kunowski i a w końcu Niemiec. Par. w Izdebnie. W. ma 542 ha obszaru 418 roli, 15 łąk, 24 pastw. , 44 lasu, 6 nieuż. , 4 wody, tudzież gorzelnię i cegielnię. W końcu r. 1885 było tu 9 dym. i 183 mk. 158 kat. , 25 prot. . Na przys. Żabiak przypadał 1 dm. , 6 mk. Wł. Ł. Wiewiórka, wś i folw. , pow. wieluński, gm. Bolesławiec, par. Wójcin, odl. od Wielunia 23 w. ; wś ma 16 dm. , 146 mk. ; folw. 1 dm. , 8 mk. W r. 1827 było 12 dm. , 83 mk. Powstała na obszarze dóbr Chróścin. Wiewiórka, pow. lidzki, ob. Wawerka. Wiewiórka, wś, pow. pilzneński, w równinie, u źródeł pot. Wolskiego, uchodzącego wraz z pot. , Grabiny z lew. brz. do Wisłoki. Przez wś prowadzi gościniec z Dębicy do Zassowa odl. 3 klm. . Najbliższa stacya dr, źel. w Czarny, odl. 9 klm. Wznies. obszaru sięga 252 mt. Par. rzkat. w Zassowie. Jest to duża wś, licząca wraz z obszarem dwors. 228 dm. i 1194 mk. , 1125 rz. kat. , 28 prot. i 41 izrael. Par. tabularna ma 111 mr. roli, 7 mr, łąk, 13 mr. ogr. , 4 mr. past. , 1 mr, nieuż. i 1 mr. 301 sąż. parcel bud. ; pos. mn. 1442 mr. roli, 112 mr. łąk i 115 mr. pastw. Za Długosza otrzymał tę wieś Stanisław Tęczyń ski za zoną L. B. , I, 15, II, 259; miała wów czas 40 lan. km. a 3 lany zamieniono na folwark. W 1508 Pawiń. , Małop. , 466 Wyewyorka, Borowa, Jazwyny, Mokre, Zassów, Nagoszyn, Korzeniów i Wolyca, Barbary z Rożnowa, kaszt. krak. , zapłaciły poboru 34 grzyw. 26 gr. W r. 1535 Jan Tarnowski płacił tu od 46 kmieci na łanach niewymiernych, o różnych czynszach, karczmy płacącej 4 grzywny i 2 młynów. Czynsz wynosił 15 grzyw. 6 gr. , 76 korcy owsa, prócz tego dawano jaja, koguty. Zagrodników do po sług było 8, znajdowało się 4 sadzawki, dwór i predium. W 1581 podaje spis poborów ibid, 247 liczbę 46 kmieci, 8 1 4 łanów, 1 zagr. , 3 kom. z bydłem, 5 bez bydła i 3 rzemieśl. wiejskich. Było to ulubione miejsce pobytu wiel kiego hetmana kor. i kaszt. krak. , który w tutej szym dworze 16 maja 1561 zeszedł ze świata, licząc 73 lat. Po jego śmierci przeszła W. na córkę Zofią, która wniosła W. w dom ks. Ostrog skich. Książęta przebywali również często w W. jako teź i ich spadkobiercy ks. Zasławcy, po których dziedziczyli ją ks. Sanguszkowie. Do piero w 1775 wdowa po ks. Januszu, marszałku w. lit. , poślubiła Rogalińskiego Baliński, Star. PoL, 487, po której to rodzinie posiadał W. Wi ktor Zbyszewski a teraz dr. Fr. Sędzielowski. W. graniczy na pln. z Zassowem i Mokrem, na wsch. z Nagoszynem, Górą Motyczną, na płd. z Wielką Wolą a na zach. z Różą. Mac. Wiewiórka, niem. Susannenthal, wś, w Pomezani, pow. suski, st. p. Rudzicz, par. kat. Iława; 100 ha 84 roli orn. , 10 łąk, 18 dm. , 32 dym. , 144 mk. , U kat. , 133 ew. Wiewiórka, niem. Benjaminsthal, wś, pow. sycowski, niedaleko Międzyboru, par. kat. i ew. Mittelwalde, ma 19 ha, 19 dm. , 129 mk. 25 katol. . Wiewiórki, niem. Wietworken, dok. Weburg, Weeburg, Weberg, Weborg, Wiewiork, wś, leśn. i kol, , pow. grudziądzki, st. poczt. i szkoła ew. w miejscu, par. kat. Błędowo, 957 ha 829 roli orn. , 61 łąk, 5 lasu; 1885 r. 92 dm. , 103 dym. , 774 mk. , 125 kat. , 649 ew. R. 1891 powzięto zamiar założenia tu cukrowni. Na obszarze wsi znaleziono w torfie toporek z gnejsu ob. Objaśn. do mapy Ossowskiego, str. 99, a w r. 1892 przy kopaniu kamieni fundamenta jakieś wieży starożytnej i naczynie z 5 szelągami krzyżackiemi. Za czasów zakonu należały W. do komturstwa pokrzywnickiego. R. 1339 nadaje wójt rogoziński Fryderyk v. Spira Piotrowi 4 włóki sołeckie Wiewiórka Wiewiórz Wiewirsie Wiewiórów w W. na prawie chełm. i 1 3 kar sądowych. R. . 1404 nadaje te włóki w. mistrz Konrad v. Jungingen sołtysowi Bartuszowi Neuburger. Księgi szkodowe krzyżackie donoszą, że po bitwie pod Grunwaldem wś została przez nieprzyjaciół spalona, przyczem 7 ludzi zginęło; straty obliczono na 940 grzyw. W. m. Paweł v. Russdorf 1422 41 nadaje z 7 pustych włók 2 Piotrowi Brieg, po jednej Wawrzyńcowi Plenchau, Marcinowi Kolech, Maciejowi Lorehe i Maciejowi Schmidt, nadanie siódmej włóki zastrzegając sobie na czas późniejszy. Rejestry czynszowe z r. 1435 podają W. włók 60, z tych ma sołtys 4, proboszcz 4 wolne, karczmarz jednę, 3 są puste. R. 1442 było 52 włók czynszowych i osiadłych. Za czasów polskich zastawił r. 1566 Melchior Mortęski, starosta Pokrzywnicki, wś tę za 2000 fl. wojewodzinie chełmińskiej Elżbiecie z lulenburgów. R. 1569 został ten kapitał spłacony. R. 1595 prosi Woj. Grotkowski, sołtys w W. , o odnowienie przywileju sołeckiego z r. 1404, co teź nastąpiło. Wskutek wojen szwedzkich W. tak podupadły, że wizytator Strzesz znalazł tu około r. 1670 tylko 2 chaty i 7 mk. Lustracya starostwa pokrzywnickiego z r. 1765 wymienia, jako arendarzy 35 1 2 włók, Marcina Key, Jakuba, Marcina i Pawła Polskich, Pawła i Andrzeja Pritz, Marcina Pankau, Jana Feltner, Jana Thielmann, Chrystyana Buchmann, Pawia i Michała Veit, Jakuba Sommerfeld, Hermana Gert, Marcina Hess i karczmarza Stan. Piotrowskiego, którzy razem płacili 1370 fl. ; jeden leman płacił fl. 50 do regimentu. Wolne sołectwo kupił r. 1771 Jan Dąbski z obowiązkiem odstawiania czwartej części dochodów do kasy królewskiej. Tegoż roku puszcza hr. Keyserling, ststa Pokrzywnicki, owe 35 wł. 15 mr. 12 osadnikom za 2300 fl. zakupnego i 40 fl. rocznego czynszu od włóki na lat 40 w dzierżawę. Oprócz różnych ciężarów, do których byli zobowiązani względem dworu i rządu, dawali mesznego po pół korca żyta i tyleż owsa od włóki, nadto kolędy po 12 gr. od włóki. R. 1829 odebrali rolę swoją, posiadaną dotąd w dzierżawie, na własność, przyczem ich prawa i ciężary na nowo uregulowane zostały ob. Gesch, des Graudenzer Kreises Ton Froelich, II, str. 346 348. Dawniej posiadały W. swój kościół paraf. , murowany, z czasów krzyżackich, p w. św. Wojciecha. Ołtarzy posiadał trzy. Posadzka i sklepienie były drewniane. Na ambonie umieszczone były herby Leliwa i Sternberg. Proboszcz posiadał, oprócz ogrodu i łąk, 4 włóki roli w 3 polach i wolne drzewo opałowe i budulcowe w lesie starostwa. Mesznego pobierał od 13 włościan w W. po 1 kor. żyta i tyleż owsa od każdej włóki osiadłej; sołtys dawał po 2 kor. ; tak samo od włościan w Goryniu; lecz tam sołtys dawał po korcu. Oprócz tego należały do parafiii Turznica, Hannowo i młyny Daszkowe i Skrobacz. Jako proSłownik Geograficzny T. XIII. Zeszyt 150. boszczów wymieniają wizyty r. 1588 Mikołaja z Mokrego, 1626 Jana Caesiusza; ostatni nazy wał się Michał Rolirad 1640. W czasie wojen szwedzkich kościół podupadł. Około r. 1670 był już tylko filialny i przyłączony do Błędowa, zkąd proboszcz co 2 tygodnie przyjeżdżał z nabożeń stwem. Szkoła znajdowała się przy cmentarzu; był też i szpital parafialny. Z czasem luteranizm tak się tu rozszerzył, że liczba katolików coraz bardziej się zmniejszała. Wizyta Strzesza z r. 1667 72 wylicza tylko 6 komunikantów, wizyta Potockiego z r. 1706 we W. 8, w Goryniu 68. Wskutek tego kościół podupadł. B. 1725 znisz czył go ogień od piorunu tak, że tylko 4 ściany pozostały. Jednak po odnowieniu odprawiało się w nim nabożeństwo aż do r. 1830. Wr. 1836 został rozebrany. Cztery włóki kościelne zostały już r. 1829 w wieczystą dzierżawę wydane ob. Utracone kościoły p. kś. Fankidejskiego, str. 63. Kś. Fr. Wiewiórów 1. Prywatny, dwie wsi, pow. noworadomski, gm. Brudzice, par. Lgota, 1a wś ma 16 dm. , 104 mk. , 150 mr. ; 2a wś 10 dm. , 62 mk. , 360 mr. częściowych właścicieli. W 1827 r. 19 dm. , 154 mk. W r. 1869 dobra składały się z folw. W. i Dąbrowa, rozl. mr. 1039 gr. orn. i ogr. mr. 289, łąk mr. 93, pastw. mr. 218, lasu mr. 126, zarośli mr. 262, nieuż. mr. 51. Wś W. os. 17, mr. 150; wś Dąbrowa os. 4, mr. 21. 2. W. Rządowy, wś i folw. , pow. noworadomski, gm. Dobryszyce, par. Lgota, odl. 10 w. od Radomska; wś ma 45 dm. , 312 mk. , 649 mr. ; folw. 1 dm. , 4 mk. , 225 mr. W 1827 r. było 32 dm. , 157 mk. Na początku XVI w. lany km. dawały dziesięcinę kanonii gnieźn. , folw. zaś pleban. w Lgocie Łaski, L. B. , I, 492. Według reg. pob. pow. radomskiego z r. 1552 wś W. miała 9 osad. , 4 łan. Część Wiewiórowskiego 3 osad. , 4 1 2 łan. , Orzgowski 4 osad. Pawiński, Wielkop. , n, 285. Według lustracyi z r. 1564 połowę trzymają pp. Wiewiórowscy. We wsi jest 9 osad km. na 9 lan. ; karczma i 3 ogrodn. Dochód 34 fl. . 25 gr. 9 den. Lustr. , V, 187. Wiewiórowska Dąbrowa, pow. noworadomski, gm. Brudzice, par. Lgota; os. włośc. ma 3 dm. , 14 mk. , 21 mr. ; kol. 4 dm. , 67 mr. Wiewiory, wś i folw. , pow. wilejski, w 1 okr. poL, gm. Mołodeczno o 4 w. , okr. wiejski Rajewszczyzna, o 27 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. z Wilna do Mińska. Folw. ma 1 dm. , 12 mk. , wś zaś 11 dm. , 129 mk. prawosł. w 1865 r. 55 dusz rewiz. ; własność Kasperowiczów. Wiewiórz, ob. Wiawierz. Wiewirsie 1. w spisie urzęd. Wewersy. zaśc, pow. wiłkomierski, w 1 okr. pol. , gm. Siesiki, o 18 w. od Wiłkomierza. 2. W. , w spisie urzęd. Wewersa, wś, pow. wiłkomierski, w 4 okr. poL, gm. Owanty, uwłaszczona z dóbr Guropol. Włościanie Maczanisowie mają tu 19 dzies. 1 lasn, 3 nieuż. . 28 Wiewiórów Wiewiórowska Wiewiory Wieżgi Wiezyckie Wiewków, wś wlośc, pow. oszmiański, w 2 okr. pol. , gm. i dobra skarbowe Smorgonie o 5 w. , 12 dusz rewiz. Wiexeln, dobra pryw. , w okr. , pow. i par. tukumskiej Kurlandya. Wiexten, łotew. UmberteMujża, dobra pryw. , w okr. mitawskim, pow. bowski, par. baldońska Kurlandya. Wjezienica, niem. Wesenitz, rzeka na Łuźycach ob. t. V, 842. Viezig niem. , ob. Witk. Wiezunia, rzeczka, w pow. witebskim, lewy dopływ Dźwiny, bierze początek w pobliżu wsi Struchowa, płynie początkowo ku zachodowi, następnie ku północy i ubiegłszy 8 w. ma ujście poniżej wsi Zabizunie. Wiezyckie, jezioro, na południowym krańcu pow. mozyrskiego, w gm. Bierezów, w pobliżu wsi Wieżyce; długie 1 w. , szerokie 1 2 w. A. Jel. Wieża, rzeczka, w gub. kowieńskiej, lewy dopływ Jury. Wieża, szczyt górski, na obszarze gm. Kropiwnika, w pow. drohobyckim, wzn. 1028 mt. Por. Jaworynka 2 i Kropiwnik 3. Wieża, folw. , należący, do Gruszowa, w pow. wielickim, ob. Lubomierz 2. Wieżąjcie 1. wś, pow. rossieński, w 1 okr. pol. , gm. Kielmy, par. Lidowiany, o 31 w. od Rossień. Hryniewiczowie mają tu 19 dzies. 2. W. , dobra, tamże, o 25 w. od Rossień. 3. W. , folw. , tamże, o 35 w. od Rossień. 4. W. , wś, pow. rossieński, w 3 okr. poL, gm. Botoki, par. Gawry, o 5 w. od Rossień. 5. W. , wś i dobra nad rzką; Skinią. , pow. rossieński, w 5 okr. pol. , gm. Wewirżany, par. Gorżdy, o 126 w. od Ros sień, w 1862 r. własność Edwarda Wolmera. Posiada kościół filialny, z drzewa wzniesiony w 1784 r, przez Kazimierza Wolmera. Konstytu cyą; sejmową; z r. 1775 r. W. potwierdzone zo stały z innemi dobrami w lenność Kaz. Wolmerowi, sędz, ziem. grodzieńskiemu. Z tej konstytu cyi widać, że Zygmunt HI nadał W. i Girniki, w włości gorzdowskiej, mające 38 włók ziemi osiadłej i pustej, oraz wójtowstwo poimskie w sstwie jurborgskiem 70 włók osiadłych i 30 pustych, w nagrodę męstwa Temrukowi Szymkowiczówi, któremu konstytucya sejmowa z 1601 r. nadała indygenat. Po wygaśnięciu rodu Temruka dobra te przeszły do innych rodzin, w końcu dostały się Joachimowi Kirklewskiemu, od którego nabył Kaz. Wolmer. J. Krz. Wieżalnis, dwór, pow. szawelski, w 1 okr. poL, gm. Błagowieszczeńsk, o 54 w. od Szawel. Wieżańce 1. wś, pow. trocki, w 1 okr. pol. , gm. Olkieniki, okr. wiejski Wieźańce, 98 dusz rewiz. W skład okręgu wiejskiego wchodzą, wsi Dałnowo, Gilwiniszki, Kubańce, Wieźańce i Żuklańce, w ogóle 208 dusz rewiz. 2. W. , wś wlośc. i dobra skarbowe, pow. trocki, w 3 okr. poL, gm, Jezno o 6 w. , okr. wiejski Wieżańce, o 61 w. od Trok, 29 dm. , 225 mk. kat. w 1865 r. 86 dusz rewiz. W skład okręgu wiejskiego wchodzi mko Niemaniuny, wsi Buczuny, Giełażuny, Miliszki, Nieczuny, Wieźańce, oraz zaśc Miliszki, Podworzyszki, Powierzchnia i Szylajcie, w ogóle w 1865 r. 300 dusz rewiz. b. włośc skarb. 3. W. , wś włośc, pow. trocki, w 4 okr. poL, gm. Aleksandrowo dawniej Oława, okr. wiejski Daszkańce, o 15 w. od gminy, 75 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Daugi. 4. W. , wś, pow. wiłkomierski, w 2 okr. poL, gm. Kupiszki, o 86 w. od Wiłkomierza. J. Krz. Wieżanka 1. wś, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 1 okr. pol. , gm. Kleniki, o 19 w. od Bielska, 35 dzies. ziemi włośc 2. W. , dobra, pow. prużański, w 3 okr. poL, gm. Horodeczna, o 36 w. od Prużany, własność Downarowiczów, 79 dzies. 20 łąk i pastw. , 21 lasu, 3 nieuż. . Wiezbuły, folw. , pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. poL, o 46 w. od Nowoaleksandrowska. Wieżele 1. folw. , pow. szawelski, w 1 okr. pol. , gm. Szawkiany, należy do dóbr Powieki Rymgajłów Powieki, Borcie, Wieżele i Żadwojnie, obejmująjcych 600 dzies. 206 lasu, 33 nieuż. . 2. W. , wś, pow. wiłkomierski, w 2 okr. pol. , gm. Wirbaliszki, o 90 w. od Wiłkomierza. 3. W. , zaśc, pow. wiłkomierski, w 4 okr. pol. , gm. Uszpol. Wieżeżeris, jezioro, w pow. szawelskim, ob. Chwołojnie. Wieżga, strumień, w gub. kowieńskiej, prawy dopływ Abeli praw. dopł. Kroi. Wieżgi, folw. , pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol. , o 96 w. od Nowoaleksandrowska. Wieżki 1. dobra i osada, powiat prużański, w 3 okr. pol. , gm. murawiewska, o 42 w. od Prużany, 65 dzies. ziemi cerkiewnej 14 łąk i pastw. , i nieuż. i 196 dworskiej 52 łąk i past. , 20 lasu, 30 nieuż. , należącej do Chersońskich. Osada ma 20 dzies. , należy do Turanowiczów. Kaplica katol. par. Kiwatycze. Była tu fabryka cukru, założona w 1837 r. , która niedługo istniała. 2. W. , dobra, tamże, własność Rossudowskich, mają; z urocz. Pociejowszczyzna i Krasnolaski 591 dzies. 92 łąk i pastw. , 13 lasu, 100 nieuż. . 3. W. Widno, ob. WidnoWieżki. 4. W. Franopol, dwór, tamże, o 42 w. od Prużany, 64 1 2 dzies. 11 łąk i pastw. , 7 1 2 nieuż. ; własn. Jastrzębskich. 5. W. Szczeropol mylnie Szczerepel, ob. t. XI, 851, dobra, tamże, 507 dzies. 30 łąk i pastw. , 64 lasu, 179 nieuż. ; własność Babińskich. 6. W. , mylnie Wieszki, wś i dwa folw. na praw. brzegu Wilii, o 15 1 2 w. od jej źródła, pow. borysowski, w 3 okr. poL, gm. Witunicze, o 93 w. od Borysowa. Wilia od Wieźek zaczyna być spławną dla drzewa towarowego. Wś ma 23 osad. Za czasów poddaństwa trzy folw. W. należały do Mokrzyckich z 119 poddanymi płci męz. , czwarty zaś, nabyty w 1844 r. przez Mroczkowskich, miał 18 poddanych. Dziś Wiewków Wiezunia Wieżki Wieżga Wieżeżeris Wieżele Wiezbuły Wieżanka Wieżańce Wieżalnis Wieżąjcie Wiewkowo Wieża po podziale, w 1850 r. dopełnionym, Mokrzyccy mają w W. Małych około 206 dzies. , Mroczkowscy zaś w W. Wielkich do 720 dzies. , w tem około 250 dzies. dobrego lasu, przeważnie jodłowego, w mniejszej części sosnowego, wśród którego znajdują się ustępy pięknego lasu liściastego. W dobrach, oprócz Wilii, przepływają rzeczki Czernia i Łonwa. W. , położone na prawym brz. Wilii, zaliczają się do tak zwanej Zapońszczyzny, t. j. okolicy położonej pomiędzy Ponią dopł. Berezyny i Wilią dopł. Niemna. Znajdują się ślady urządzenia kanału śród błot, na przestrzeni 6 w. , celem połączenia Poni z Wilią, a tem samem m. Czarnego z Baltykiem. Okolica ta dotychczas jest dość lesistą. J. Krz. Ild. Mrocz. Wieżno, ob. Wiazno. Wieżonki, wś, pow. lucyński, z zarządem gminy Pyłda. Wiciów w dokum. , ob. Wiazowiec. Wieżucie, folw. dóbr Ryngowiany, w pow. szawelskim. Wieżyca, niem. Thurmberg, najwyższy punkt wzn. 330 mt. t. zw. Gór Szymbarskich, stanowiących grzbiet wyżyny pojezierza baltyckiego ob. t. XII, 85. Wieżyca, rz. mylnie, ob. Wierzyca. Wieżyce, wś, pow. mozyrski, w 3 okr. pol. turowskim, gm. Bierozów o 31 w. , o 195 w. od Mozyrza a 119 od Turowa, ma 9 osad; grun ta piaszczyste, miejscowość bez dróg. W pobli żu znaczne jezioro. A. Jel. Wieżyn, osada, pow. bobrujski, w 2 okr. pol. paryckim, dawniej w gm. Rudobiełka, teraz Kar piłówka, o 74 w. od Bobrujska. A. Jel. Wieżyszki 1. zaśc, pow. święciański, w 2 okr. pol. , o 35 w. od Święcian, 2 dm. , 14 mk. katol. 2. W. , wś, pow. święciański, w 3 okr. poL, o 17 w. od Święcian, 4 dm. , 58 mk. 25 katol. , 33 starow. . 3. W. , zaśc, pow. trocki, w 4 okr. pol. , gm. Aleksandrowo dawniej Oława, okr. wiejski Domontańce, o 6 w. od gminy a 67 w. od Trok, ma 2 dm. , 6 mk. prawosł. i 28 katol. w 1865 r. 2 dusze rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Olita. 4. W. , wś i zaśc, pow. wiłkomierski, w 2 okr. poL, gm. Rogów, o 37 w. od Wiłkomierza. Wię. .. ., , ob. Wią Więcbork, niem. Vandsburg, miasteczko, w Prusach Zach. , na t. z. Krajnie, tuż nad granicą w. ks. poznańskiego, w pow. złotowskim, nad jeziorem t. n. , wzn. 109 mt. npm. , odl. 6 mil od Bydgoszczy, 4 1 2 od Chojnic, 2 od Łobżenicy, 1 1 2 od Sępólna. Posiada kościół i kaplicę katol. , kościół ewang. od r. 1840, bóżnicę, szkołę 4klas. bezwyznaniową 1887 r. 4 naucz. , 293 dz. i szkołę prywatną dla dziewcząt, urząd pocz. i tel. III klasy i sąd okręgowy. Bite trakty wychodzą ztąd na Sępólno i Kamień do Chojnie, na Mroczn do Nakła i na Sypniewo do Złotowa. W r. I 1893 zaczęto budować kolej żelazną z Nakła na Mroczę, Więcbork i Kamień do Chojnic. Nadto zamierza rząd wybudować kolej z Fordonu, gdzie stanął nowy most żelazny, na Koronowo, Więcbork i Złotowo do Wałcza i dalej do Starogardu w Pomeranii. Obszar miejski wynosi 1065 ha 677 roli orn. , 172 łąk, 37 lasu. W r. 1885 było 1668 mk. 538 kat. , 928 ew. i 202 żydów, 189 dm. i 356 dym. Okolica falista, gleba piaszczysta i gliniasta, ludność trudni się głównie drobnym handlem, rzemiosłami, zwłaszcza szewctwem, hodowlą bydła i rolnictwem; bywają tu 4 jarmarki do roku. W dokum. pojawia się W. po raz pierwszy dopiero r. 1348 p. n. Wansowno, jako włośó Pęperzyńskich h. Łodzia ob. Der Kreis Flatow von Schmit, str. 46. Familia ta rozdzieliła się w XVI w. na 2 gałęzie pęperzyńską i więcborską; obie jednak wymarły pod koniec tegoż wieku. W. przeszedł wtedy drogą wiana na Zebrzydowskich; po nich należał do Garczyńskich, potem do Smoczewskich. Pod koniec XVII w. dobra złotowskie i więcborskie nabyli Potuliccy. Jako dziedziców wymieniają akta Jana Jakuba P. , ststę borzechowskiego 1701, Józefa P. , wojewodę czenihowskiego 1734, Aleksandra Hilara P. , także ststę borzechowskiego 1780, Michała P. 1806. Kacper Potulicki r. 1821 sprzedał dobra głównemu bankowi w Berlinie, od którego je r. 1834 nabył dominialny fiskus królewski. Do r. 1772 należał W. do województwa kaliskiego i do pow. nakielskiego, potem do Prus aż do r. 1807, w którym go włączono do obszaru w. ks. warszawskiego; r. 1815 wcielono znów do w. ks. poznańskiego, a r. 1819 do Prus Zach, , do pow. złotowskiego. Miasto leży na wązkim ostrowiu, na wschód ciągnie się pół mili długie jezioro Więcborskie, na zach. zaś duże bagna, Łopiennik zwane, dawniej niezawodnie także jezioro. W środku miasta znajduje się rynek obszerny. Na północ wznosi się góra św. Katarzyny, z kaplicą tej świętej; oprócz tego jest tam cmentarz kat. i ewang. Góra ta, pokryta po większej części laskiem brzozowym, przyczynia się do upiększenia miasta, którego domy są małe i niepokaźne, gdyż pochodzą z czasów odbudowy po wielkich pożarach, które r. 1785, 1823 i 1830 nawiedziły miasto. Ten ostatni pożar zniszczył przeszło 2 3 miasta. Najstarszy znany przywilej miejski został r. 1767 przez hr. Potulickiego wystawiony. R. 1783 liczyło miasto 86 dym. , między temi 2 puste, i 489 mk. do połowy katol. i ew. ; 1804 r. 640 mk. , w 1826 r. 836 mk. i 112 dm. ; 1853 r. 1586 mk. 351 kat. , 981 ew. i 254 żyd. ; 1861 r. 1597 348 kat. , 939 ew. i 310 żyd. ; 1865 r. 1627 378 kat. , 933 ew. i 312 żyd. ; w 1880 r. 1603 mk. Stary zamek więcborski, po którym niema śladów, stał na ostrowiu nad jeziorem, na miejscu dotąd Zamczyskiem zwanem. Być może, że wymienione w nakielskich księgach grodzkich z r. 1546; Viązowno desertum do Wieżonki Wieżucie Wieżyca Wieźno Wię Wieżyszki Wieżyn Wieżyce Wieżno Więcbork Więceniki Więcierz niego się odnosi. Nowy zamek wzniesiony został r. 1556 dosyć daleko od starego, na wschod. stronie miasta. Był to gmach okazały, obwarowany wałem, fosą i mostem zwodowym. Za czasów okupacyi pruskiej istniał jeszcze, lecz dziedzic hr. Potulicki mieszkał na folw. Ostrówku, gdzie wystawił dwór. I nowy zamek dziś już nie istnieje. Kościół katolicki, p. w. św. apost. Szymona i Judy, patronatu rządowego, pochodzi z końca zeszłego wieku. Fundatorami są Aleksander i syn jego Michał Potuliccy. Jest on murowany, o jednej nawie. Do wschod. szczytu przytyka owalna zakrystya. Z zabytków sztuki jest chrzcielnica z czarnego marmuru, nagrobek hr. Michała. Potulickiego w kształcie obelisku, dalej srebrny trybularz i 2 kielichy, z których jeden pochodzi z r. 1623. Z 3 dzwonów średni jest lany r. 1715. Kaplica św. Katarzyny została zbudowana r. 1787 przez hr. Michała Potulickiego. Dawniej stał tam kościołek drewniany, tegoż tytułu, o 2 ołtarzach i dzwonach, które wisiały w małej wieży na kościele. Był już r. 1653 w tak lichym stanie, że nabożeństwo rzadko się odbywało. Debet ex fundamento erigi, pisze wizyta Trebnica, co też później nastąpiło str. 121. Oprócz tego mieli Potuliccy na zamku domowa kaplicę capella in arce. W r. 1766 jednak nie odprawiała się w niej msza św. , jak opiewa wizyta Mathego, ponieważ nie postarano się o nowy indult ob. Utrac. koś. p. kś. Fankidejskiego, str. 303. Przy kościele istnieje od dawna szpital dla 4 ubogich parafian; dalej bractwo trzeźwości od r. 1858 i św. Anny od r. 1851. Parafia więcborska, dek. kamieńskiego, liczyła 1893 r. 1509 dusz. Wsi parafialne są Więcbork, Witunia, wś i kol. Zakrzewko, Tobółka, Nowy Dwór, Suchorask, Klocbudy, Śmiłowo, Pęperzyn i filia Wielowicz ze swemi wsiami. Między fundatorami kościoła wymieniają Sędziwoja, który r. 1405 na polepszenie dochodów kościoła i probostwa wyznaczy zachowane dotąd legaty i grunta. Według wizyty Trebnica z r. 1653 posiadał prob. 4 ogrody i 7 włók roli, miał nadto wolne rybołówstwo w jeziorach małemi narzędziami, a ile razy sieć zarzucano, pobierał swoją, część od każdego zaciągu. Z miasta pobierał meszne od 27 włók po 2 rzeszetniki żyta i owsa od włóki. Także kościół posiada znaczne grunta. Dla szpitala, w którym mieściło się 9 ubogich, wyznaczono 2 włóki i 2 ogrody, nadto plac pusty na przedmieściu, gdzie dawniej stał śpichlerz. Dla wikarego stał osobny domek na gruncie kościelnym, tak samo dla nauczyciela. Prob. był Samuel Stimaens ob. str. 119 122, zaś 1695 r. Łukasz Markiewicz, kanonik kollegiaty w Kamieniu ob. Wizytę Jezierskiego, str. 92. Dawniej istniał osobny dekanat więcborski, należący do dyecezyi gnieźnieńskiej. W skład dek. tego wchodziły parafie, filie i kaplice Więcbork, Sępólno, Wielewicz, Zabartowo, Orle, Runowo, Mrocza, Werża, Sąsieczno, Dziewianowo, Wierzchucin, Wąwelno, Łącko W. , Mąko warsk, Pruszcz, Kłonia, Wałdowo, Komierowo, Zalesie, Lutowo i Ślesin. Dopiero przez bulę De salute animarum z r. 1821 dekanat ten został zniesiony i W. przyłączono do dyec. chełmskiej. Teraźniejszy kościół ewang. został wybudowany r. 1858. Z początku nie mieli lu teranie, których tu już Zebrzydowscy sprowa dzili, żadnego domu modlitwy, lecz korzystali z kościoła w Pęperzynie. W latach r. 1772 84 odprawiali nabożeństwo w zamku, którego część ustąpił im hr. Potulicki. R. 1784 wystawili so bie kościołek bez wieży i dzwonów, który istniał aż do r. 1858, kiedy nabożeństwo przeniesiono do teraźniejszego nowego kościoła. Pierwszym stałym pastorem był Jan Holzheimer od r. 1791 99. Żydzi posiadają swoję bóżnicę do piero od r. 1840. Ob. Der Kreis Flatow von Schmitt, str. 254 57 i Bauu. Kunstdenkm. der Prov. Westpreussen, str. 424 26. Więcborskie nadleśnictwo król, zowie się teraz Lutowo Lutau; ma 5166 ha 61 roli orn. , 476 łąk, 3941 lasu; 1885 r. 7 dm. , 7 dym. , 69 mk. , 13 kat. , 56 ew. ; wskład jego wchodzą leśnictwa Lutówko, Kottashain, Neuhof, Schwiede, Więc bork i Wilhelmsbruch. Za czasów napoleońskich by dziedzicem tych rozległych lasów francuski marszałek Mortier. Kś. Fr. Więceniki, dwór skarb. i osada leśna, pow. trocki, w 1 okr. pol. , o 18 w. od Trok, 1 dm. , 19 mk. katol. Wiącewicze, Wiacewicze, wś, pow. słonimski, w 2 okr. pol. , gm. Mieżewicze, o 23 1 2 w. od Słonima, 215 dzies. ziemi włośc. 80 łąk i pastw. , 7 nieuż. . Więcierz, Wencerz, białorus. Wiancier, mylnie Wendzeż, folw. , pow. ihumeński, w 4 okr. poL puchowickim, gm. Nowosiółki, par. katol. Błonie, o 5 w. od st. dr. żel. lipawskoromeńskiej MarynaGórka, o 41 w. od Ihumenia. W. za poddaństwa długo należał do Ratyńskich. Zofia, córka Antoniego Ratyńskiego, marszałka ihumeńskiego, i Osztorpówny, poślubiona Ludwikowi Jaksa Bykowskiemu, wziąwszy W. w posagu, przekazała go dzieciom syna swego Antoniego, ożenionego z Wiszczyńską; lecz z powodu odłużenia folwarku i małoletności dziedziców doszło około 1885 r. do sprzedaży przez licytacyą i folwark nabył jakoby Michał Zdanowicz. Gdy około r. 1890 Zdanowicz odprzedał swe pozorne prawo hr. Eugenii Ostrorożynie, z domu Popow, rozpoczął się głośny proces pomiędzy nową właścicielką a Władysławem Hrehorowiczem, który miał na W. dokumenta wierzytelno. Po wielu przejściach hr. Ostrorożynie przysądzono prawo na W. , który ma obszaru przeszło 44 włóki, w gruntach glinkowatoczarnoziemnych, z łąkami, w ilości około 470 mr. , dającemi do 35000 Więceniki Więcierza Więckowice Więckowo Więckowice od Pruchnika, składa się z 31 dm. i 190 mk. , 109 rzym. kat. , 67 gr. kat. i 14 izrael. Pos. więk. Wacł. Marynowskiego ma gorzelnię, 318 mr. roli, 31 mr. łąk, 6 mr. ogrod. , 6 mr. pastw. i 3 mr. 200 sąż. parcel budowl. ; pos. mn. 133 mr. roli, 15 mr. tąk i ogr. i 7 mr. pastw. Graniczą; na zach. z Tynowicami, na pld. z Chorzowem, na zach. z Czelatycami a na płn. z Bystrowicami. 3. W. , wś, pow. brzeski, 3, 6 klm. na płd. zach. od Wojnicza, w widłach gościńców z Woj nicza do Brzeska i z W. do Zakluczyna. Wraz z obszarem więk. pos. ma 44 dm. i 281 mk. , 271 rzym. kat. i 10 żyd. Par. w Wojniczu. Wś ta już za Długosza L. B. , II, 306 była w posia daniu Jordanów, którzy dotąd większą posiadłość trzymają. Wynosi ona 345 mr. roli, 4 mr. ogr. , 12 mr. pastw. i 2 mr. 116 sąż. parcel. budowl. ; pos. mn. ma 103 mr. roli, 6 mr. łąk i 17 mr. pastw. Graniczy na płd. z Rudką, na zach. z Sufczynem, na płn. z Łoponiem a na wschód z Wojniczem. 4. W. , z Wolą Więckowską, rus. Wiaczkowyczi, wś, pow. samborski, 15 klm. na pln. od Sambora sąd pow. i urząd poczt. . Na wsch. leżą Kornice, na płn. Kowenice i Barańczyce Wielkie, na zach. Sadkowice, na płn. Chlipie i Jatwięgi obie ostatnie w pow. mości skim. Płd. część wsi przepływa Błoźewka, do pływ Strwiąża. Wzn. obszaru na płn. 297, na płd. 278 mr. Własn. więk. ma roli orn. 546, łąk i ogr. 97, pastw. 15 mr. ; wł. mn. roli om. 525, łąk i ogr. 177, pastw. 59 mr. W r. 1880 było 88 dm. , 518 mk. , w Więckowicach w gm. a 8 dm. , 56 mk. , na obsz. dwors. 512 gr. katol. , 32 rzym. kat. , 30 izr. ; 527 Rus. , 47 PoL, a 27 dm. , 165 mk. w Woli Więckowskiej 153 gr. kat. , 9 rzym. kat. , 3 izr. . Par. rzym. kat. w Krukieni cach, gr. kat. w miejscu, dek. sądowowiszeński. Do parafii należą Kornice i Jatwięgi, We wsi jest cerkiew p. w. św. Jana Chrzciciela i szkoła lklas. Mac. Lu. Dz. Więckowice al. Wienckowice, Wanczkowicze, Wenczkowicze r. 1387, wś i dwór, pow. poznański, o 9, 5 klm. na wsch. płn. od Buku, 1, 8 klm. od jez. Niepruszewskiego i 20 klm. na zach. od Poznania, wzn. 88 do 90 mt. npm. ; par. Niepruszewo, szkoła w miejscu, poczta i st. dr. żel. w Otuszu o 6 klm. Wś ma z Fiałkowem 2 dm. , 23 mk. , z którem tworzy okrąg wiejski, 37 dm. , 302 mk. 287 kat. , 11 prot. , 4 żyd. i 340 ha 296 roli, 22 łąk. Dwór z Więckówkiem 2 dm. , 10 mk. i leśniczówkami Drwęca i Działy ma 18 dm. , 246 mk. 240 kat. , 6 prot. i 1025 ha 654, 28 roli, 57, 85 łąk, 22, 41 pastw. , 298, 28 lasu, 24, 38 nieuż. , 67, 80 wody; czysty dochód z ziemi 9058 mrk; chów bydła. Właścicielem jest Stanisław Breza. Od r. 1387 występują Stefan i Mikołaj Odoj Więckowscy z W. ; potem Tomasz, Dobiesław, Jarogniew i inni Akta gr. Wielkop. ; r. 1580 należą W. w nierównych częściach do Anny, Stanisława i Fabiana Więckowskich i do Jakuba Niegolewskiego; łanów km. było wów czas 11 i cwierć karczmarska; kmieć Marcin z W. ukazuje się w r. 1389. Przy schyłku ze szłego wieku dziedziczyli Drwęscy W. i Więckówko. E. Cal. Więckowice al. Wienckowice, niem. Wienskowitz, 1419 Vantzkouicze, dobra i wś, pow. olesiński, par. kat. i ew. Gorzów. W r. 1885 dobra miały 404 ha, 8 dm. , 124 mk. 41 ew. ; wś 99 ha, 26 dm. , 196 mk. 1 ew. . Wiąckówka, kol. , pow. opoczyński, gm. Radonia, par. Wójcin, odl. od Opoczna 18 w. , ma 14 dm. , 43 mk. , 401 mr. Więckówko al. Więckówek, Wienckowko, Wianckowice minor w r. 1580, folw. do Więcko wic, w pow. poznańskim, o 8 klm. na wsch. płn. od Buku, nad płn. wsch. brzegiem jez. Niepru szewskiego 77, 8 mt. npm. , należącego w pew nej części do Więckowie; suchy obszar wzn. do 88 mt. npm. , par. Niepruszewo, poczta i st. dr. źel. w Otuszu o 5 klm. W. powstało w pobliżu lub w miejscu Radwankowa, dziedzictwa Woj ciecha Wyszaka Radwankowskiego, występu jącego między r. 1387 i 1400 Akta gr. Wielkop. z mylnem objaśnieniem; pustkami leżało w r. 1580 Pawiński, Wielkop. , I, 23. Sejm z r. 1773 5 wyznaczył komisyę do rozgraniczenia dóbr Niepruszewa i Radwankowa, ur. Krzyckie go, stolnika poznańskiego, z dobrami Brzozą i Grodziszczkiem, ur. Jana Rozbickiego Konstyt. , 260. Około r. 1793 ukazuje się nam W. w ręku Drwęskich. E. Cal. Więckowo, niem. Wienskowo, dobra szlach. , do Gawronic należące, pow. świecki, st. p. Terespol o 7 klm. , st. kol. Parlin o 3 klm. . Par. kat. Łąkie Polskie; 402, 73 ha 360, 26 roli orn. i ogr. , 30, 01 łąk, 909 nieuż. ; 1885 r. 7 dm. , 105 mk. , hodowla bydła. Za czasów krzyżackich należało W. do komturstwa świeckiego; dziedzic był zobowiązany do służby zbrojnej na koniu. Za czasów polskich rozróżniano trzy działy szlacheckie, które stanowiły Więckowo i wieś włościańską Więckówko; ta ostatnia, licząca. 1649 r. 6 włościan, była przyłączona do parafii łąkowskiej. Każdy włościanin dawał mesznego po 1 korcu żyta i tyleż owsa. Więckowo zaś miało swój kościół paraf. w Grucznie i dawało mesznego 2 kor. żyta i tyleż owsa ob. Wizytę Szaniawskiego, str. 246 i 248. R. 1676 dzierżyli działy szlach. w Więckowie Jan Rokicki, Wład. Osiowski i Albert Bagniewski; Więckówko posiadał Jerzy Zembowski. Według taryfy poborowej z r. 1648 płacił tu p. Więckowski 2 fl. 16 gr. , p. Więckowska 16 gr. ob. Roczn. T. P. N. w Pozn. , 1871, str. 181. Podług taryfy na symplę r. 1717 płaciło W. z częściami 12 gr. , Więckówko 4 gr. ob. Cod. Belnensis w Pelplinie, str. 86 i 88. R. 1773 obejmowały dobra szl. i wś włościańska Więckowo 10 wł. chełm. i 15 mr. , 10 dym. i 47 mk. kat. i ew. ; dalej 19 koni, 18 Więckówko Więckowska Dąbrowa Więckowy Więckowska Dąbrowa wołów, 9 krów, 10 jałowic, 29 owiec, 6 świń. Wysiew był żyta 133 kor. , jęczm. 50, owsa 40, grochu 15, tatarki 15 ob. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ver. , 1886, str. 367. Kś. Fr. Więckowska Dąbrowa, pow. częstochowski, gm. Popów, par. Wąsosz, ma 7 dm. , 42 mk. , 434 mr. częściowych właścicieli. Zapewne stanowiła przyległość wsi Więcki. Więckowy, niem. Wenzkau, wś włośc. na Kaszubach, pow. kościerski, st. pocz. Skarszewy, agent. poczt. i szkoła katol. w miejscu, par. kat. Pogódki. Wś zawiera 32 posiadeł gburskich i 32 zagród, nadto 2 karczmy; 794 ha 590 roh or. , 44 łąk, 92 dm. , 165 dym. , 851 mk. , 783 kat. , 68 ew. na wyb. Strzyżewo przypada 1 dm. i 6 mk. . W. leżą. między Skarszewami a Pogódkami, nad rzką Wierzycą, odgraniczającą pola Więckowskie od Jaroszewskich i barskich. Przez wś idzie szosa i dr. źel. skarszewsko kościerska, pierwsza r. 1829 pobudowana, druga r. 1884. Wś sama ciągnie się z północy na południe, w kształcie litery T. W środku wsi jest pagórek, na którym przed separacyą grantów, gdy jeden pasterz wszystko bydło pasał, w południowych godzinach bydło odpoczywało, miejsce to dziś jeszcze zowią Stanowiskiem. Tuż przy wsi znajdowało się dawniej duże jezioro Gost, które r. 1823 spuszczono, teraz stanowi piękne łąki, zwane, , Na jeziorze. Na zach. stronie wsi, pod lasem królewskim, ciągną. się bagna Strzyżewnicą; zwano, pewnie z tego powodu, że w pobliżu jest wyb. Strzyżewo, na posiadłość prywatną, zamienione. Przy niem znajduje się jezioro t. n. , którego woda z wiosny właśnie przez owe bagna odpływa. W. są starą. osadą. Urny trafiają, się tu często, zwłaszcza w płd. i zach. stronie. R. 1887 wydobyto znów 2 urny, odesłane do prowincyonalnego muzeum w Gdańsku. R. 1886 znaleziono tu 148 szelągów srebrnych, z których każdy waży 1, 75 grama. Pochodzą, one z czasów w. m. krzyżackiego Michała Kuechmeister z r. 1413. Prócz tego znaleziono jeszcze 300 srebrnych czworaków z czasów w. m. Siegfrieda v. Feuchtwangen z r. 1309. Monety te znaleziono w ogrodzie, o 100 kroków od publicznej drogi, około pół metra w ziemi zakopane. Wreszcie r. 1889 znaleziono przy orce monety z r. 1382, 90. W. należały dawniej do cystersów w Pelplinie, do t. zw. klucza pogódzkiego. R. 1354 wydał je opat Maciej, Z 40 włók starych dostały się sołtysowi 4 wł. wolne i trzecia częśó grzywien sądowych. Ciężary od włók gospodarskich składały się z 15 skojców 9 mrk 60 fen. czynszu, dwu kurcząt i trzech dni roboczych do dworu poguckiego od włóki. Ale na 7 lat uwolnił ich przywilej od wszelkich obowiązków. R. 1405 daje opat Piotr Honigfeld przywilej na karczmę, wolną, od wszelkich robocizn prócz wiejskich, jak utrzymywania dróg publiczn. , mostów i kościoła. Czynsz wynosił 22 skojce 12 mrk. R. 1592 ustąpił wsi całej opat Mikołaj Kostka bisk. kujawskiemu Rozdrażewskiemu, który ją zamierzał oddać jezuitom, sprowadzonym r. 1593 do Szotlandu pod Gdańskiem. Ale wnet cofnął opat darowiznę, a konwent wszystkiemi środkami opierał się zrzeczeniu, które bez przyzwolenia generalnej kapituły i papieża nie było prawomocne. Toczył się o tę sprawę spór w Rzymie, aż dopiero r. 1692 jezuici zrzekli się pretensyi za 2000 zł. odstępnego. R. 1616 dostał Walenty Wróbel nowy przywilej na karczmę, za roczną dań pięciu grzywien i 2 kogutów; resztę miał ponosić jak inni karczmarze. R. 1667 istniał już we W. osobny folw. opacki, pewnie po wojnach szwedzkich założony, gdy wiele gospodarstw pustkami leżało. Opat Jerzy Ciecholewski puścił go razem ze wsią majorowi Pomyskiemu na 2 lata za sumę ogólną 1400 zł. R. 1669 dostała się ta sama dzierżawa Hertmanowi Niburowi na 3 lata za 1050 zł. Opat zastrzegł sobie tylko 2 stawy przy jeziorze leżące. Dzierżawca mógł łowić ryby klepą i inszemi sieciami oprócz niewodu, i warzyć piwo dla siebie i całej wioski w browarze Więckowskim. Dzierżawa była tak tanią, bo Nibur miał wystawić własnym kosztem całą owczarnią, zaciągnąć posowę w dworze i piwnicę naprawie. W kontrakcie powiedziano by poddani tejże majętności nie byli rozegnani z przyczyny arendarza, chybaby albo sami odeszli, albo dla żołnierza i jakich czasów niespokojnych się rozeszli. Opat gdyby przyjechał do W. , zastrzegł sobie wolny wstęp do dworu. Mesznego pobierał prob. pogódzki ztąd 17 kor. żyta i tyleż owsa ob. Wizyt. Szaniawskiego, str. 106. R. 1746 puścił opat Leski Maciejowi Tywusikowi 2 wł. za rocznym czynszem 36 zł, i zwykłą robocizną. R. 1757 sprzedał opat Turno karczmę z 2 wł. na 3 pokolenia za 300 zł. , roczny podatek 20 zł. i obowiązek stawania do niewodu i przewłoki, jako teź rozwożenia ryb ułowionych zimą na sprzedaż ob. Opactwo pelplińskie p. kś. Kujota, str. 340 42. Lustracya pruska z r. 1772 pisze Wś włościańska klasztorna W. ma samych katol. mk. , 36 włók, między temi 2 puste. Sołtys posiada 4 a karczmarz 2 wolne włóki prawem dziedzicznem, zresztą nikt. Wysiew na włókę wynosi 8 kor. żyta, 1 1 2 jęczm. , 5 owsa, 3 4 grochu, 1 4 lnu; plon przynosi drugie ziarno. Mieszkańcy nie mogą żyć z rolnictwa samego, dla togo prowadzą handel drzewem, jak mieszkańcy Głodowa, Junkrów i innych wsi. Zawsze wiele roli leży ugorem. Czynsz od włóki wynosi 15 fl. lekkiej monety; sołtys płaci 4 fl. , karczmarz 10 fl. , kontrybucya od włóki wynosi 6 fl. 15 gr. Czynią tłukę, jak mieszk. w Jaroszewach, ale mogą mleć, gdzie chcą ob. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ver. , XV, 168. Według wizyty Rybińskiego z r. 1780 liczyły W. 120 mk. katol. i 10 ew. ; meszne Więcławice Więcławice wynosiło 18 kor. żyta i tyleż owsa. R. 1819, po konfiskacie majątków zakonnych, odebrali tutejsi czynszownicy rolę na własnośc dziedziczną. R. 1863 została czwarta część wsi przez pożar zniszczona; na nowo pobudowane domy są murowane i dachówką kryte. Zdaje się, że za czasów cysterskich była tu kaplica, ale nawet najstarsi ludzie jej nie pamiętają. Przypuszczać jednak można, że stała na pagórku, o 100 kroków od wsi, gdyż tam znaleziono mocny fundament. Lecz historycznych wiadomości o kaplicy nie posiadamy. Kś. Fr. Więcławice 1. al. Więsławice, w XVI w. Wiaczlawicze, wś, fol. i dobra, pow. wlodawski, gm. Boruchowo, par. Kowal, odl. 17 w. od Włodawka. Ma 20 dm. , 248 mk. W r. 1827 było 16 dm. , 139 mk. Dobra W. składały się w r. 1885 z fol. W. i Zakrzewiec, rozl. mr. 1459; fol. W. gr. or. i ogr. mr. 526, łąk mr. 182, past. mr. 71, lasu mr. 451, nieuż. mr. 33; bud. mur. drew. 5; las urządzony; fol. Zakrzewiec gr. or. i ogr. mr. 93, łąk mr. 3, past. mr. 95, nieuż. mr. 5; bud. mur. 2, drew. 1, młyn amerykański, cegielnia, pokłady torfu. W skład dóbr wchodziły poprzednio wś W. os. 21, mr. 234; wś Zakrzewiec os. 8, mr 61; wś Strzały os. 10, mr. 168; wś Leonowo os. 10, mr. 136; wś Świątkowice os. 22, mr. 280; wś Dobrzelewice os. mr. 61; wś Dobrzelewiczki os. 7, mr. 79; wś Grodno os. 25, mr. 90. Z tej wsi pisali się Jakub de W. w r. 1379; Albert Baryczka h. Rola r. 1433 Kod. dypl. pol, II, 327, 833. Według reg. pob. pow. kowalskiego z r. 1557 wś Wiacławice, w par. Kłotno, potem Gołaszewo, miała 2 1 2 łan. , 2 zagr. Pawiński, Wielkop. , II, 15. 2. W. , w XV w. Wyanczslavicze, wś i fol. , pow. miechowski, gm. Michałowice, par. Więcławice, odl. 28 w. od Miechowa, 1 1 2 mili od Krakowa, o 3 w. od linii granicznej austryackiej, posiada kościół par. drewniany, szkolę początkową, dom przytułku dla ubogich. W 1827 r. było 25 dm. , 152 mk. W r. 1873 fol. W. rozl. mr. 345 gr. or. i ogr. mr. 267, łąk mr. 11, past. mr. 4, lasu mr. 51, nieuż. mr. 12; bud. mur. 3, drew. 16; płodozm. 14pol. ; las nieurządzony. Wś W. os. 15, mr. 75; wś Wola Więdawska os. 5, mr. 41. Kościół par. założony był podobno w r. 1340. W połowie XV w. istnieje tu kościół drewniany, p. w. św. Jakuba apostoła. Wś należy do trzech właścicieli Jakuba h. Leliwa, Mikołaja Pszonki h. Janina i Andrzeja Niemsty z Więcławic z rodu Czewnia. Łanów km. nie było, tylko 7 zagrod. , karczma, cztery folwarki. Dziesięcinę, wartości do 15 grzyw. , pobierał pleban, mający swe role i łąki Długosz, L. B. , II, 48. W r. 1581 Staszicowski płaci w W. od 2 łan. km. , 3 zagr. z rolą, 8 bez roli, 1 rzem. , 2 zagr. plebańskich Pawiń. , Małop. , 21. W XVII w. W. zostały nadane przez jednego z dziedziców jezuitom, którzy władali wsią do r. 1773. Przy kościele zdawna istnieje bractwo św. Izydora od XVI w. i szpital dla ubogich. Z dawnych za bytków zasługuje na uwagę tryptyk staronie mieckiego pędzla z XV w. , przedstawiający w środku Trójcę św. a po bokach w grupach świę ci i święte między nimi św. Wojciech, Stani sław i Wadaw. W jednym z trzech ołtarzy jest obraz św. Izydora a w drugim św. Stanisła wa Kostki, z napisem iż r. 1678 ochronił od mo ru całą parafią. Przechował się starożytny rę kopis łaciński z kazaniami wiek XIV. Kościół został gruntownie odnowiony, kosztem 6000 rs. , w r. 1868. Do r. 1815 parafia była rozleglejsza, wchodziły do niej wsi Boleń i Bosutów al. Bosułów dziś w pow. krakowskim, par. Racibo rowice. Tryptyk starożytny opisał Józef Łe pkowski w r. 1858 w Kronice wiadomości kra jowych i zagranicznych wydaw. w Warsza wie. Opis kościoła w W. wydal r. 1878 w Kiel cach proboszcz miejscowy ks. Piotr Gosławski broszurka, zawierająca 26 str. . W. par. , dek. miechowski dawniej Skalmierski, 3395 dusz. 3. W. , wś i fol. nad rz. Wisłą, pow. lipnowski, gm. Brudzień, par. Rokicie, odl 22 w. od Pło cka a 37 w. od Lipna, ma 16 dm. , 171 mk. , wia trak. W 1827 r. było 12 dm. , 113 mk. Dobra W. składały się w r. 1872 z fol. W. i Myśliborzyce, rozl. mr. 1745 fol. W. gr. or. i ogr. mr. 526, łąk mr. 3, past. mr. 49, lasu mr. 235, za rośli mr. 19, nieuż. mr. 9; bud. mur. 2, drew. 9; płodozm. 7pol. ; fol. Myśliborzyce gr. or. i ogr. mr. 557, łąk mr. 122, past. mr. 34, lasu mr. 203, nieuż. mr. 3; bud. drew. 6. Wś W. os. 24, mr. 56; wś Ostrowce os. 25, mr. 117; wś Myśliborzyce os. 17, mr. 76. Według reg. pob. pow. dobrzyńskiego z r. 1564 wś W. , w paraf. Rokicze, miała 15 kmieci na łanach całych, 1 zagr. , karczmarza, poddanych Głowińskiego. Płacono fl. 8 gr. 7 sol. 1 Pawiński, Wielkop. , I, 278. Br. Ch. Więcławice, w par. Brzezie, podane w reg. pobor. z r. 1581 Pawiń. , Małop. , 29, ob. Więckowice. Więcławice al. Więsławice, Wienslawice, de Wenczslavicz r. 1355, Więczlawice r. 1580, posiadłość, w pow. inowrocławskim, o 5, 5 klm. na płn. wschód od Inowrocławia, przy drodze toruńskiej, przed Gniewkowem, wzn. 90, 8 mt. npm. ; par. katol. Szadłowice, par. prot. , poczta i st. dr. żel. w Inowrocławiu, ma 4 dm. , 76 mk. 65 kat. , 10 prot. i 208, 25 ha 181, 43 roli, 1, 46 łąk, 20, 36 past. , 4, 47 nieuż. , 0, 53 wody; czysty doch, z ziemi 4483 mrk; właścicielem jest Robert Grasemann. W r. 1355 ks. kujawski Władysław, pan na Gniewkowie, podczas pobytu swego w Szarleju, wynagradzając zasługi Mikołaja Rumlika, dziedzica W. , uwolnił od wszelkich opłat i ciężarów sześć łanów sołtysich, które Mikołaj posiadał na Ostrowążu klasztornym, w ziemi gniewkowskiej Kod. Dypl. Większniany Więcławiszki Pol. , I, 212. R. 1580 na W. Górnych miał Jan Tupadlski 1 lan os. i 2 zagr. a Jakub Włodek 1 lan os. ; Dolne W. czyli Latkowo, z dwoma za grodnikami, posiadał Adam Baliński, ststa kru szwicki ob. Latkowo. E. Cal. Więcławiszki 1. wś, pow. kowieński, w 1 okr. pol. , o 63 w. od Kowna. 2. W. , wś, pow. poniewieski, w 1 okr. pol. , o 5 w. od Poniewieźa. 3. W. , zaśc. nad potok. Trykortis, pow. święciański, w 2 okr. pol. , o 29 1 2 w. od Świącian, 4 dm. , 33 mk. katol. Wiącławska Wola, wś, pow. miechowski, gm. Michałowice, par. Więcławice. Wś wcho dziła w skład dóbr Więcławice, z obszarn dwor. utworzony został folw. Firlejów. W r. 1827 by ło 32 dm. , 205 mk. W połowie XV w. łany km. i karczmy należały do par. Goszcza, dwór szla checki militaris i zagrodnicy do par. Więcła wice. Dziedzicami wsi byli Stanisław i Jakub h. Leliwa. Było tu 15 łan. km. i karczma z rolą, dające dziesięcinę z pól w stronie zachodniej i północnej od Miechowa i Wilkowic katedrze krakowskiej, zaś z pól od wschodu i południa od Krakowa i z folwarku plebanowi w Więcławicach, wartości 15 grzyw. Długosz, L. B. , II, 48. Według reg. pob. pow. krakowskiego z r. 1490 wś W. Wola, w par. Goszcza, miała 9 łan. W r. 1581 W. Wola, w par. Więcławice, wła sność Staszkowskiego, miała 6 łan. km. , 2 zagr. z rolą, , 9 kom. bez bydła, 2 rzem. , 1 2 łantarcz. Pawiński, Małop. , 21, 441. Br. Ch. Więcławy 1. fol. , pow. kaliski, gm. i par. Godziesze, odl. od Kalisza w. 22; ma 2 dm. 2. W. , pustka, pow. wieluński, gm. i par. Mierzyce. W 1827 r. było 7 dm. , 29 mk. Większniany, wś, pow. szawelski, w 1 okr. poL, gm. Szawle, o 6 w. od Szawel. Więsławice, ob. Więcławice. Więzów, pow. koniński, ob. Wiązowa. Więzów 1. niem. Wansen, 1202 Wanzow, 1250 Wanzow villa, miasto, pow. olawski, odl. 5 mil na płd. płd. wsch. od Wrocławia, 3 mile na płd. zach. od Olawy, wznies. 477 st. npm. , na praw. brzegu Olawy, posiada 165 ha obszaru 118 roli, 23 łąk, 1 lasu, 221 dm. , 591 gospodarstw, 2294 mk. 1900 katol. , 386 ew. , 8 żyd. . Jest to dawna posiadłość biskupów wrocławskich. R. 1250 otrzymała osada prawo miejskie niemieckie, 1256 utworzono wójtowstwo. Miasto otoczone było murami i miało trzy bramy wrocławską, nissańską, brzegską. Nissańska przechowała się dotąd. Wały zostały zniesione. Liczne pożary, ostatni r. 1834, niszczyły miasto. Kościół par. katolicki, p. w. św. Mikołaja, jest okazałą budowlą. Kaplica kat. , p. w. św. Maryi Magdaleny, na cmentarzu. Ewangelicy należą do par. Mechwitz. Szkoła katol. i szpital na 16 ubogich. Corocznie 12 jarmarków. 2. W. Stary, niem. Alt Wansin, wś, pow. olawski, par. kat. Więzów, ma 663 ha 572 roli, 42 łąk, 1 lasu, 101 dm. , 604 mk. 16 ewang. . Więzowiec al. Wiązowiec, sioło, pow. słonimski, w 4 okr. pol. , gm. Zdzięciół, o 37 w. od Słonima, na płd. zach. od Zdzięcioła, przy dr. do Słonima, wraz z osadą Murowanka 1107 dzies. ziemi wlośc. 413 łąk i past. , 35 nieuż. i 146 cerkiewnej 14 łąk i pastw. , 55 1 2 nieuż. . Parafia praw. , dekanatu błagoczynia zdzięciolskiego, 2149 wiernych, i kaplica. Więzówka, chutor, pow. wołkowyski, w 1 okr. poL, gm. Międzyrzecz, należy do wsi Dobrosielce. Więzownia, wybud. , w pow. ostrzeszowskim, okr. komis. w Kobylogórze, poczta w Kochlewie. Wigańce, ob. Wilańce 1. . Wigandsthal, targowisko nad strumieniem Łużyckim Lausitzbach, pow. lubijski, par. kat. Friedeberg an Queis, ewang. Meffersdorf, odl. 3 mile na pld. od Lignicy, ma 39 ha 31 ha roli, 102 dm. , 597 mk. 556 ew. , 36 kat. , 5 żyd. . Do r. 1815 należało do Saskich Łużyc. Założone na obszarze dóbr Meffersdorf w r. 1668, nosiło nazwę tych dóbr, lecz następnie od imienia dziedzica dóbr Wiganda v. Gersdorf otrzymało nazwę. Pierwotnymi osadnikami byli wychodzcy czescy. Istniała tu szlifiernia granatów. O dwie godziny drogi od osady leży góra Tafelfichte wzn. 3379 st. , na której schodzą się granice Czech, Szląska i Łużyc. W pobliskim Schwarzbachu źródła żelaziste. Wigdorówka, karczma, pow. jampolski, gm. Babczyńce, o 26 w. od Jampola, ma 11 mk. Vigelow niem. , ob. Wielgłowo. Wigi al. Wigie, wś, pow. kowieński, w 3 okr. pol. , gm. Bobty, o 21 w. od Kowna. Starow. Kożemiakiny mają tu 400 dzies. 180 lasu, 57 nieuż. . Wigie 1. okolica i dwór, pow. kowieński, w 4 okr. poL, gm. Żejmy, o 46 w. od Kowna. Klimontowiczowie mają 113 1 2 dzies. 40 lasu, 7 nieuż. , Waszkiewiczowie 59 dzies. 10 lasu. Szwabowie 28 dzies. 2. W. , ob. Wigi. Wigiele 1. wś, pow. szawelski, w 1 okr. pol. , gm. Szawle, o 8 w, od Szawel. 2. W. ,, wś, pow. wiłkomierski, w 5 okr. poL, gm. Onikszty, o 93 w, od Wiłkomierza. Wigiłka, wś, pow. wiłkomierski, w 3 okr. pol. , gm. Wojtkuszki, należy do dóbr Rybaciszki Montwiłłów. Wigirdy, wś, pow. wileński, w 5 okr. pol. , gm. Ilino o 6 w. , okr. wiejski Ościukowszczyzna, 37 dusz rewiz. ; należy do dóbr Grabowo Mazurkiewiczów. Wiglowice al. Węgłowice, przys. Laskowy, w pow. wadowickim, w obw. sąd. zatorskim. Wspomniane są w dok. z 1253 r. 17 kwiet. jako wieś należąca do klasztoru benedyktynek w Staniątkach Kod. dypl. Małop, II, 92. Akt z 1400 Więcławiszki Więzów Wiglowice Wigirdy Wigiłka Wigiele Wigie Wigi Wigdorówka Wigandsthal Wigańce Więzownia Więzówka Więzowiec Więsławice Więcławy Wigra Wigrele Wigrańce Wigonin Wigonin Wigrinnen Wigry r. 13 maja, mocą. którego król czeski Wacław potwierdza zapis Jana II, ks. oświęcimskiego, którym tenże zabezpiecza zonie swej Jadwidze oprawę pięciu tysięcy grzywien na miastach Zatorze i Wadowicach, zamku Wolku i kilku wsiach, a między temi i Wiglowicach niem. Beigelsdorf. Również wymienia i dok. z 1477 r. 28 maja, mocą którego dzielą się czterej syno wie ks. Wacława księstwem zatorskiem i ma jątkiem i to w ten sposób, że Kazimierz i Wa cław otrzymują jednę część spadku a Janusz i Włodek drugą. Wsi Wiglowice, Pietrowice i Trzebieńczyce pozostały wszystkich wspólną. własnością, ob. Gruenhagen i Markgraf Lehnsu. Besitzurkunden Schlesiens, II, 579 i 615. Dłu gosz L. B. , t. II nie wymienia W. Reg. pobor. z 1581 Pawiń. , Małop. , 105 podają W. jako wś należącą do zamku Zatorskiego i do paraf. w Zatorze, o 1 łanie km. i 3 zagr, z rolą ob. Laskowa. W. H. Wigonin, ob. Wygonin. Wigra, rzeczka, wypływa z jeziora leżącego na płd. od wsi Wigrele, w pow. wyłkowyskim, przepływa przez jezioro na płd. od wsi Graużyny, wchodzi na obszar pow. suwalskiego i ucho dzi do Szeszupy pod wsią. Poszeszupie. Długa 8 w. J. Bliz. Wigrańce, wś i os. leś. , pow. sejneński, gm. i par. Berżniki, odl. od Sejn 9 w. , ma 7 dm. , 44 mk. W 1827 r. było 6 dm. , 89 mk. Wigrele, wś, pow. wyłkowyski, gm. Wojtkobole, par. Grażyszki, odl. od Wyłkowyszek 28 w. , ma 15 dm. , 111 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Kalwarya. W 1827 r. było 8 dm. , 52 mk. Wigrinnen, wś, pow. ządzborski, st. pocz. AltUkta. Wigry, wielkie i malowniczo położone jezioro, śród wyżyny pojezierza baltyckiego, wznies. do 750 st. npm, leży w pow. suwalskim a częścią, w augustowskim, odl. 9 w. w linii powietrznej na wschód i płd. wsch. od Suwałk. Ogólny obszar jeziora wynosi 20, 9 wiorst kw. 0, 43 mili, z tego 4, 8 w. należy do pow. augustowskiego. Od cyfry tej według obliczeń gen. Strielbickiego, różnią się podawane często cyfry obszaru w morgach 7958 mr. i dziesięcinach 4000 dzies. , odpowiadające znacznie większemu obszarowi prawie 34 w. kw. . Pochodzi to zapewne od wliczenia do obszaru jeziora płaskich nadbrzeżnych obszarów, pokrytych dawniej wodą i dotąd w części zalewanych przy wyższym poziomie wód jeziornych. Jezioro ma kształt litery S. Długość w kierunku od płn. ku płd. w linii prostej wynosi 11 w. , w kierunku od zach. ku wsch. 10 w. , długość linii całego zakrętu około 17 w. Szerokość zmienia się od 1 2 w. do 2 1 2 w. , głębokość dochodzi podobno do 150 st. Dno częścią błotniste, częścią piaszczysto iłowate. Woda barwy zielonej. Obszar jeziora można rozdzielić na trzy części północną, środkową i południową. Północna, otoczona lasa mi przeważnie, stanowi niejako oddzielne jezioro, mające do 2 1 2 w. w kierunku od pln. ku płd. i do 1 1 2 w. od zach. ku wschod. Przy wsi Tar tak w płd. końcu zwęża się ona w kanał, przez który przechodzi po moście drogą bita z Suwałk do Sejn. Część środkowa, rozszerzająca się w pld. części do 5 w. w kierunku od zach. ku wschod. a rozległa na 3 1 2 w kier. od płn. ku płd. , mieści w płn. połowie wyspę z kościołem poklasztornym i kilka drobnych wysepek. Część południowa ma 9 w. długości w kierunku od zach. ku wsch. , kilka większych wysp i łączy się z kilkoma drobnemi przyległemi jeziorami, jak Długie i Malczynie przy płn. brzegu, Mulaczyk i Krusznik przy płd. Rzeka Czarna Hań cza wchodzi do jez. ze strony zach. w części środkowej, o 2 w. na płd. od os. Cimochowizna, śród lasów, a wypływa pod wsią Durdyniszki przy wsch. brzegu, wprost wyspy klasztornej. Z ryb spotykamy tu, między innemi, sieje, siela wy, pstrągi. Br. Ch. Wigry, dawniej Wygry, Wikgry, osada kościelna na wyspie śród jeziora t. n. , pow. suwalski, gm. Hutta, par. Wigry, odl. 14 w. na płd. wschód od Suwałk, ma 10 dm. , 54 mk. W r. 1827 był i dm. , 5 mk. Już w XV w. istniało uroczysko Wikgry śród puszczy służącej za miejsce łowów książąt litewskich. Odwiedzał te lasy Jagiełło, a raz omal nie wpadł tu w ręce Krzyżaków. Zdarzenie to tak opowiada Kromer Roku 1418 król Jagiełło powtórnie w Żmujdzkim Wieluniu o pokoju z Krzyżakami się namawiał, zaciągnąwszy tam z sobą senatory niektóre polskie. Ztąd gdy nie nie sprawiwszy odjechał, a rozprawiwszy senatory sam z trochą dworzanów w Wigroszach lasiech myśliwym polowaniem się zabawiał, o mały włos w komendatora rastenburskiego zasadzki nie wpadł. Tu również ostatni z Jagiellonów zabawiał się łowami dnia 1 sierp. 1551 r. Przeździecki, Jagiellonki Pol. , V, p. LXXIII. Zdawna istnieć tu musiał dworzec myśliwski. W Rewizyi puszcz w. ks. lit. z r. 1559 czytamy w puszczy Perełomskiej jezioro hospodarskie Wikgry. Nad tem jeziorem dwór J. K. M. . Co do samej nazwy okalającej dwor puszczy istniał naówczas spór między osocznikami, z czego domyślać się można, że tu przechodziła granica puszcz perełomskiej i perstańskiej, należących do dóbr stołowych ekonomii grodzieńskiej tamże, str. 54. W uroczej tej miejscowości przemieszkiwali dość długo pustelnicy reguły św. Pawła. Świeżo przybyli z Włoch do Krakowa kameduli, uzyskawszy pozwolenie Władysława IV, wznieśli tu kościół i pozakładali pustelnie. Jan Kazimierz potwierdził im dnia 6 stycznia 1667 r. przywilej fundacyjny i uposażenie pomnożył. Według aktu erekcyjnego celem fundacyi miało być uprosze Wigry nie Boga przez modły zakonników, żeby raczył odwrócić ciągle klęski, jakiemi kraj naówczas był nawiedzany. Aktem tym król nadaje zakonnikom reguł św. Benedykta, za pozwoleniem papieża Klemensa IX i Aleksandra Sapiehy, bisk. wileńskiego, oprócz rzeczonej wyspy na jeziorze Wygry, leśnictwa Perstuńskie i Przełomskie, z folwarkami, wsiami i lasami. Dokument ten na dwunastu osadzonych tu zakonników wkłada obowiązek odprawiania w oznaczonym czasie mszy św. za osobę fundatora, królowa Maryą Ludwikę i królewicza Karola M. L. , ks. 410, f. 1513. Sejmujące stany fundacyą królewską tegoż roku zatwierdziły Vol. leg. , IV, p. 10045. Działalność zakonników przypomina cywilizatorską misyą klasztorów średniowiecznych. Trzebią oni puszcze i zakładają liczne folwarki, dla zużytkowania lasów urządzają liczne huty, połączone z kopalniami rudy żelaznej. W samych dobrach Wigry założono 8 rudni. Sprowadzeni z róźnych stron kraju robotnicy dają początek licznym osadom leśnym. Przy klasztorze na wyspie założono piękne ogrody owocowe i urządzono ogrodzony zwierzyniec. Rządy gospodarnego zakonu wywołały wkrótce niezadowolenie sąsiadów. Już w r. 1710 pozwano przed sąd grodzki kamedułów i ich przeora kś. Emiliana iż chlebem królewskim wytuczona pustynia Wigierska recalcitravit, kiedy ręką tą, która odbiera beneficia, oddaje maleficia przez wygnanie strażników w puszczy Perstuńskiej i Przełomskiej, JKM. osadnych, oraz uwięzienie p. Prejcza, podłowczego w. ks. lit. Akta grodzień. , VII, str. 464. Zatargi te oparły się widocznie o Rzym, skoro dla rozstrzygnięcia ich zesłanym został od stolicy apostolskiej do Polski Hieronim Grimaldi, arcyb. edeński, nuncyusz papieski. Komisarzem dla odgraniczenia kamedułów wigierskich wyznaczony został 15 październ. 1715 r. Paweł Sapieha, jako biskup żmujdzki i opat paradyski M. L. , ks. zap. 155, f. 788. Pomimo tych zajść, August II tegoż roku bawiąc na łowach w puszczy, klasztor wigierski nowemi obdarzył dobrami w ekonomii grodzieńskiej, o zatwierdzenie czego przez sejm warszawski prosi szlachta wojew. grodzieńskiego jeszcze w r. 1720 Akta grodz. z. sądu, VII, str. 274. We dwa lata później 1717 r. tenże monarcha zwalnia dobra klasztorne od wszelkich konsystencyi, hybern, przechodów i lokacyi żołnierskich Vol. leg. , VI, p. 326. Gdy zaś w tym czasie pożar nawiedził W. i zniszczył przywilej fundacyjny, August II d. 18 lipca 1725 r. potwierdził takowy, z zastrzeżeniem książęcego prawa polowania, co sejm w r. następnym potwierdził Vol. leg. , VI, p. 4967. Tak hojnie sypane dobrodziejstwa nie zadawalniały jednak przedsiębiorczych zakonników. W summaryuszu dochodów z leśnictw ekonomii grodzieńskiej z r. 1748 czytamy Konwent Wygierski WWOO. Kamedułów, po wielu miejscach nie mając jeszcze doskonałego ograniczenia swego, jako to nad Wolką i pod Danielowcami i Białowierzchniami, co może puszczy królewskiej do siebie garnie. Przeto conrenienter adigendus, aby komisyę sobie wyprosiwszy, do końca wyprowadził ograniczenie swoje w miejscach sobie nadanych przez konstytucye, tenże konwent nimius się być pokazuje w przywłaszczeniu sobie łąk w puszczy królewskiej, których po całej puszczy Perstuńskiej, Przełomskiej moc jest wielka, nie tylko rozszerza i roztrzebia łąki sobie nadane, na uszczerbek intrat i posesyi królewskiej, ale teź i gdzie są kopce na udzielenie jakich łąk, mniej na to uważając, jak daleko rozlegają uroczyska, zewsząd się szerzy i poddanych króla z dawnych posesyi wypędza, albo teź do miejsc, które są jeszcze wolne przystępu nie daje Piscowaja kniga, II, p. 40. Okazała świątynia wigierska, szczytami dwóch wież swoich panująca nad drzewami okalającej ją puszczy, zbudowaną jest z kamienia na wzmocnionym ręką ludzką półwyspie. Oprócz kościoła urządzono tu erem czyli pustelnię, składającą się z 12 domków, wystawionych w dwie równoległe linie. Przy każdym domku ogródek; całość od strony lądu oddzielona wysokim murem Wszystkie te gmachy ostatecznie ukończone zostały dopiero w r. 1745. Stał przytem piękny, murowany dom, z licznemi pokojami dla gości. Kościół, p. w. Niepokal. Poczęcia N. M. Panny, niewiadomo kiedy i przez kogo konsekrowanym został. Wnętrze jego zdobią obrazy Smuglewicza i innych obcych malarzy. Z chwilą zajęcia tej części kraju przez Prusaków dobra zakonników zabrano na skarb w r. 1794 a ich samych przeniesiono w r. 1800 na Bielany pod Warszawą. Kościół stał się odtąd katedrą biskupstwa wigierskiego, utworzonego z części biskupstwa wileńskiego, oderwanego od Litwy. Pierwszym biskupem został kś. Michał Karpowicz, znakomity kaznodzieja ur. 1744, 1805, którego ciało spoczywa w podziemiach świątyni. Następca jego Jan Klemens Gołaszewski 1748, 1820 w d. 8 maja 1815 r. konsekrował tu Woronicza na biskupa łuckiego Święcki, Hist. pam. , II, 545. Staraniem tego biskupa katedra dyecezyalna przeniesioną została w r. 1817 z W. do Sejn, gdzie dotąd się mieści. Bulla papiezka z r. 1818 przemianowała biskupstwo wigierskie na augustowskie. Odtąd katedra stała się kościołem parafialnym, liczącym obecnie 5595 parafian Ordo Divini Officii z r. 1885, str. 25. Obszar dóbr klasztornych po zajęciu przez rząd pruski stał się centrem oddzielnego powiatu wigierskiego Wigrischer Kreis, który według mapy z 1806 r. graniczył od płn. z pow. kalwaryjskim wsi Wersele, Łanowizna, Mieszkinie, Boczne, Sidory, Klonowo, Polańce, Kibarty, Balie, Obelica, Naruny, od wschodu dotykał Niemna, od płd. stykał się z pow. dąbrow Wigstein Wigstadl skim wsi Świętojańskie, Rynłowce, Kolety, Komaszówka, Twardy Róg, od zach. z pow. biebrzańskim i dawną granica pruską. Obszar powiatu wynosił do 80 mil kwadr. polowę obszaru zajmowały lasy. Było w nim 15 miast królewskich i 5 szlacheckich. Miasta królewskie miały 1733 dymów i 9769 mk. , szlacheckie prócz Raczek 242 dym. i 1376 mk. Dobra królewskie tworzyły 7 zarządów Aemter, obejmujących 66 folw. , 416 wsi, 28 oddzielnych osad, 5902 dymów i 46280 mk. ; dobra szlacheckie liczyły 2033 dym. i 12792 mk. Bobra szlacheckie szacowano na 1300000 tal. W byłych dobrach klasztornych liczono 1200 włościan, dawały do 30000 tal. dochodu. Lasy klasztorne, pięknie zachowane, obfitowały w drzewo masztowe i budulcowe. W obrębie powiatu leżały następne miasta Bakałarzewo, Berzniki, Filipowo, Jeleniewo, Krasnopol, Lejpuny, Liszkowo, Łoździeje, Metele, Mirosław, Przerosi, Puńsk, Sejny, Sereje, Suwałki, Szczebra, Wiejsieje, Wiżajny. Z tych najludniejsze Łoździeje miały około r. 1800 1537 mk. , zaś Suwałki, Przerosi i Sereje więcej niż 1000 mk. Z części dawnych dóbr klasztornych utworzony został majorat rządowy, w pow. suwalskim, w gminach Hutta i Kuków. W skład majoratu wchodzą folw. Hutta, Nowy al. Czerwony, Piotrowa Dąbrowa, Stary, Papiernia, Jesionowo. Kuków i Zdrojczyszki. Obszar gruntów majoratu wynosi 3975 mr. , a lasu 197 mr. 4 prętów. W r. 1868 dobra te oddane zostały jako majorat generałlejtnantowi Mikołajowi Ganeckiemu. Do tegoż majoratu należą trzy młyny w Papierni i Tartaku nad rzeką Czarną Hańczą, i w Tartaku nad rz. Pierty. Wszystkie wzmiankowane folwarki otaczają miasto Suwałki ze wszech stron, a część gruntów folw. Papiernia i staw dotykają samego miasta i tu też jest rezydencya właściciela, murowany młyn wodny i łazienki dla użytku miasta. Najobszerniejszy z folwarków Kuków ma mr. 1390; na fol. Hutta mieszka administrator majoratu. W Hucie i Kukowie są liczne i obszerne budowle gospodarcze i gorzelnie, a w Hucie prócz tego browar piwny. Grunta w ogóle żytnie, ale sieją teź i pszenicę; najlepsze w Czerwonym Folwarku. W lesie położonym obok Hutty znaczna ilość dębów, pomieszanych z sosną i świerkiem. Obszerne jeziora, znane pod ogólną nazwą wigierskich, wchodzące niegdyś w skład ekonomii Hutta, pozostały przy skarbie. O własność znacznej części tych dóbr toczył się długoletni proces, rozpoczęty przez rodzinę Kiewliczów przeciw skarbowi królestwa. Ostatecznie wyrokami trybunnału warszawskiego, sądu apelacyjnego i IX depart. senatu proces ten rozstrzygnięty na korzyść skarbu. Obecnie ogromne te dobra rozpadły się na kilkanaście części, które przeszły w największej części na donacye. Źródła Holsche Geographie und Statistik V. West. Sued u. NeuOstpreussen. Berlin, 1800 r. t. I, 437444. Połujański, , Wędrówki po gub. augustow. str. 150181. Opisy z rycinami dawały Tygod. Illustr. z 1862 r. t. IV, 35 i z 1871 r. , VII, 243, Kłosy t. VII, str. 153 i Tygod. Powszechny z 1880 r. . M. R. Witan. Br. Ch. Wigstadl, ob. Witków. Wigstein 1. Górny, czesk. Viksztein Horni, niem. Ober Wigstein, wś na Szląsku austr. , w pow. opawskim, obw. sąd. Witkowskim, w miejscu, gdzie Mora prawy dopł. Opawy zwraca się ku płn. W r. 1880 było tu 27 dm. , 183 mk. 182 rz. kat. , 1 izrael. , 141 Niemców i 41 Czechów. Szkoła ludowa w miejscu. W. Górny tworzy z Hertmanicami Erdmannsdorf i Radkowem Ratkau jedną gminę. Na gruntach wsi znajdują się ruiny zamku Wigstein. Resztki murów mają jeszcze 5 do 6 sążni wysokości, widocznie zamek niegdyś miał kilka pięter. Główna brama znajdowała się po stronie płn. Z trzech innych stron broniły zamku strome ściany. Wewnątrz, po lewej stronie wielkiego podwórza, wznosi się główna część hodowli. Początkowe dzieje zamku nie są znane. Według A. Petera Burgen u. Schloesser im Herzogthum Schlesien, Teschen, 1879 zbudował na miejscu zniszczonego przez Mongołów w r. 1241 zamku Witko Krawarz nowy zamek i nazwał go od swego imienia Witkowstein, Witkenstein a stąd dzisiejsza forma Wigstein. Założyciel osadził tu wieś. W. przeszedł potem w posiadanie ks. opawskich. Aktem z 1433 r. Przemko, ksiąźe opawski, zapisuje zamek ten w dożywocie swej żonie Helenie ob. Gruenhagen i Markgraf, Lehns u. Besitzurkunden Schlesiens, t. II, str. 504. Zamek przechodził kilkakrotnie w zastaw. W r. 1591 jest w posiadaniu Jana Brabańskiego i należy do Moraw. W r. 1612 otrzymuje Adam Oderski zamek i dobra W. od cesarza Rudolfa II na własność. Ważne następstwa miała wojna 30letnia. Protestancka szlachta popierała Ernesta hr. Mansfelda, znanego wodza, gdy tenże w r. 1626 na Szląsk wkroczył. Po ustąpieniu tegoż cesarz Ferdynand II skazał skompromitowanych na konfiskatę dóbr albo na kary pieniężne. Z powodu nieuiszczenia kar, jakie cesarz Ferdynand I nałożył na szlachtę protestancką, popierającą Mansfelda, dostały się niektóre dobra, a między niemi W. , w sekwestr. Po zwycięztwie pod Jankowem 6 marca 1646 zajęli Szwedzi pod Torstensonem cały Szląsk aż po przełęcz Jabłunkowską. Jedynie w obwarowanych miejscowościach utrzymały się garnizony cesarskie. Do tych należały, prócz Opawy, Grodziec Graetz i Wigstein. Dobra W. zmieniają odtąd szybko właścicieli; dłuższy czas pozostały w posiadaniu Emanuela Glassnera, kupca i bankiera, które je nabył w r. 1860 Ob. Leparz Beitraege zur aelteren Geschichte des Herzogthums Schlesiens. Peter A. Volksthuemliches aus Oesterreichisch Wigstadl Wijna Wigusi Wigt Schlesien, Bd. II. Biermann Geschichte der Herzogthuemer Troppau u. Jaegerndorf. 2. W. Dolny, czesk. Viksztein Dolni, niem. Nieder Wigstein, wś na Szląsku austr. , w pow. opawskim, obw. sąd. Witkowskim niem. Wigstadt, na pln. od Witkowa. W r. 1880 było 20 dm. i 125 mk. rz. kat. ; 123 Niemców i 2 Czechów. W. tworzy z Ligotką. Lhotka, niem. Nitschenau gminę administracyjną. W. H. Wigt Schoenes, ob. Fyszhuza. Wigurce, ob. Wigurycze. Wigurowszczyzna ob. Miłosławce, pow. osterski, ob. Wygurowczyzna. Wigurycze, Wihurycze, w dokum. Wikorycze, Wihurycze, Wigurce, Wigurzycze, wś nad rzką Połonką, pow. łucki, na płd. zach. od Łucka. W 1545 r. własność ks. Czartoryskich, którzy z Osnityszyna, Wikurzycz i Szprachowa zobowiązani byli do utrzymywania jednej horodni zamku łuckiego ob. Jabłon. , Rewizye, 52. Podług reg. pobor. pow. łuckiego z 1570 r. Wasyl Wigora, z imienia swego Wigurze, wnosi z 9 dym. , 11 ogrod. po 2 gr. a w 1583 r. Bogdan Wigura z imienia kn. Jurya Czartoryskiego Wigurycz z 10 dym. , 6 ogr. Jabłonowski, Wołyń, i 33, 104. Wiguryna al. Wihuryna Polana, wś, pow. klimowicki, gm. Nadziejkowicze, 55 dm. , 429 mk. , z których 30 zajmuje się wyrobem wozów, sań itp. Porów. Polana 2. WigusiBartel, wś, pow. kłajpedzki, st. p. Carlsberg. Wiguszki, wś, pow. oszmiański, w 3 okr. poL, gm. Subotniki o 6 w. , okr. wiejski Wodol, 85 dusz rewiz. ; należy do dóbr Iwie hr. Zamoyskich. Wihrąjew w dokum. , pow. kaniowski, ob. Wyhrajów. Wihtenpelte łotew. , ob. Weitenfeld. Wihurycze, ob. Wigurycze. Wijejki, dobra, pow. wiłkomierski, w 4 okr. pol. , gm. Uciany, o 65 w. od Wiłkomierza, własnośc Świąteckich, 196 dzies. 7 lasu, 12 nieuż. . Wijewo, niem. Weine, wś i dobra, dziś pow. wschowski, niegdyś posiadłość klasztoru wieleńskiego. Leży na płd. zach. od Przemętu, przy trakcie z Kębłowa do Wschowy. Sąd we Wscho wie, kom. okr. w Włoszakowcach a poczta w miejscu. Obszar ma 2453 ha, z czystym do chodem 16719 mrk. W r. 1379 Neko, syn Sułka, nabył sołtystwo wijewskie od Petyrlina, syna Kunczka, byłego sołtysa. Sprze daż tę zatwierdził Jan, opat wieleński. R. 1580 należało W. do par. w Przemęcie, dziś do par. Brenno. W pobliżu na płn. zach. od Wschowy leży karczma wijewska. Ob. Potrzebowo i Śmiesz ków. Wł. Ł. Wijna, ob. Wujna. Wijoliszki, wś i dobra, pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , o 52 i 53 w. od Poniewieźa. Wijsko, dawna nazwa wsi Hujsko, w pow. dobromilskim. Wijunica al. Wijunka al. Kropiwna, rzeczka, w pow. nieżyńskim gub. czernihowskiej, dopływ rz. Osetr, długa 23 w. Wijunka, rzeczka, w pow. radomyskim, przepływa pod wsią Steczanką, którą rozdziela od wsi Żołnierzówki i Rozjezżej i uchodzi do błot na lewym brzegu Uszy. Wijunki, Wiunki, wś, pow. żytomierski, gm. Pulin, par. praw. Strybież o 10 w. ; huta szklana. Własność Szlenkiera. Wijuniszcze, wś, pow. radomyski, w 3 okr. pol. , gm. Potyjówka, o 20 w. od Radomyśla, ma 42 mk. Wijunówka, rzeczka, dopływ Narwy z prawej strony. Wik niem. Wiek, estoń. LaenaMa al. Wicki powiat, inaczej zwany Hapsalskim, w płd. zach. części gub. estońskiej, graniczy z Baltykiem, Harryą i gub. inflancką, składa się częścią z lądu, częścią zaś z różnych większych i mniejszych wysp i zajmuje 67 1 2 mil al. 1, 3267, 3 w. kw. Powierzchnia przedstawia nizinę dość równą, opadającą stopniowo na zachód ku morzu. Tylko w płd. wsch. , bardziej wyniosłej części powiatu, dopływy rz. Kissarien płyną śród dość głębokich parowów. Wybrzeże powiatu, w które głęboko wrzynają się zatoki Hapsalska i Mitsal, jest w ogóle niskie, na płn. kamieniste a na płd. piaszczyste. Powiat zroszony jest niewielkiemi rzkami przybrzeżnemi, z których najważniejsza Kissarien, uchodząca do zatoki Mitsal. Jezior znajduje się 35. Są one w ogóle nieznaczne i położone śród błot. Błota zajmują prawie całą środkową częśó powiatu od rz. Kissarien na płn. do drogi hapsalskiej i wierzchowin rzki Sellenkuell główniejsze Sellenkuellskie i Marielauch. Oprócz tego błota tworzą deltę rz. Kissarien i znajdują się w części płd. zach. powiatu. Lasy zajmują 86000 dzies. , z tego 25000 dzies. na wyspie Dagden. Na lądzie stałym lasy znajdują się wyłącznie w zakątkach płn. wsch. , płd. wsch. i płd. zach. W 1860 r. było w powiecie bez miasta 76256 mk. oprócz 102 prawosł. i 30 katol. zresztą ewang. . Pod względem administracyjnym powiat dzielił się na 3 okręgi W. Lądowy, Pobrzeżny i Wyspowy Land, Strandi InsularWick, mające 17 parafii, obejmujących mto Hapsal, osadę Leal, 2 majątki koronne, 148 prywatnych i 16 pastoratów. Główne zajęcie mieszkańców stanowi rolnictwo 69000 dzies. roli oraz hodowla bydła 143000 dzies. łąk. W 1860 r. było w powiecie 14000 sztuk koni, 46000 bydła rogatego, 43000 owiec zwyczajnych, 14000 rasy poprawnej, do 14000 trzody chlewnej. Przemysł fabryczny dość rozwinięty. W t. r. było w po Wiguryna Wigurycze Wigurowszczyzna Wigurce Wigt Wijunka Wijunki Wijuniszcze Wijunówka Wik Wiguszki Wihrąjew Wihtenpelte Wihurycze Wijejki Wijewo Wijoliszki Wijsko Wijunica Wikłowo Wikiance Wikańce Wikanie Wikarewicze Wiki Wikarskie wiecie 52 gorzelni, 41 browarów piwnych, 1 fabryka octu, 1 likierów, 1 fabryka sukna wyprodukowała za 280000 rs. i zatrudniała 287 robotn. , 2 garbarnie i 6 cegielni. Nadto w powiecie znajdują się łomy wybornego kamienia budulcowego wapień piaszczysty w pobliżu Hapsalu, oraz bogate pokłady torfu, eksploatowane kolo Fikkel i Leal. Do powiatu należą, wyspy Worms, Dagden i kilka pomniejszych. Wikańce 1. dwór, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol. , gm. Ponedel, o 63 w. od Nowoaleksandrowska, własność Sokołowskich, 35 dzies. 6 lasu. 2. W. , wś, pow. wiłkomierski, w 5 okr. pol. , gm. Owanty, o 33 w. od Wiłkomierza. 3. W. , wś, tamże, o 53 w. od Wiłkomierza. Wikanie, dwór, pow. nowoaleksandrowski w 5 okr. pol. , o 74 w. od Nowoaleksandrowska. Wikarewicze 1. Male, wś nad odnogami Horynia, pow. piński, na Zarzeczu, w 3 okr. poL, gm. Terebieźowo, o 69 w. od Pińska, ma 8 osad, 42 mk. Lud rolniczy, flisaczy i rybaczy; Iak obfitość, grunta żyzne. Własność Komarnickiego. 2. W. , Wielkie, wś nad Horyniem, pow. piński, na Zarzeczu, w 3 okr. pol. płotnickim, gm. Stolin, o 75 w. od Pińska, ma 16 osad, 60 mk. Miejscowość obfita w łąki, ryby i lasy. Lud, oprócz rolnictwa, trudni się flisactwem i rybactwem. Własność Radziejowskich. Wikarskie al. Wikaryjskie, os. , pow. wlodawski, gm. Łęg, par. Włocławek, ma 17 mk. , 34 mr. Należała do dóbr katedry włocławskiej. Wikartowce, węg. Vikartocz, wś, w hr. spiskiem Weg. , na granicy hr. liptowskiego, kościół katol. paraf. , tartak i młyn wodny, lasy, 1515 mk. Wikażerys, dwa małe jeziora, w pow. nowoaleksandrowskim. Przepływa przez nie rzka Indreja, dopływ jez. Łosza. Wiker al. Wikker, rzeka, w dawnej Galindyi por. t. II, 475, jestto dzisiejsze rzeczka Wicker. Wiki, wś kościelna na Łuźycach Serbskich. Cała parafia obecnie uległa zniemczeniu. Wikiance, wś nad jeziorem Styrnie, pow, wileński, w 3 okr. poL, gm. Malaty o 18 w. , okr. wiejski Czulsk, o 65 w, od Wilna, 6 dm. , 86 mk. katol. podług spisu z 1865 r. tylko 2 dusze rewiz; należy do dóbr Styrnia Nowickich. Wikielec, niem, Winkelsdorf, wś na Pome zanii, pow. suski, st. pocz. i par. kat. Iława, 333 ha 266 roli orn. , 30 łąk, 1 lasu; 1885 r. 59 dm. , 91 dym. , 414 mk. , 40 kat. , 374 ew. W 1789 r. 15 dym. Kś. Fr. Wikieratyszki 1. al. Wiekierotyszki, wś, pow. maryampolski, gm. i par. Szumsk, odl. od Maryampola 4 w. Część I ma 15 dm. , 85 mk. ; część II ma 10 dm. , 56 mk. W 1827 r. było 8 dm. , 58 mk. 2. W. , wś, pow. wyłkowyski, gm. i par. Wyłkowyszki odl. 6 w. , ma 2 dm. , 32 mk. W 1827 r. 3 dm. , 25 mk. WikkesMujża łotew. , ob. Wehsiht. Wiklarowszczyzna, Winklerowsczyzna, folw. , pow. słucki, w 3 okr. poL kopylskim, gm. Howiczna, o 62 w. od Słucka. A. Jel. Wikłów al. Wykłów, wś i folw. , pow. noworadomski, gm. i par. Kruszyna, odl. 10 w. od Radomska. Wś, a 29 dm. , 263 mk. ; fol. 5 dm. , 15 mk. Młyn wodny, piec wapienny, pokłady wapienia i torfu. W r. 1827 było 14 dm. , 122 mk. W r. 1870 folw. W. z os. młyn, Zaremba rozl. mr. 1162 gr. or. i ogr. mr. 470, łak mr. 122, pastw. mr. 6, wody mr. 3, lasu mr. 542, nieuż. mr. mr. 19; bud. mur. 1, drewn. 30; płodozm. 12pol. , las nieurządzony. Wś W. os. 24, mr. 176; wś Stefanów os. 7, mr. 16. Fol. W. należy do dóbr Kruszyna. Na początku XVI w. ze wszystkich ról dawano dziesięcinę pleban. w Kruszynie Łaski, L. B, I, 253. Według reg. pob. pow. radomskiego z r. 1552 we wsi W. , w par. Kruszyna, Lwowski płacił od 5 os. , 2 łan. Pawiński, Wielkop, II, 280. Wikłowo, osada, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 2 okr. pol. , gm. Wielkieryta, należy do dóbr Łukowo Kouszynych. Wiknina, ob. Oknina. Wikno, niem. Wickno, zapewne Wykno, leśnictwo, pow. szczycieński, st. p. Rheinswein. Wikoline, 1488 Wyclyn, dobra i wś, pow. górski Szląsk, par. kat. i ew. Wąsosz Herrnstadt. W r. 1885 dobra miały 493 ha, 8 dm. , 78 mk. 17 kat. ; wś 92 ha, 33 dm. , 177 mk. 7 kat. . Wikorycze, w dokum. , ob. Wigurycze. Wikosewo, niem. Vixow, wś i dobra ryc, w Pomeranii, pow. słupski, st. p. Główczyce. Wików par. Czerwińsk, jestto Wykowo, w pow. płockim. Wików Werchni i Niżni, wś nad rz. Suczawica, w pow. radowieckim na Bukowinie. Graniczy od wschodu z Putną. Posiada pokłady gipsu, stadninę rządową, . W r. 1881 W. Górny, gmina, miał 5104 mk. ; W. Dolny 2469 mk. Obszary dworskie 141 mk. Stefan V, hospodar multański, nadał r. 1466 W. Werelchni klasztorowi w Putnie. Na obszarze tej wsi powstał r. 1479 W. Niżni. Każda wś ma swą oddzielną parafią grek. nieun. Urząd poczt. jest w W. Werchnim. Obszar dworski należy do funduszu religijnego. Wików al. Wikowo, pow. bytowski, ob. Modrzewo. Wików, niem. Elsterwerda, wś na Łuźycach. Wikowa, rzeczka, w gub. koweńskiej, lewy dopływ Iźny praw. dopł. Okmiany, lew. dopł. Jury. Wikrąjcie, wś, pow. rossieński, w 1 okr. pol. , gm. Kielmy, o 40 w, od Rossień. Wikańce Wikowa Wikartowce Wikażerys Wiker Wikkes Wikieratyszki Wików Wikosewo Wikorycze Wikoline Wikno Wiknina Wikrąjcie Wikłów Wikielec Wiklarowszczyzna Wiktorowa Słoboda Wikry, pow. lubawski, ob. Lipinki t. V, 263. Wiksin, wś i folw. , pow. ciechanowski, gm. i par. Grudusk, odl, o 23 w. od Ciechanowa, ma 11 dm. , 121 mk. W r. 1827 było 10 dm. , 70 mk. W r. 1885 folw. W. , oddzielony w r. 1859 od dóbr Grudusk, rozl. mr. 355 gr. orn. i ogr. mr. 291, łąk mr. 20, lasu mr. 36, nieuż. mr. 8; bud. mur. 2, drew. 9; płodozm. 10pol. Wś W. os. 21, mr. 69. Wiksnieryszki, dobra, pow. szawelski, w 2 okr. pol. , gm. Tryszki, o 57 w. od Szawel. Wiktopol, folw. nad stawem, pow. wileński, w 3 okr. poL, o 56 w. od Wilna, 1 dm. , 13 mk. katol. Wiktor, os. młyń. , pow. kolski, gm. i par. Chełmno, wchodziła w skład dóbr Chełmno. W 1827 r. było 2 dm. , 13 mk. Wiktoriany, ob. Wiktorzany. Wiktorka, strumień łączący się z rzeką, Żyrnówką. , w pow. wiłkomierskim, ob. Pobojsk. Wiktorka, os. , pow. miechowski, gm. Rzerzuśnia, par. Gołcza. Wiktorów 1. folw. dóbr Czarna, w pow. radzymińskim, ma 62 mk. , 182 mr. 2. W. , wś, pow. nieszawski, gm. Bądkowo, par. Zbrachlin, ma 18 os. , 312 mr. Należała do dóbr Niszczewy. 3. W. , os. młyń. , pow. włocławski, gm. Piaski, młyn wodny. 4. W. , folw. dóbr Brudzew, w pow. kolskim, ma 1 dm. , 10 mk. 5. W. , pow. sieradzki, gm. Dzierzązna, ob. Józefów 29. 6. W. , wś i folw. , pow. łódzki, gm. Lućmierz, par. Zgierz. Wś 5 dm. , 81 mk. , 29 mr. włośc; folw. 2 dm. , 11 mk. , 188 mr. dwors. Wchodził w skład dóbr Lućmierz. 7. W. , folw. , pow. słupecki, gm. i par. Ostrowite, odl. od Słupcy 14 w. , ma 2 dm. , 20 mk. 8. W. , folw. dóbr Krzepocin, pow. łęczycki, gm. Tkaczew. 9. W. , os. , pow. sieradzki, gm. Wojsławice, par. Korczew, odl 10 w. od Sieradza. 3 dm. , 13 mk. W 1827 r. było 2 dm. , 20 mk. 10. W. , wś i folw. , pow. wieluński, gm. Naramnice, par. Biała, odl. 10 w. od Wielunia, o 5 w. od Lututowa, ma kościołek filialny, 20 dm. , 119 mk. Niegdyś własnośc Jaksów Żeromskich h. Gryff, obecnie Biernackich. W r. 1827 było 24 dm. , 124 mk, W r. 1874 folw. W. rozl. mr. 490 gr. orn. i ogr. mr. 454, łąk mr. 13, pastw. mr, 5, nieuż. mr. 18; bud. drew. 9, wiatrak. Wś W. os. 19, mr. 128. Wś ta istniała już w XV w. 1 była gniazdem Witkowskich h. Gryff lub Jastrzębiec. Rodzina ta zapewne już w XV w. wzniosła tu kaplicę p. w. św. Zygmunta, którą Lib. Ben. Łaskiego zwie już starodawną. Odpusty na uroczystości św. Zygmunta i Walentyna sprowadzały tu tłumy ludu. Składano liczne ofiary, idące przeważnie na korzyść szlachty i kmieci opiekujących się kaplicą. Wizytator wymógł przyznanie się winnych do 20 grzyw. , które kazał złożyć im do skarbonki i oddać na przechowanie oficyałowi wieluńskiemu. W kaplicy tej wzniósł trzy nowe ołtarze dziedzic wsi Marcin Zaręba Łaski, L. B. , II, 155. Według reg. pob. pow. wieluńskiego z r. 1552 wś W. , w par. Bia ła, własność Kosmidrów, miała 4 os. , 1 1 2 łanu Pawiński, Wielkop. , II, 297. 11. W. , wś i folw. , pow. stopnicki, gm. Grabki, par. Szydłów. Wś ma 5 os. , 55 mr. ; folw. ma 695 mr. , należy do dóbr Grabki. W r. 1827 było 5 dm. , 33 mk. 12. W. , folw. dóbr Gnojno, w pow. stopnickim. 13. W. , os. leśna, pow. ostrołęcki, odl. 2 mile od Wyszkowa, przy drodze bitej do Ostrowia. Tu mieszka podleśny straży Białebłoto, leśni ctwa rządowego Udrzyn. 14. W. , ob. Wikto rowo. Br. Ch. Wiktorów Górny i Dolny, wś, pow. stani sławowski, 18 klm. na płn. zach. od Stanisławo wa, 13 klm. na płn. zach. od Halicza sąd pow. i urz. poczt. . Na płn. zach. leżą Bryń, Sapa hów i Komarów, na płn. wsch. Kryłos, na płd. wsch. Sielec i Ciężów, na płd. zach. Wysoczan ka. Płn. zach. krawędź obszaru przepływa Łu kiew, dopływ Dniestru, tworząca w kilku miej scach granicę. Środkiem obszaru płynie pot. Łukawiec, prawoboczny dopływ Łukwi. Zabu dowania wsi leżą w dolinie Łukawca. Wzn. ob szaru na płd. krańcu sięga 366 mt. W dolinie Łukowca 284 mt. , w dolinie Łukwi 271 mt. Płd, wsch. część obszaru lesista. Własn. więk. ma roli orn. 229, łąk i ogr. 252, pastw. 40, lasu 200 mr. ; wł. mn. roli orn. 1448, łąk i ogr. 1469, pastw. 591 mr. W r. 1880 było 380 dm. , 1700 mk. w gm. ; 11 dm. , 91 mk. na obsz. dwors. 1692 gr. kat. , 32 rz. kat. , 67 izr. ; 1690 Rus. , 32 Pol. , 67 Niem. . Par. rzym. kat. w Haliczu, par. gr. kat. w Wiktorowie Górnym, dek. halicki. Cerkiew jest w Wiktorowie Górnym i Dolnym. Wieś ma szkołę. Na obszarze gorzelnia i młyn. Za czasów Rzpltej należała wieś do dóbr kor. , ststwa halickiego. Po zajęciu Galicyi nabył ją w r. 1812 Stanisław Broniewski za 55050 złr. Pod względem geologicznym badał okolicę prof. Łomnicki zob. Kosmos, t. VI, Lwów, 1881, str. 184. W pobliżu wsi znajdują się jaskinie, do tąd należycie niezbadane Szarłowski Stanisła wów i pow. stanisławowski, Stanisławów, 1887, str. 355. Lu. Dz. Wiktorowa Słoboda al. Wiktorówką, wś, pow. bobrujski, w 1 okr. pol. , o 31 w. od Bo brujska, ob. SłobodaWiktorowa. A. Jel. Wiktorówek, folw. , pow. wieluński, gm. Sokolniki, par. Walichnowy, odl. od Wielunia 13 w. , ma 1 dm. , 13 mk. Wiktorowice, wś i folw. , pow. miechowski, gm. Luborzyca, par. Więcławice. Folw. poduchowny, mający 187 mr. , nabyty został na licytacyi za 12253 rs. W 1827 r. było 11 dm. , 70 mk. , par. Czulice. Według Długosza wś tę nabył dla klasztoru w Mogile, za 300 grzyw. , opat Petrus Lipko r. 1376 wraz ze wsią Rybitwy. Wiktorowice Wiktorówek Wiktorów Wiktorka Wiktoriany Wiktor Wiktopol Wiksnieryszki Wiksin Wikry Wikry Wiktorówką W polowie XV w. był tu jeden kmieć na lanie, dający grzywnę, 30 jaj, 2 koguty, 2 sery, osep 2 kor. żyta i 1 owsa, odrabiający jeden dzień w tygodniu. Karczma płaciła 2 grzyw. Byli teź zagrodnicy i folwark klasztorny. Ze wszystkich ról kmiecych pobierał dziesięcinę, wartości do 7 grzyw. , bisk, krakowski Długosz, L. B. , III, 431 i 433. Według reg. pob. pow. proszowskiego z r. 1581 wś Wiktorowice, w par. Raciborowice, własność opactwa w Mogile, dzierżawiona przez Borka, miała 2 półłanki km. , 1 zagr. z rolą, 1 rzem. , 1 4 roli Pawiński, Małop. , 21, 437. Wiktorówka, zaśc, pow. ihumeński, w 3 okr. pol. i par. katol. Berezyna, gm. Bieliczany, o 30 w. od Ihumenia, ma 13 włók; własność Połońskich. A. Jel. Wiktorówką 1 wś, pow. berdyczowski, w 3 okr. pol. , gm. i par. Samhorodek, odl. o 50 w. od Berdyczowa, ma 33 dm. , 269 mk. 2. W. , wioska i folw. , pow. hajsyński, obok mka Rajgródka, okr. pol. Kuna, gm. Niższa Kropiwna, par. prawosł. Rajgród, katol. Bracław; ma 9 os. , gorzelnię. 3. W. , wś nad bezim. dopł. Zbrucza, pow. kamieniecki, okr. pol. Lanckoroń, gm. Olchowiec, par. praw. Krzyków, st. poczt. Husiatyn o 8 w. , katol. Zbrzyż, odl. o 43 w. od Kamieńca, ma 35 os. , 214 mk. , 120 dzies. ziemi włośc, 380 dworskiej 19 lasu. Założona przez Wiktora Kamińskiego przed 50 laty na gruntach wsi Krzykowa i Szydłowiec, następnie Leśniewiczów, dziś Makowskich. 4. W. , wś, pow. lipowiecki, ob. Odaja 4. W 3 okr. pol. , gm. Sarny, par. katol. Monasterzyszcze, przy drodze z Ochrymowa do Szukajwody, odl. o 83 w. od Lipowca, ma 355 mk. Wś ta założona została na początku bieżącego stulecia przez Marka Sarneckiego i nazwana od imienia jego córki. Około 4820 r. nabył ja Rudzki, sukcesorowie którego odprzedali Józefowi Sarneckiemu, od tego zaś kupił obecny właściciel Kazimierz Żółkiewski. 5. W. , pow. uszycki, ob. Płaksówka, J. Krz. X. M. O. Dr. M. Wiktorówka, wś, pow. brzeżański, 21 klm. na wsch. Brzeżan, tuż na wsch. od Kozowej sąd pow. i urz. poczt. . Na płn. wsch. leży Teofilpólka, na wsch. Słoboda, na płd. zach. i pln. Ko zowa. Na płn. zach. powstaje kilka potoków, z połączenia których powstaje Tudynka, prawy dopł. Strypy. Włas. więk. ma roli orn. 339, łąk i ogr. 37, pastw. 8 mr. ; wł. mn. roli orn. 378, łąk i ogr. 56, pastw. 10 mr. W r. 1880 było 58 dm. , 342 mk. w gm, ; 3 dm. , 26 mk. na obsz. dwors. 212 rzym. kat. , 114 gr. kat. , 42 izr. ; 350 Rus. , 12 Pol. , 6 Niem. . Par. rzym. kat. i gr. kat. w Kozowej. Lu. Dz. Wiktorowo 1. wś, pow. warszawski, gm. i par. Zaborów, ma 100 mk. , 92 mr. włośc W r. 1891 folw. W. rozl. mr. 325 gr. orn. i ogr. mr. 267, łąk mr. 27, pastw. mr. 19, nieuż. mr. 12; bud. mur. 2, drew. 7; płodozm. l0pol. , pokłady torfu. Bo włościan należy 18 mr. Wś wchodziła w skład dóbr Lutoborz. 2. W. Nowe i Stare, wś i folw. , pow. włocławski, gm. i par. Kłóbka, odl. 21 w. od Włocławka, ma 83 mk. 3. W. , wś, pow. włocławski, gm. Piaski, par. Izbica, ma 42 mk. , 156 mr. włośc. W 1827 r. było 4 dm. , 29 mk. 4. W. , os. w dobrach Grajewo, w pow. szczuczyńskim. 5. W. , przyl. dóbr Głodczyn w pow. pułtuskim. 6. W. , wś, pow. przasnyski, gm. Krzynowłoga Mała, par. Krzynowłoga Wielka, odl. o 14 w. od Przasnysza, ma 9 dm. , 60 mk. , 360 mr. Folw. W. oddzielony od dóbr Krzynowłoga Mała. 7. W. , folw. , pow. rypiński, gm. Czermin, par. Rypin, odl. 3 mr. od Rypina, ma 3 dm. , 20 mk. , 175 mr. 151 roli, 18 łąk. Wchodził w skład dóbr Godziszewy. 8. W. , os. , pow. władysławowski, gm. Tomaszbuda, par. Gryszkabuda, odl. od Władysławowa 32 w. , ma 5 dm. , 31 mk. 9. W. , pow. wyłkowyski, gm. i par. Giże, odl. od Wyłkowyszek 14 w. , ma 2 dm. , 6 mk. 10. W. , ob. Wiktorów. Wiktorowo 1. folw. , pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 3 okr. poL, gm. Skurzec, o 57 w. od Bielska, 465 1 2 dzies. 187 nieuż. , należy do hr. Wandy Potockiej. 2. W. , folw. , pow. wileński, w 5 okr. pol. , o 30 w. od Wilna, 1 dm. , 18 mk. katol. 3. W. , wś włośc, tamże, o 31 w. od Wilna, 1 dm. , 6 mk. katol. 4. W. al. Rabiniec, okolica, pow. miński, w 2 okr. pol. rakowskim, gm. Stare Sioło, o 11 w. od Mińska. Wiktorowo 1. folw. do Rogówka, pow. mo gilnicki żniński, o 1 4 mili na płd. od Rogowa, pod O chadza Szlachecką Oschuetz. Sąd w Trze mesznie, okr. komis. i poczta w Rogowie, par. w Szczepanowie. 2. W. , os. nad rzką Darbką, na zach. płn. od Buku, pow. bukowski gro dziski, sąd w Grodzisku, okr. kom. i poczta w Buku. W r. 1793 posiada W. Filip Raczyński z Wojnowic 3. W. , folw. dóbr Iwno hr. Miel żyńskich, w pow. średzkim, ma 458 ha obszaru, z czystym doch. 4211 mrk. Sąd w Pobiedzi skach, okr. kom. i poczta w Kostrzynie, parafia w Iwnie. W r. 1793 należało wraz z Iwnem do Krzyckich. 4. W. , wś, pow. mogilnicki żniń ski, sąd w Łabiszynie, okr. kom. w Żninie, po czta w Gąsawie. Leży między Barcinem a Gą sawą, w par. Szczepanowo, na płd. zach. Barci na, na płn. wsch brzegu jez. Ostrowieckiego. Powstała po r. 1830 na karczowiskach leśnych. 5. W. , os. na płd. Międzychoda a zach. płn. Kamienny. 6. W. , niem. Victorsau, ob. Stanidawów 5. W. Ł. Wiktorowo 1. niem. Viktorowo, dobra ryc, pow. grudziądzki, st. p. i par. kat. Radzyn, o 7, 5 klm. odl. ; 318 ha 297 roli orn. , 13 łąk; 1885 r. 6 dm. , 20 dym. , 106 mk. , 71 kat. , 35 ew. ; hodowla koni, bydła i owiec dla strzyży. Dobra te powstały dopiero w pierwszej połowie bieżącego stulecia, gdy hr. Józef Sierakowski nabył w Plemiętach 7 włościańskich posiadeł Wiktorówka Wiktorowo Wiktorówka Wiktorynów Wiktorzany Wiktorpol Wiktorpol Wiktoryno Wiktoryn Wiktoryat Wiktorya Wiktoryszki Wiktorynowo 19 1 2 włóki i odłączył je od Plemiąt, nadając im nazwę Wiktorowa ob. Froehlich Gesch. d. Graudenzer Kr. , I, 240. Według wiadomości miejscowych natrafiano tu nieraz pługiem na groby skrzynkowe, z których jednak nic nie ocalono ob. Objaśn. do mapy Ossowskiego, str. 73. 2. W. , niem. Victorowo, folw. , pow. świe cki, st. p. Serock. Kś. Fr. Wiktorpol, folw. , pow. wilejski, w 3 okr. pol. , o 60 w, od Wilejki, 1 dm. , 15 mk. prawosł. i 7 katol. Viktorsau, ob. Stanislawów. 5. Wiktory, pow. mazowiecki, ob. Kamieńskie W. Wiktorya 1. wś, pow. radzymiński, gm. Strachówka, par. Pniewnik, ma 84 mk. , 92 mr. włośc. 2. W. , folw. dóbr Biórków Birków, w pow. miechowskim. 3. W. , pow. nowoaleksandryjski, gm. Godów, par. Chodel. 4. W. , folw. utworzony na gruntach podmiejskich Lublina, na przedmieściu Czwartek. Rozl. 94 mr. , ma 2 bud. mur. , 7 drew. Wiktorya al. Wiktoryapark, os. , w pow. poznańskim zachodnim, o 2, 7 klm. na płn. od Poznania, za bramą dębińską, przy drodze do Mosiny, na lewym brzegu Warty. Miejsce wycieczek i zabaw letnich mieszkańców Poznania. Wiktoryat, folw. , pow. poniewieski, należy do dóbr Kirów Bożeniec Jałowieckich. Wiktoryn 1. al. Wiktorya, folw. , pow. warszawski, gm. Pruszków, par. Służew, ma 33 mk. , 270 mr. dwors. 2. W. , wś, pow. nieszawski, gm. Bądkowo, par. Zbrachlin, ma 180 mk. , 333 mr. włośc. 3. W. , wś, pow. opatowski, gm. Ruda Kościelna, par. Bałtów, odl. od Opatowa 24 w. , ma 3 dm. , 13 mk. , 14 mr. włośc. 4. W. , folw. , pow. pułtuski, gm. i par. Zatory. 5. W, al. Wiktorzyn, folw. dóbr Kuczyn Wielki, w pow. mazowieckim. 6. W. , folw. , pow. łomżyński, gm. i par. Drozdowo. 7. W. , folw. i os. , pow. sejneński, gm. Lejpuny, par. Wiejsieje, odl. od Sejn 33 w. , ma 6 dm. , 43 mk. W. r. 1827 było 2 dm. , 21 mk. , par. Lejpuny. 8. W. , folw. , pow. wyłkowyski, gm. Bartniki, par. Łankieliszki, odl od Wyłkowyszek 8 w. , ma 2 dm. , 25 mk. Wiktoryn 1. folw. , pow, grodzieński, w 3 okr. pol, gm. Łunna, należy do dóbr Wola Wiktoryi Krzywickiej. 2. W. , wś i dobra, pow. rohaczewski, kaplica kat. par. luszowskiej. Dobra, dziedzictwo Dernałowiczów, wraz z Bronicą, mają 5351 dzies. 623 roli, 260 łąk, 3182 lasu; młyn wodny i folusz dają 120 rs. , deptak 60 rs. , 4 karczmy 200 rs. 3. W. , folw. nad Wilią, pow. wileński, w 4 okr. pol. , o 60 w. od Wilna, 1 dm. , 8 mk. katol. Wiktoryno 1. dwór, pow. szawelski, w 4 okr. pol. , gm. Kirjanowo, o 70 w. od Szawel, własność Ertelów, ma 124 dzies. 20 lasu. 2. W. , ob. Wiktorzyno. Wiktorynów 1. folw. , pow. ostrowski, gm. Słownik Geograficzny T. XIII Zeszyt 150. Komorowo, par. Jelonki, odl. 11 w. od Ostrowa. Folw. ten, oddzielony od dóbr Zalesie Kazimirowo w r. 1882, rozl. mr. 404 gr. orn. i ogr. mr. 251, łąk mr. 22, lasu mr. 126, nieuż. mr. 5; bud. drew. 4; płodozm. 7po. ; las nieurządzony; pokłady torfu. 2. W. , pow. ostrołęcki, gm. i par. Rzekuń. Wiktorynowo 1. Wiktorynów, folw. , pow. miński, w 1 okr. poL, gm. Białorucz, o 24 w. od Mińska, ma około 3 włók; własność Weryhy. 2. W. , dwór, pow. dryssieński, z kaplicą katol. par. Dryssa. 3. W. , łotew. , Wyktorinowa, wś, pow. lucyński, należy do dóbr Rundany. 4. W. , dwór, pow. połocki, własność Emilii Niedowieskiej, ma 63 dzies. 5. W. al. Lipniki, dwór, pow. połocki, własność Wiktora Boguckiego, 618 dzies. Wiktoryszki, os. , pow. augustowski, gm. Łabno, par. Adamowicze, odległa od Augustowa 61 w. , ma 1 dm. , 6 mk. Wiktoryszki 1. folw. , pow. wileński, w 1 okr. pol. , o 10 w. od Wilna, 1 dm. , 22 mk. kat. 2. W. , wś, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Malaty o 8 w. , okr. wiejski i dobra ks. Giedrojciów Widziniszki, o 78 w. od Wilna, 6 dm. , 35 mk. katol. w r. 1865 r. 20 dusz rewiz. . 3. W. , wś wlośc. i folw. skarb. nad Mereczanką, pow. wileński, w 5 okr. poL, gm. Ilino o 4 w. , okr. wiejski Turgiele, o 34 w. od Wilna, 10 dm. , 92 mk. katol. w 1865 r. wraz z zaśc. Bogdziule 35 dusz rewiz. . 4. W. , wś włośc, pow. wileński, w 6 okr. poL, gm. i okr. wiejski Mickuny o 2 1 2 w. , o 12 w. od Wilna, 2 dusze rewiz. osadn. w. rus. ; należy do dóbr skarbowych Ławaryszki. Spis z 1866 r. podaje dwie wsi, mające 15 i 16 mk. katol. 5. W. , dwór, pow. nowoaleksandrowski, w 1 okr. poL, gm. Dukszty, własność Aleksandrowiczów, 52 dzies. 12 lasu, 5 nieuż. . 6. W. , wś, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. poL, gm. Jużynty. Włościanin Dobkiewicz ma 104 dzies. 20 lasu, 5 1 2 nieuż. , Balczunas 100 dzies. 10 lasu, 2 nieuż. . 7. W. , dobra, pow. poniewieski, w 1 okr. pol. , gm. Nowe Miasto, o 20 w. od Poniewieża, własność Puzynów, mają 1003 dzies. 156 lasu, 71 nieuż. . 8. W. , wś, pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , o 35 w. od Poniewieża. 9. W. , wś, pow. wiłkomierski, w 4 okr. pol. , gm. Owanty; wlośc. Naczunas ma 30 dzies. 6 lasu, 2 nieuż. . Wiktorzany, Wiktoriany, w dokum. Wichtorany, Wichtoreny, wś, pow. łucki, na płd. zach. od Łucka, niegdyś dobra biskupów łuckich. Podług rew. zamku łuckiego w 1545 r. należała do dóbr biskupów łuckich, którzy zobowiązani byli do utrzymywania w porządku jednej horodni zamkowej oraz spólnie z władyką łuckim i ks. Ostrogskim zbudowania jednej wieży Jabłonowski, Rewizye, 37 52. Podług reg. pob. pow. włodzimierskiego z r. 1577 płaci z Wiktorzyn od 6 dym. Stefan Jaśkowski, namiestnik Tar29 Wiktory Wilacin Wilaki Wiktorzyn Wilam czewski, z dóbr kanonii łuckich, a w 1583 r. wykazane w pow. łueckim, w liczbie dóbr biskupów łuckich Jabłonowski, Wołyń, 75, 79. Wiktorzyn 1. folw. , pow. łomżyński, gm. i par. Drozdowo, odl. 9 w. od Łomży, 1 dm. , 5 mk. Folw. W. rozl. mr. 478 gr. orn. i ogr. mr. 351, Iak mr. 1, lasu mr. 116, nieuż. mr. 10; bud. mur. , drew. 7; płodozm. 14pol. Folw. wchodził w skład dóbr Olszyny. 2. W. , ob. Wikioryn. Wiktorzyn 1. wś wlośc, pow. święciański, w 2 okr. poi. , gm. i dobra skarbowe Daugieliszki o 6 w. , okr. wiejski Michałowo, o 22 w. od Święcian, w 1865 r. 18 dusz rewiz. W spisie z 1866 r. podany jako zaśc, mający 1 dm. , 7 mk. kat. 2. W. , folw. pryw. nad bezim. strum. , pow. wilejski, w 2 okr. pol. , o 66 w. od Wilejki, 1 dm. , 10 mk. kat. Wiktowo, także Witkowo, wś, pow. sejneński, gm. Holny Wolmera, par. Berżniki, odl. od Sejn 11 w. , ma 9 dm. , 39 mk. Wiktusin, os. , pow. radomski, gm. Radzanów, par. Wyśmierzyce, odl. od Radomia 33 w. , ma 1 dm. , 4 mk. , 2 mr. dwors. Wikuny, wś, pow. kowieński, w 3 okr. pol. , o 29 w. od Kowna. Wikurycze ob. Wigurycze. Wilachówka, wś, pow. rohaczewski, gm. Kistenie o 12 w. , ma 78 dm. , 465 mk. ; zapasowy śpichlerz gminny. Wilacin, wś, pow. rzeczycki, w 1 okr. pol. brahińskim, gm. Mikulicze, o 85 w. od Rzeczy cy, ma 33 os. ; grunta wyborne. A. Jel. Wilacze 1. wś. włośc, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Malaty o 7 w. , okr. wiejski Kazimierzowo, o 71 w. od Wilna, 10 dm. , 81 mk. katol. 39 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Bialodwór. 2. W. , osada karcz. , tamże, o 73 w. od Wilna, 1 dm. , 5 mk. żydów. Wilaki, wś włośc nad rzeką Barwidą, pow. święciański, w 3 okr. pol. , gm. Twerecz, okr. wiejski i dobra skarbowe Dzisna, o 6 w. od gminy a 44 w. od Święcian, 8 dm. , 84 mk. katol. w 1865 r. 29 dusz rewiz. . Wilam, spolszczona forma imienia Wilhelm. Wilamów 1. w XVI w. Wyelnowo i Wyelyomowo, os. kośc. i folw. nad rz. Wartą i Nerem, pow. turecki, gm. Skotniki, par. Wilamów, odl. od Turka 27 w. , ma 4 dm. , 31 mk. , kościół paraf. W r. 1827 było 38 dm. , 357 mk. Wś ta jest gniazdemi Wielamowskich h. Szaszor. Jakub Wielamowski posłował do Solimana r. 1531 a Jan był biskupem kamienieckim 1540. Akta konsystorskie wspominają o istnieniu kościoła paraf. już na początku w. XV. Kościół ten, p. w. św. Wojciecha i Stanisława, był kilkakrotnie odbudowywany z drzewa. W r. 1651 parafia zostawała pod klątwą z powodu zabicia plebana przez kmieci. Dziesięcina z łanów km. i folw. szła dla plebana, który prócz tego otrzymywał od kmieci kolędę, po groszu z łanu. Młynarz dawał mu korzec mąki. Pierwotnie wś należała do par. w Uniejowie Łaski, L. B. , I, 363. Par. , dek. turecki, 2893 dusz. W r. 1552 wś Wielianów, w pow. Szadkowskim, płaciła od 1 os. , 2 1 2 łan. i młyna o 2 kołach. Wielanówko od 3 osad. i części należącej do Kamińskiego Pawiński, Wielkop. , II, 233. 2. W. , w XVI w. Wyelimowo, dziś teź Wiliamów, wś i folw. , pow. sieradzki, gm. i par. Szadek, odl. od Sieradza 27 w. Wś ma 25 dm. , 196 mk. ; folw. 5 dm. , 25 mk. W r. 1827 było 47 dm. , 280 mk. W r. 1886 folw. W. rozl. mr. 1674 gr. orn. i ogr. mr. 701, łąk mr. 84, pastw. mr. 94, lasu mr. 733, nieuż. mr. 62; bud. mur. 5, drew. 10; płodozm. 7 i 10pol. ; las urządzony, gorzelnia parowa o sile 10ciu koni. Wś W, os. 39, mr. 304. Na początku XVI w. łany kmiece dawały maldraty na stół arcybiskupi, kolędę zaś pleban. w Szadku. Sołtysie łany dawały fertony za dziesięcinę. Folw. płaciły dziesięcinę do Szadku Łaski, L B. , I, 442. Według lustracyi z r. 1564 wś ta królewska należała do Prusinowie Lustr. , V, 155. 3. W. , os. karcz. przy tracie pocztowym z Janowa do Frampola, pow. janowski, gm. Kawęczyn. Należy do dóbr ordynacyi Zamoyskich. 4. W. al. Wilamowo, wś i fol. , pow. kolneński, gm. Kubra, par. Romany, odl. 21 w. od Kolna, ma 2890 mr. obszaru. W r. 1827 było 29 dm. , 170 mk. W r. 1885 folw. W. rozl. mr. 1637 gr. orn. i ogr. mr. 884, łąk mr. 305, pastw. mr. 99, lasu mr. 309, nieuż. mr. 40; bud. mur. 8, drew. 9; las nieurządzony, młyn wodny. Wś W. os. 42, mr. 225; wś Klimaszewnica os. 14, mr. 210. Według reg. pob. pow. wiznowąsoskiego z r. 1577 wś W. , w par. Romany, w części Rogala i Kępskiego, miała 9 łan. Część Krzysztofa Kępskiego 8 1 2 łan. Pawiń. , Mazowsze, 362. Br. Ch, Wilamów 1. al. Wilamowo, Wyganów, niem. Friedrichashof, wś, pow. wągrowiecki, sąd w Wą growcu, okr. kora. w Mieścisku a poczta i parafia w Łopiennie. Leży na płd. od Łopienna, ma 133 mk. 117 kat. i 16 ew. , 302 ha. Wr. 1523 były tu 4 łany, których część uprawia szlachta i kmieć Kaczor. Dziesięcinę snopową dawano do Łupienny. Kmieć płaci oprócz tego za dziesięcinę lnia ną 1 grosz. Mesznego z każdego łanu dają po ćwierci żyta i owsa, zagrodnik po korcu owsa. R. 1580 było 11 łanów os. ; 1620 łanów os. 7, folw. 3. Pod r. 1442 wspomniani Michał i syn jego Jan Wilamowscy. 2. W. , pow. inowro cławski strzeliński, ob. Wilhelmowo, St. dr. źel. w Kruszwicy, parafia i poczta w Strzelnie, ma 3 dm. , 28 mk. W. Ł. Wilamowice al. Willamowice, wś i folw. nad rz. Żurawianką, pow. płoński, gm. WójtyZamoście, par. Gumowo, odl. 6 w. od Płońska, ma 15 dm. , 187 mk. W r. 1827 było 11 dm. , 126 mk. W r. 1885 folw. W. rozl. mr. 468 gr. orn. i ogr. mr. 396, łąk mr. 24, pastw. mr 19, Wilamów Wilamowice Wilacze Wilachówka Wilańce lasu mr. 5, nieu. mr. 14; bud. drew. 13; płodozm. 10 pol. Wś W. os. 27, mr. 237. Wilamowice al. Wielomowice, niem. Wilhelmau, Wilmesau, mko, w pow. bialskim Galicya, obw. sad. Kęty, odl. 1 klm. od Soły, praw. dopł. Wisły. W r. 1880 było tu 320 dm. i 1662 mk. 687 męż. i 975 kob. , 1610 rz. katol. i 52 izrael. , 1525 Niem. i 136 Pol. Obszar gminny wynosił w 1889 r. 59 mr. i 811 sąż. kw. w tem 54 mr. moczarów i stawów. Według opisu Dłu gosza L. B. , I, 85 wś kościelna Wylamowycze Andreae była własnością Mikołaja i Jana Wilamowskich h. Kornicz. Łany kmiece dawały za dziesięcinę po pół grzyw. naprzemiany bi skupowi i scholastykowi krakowskiemu. Według szematyzmu dyecezyi krakowskiej parafia utwo rzona została r. 1440; obecny kościół dre wniany po pozarze dawnego zbudowano w r. 1704. Istnieje tu szkoła handlowa 3klas. i wzo rowy warsztat tkacki. W. są osadą, obcą wśród ludności polskiej. Język mieszkańców niemiecki mocno zepsuty, nazwiska i zatrudnienie wska zują na pochodzenie obce. Ale pochodzenia ich bliżej oznaczyć nie zdołano. Jedni poczytują, osadników za Niemców, drudzy za Holendrów. Do obcych mówią, mieszkańcy po polsku lub nie miecku, modlą, się po polsku a przecież przez wieki dochowali swój dyalekt odrębny. Dziedzi cem był w 1533 r. Mikołaj Gierałtowski, sędzia oświęcimski, r. 1633 Krzysztof Koryciński, kasz. wojnicki, r. 1707 do 1719 Władysław Morsztyn i żona jego Helena Kalinowska; nakoniec w pier wszym dziesiątku bieżąjcego stulecia właściciel Psarski sprzedał swoje grunta i prawa miesz kańcom a odtąd W. do rzędu miasteczka podnie sione zostały. J. Łukaszewicz Dzieje wyznania helweckiego, Poznań, 1853 podaje, że W. były gniazdem kalwińskiej rodziny Wilamowskich i przez lat kilkadziesiąt kościół tamtejszy był zborem kalwińskim. Ob. Tempie Rudolf Die Deutsehen Kolonien im Kronlande Galizien w Mittheil. der k. k. geogr. Gesellschaft in Wien, IV; Łepkowski J. Przegląd zabytków przeszłości w okolicach Krakowa. W. H. Wilamówka, wś, 2 osady i folw. , pow. białostocki, w 3 okr. pol. , gm. Przytulanka, o 46 w. od Białegostoku, wś ma 34, osady 16 i 56 dzies. , folw. należy do dóbr Sobieski Holaków. Wilamówka, mylnie Wilmówka ob. Studzienicd, wś nad Dniestrem, pow. uszycki, okr. poL Żwańczyk, gm. , par. kat. i sąd Kitajgród, par. praw. Rohoźna, ma 16 osad. Należy do klucza studenickiego Haraszczenieckich. Porów. Rohoźną. Wilamowo, pow. kolneński, ob. Wilamów. Wilamowo 1. niem. Willamowo, folw. , pow. brodnicki, st. poczt. i paraf. kat. Brodnica, 3 dm. , 46 mk. R. 1888 nabyła ten folw. na subhaście kasa powiatowa za 55000 mrk, następnie został rozparcelowany. 2. W. , niem. Wilhelms. thal, folw. do Gutowa, pow. brodnicki, st. poczt. Radoszki, par. kat. Górzno. Kś. Fr. Wilamowo 1. niem. Willamowen, Adelig Gladowen, posiadłość, pow. ządzborski, st. p. Sorquitten. 2. W. , niem. Willamowen, pow. szczycieński, st. p. Friedrichsdorf. 3. W. , dawniejsza nazwa wsi Jakunówko, w pow. węgoborskim ob. Kętrzyń. , O ludn. pol. , 537. 4. W. , niem. Wilmedorf, wś, pow. niborski, st. p. Kl. Koslau. R. 1422 zakłada Michał Kolmesz wieś dannicką, , sprzedając Krzysztofowi z Wielamowa 3 włóki sołeckie na prawie chełm. R. 1477 w. m. Henryk v. Richtenberg nadaje Krzysztofowi Reichnicz 10 wł. w W. ; posiadał je przedtem Grzegorz, który je zamienił na Guzowy Piec w Ostródzkiem. R. 1494 w. m. Jan v. Tieffen nadaje Jakubowi, Mikołajowi, Piotrowi i Maciejowi 18 wł. w W. naprawie chełm. , z obowiąkkiem jednej służby w lekkiej zbroi Kętrz. , O ludn. poL, 322. Wilamy, kol. , pow. płoński, gm. Błędówko, par. Wrona, odl. 18 w. od Płońska, wiatrak, 27 dm. , 204 mk. , 442 mr. W r. 1827 było 3 dm. , 28 mk. Wilańce, jezioro, w pow. święciańskim, pod wsią Poniżyszki. Wilańce 1. czy Wigańce, wś włośc, pow. lidzki, w 4 okr. poL, gm. Raduń o 3 w. , okr. wiejski Pelasa, o 31 w. od Lidy a 32 w. od Wasiliszek, ma 20 dm. , 154 mk. katol. w 1865 r. 61 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Ejszyszki. 2. W. , al. Wielańce, wś nad jez. t. n. , pow. święciański, w 2 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra Zejfertów Zabłociszki o 6 w. , o 18 w. od Święcian, 5 dm. , 47 mk. katol. w 1865 r. 15 dusz rewiz. . 3. W. , folw. , tamże, o 19 w. od Święcian, 1 dm. , 12 mk. katol. Wilancieje, ob. Wielancieja, Wilani łotew. , ob. Wielony. Wilanmujża, ob. Wielolony. Wilanów 1. os. fabr. nad rz. Piaseczniczą; pow. brzeziński, gm. Łaziska, par. Tomaszów odl. 2 w. , ma 6 dm. , 28 mk. , 83 mr. Znajduje się tu fabryka sukna i kortów, istniejące od r. 1852. Produkcya dochodziła 150, 000 rs. rocznie. 2. W. , karczma, pow. biłgorajski, gm. Kocudza, par. Janów. 3. W. , ob, Willanów. Wilanów 1. zaśc, pow. bobrujski, w 4 okr. poL, gm. i par. kat. Świsłocz, o 26 w, od Bobrujska. 2. W. , Wiljanowo, dobra nad Naczą, pow. bobrujski, w 1 okr. pol. chołopienickim, gm. KiszynaSłoboda, o 6 mil od Borysowa, dość dawna własność Ciuńdziewieckich. Do W. należało za poddaństwa 5 wsi z 190 włośc. pł. męz. ; obecnie folwark ma 1332 dzies. , młyny, propinacya. Miejscowość dość falista, lasu dostatek, grunta lekkie. 3. W. , urzęd. zwany niekiedy Wielmow, folw. w pobliżu rzeki Krzemieszówki, pow. nowogródzki, w 1 okr. pol. , gm. i par. kat. Wsielub, o 16 w. od Nowogródka. 4. W. , łotew. Wilamowice Wilamówka Wilamowo Wilamy Wilancieje Wilani Wilanmujża Wilamowice Wilanów Wilborowo Wilbiszki Wilaudzie Wilawcze Wilawdziszki Wilbicze Wilcza Wilchwa Wilbiki Skudrykii, wś, pow. dyneburski, paraf. Dagda, własnośc Bujnickich. 5. W. , ob. Wielanów i Wilanowo. A. Jel. Wilanówka, ob. Wilamówka. Wilanowo 1. al Wiljanowo, dobra, pow. grodzieński, w 5 okr. poL, gm. Jeziory, o 19 w. od Grodna, należy do dóbr Jeziory hr. Lewaszowych. 2. W. Kowalewce, wś, pow. wołkowyski, w 2 okr. poL, gm. Łyskowo, o 40 w. od Wołkowyska, 279 1 2 dzies ziemi włośc. 3. W. , dobra, pow. borecki, dziedzictwo Zarembów, wraz z Rusakami mają 900 dzies. 130 roli, 65 łak, 699 lasu; młyn wodny daje 300 rs, 4 W. al. Haponowicze, dobra, pow. sieński, własność dawniej Andrzeja Gordziałkowskiego, od 1878 r. Menżyńskich, maja 3449 dzies. 313 roli, 110 łąk, 1681 lasu; młyn wodny i folusz dają. 100 rs. , 2 karczmy 30 rs. 5. W. , folw. , pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , gm. Polany, okr. wiejski Mokrzyca, 1 dm. , 10 mk. katol; własność Reszkowskich. 6. W. , wś, pow. oszmiański, w 4 okr. poL, gm. Wiszniów o 8 1 2 w, okr. wiejski i dobra hr. Chreptowiczów Ancielewszczyzna, 38 dusz rewiz. Wilanowo 1. wś, pow. kościański Szmi gielski, sad w Kościanie, okr. kom. w Wieli chowie, poczta w Wolkowie, par. W. Łęki. 2. W. , folw. , pow. ostrzeszowski, na płn. wschód Kępna. Ob. Olszowa, 3. W. , wś nad rzeką, Rdzącą, pow. krotoszyński, na płn. wschód Ko bylina. WŁ Łeb, Wilanowo, niem. Willanowo, koi. do Szarłaty, st. Przodkowo; 53 dm. , 294 mk. , szkoła kat. w miejscu. Wilany, folw. , pow. koniński, gm. Wysokie, par. Kramsk, odl. 16 w. od Konina. Obszaru ma 146 mr. 80 mr. roli, 53 łak, 11 mr. lasu; bud. mur. 2, drew. 8. Witany 1. wś, pow. szawelski, w 2 okr. pol. , gm. Popielany, o 57 w. od Szawel. 2. W. al. W. Gąsewo, wś, pow. trocki, w 2 okr. pol. , gm. i par. Żyżmory o 12 w. , o 55 w. od Trok, o 4 w. od Koszedar przy dr. do Lipawy, 16 dm, 178 mk. kat. w 1865 r. 59 dusz. rewiz. W 1840 r. W. kupił Seweryn Roemer, marszałek pow. grodzieńskiego, od kapitana Proniewicza, w 1844 r. sprzedał Juliuszowi Piłsudzkiemu, obecnie własność Malinowskich. Por. Miżany. Wilasze, u Buszyńskiego Wiliasze wś i dwór, okolica, pow. rossieński, w 2 okr. pol. , gm. Mańkuny, par. Ejragołą, o 20 w. od Rossień. W 1862 r. dwór należał do Świechowskich. Wilatowo, wś i dwa folw. , pow. nowogródzki, w 4 okr. pol. mirskim, gm. Jeremicze, o 33 w. od Nowogródka, w miejscowości falistej, całkiem bezleśnej, w gruntach wybornych. Wś ma 12 osad; przy niej folw. około 1 włóki, własność mieszczanina Bierezowskiego. Folw. W. , od r. 1844 własność Karpowiczów, ma około 15 włók, czasem bywa nazywany Wilatówka, Niegdyś W. należało do Chodkiewiczów, w kluczu turzeckim. A. Jel. Wilatowo 1. niem. Wilatowen, ob. Wielatowo, 2. W. , wś, która r. 1398 najeżdżał Janusz Sokołowski, kaszt. gnieźnieński, była własnością Sędziwoja Mokronoskiego z pod Koźmina. Wl. Ł. Wilaudzie, wś, pow. wiłkomierski, w 3 okr. pol, gm. Wojtkuszki, o 5 w. od Wiłkomierza. Wilawcze dwór, folw. , gorzelnia i młyn na obszarze dwors. wsi Stoki, w pow. bobreckim. Wilawcze, pow. wyżnicki, ob. Willawcze. Wilawdziszki Wilawdyszki, trzy zaśc, pow. wiłkomierski, w 5 okr. pol. , gm. Kurkle, o 28 w. od Wiłkomierza. Wilbicze, w dokum. Welbicze, Wielbicze, wś, pow. dubieński, gm. Malin, par. praw. Dołhoszyja, o 1 w. od cerkwi filialnej w Borbinie. Podług reg. pob. pow. łuckiego z 1577 r. własność Jełowej Malińskiej, która płaci ztąd od 10 dym. , 3 ogrod. a w 1583 r. Iwan Ordyniec ze wsi Welbicz wnosi z 9 dym. , 7 ogrod. Jabłonowski, Wołyń, 52, 110. Wilbiki, okolica nad rz. Dzitwą, , pow. lidzki, w 4 okr. poL, gm. Raduń o 12 w. , okr. wiejski Możejki, o 46 w. od Lidy a 34 w. od Wasiliszek, ma 9 dm. , 69 mk. katol. w 1865 r. 15 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Ejszyszki. Wilbiszki, ob. Wielbiszki. Vilbork, ob. PielburgerSee, Wilborowo Stok, ob. Stok 5. Wilchwa, dobra i wś, pow. rybnicki, par. kat. i ew. Wodzisław Loslau. W r. 1885 dobra miały 352 ha; wś 395 ha, 93 dm. , 631 mk. 2 ew. . Wilcza, wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Urdomin, odl. od Kalwaryi 21 w. , ma 7 dm. , 14 mk. W 1827 r. 1 dm. , 12 mk. Wilcza, rzka, w gub. kijowskiej, ob. Wiałcza. Wilcza 1. wś i dobra, pow. bobrujski, w 4 okr. pol. świsłockim, gm. Horodek, o 31 w. od Bobrujska, przy gościńcu z Hłuska do Bobrujska. Wś mą 24 osad, cerkiewkę, p. wez. Narodzenia N. M. P, , fundacyi Ratyńskich, filialna par. Horodek. Dobra, własność dawniej Ratyńskich, obecnie Szomańskich, maja 3746 dzies. podług innych danych 100 włók. Miejscowość lekko falista, grunta piaszczyste. W okolicy tej w 1812 r. operował gen. Dąbrowski a 15 września t. r. oddział ruski pod dowództwem majora Hersana rozbił kolumnę francuską ob. Pamiętniki wojenne, wyd. Kraszewskiego, str. 116 117. 2. W, wś nad Słuczą, o 3 w. od ujścia jej do Prypeci, pow. mozyrski, w 4 okr. pol. i gm. Lenin o 24 w. , o 170 w. od Mozyrza, Posiada cerkiew filialną par, Sitnica. Lud trudni się głównie rybactwem i flisactwem. W W. wiążą się t. zw. płyty tratwy drzewa dla spławiania do Prypeci. Miejscowość bogata w dary natury, choć odosobniona. Własność dawniej ks. Wilanówka Wilanowo Wilany Wilasze Wilatowo Wilanówka Wilcza Wilcza Góra Wilcza Głowa Wilcza Dola Wilcza Radziwiłłów. 3. W. , dobra poradziwiłłowskie, z kolei ks. Wittgensteinów i ks. Hohenlohe, pow. mozyrski, w 4 okr. pol. i gm. Lenin o 23 w. , o 172 w. od Mozyrza, około 3625 włók, przeważnie w puszczach rożnego drzewostanu, pełnych do niedawna dzikiego zwierza. Pol. leży w pobliżu ujścia rz. Wołchy do Słuczy. Miejscowość bezludna, odosobniona. W 1885 r. tedy przeszła kolej poleska, od Pińska do Mozyrza, Rzeczycy i dalej. 4. W. , białoros. Woucza, osada karczemna, pow. słucki, w gm. Zaostrowiecze, przy drożynie ze wsi Ostrowczyc do Łohwinowicz. Wilcza, Wołczja, ferma, pow. olhopolski, gm. Dymówka Demówka. Wilcza, ob. Wilcze. Wilcza al. Wilcze, wś nad rzka Lutynią, pow. pleszewski jarociński, sad w Jarocinie, urząd komis. okr. w Kotlinie, poczta w Dobrzycy, par. w Magnuszewicach, 195 mk. katol. w 12 dym. Obszaru ma 425 ha, z czystym dochod. 4596 mrk. Na początku XVI w. folw. daje dziesięcinę plebanowi w Magnuszewicach; kmiecie zaś z każdej ćwierci roli po 2 miary żyta i tyleż owsa a prócz tego po 4 gr. Łaski, L. B. , II, 39. Z rąk Mukałowskich przeszła w posiadanie komisyi kolonizacyjnej. 2. W. , holendry, niem. Friedrichsdorf, tamże, 18 dym. , obszaru 215 ha, 134 mk. , 129 ew. , 5 katol. 3. W. Góra, wyniosłość, w okolicy Zbąszynia. 3. W. , holendry nad jez. Orchowo, w pow. babimoskim, na zach. od Kębłowa a płd. wsch, od Kargowy. W r. 1793 należała do klasztoru w Obrze. Tamże jezioro zwane Wilcze, odnoga jez. Orchowego. Już r. 1311 należała do klaszt. w Obrze. W. Ł. Wilcza 1. Dolna, niem. Wilcza Nieder, dobra i wś, pow. rybnicki, par. kat. Pilchowice, ew. Rybnik. W r. 1885 dobra miały 396 ha, 5 dm. , 90 mk. 2 ew. ; wś 292 ha, 72 dm. , 482 mk. 3 ew. . 2. W. Górna al. Kempa, dobra i wś, pow. rybnicki, par. kat. Pilchowice, ew. Rybnik. W r. 1885 dobra miały 502 ha, 7 dm. , 129 mk. kat. Wilcza Bacha, struga, w pow. toruńskim. Będzie to zapewne rzeczka opisana już p. n. Bywka. Wilcza Bałka, wś nad strumieniem ucho dzącym do Siniuchy, pow. bałcki, okr. poL, sąd i st. pocz. Bohopol o 43 w. , gm. Józefpol Lu dwinka, st. dr. żeL Hołta, par. kat. Hołowanie wskie, o 138 w. od Bałty, ma 60 osad, 254 mk. , 373 dzies. ziemi włośc, 480 dworskiej. Należa ła do Potockich, dziś Wiszniewskich. Ob. Płoska. Br. M. Wilcza Dola Wołcza Goria, zaśc, pow. dzisieński, w 3 okr. poL, gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe Przebrodź o 16 w. 1 dm, 5 mk. prawosł. 2 dusze rewiz. . Wilcza Głowa, uroczysko, pow. wołkowyski, w 3 okr. poL, gm. Dobra Wola, 53 1 2 dzies. 12 1 2 łąk i pastw. , 15 lasu; własność Leonczuków. Wilcza Góra 1. wś i folw. , pow. warszaw ski, gm. i par. Belsk, odl. 3 w. od Grójca, ma 237 mk. W r. 1870 istniała tu gorzelnia z pro dukcyą roczną na 23100 rs. W 1827 r. było 19 dm. , 170 mk. W r. 1885 folw. W. rozl. mr. 742 gr. or. i ogr. mr. 634, łąk mr. 63, lasu mr. 20, nieuż. mr. 24; bud. mur. 7, drew. 10; pło dozm, 11 i 12poL; wiatrak. Wś W. os. 32, mr. 172. Podług reg. pob. pow. grójeckiego z r. 1576 wś Wilcza Góra, w par. Worowo, miała 4 1 2 łan. Pawiński, Mazowsze, 231. 2. W. G. , wś i kol. , pow. słupecki, gm. Wilcza Góra, par. Wilczyn, odl. od Słupcy w. 29; wś W. wraz z kol. Wilcza Góra al. Lisianki liczą 19 dm. , 366 mk. W r. 1827 było 25 dm. , 304 mk. Dobra W. i Bochlew K. Krzymuskiego miały 4739 mr. obszaru 1000 mr. lasu. Będzie to zape wne ta sama wieś, którą akt z r. 1367 wymie nia pod nazwą Wilcza major i minor jako wła sność biskupów kujawskich Dok. kujaw. Ula now. , 259, 82. Na obszarze wsi znajduje się kościół murowany, wzniesiony r. 1372 na miej scu dawniejszego. Kościół ten służy oddawna do odbywazia nabożeństwa parafialnego, przenie sionego tu z drewnianego kościołka w sąsiednim Wilczynie Łaski, L. B. , I, 202, przypisy. Wil cza Góra gmina, należy do sądu gm. okr. I w os, Kleczew tamże st. poczt. , urząd gm. w miej scu. Gmina ma 12191 mr. obszaru i 5174 mk. Śród stałej ludności jest 2 prawosł. , 514 prot. , 138 żydów. 3. W, G. , wś i os. , pow. często chowski, gm. i par. Przystajń; wś ma 36 dra. , 250 mk. , 439 mr. ; os. 1 dm. , 2 mk. , 1 1 2 mr. dwors. Br. Ch. Wilcza Góra 1. białorus. WouczajaHara, osada, pow. borysowski, w 2 okr. pol. i par. kat. Łohojsk, gm. Hlewin, o 27 w. od Borysowa. 2. W. G. , zaśc, pow. piński, na Zarzeczu, w 2 okr. poL lubieszowskim, gm. Kuchecka Wo la, o 95 w. od Pińska, własność Zawadzkich, ma około 3 1 4 włók. 3. W, G. , okolica szlache cka, pow. rzeczycki, w 4 okr. pol. i par. katol. Rzeczyca, gm. Słoboda Rówieńska, o 7 w. od Rzeczycy, ma 29 osad. Miejscowość falista, ob fitująca w głazy narzutowe. A. Jel. Wilcza Góra 1. al. Willagóra, przedmieście mka Czarny Ostrów, pow. proskurowski, ma 63 dm. , 315 mk. , pałac i ogród hr. Konstantego Przeździeckiego. Ob. Czarny Ostrów, 2. W, G. , uroczysko na gruntach wsi Medwin, w pow. kaniowskim. Wilcza Góra 1. wyniosłość 322 mt. , w pow. horodeńskim, na obszarze gm. Chocimierz, nad pot. Chocimierką dopł. Dniestru. 2. W. G. , góra wznies. 304 mt. , na lew. brz. rzeki Niczławy, w pobliżu Kolendzian, w pow. czortkowskim. Wilcza Góra, wś, pow. jaworowski, 14 klm. Wilcza Bałka Wilcza Karczma na płn. zach. od Jaworowa, 7 klm. na pln. wsch. od Krakowca sąd pow. , 6 klm. na płd. wsch. od urz. poczt. w Wielkich Oczach. Na pln. leży Boża Wola, na wsch. Nahaczów i Kochanówka, na płd. Kochanówka, na zach. Świdnica. Obszar zniża się ku pld. i w tym kierunku spływają wody dążąc do Retyczyna, dopł. Szkła. Własn. więk. ma roli or. 13, Iak i ogr. 5, pastw. 11, lasu 118 mr. ; wł. mn. roli or. 101, łak i ogr. 23, pastw. 3, lasu 19 mr. W r. 1880 było 33 dm. , 188 mk. w gm. 172 gr. kat. , 8 rz. kat. , 8 izr. ; 159 Rus. , 29 PoL. Par. rz. kat. w Krakowcu, gr. kat. w Kochanówce. Wilcza Grobla, rus. Wołczia Grebla, wś nad Wołczkiem, dopł. Wołku, pow. proskurow ski, okr. poL i sąd Jarmolińce o 8 w. , gm. i par. Szarawka, o 21 w. od Proskurowa, ma 92 dm. , 570 mk. Stanowi właściwie część wsi Tatanyńce oh. . Własność dawniej Dulskich, obe cnie Orłowskich. Dr. M. Wilcza Jama, uroczysko do wsi Rozedranka, pow. sokólski, w 3 okr. poL, gm. Kamionka, o 8 w. od Sokółki, 57 dzies. ziemi włośc. Wilcza Jama, potok, ob. Waradoki. Wilczą Jama, ob. Podhale t. VIII, 391. Wilcza Jania, niem. Wolfschlucht, wąwóz, w pow. brodnickim, ob. Niskie Brodno. Wilcza Karczma, niem. Wielkikrug al. Wilkhrug, wyb. do Brzozy, pow. toruński, 2 dm. , 19 mk. Wilcza Kępa, ob. Jedwabka i Kranichfelde. Wilcza Kępa, niem. Wolfskaempe, kol. na kępie wiślanej pod Świeciem, pow. świecki, gm. Żurawia Kępa. W r. 1773 obejmowała 2 chełm. morgi i 2 mk. Wilcza Kłoda, wś, pow. nieszawski, gm. Ruszkowo, par. kat. Broniszewo, ew. Sompolno, ma 38 mk. , 56 mr. włośc. W 1827 r. było 4 dm. , 34 mk. Wilcza Łapa, os. włośc, pow. rypiński, gm. i par. Rypin odl. 4 w. , ma 1 dm. , 5 mk. , 56 mr. W r. 1827 było 4 dm. , 31 mk. Wilcza Wołcza Łapa, przysioł. włośc. , pow. wileński, w 6 okr. poL, gm. Rudomino o 10 w. , okr. wiejski i dobra skarbowe Ponary, o 3 w. od Wilna, 14 dm. , 13 mk. prawosł. i 76 katol. podług spisu z 1865 r. 11 dusz rewiz. . Wilcza Ruda, wś i fol. , pow. grójecki, gm. Konie, par. Jeziorko, ma 201 mk. , 1153 mr. dwor. , 280 mr. włośc. W 1827 r. było 20 dm. , 150 mk. Fol. W. wchodzi w skład majoratu Wiatrowice ks. Szachowskiego. W r. 1576 wś Ruda, w par. Jezioro, ma 6 łan. km. , należących do czterech właścicieli Rudzkich. Wilcza Struga, bagno, w puszczy Kampinoskiej. Wilcza Struga, rzeczka, w pow. toruńskim, ob. Grębocin i Mokra, Wilcza Wola 1. al. Izydorowizna, w XVI w. Wilkowa Wola, fol. nad rz. Grabowką. , pow. piotrkowski, gm. Grabica, par. Krzepczów, ma 1 dm. , 5 mk. , 289 mr. ; należy do dóbr Krzep czów. Według reg. pob. pow. piotrkowskiego z r. 1552, we wsi Wilkowa Wola, w par. Krzep czów, Wdowiński płacił od 1 osad. Pawiński, Wielkp. , II, 259. 2. W. W. , wś, pow. radom ski, gm. Orońsk, par. Wysoka, odl. od Radomia 26 w. , ma 10 dm. , 89 mk. , 283 mr. W 1827 r. było 11 dm. , 74 mk. 3. W. W. , wś, pow. ko zienicki, gm. i par. Policzna, odl. od Kozienic 20 w. , ma 34 dm. , 249 mk. , 579 mr. włośc, 1 mr. dwor. W 1827 r. było 20 dm. , 159 mk. Wś tę otrzymał Piotr Kochanowski, ojciec poe ty, w posagu za żoną. Po nim przeszła na syna Kaspra. 4. W. W, Magnuszewska, wś, pow. kozienicki, gm. Trzebień, par. Magnuszew, odl. od Kozienic 26 w. , ma 4 dm. , 42 mk. , 103 mr. W 1827 r. było 3 dm. , 20 mk. 5. W. W. Trzebińska, pow. kozienicki, gm. Trzebień, par. Magnuszew, odl. od Kozienic 26 w. , ma 10 dm. , 99 mk. , 155 mr. W r. 1827 było 3 dm. , 23 mk. Wieś ta powstała około r. 1419. Podług reg. pob. pow. wareckiego z r. 1576 wś W. W. , w par. Magnuszewo, własność Trzebińskich, miała 1 1 2 łan. Pawiń. , Mazowsze, 242. Br. Ch, Wilcza Wola, wś, pow. kolbuszowski, wśród lasów sosnowych, w piaszczystej równinie, wzn. 200 mt. npm. , nad pot. Łęgiem, dopł. Wisły. Duża, rozrzucona wieś dzieli się na jedenaście osad, tworzących wspólną gminę Brzura, Karby, Kijonki, Kolaniska, Maziarnia, Pniaki, Spie, Sudoły. Zmysłów i Wilcza Wola. Wszystkie ra zem liczą 385 dm. i 2345 mk. 1113 męż. , 1232 kob. ; 2270 rz. kat. i 75 izrel. . Obszar więk. pos. ma 23 dm. i 117 mk. 48 rz. kat. , 14 ew. i 55 izr. . Pos. więk. L. Rychlickiego ma 332 mr. roli, 101 mr. łąk, 147 mr. past. i 3672 mr. lasu; pos. mn. 2469 mr. roli, 523 mr. łąk, 369 mr. past. i 12 mr. lasu. Kościół par. drewniany zbudował Bartłomiej Łukasiewicz, proboszcz raniżowski, chcąc ułatwić udział w nabożeństwie osadnikom od kościoła parafialnego oddalonym, a uposażenie kapelana nadał r. 1772 Stanisław August. W 1773 r. utworzył tu bisk. krak. kapelanią. W r. 1847 spalił się kościół dre wniany i dopiero w r. 1879 zbudowano obecny, murowany. Filia obejmuje Cisówlas, Gwoździec, Korabinę, Laski, Nart Stary i Nowy i Rusinów Stary i Nowy. Należy do dek. dynowskiego. W. Wola graniczy na zach. z Kopciami, na płn. z Bojanowem, na wsch. z Nartem Starym, na płd. ze Stecami. Mac. Wilcza Wólka, wś, pow. grójecki, gm. Wa grodno, par. Prażmów, ma 74 mk. , 246 mr włośc. W 1827 r. było 5 dm. , 42 mk. Wilczak, pow. oświecimski, ob. Polniak. Wilczak 1. niem. Schleusenau, kol. tuż pod Bydgoszczą, paraf. Bydgoszcz, szkoła w miejscu, ma 81 dm. , 1567 mk. , z tych 1143 ewang. , 401 katol. , 8 żydów, obszaru 21 ha. 2. W. Wilcza Grobla Wilcza Jama Wilczą Jama Wilcza Wilcza Kępa Wilcza Kłoda Wilcza Łapa Wilcza Struga Wilcza Wola Wilcza Wólka Wilczak Wilcza Grobla Wilczatów Wilcze Wilcze Bagno Wilcze Błota Wielki, niem Prinzenthal, wś, ma 103 dm. , 2049 mk. 1404 ewang. , 632 katol. , 13 żyd. ; obszaru 192 ha. Istnieje tu lejarnia żelaza i fabryka osi. 3. W. Mały, niem. Schleusendorf, wś pod Byd goszczą. 4. W. , młyn, w pow. mogilnickim, między Rzadkwinem a Kwieciszowem. Należał do dóbr klasztoru norbertanek w Strzelnie. 5. W. al. Wilczy Młyn, niem. Wolfsmuehle, pod Naramowicami, na pln. od Poznania, paraf. św. Wojciecha. W r. 1793 posiada go Ign. Wilkoński z Naramowic. W. Ł. Wilczak 1. łąka na obszarze wsi Rombarga, w pow. starogardzkim. 2. W. , jezioro na obszarze wsi Gruty, w pow. grudziądzkim. Wilczan, niem. Wolfsdorf, wś w Pomezanii, pow. suski, st. poczt. Rudzicz, par. kat. Iława, 83 ha 50 roli orn. , 11 łąk, 2 lasu; 14 dym. , 88 mk. ew. Kś. Fr. Wilczanka, wś i fol. , pow. nowoaleksandryjski, gm. i par. Żyrzyn. W r. 1827 było 18 dm. , 78 mk. W r. 1676 wś ta należy do par. Gołąb. Jezuici z kolegium krakowskiego płacą tu pogłówne od 31 poddanych, Jan Żyrzyński od 2, panny Żyrzyńskie od 2, Stanisław Żyrzyński od 5 Pawiński, Małop. , 20a. Wilczanka Kępa, os. włośc, pow. płocki, gm. Bielino, par. Płock odl. 8 w. , ma 1 dm. , 4 mk. , 12 mr. Wilczany, ob. Wielbutowo 2. . Wilczasze, ob. Wielczasze. Wilczatów al. Wilczatowo, w dokum. krzyżackich Wiswitten, wś, przysioł. , dwór i folw. nad Niewiażą, , pow. . kowieński, w 3 okr. poL, o 29 i 30 w. od Kowna, między Łabunowem a Bobtami. Niegdyś starostwo. Wilcze, jezioro, w pow. babimoskim, łączy się z jez. Orchowo. Wody jego odpływają do Obrzycy. W pobliżu leżą holendry Wilcze. Jaz między jez. Wilczem i Orchowem nadany był w r. 1311 klasztorowi w Obrze. Wilcze al. Wilcza, wś, pow. przemyski, tuż na płn. wschd. od Przemyśla sąd pow. i urz. poczt. . Na płn. i wsch. leżą, Buszkowice, na pld. i zach. Przemyśl. Wzdłuż granicy płn. i wsch. płynie San. Własn. więk. gr. kat. biskupstwa w Przemyślu ma roli or. 5, łąk i ogr. 7, pastw. 2, lasu 12 mr. ; wł. mn. roli or. 79, łąk i ogr. 33, past. 120, lasu 18 mr. W r. 1880 było 52 dm. , 333 mk. w gm. 298 gr. kat. , 28 rzkat. , 7 izr. ; 172 Pol, 156 Rus. , 5 innej narod. . Par. rzym. i gr. kat. w Przemyślu. We wsi jest cerkiew. Niegdyś stał tu klasztor bazylianek. W r. 1608 mieszczanka przemyska Feśka, żona Jana Nehrebeckiego zapisała temu monasterowi 50 złp. Peremyszlianyn, na r. 1854, str. 13 18. Wś ta nazywała się dawniej prawdopodobnie Mościska al. Mostyszcze ob. t. VI, str. 700. W cerkwi tutejszej znajduje się kilka obrazów, pochodzacych podobno z w. XVI. Jeden przedstawia chustę św. Weroniki z wizerunkiem j Zbawiciela, trzymaną przez 2 aniołów, malowa ny na drzewie; drugi, teź na drzewie, w stylu bizantyńskim, przedstawia wieczerzę u Abraha ma; prócz tego trzy na drzewie malowane obra zy przedstawiające Narodzenie i Wniebowzięcie Najśw. M. P. , wjazd Chrystusa do Jerozolimy ob. Katalog archeol. bibliogr. wystawy Instytu tu Stauropigiańskiego we Lwowie, Lwów, 1888, str. 52 65. Na jednej z ksiąg cerkiewnych Służebniku czyli mszale, drukowanym w Uniowie r. 1747, a należąóym niegdyś do ks. Ja na Marszałkiewicza, zapisano po marginesach wiele wydarzeń spółczesnych. Niektóre z zapi sków podał Aug. Bielowski w artykule p. t. Spominki podkarpackie Glos, Lwów, 1861, Nr. 39. Między innemi czytamy tam R. 1735 miesiąca lipca deszcz lał przez dwa tygodnie i potop był wielki tak, źe z Wilcza do Wysocka można było czółnem przepłynąć. Tegoż roku urodził się Jan Marszałkiewicz, paroch i komendaryusz tutejszy wilecki. Lu. Dz. Wilcze 1. niem. Wilsche, wś, pow. bydgo ski, sąd i komis. okr. w Koronowie, poczta w Buszkowie, par. W. Łąck. Folwark ma 329 ha, z czystym doch. 1536 mrk. Obszaru 953 ha, 19 dym. , 175 mk. katol. E. 1358 król Kazi mierz zatwierdza zamianę Łącka Wielkiego i No wego, Wilczem zwanego, z przyległościami, któ re Hektor z Łącka oddał klasztorowi byszewskiemu w zamian za inne posiadłości w ziemi dobrzyńskiej. Tegoż roku występuje w Łącku Łukasz de Wilcze. W r. 1368 król Kazimierz potwierdza przywilej dóbr klasztornych, między któremi jest też W. 2. W. , niem. Birkhausen, wś, pow. bydgoski, sąd w Bydgoszczy, urząd kom. okr. w Fordonie, a poczta i st. dr. źel. wschodniej w Maksymilianowie. Par. katol. w Osielsku, szkoła kat. w Żołędowie. Ma 6 dm. , 329 ha, z czyst. doch. 2310 mrk. 3. W. , pow. babimoski, ob. Wilcza, W. Łeb. Wilcze Bagno, os. , pow. augustowski, gm. Petropawłowsk, odl. od Augustowa 24 w. Leży śród lasów puszczy augustowskiej. Wilcze Błota 1. niem. Wilscheblott, folw. , pow. starogardzki, st. pocz. i par. kat. Lubichowo 3, 2 klm. odl. , st. kol. Zblewo 15, 3 klm. odl. , 544 ha 124 roli orn. , 12 łąk, 206 lasu; 1885 r. 7 dm. , 17 dym. , 88 mk. , 71 kat. , 17 ew. ; parowa fabryka mączki, hodowla źrebców i świń na tucz. R. 1578 sprzedaje starosta Aleksander Potulicki Wilcze Błota wraz z łąką brzeziną za 3600 fl. ob. Stadie Gesch. d. Stadt Stargard, str. 134. Wizyta Rybińskiego z r. 1780 opiewa, że folw. ten należał do Andrzeja Grzegołowskiego i liczył 10 mk. kat. i 30 ew. str. 343. W 1789 r. było 9 dym. W r. 1856 był posiadaczcm V. Tadden. 2. W. B. , niem. HochPa leschken, dawniej Wolfsbruck, ob. Polaszki t. VIII, 575. 3. W. B. , niem. Wolfsbruch, kol. szlach. około r. 1820 założona na Taszewskiem Wilczak Wilczak Wilczan Wilczanka Wilczanka Kępa Wilczany Wilczasze Wilcze Oko Wilcze Piętki Wilcze Trzebiny Wilczek Wilczenice Wilczeniec Wilczewko Wilczewo Wilcze Błoto Wilcze Dóły Wilcze Gardło Wilcze Jamy Wilcze Kąty Wilczekoło wykarczowanem pok, pow. świecki, st. poczt. Jeżewo; 26 dm. , 162 mk. Wilcze Błoto, ob. Kampinos. Wilcze Błoto, zaśc. nad rz. Ussą, lew. dopł. Niemna, w pobliżu jez. Gniłe, pow. nowogródzki, w 4 okr. pol. mirskim, gm. Jeremicze, o 40 w. od Nowogródka, ma 6 osad. Mają tu własności włościanie i mieszczanie Rajski przeszło 1 włókę, Ciechanowicz 1 1 2 włóki, Czebotarowicz 1 4 włóki, Czyrkun 6 1 4 włóki, Szpakowski 1 4 włóki, Jancelewicz 1 4 włóki. Od północy miejscowość nizinna i leśna. A. Jel. Wilcze Błoto, w kluczu wielkochełmow skim, w pow. chojnickim. Wilcze Błoto, niem. Wolfsbruch, pow. czarnkowski, o 4 klm. na zach. od Piłki, ściekają do Rudnika al. Niedźwiadki, dopł. Noteci powyżej Kamienisk. Wilcze Dóły 1. niem. Wolfs Keithe, na płn. Skwierzyny a na zach. płd. Jezierza. 2. W. D. , łąka na Bruszkowie, w pow. krotoszyńskim. 3. W. D. , sadzawka w Gołębinie Starym, pow. kościański. 4. W. D. , pole w Wysocku, pow. odolanowski. Wilcze Gardło, Wolfshals, wś, pow. bydgoski, na płd. zach. Bydgoszczy a na wschód Rynarzewa. Par. i sąd okr. kom. w Bydgoszczy, poczta w Adlershorst. Szkoła w Zielonkach. Obszaru ma 123 ha, 16 dm. a 114 mk. 111 ewang. a 3 katol. . Wilcze Gardło al Podrzecze, chutor, pow. wołkowyski, w 3 okr. pol. , gm. Tarnopol, należy do wsi Plaszuki. Wilcze Gardło, urwisko w Dnieprze, w gub. i pow. ekaterynosławskim, o 65 w. poniżej Ekaterynosławia, składa się z 3 wysokich głazów granitowych, w pobliżu prawego brzegu Dniepru, przy wyjściu z porohu Wilczego. Dniepr w tem miejscu ma znaczną; głębokość i szybkość biegu. Poniżej W. Gr. niema już na Dnieprze znaczniejszych porohów. Wilcze Jamy, białoros. Wouczyja Jamy, uroczysko leśne, pow. rzeczycki, gm. Karpowicze, w pobliżu zaśc. Niedźwiedziu. A. Jel. Wilcze Jamy, las, w pow. lwowskim, w gm. Kuhajów, Wilcze Kąty, wś, pow. lipnowski, gm. Ossówka, par. Czernikowo, odl. 21 w. od Lipna, ma 10 dm. , 66 mk. , 424 mr. We wsi dom modlitwy ewang. Do wsi należy os. Zielona Kępa. W r. 1827 było 8 dm. , 78 mk. Wieś ta leży w pobliżu prawego brzegu Wisły. Między nią a Pokrzywnem i Kwirynowem rozciąga się błotnista nizina, mająca do 2 w. szerokości a około 3 w. długości. R. 1789 włościanie płacili ztąd 330 zł. czynszu do Steklina. Wilczekoło, ob. Ceranów. Wilcze Oko, las na obszarze gm. Łubianki, w pow. zbaraskim. Wilcze Piętki, wś, pow. skierniewicki, gm. Grzymkowice, par. Wilków, ma 90 mk. , 455 mr. W 1827 r. było 10 dm. , 109 mk. Według reg. pob. pow. rawskiego z r. 1579 wś Wilcze Piątki, w par. Biała, miała wielu drobnych posiadaczy. Wilcze intermedia 2 1 4 łana. Wilcze Finalis, drobnych posiadaczy na 2 3 4 łan. Pawiński, Mazowsze, 182, 183. Wilcze Pole, zaśc. pryw. , pow. dzisieński, w okr. poL, o 77 w. od Dzisny, 1 dm. , 5 mk. starowier. Wilcze Śladowskie i W. Tułowskie, wś, pow. sochaczewski, gm. Tułowice, par. Kamion. W. Śladowskie ma 93 mk. ob. Śladów 3; W. Tułowskie w par. Brochów 42 mk. Wilcze Średnie, wś i fol. , pow. grójecki, gm. Lipie, par. Wilków, odl. 14 w. od Grójca, ma 172 mk. W 1827 r. było 16 dm. , 153 mk. Fol. W. Średnie rozl. w r. 1873 mr. 594 gr. or. i ogr. mr. 491, łąk mr. 24, lasu mr. 62, nieuż. mr. 17; bud. mur. 5, drew. 19; płodozm. 8 i 10pol. ; las nieurządzony, wiatrak. Wś W. Średnie os. 25, mr. 35. Wilcze Trzebiny, pow. wschowski, ob. Trzebiny. Wilczek, grupa domów we wsi Lipnicy, w hr. orawskiem. Wilczek 1. os. , pow. międzychodzki, sąd w Międzychodzie, okrąg komis. i poczta w Sie rakowie. 2. W. , młyn nad rz. Smolnicą dopł. Warty, pow. czarnkowski, o 6 klm. na płn. wsch. od Wronek. W r. 1793 posiadał go An toni Dzieduszycki z Nowej Wsi, przedtem Mel chior Łącki na Wronkach. W. Ł. Wilczenice, ob. Wilczeniec. Wilczeniec 1. al. Wilczenice, wś, pow. ra dzymiński, gm. Międzyleś, par. Podstoliska, ma 48 mk. , 53 mr. W 1827 r. było 2 dm. , 16 mk. Wchodziła w skład dóbr Chrzęsne. 2. W. , wś, pow. lipnowski, gm. Bobrowniki, par. Kikoł, odl. o 9 w. od Lipna, ma 1 dm. , 10 mk. , 22 mr. 3. W. Bogucki, wś, pow. lipnowski, gm. i par. Szpetal, odl. 18 w. od Lipna, ma 15 dm. , 139 mk. , 300 mr. W r. 1827 było 16 dm. , 109 mk. 4. W. Fabijański al. Fabianki, wś, pow. lipno wski, gm. i par. Szpetal, odl, 17 w. od Lipna, ma szkolę początkową ewang. , 32 dm. , 263 mk. , 450 mr. W r. 1827 było 9 dm. , 126 mk. Wilczewko, wś włośc. i folw. , pow. rypiński, gm. Sokołowo, par. Dulsk, odl. 20 w. od Rypina, 5 osad, 3 dm. , 44 mk. , 23 mr. 11 mr. roli. Folw. W. należy do dóbr Sokołowo, ma 462 mr. obszaru 429 roli, 14 łąk. 16 nieuż. . Wchodziła w skład dóbr Dulsk. Wilczewo 1. wś i folw. , pow. rypiński, gm. Sokołowo, par. Dulsk, odl. 20 w. od Rypina, ma 8 dm. , 77 mk. W r. 1827 było 23 dm. , 26 mk. W r. 1891 fol. W. rozl. mr. 424 gr. or. i ogr. mr. 358, łąk mr. 34, past. mr. 7, nieuż. mr. 25; bud. mur. 4, drew. 3; płodozm. 7pol. , pokłady Wilcze Błoto Wilcze Pole Wilcze Śladowskie Wilcze Wilczków Wilczewo Wilczewo Wilczki torfu. 2. W. , wś, pow. szczuczyński, gm. Bogusze, par. Grajewo, ma 5 os. , 33 mr. Wchodziła w skład dóbr Grajewo. 3. W. , wś, pow. kolneński, gm. Stawiski, par. Poryte, ma 27 os. , 384 mr. W 1827 r. było 14 dm. , 86 mk. Wchodziła w skład dóbr Korzeniste. Wilczewo, w dok. z r. 1401 Wilczin, 1406 Wilczhin, 1507 Wilczen, 1527 Wilczewo, 1543 Wilsthen, 1551 Wilken, 1554 Wilcz, 1592 Wylczewo, dobra ryc. w Pomezanii, pow. sztumski, st. p. tel. i kol. Mikołajki, o 3, 5 klm. odl, par. kat. Postolin; 464 ha 340 roh orn. , 61 łąk; 1885 r. 7 dm. , 21 dym. , 113 mk. , 71 kat. , 42 ew. ; hodowla owiec Rambouilet, mleczarnia, uprawa buraków dla cukrowni w Prabutach. R. 1401 posiada te dobra Prusak Nammir von Wilczkin, t. j. Namir z Wilczyna czyli z Wilczewa ob. Kętrz. O narod. poL, str. 187. R. 1507 Jan i Maciej z Mazowsza kupują W. od Karola z Wigwałdu Wittichwald i od majętności swej przy bierają nazwisko Wilczewskich. R. 1535 napo tykamy tu Jakuba Kruszyńskiego Krossinsky, który jednę część W. nabył od Łazarza Wilczew skiego; teściem jego był Grzegorz Widlicki a jego szwagrem Stefan z Cygan str. 196. Bo Wil czewskich należał i M. Bągart oh. Namirowo. R. 1772 posiadał W. Roztrzembowski; ale dobra te były wówczas w zastaw dane kanonikowi Kleszczyńskiemu w Chełmży; 2 włóki należały do Wiktoryi Wilczewskiej. W 1789 r. 9 dym. W 1804 r. posiadał W. i M. Bągart Łyskowski; taksa obu włości wynosiła 10000 tal. ob. Gesch. d. Stuh mer Kreises v. Schmitt, str. 240. Wizyta Po tockiego z r. 1700 pisze W. nihil exsolvit ob. str. 946. O 1 2 klm. na północ od siedziby dworskiej znajduje się kamień dołkowany, któ rego opis i rysunek oraz wyobrażenia znajdujących się na nim dołków podał Ossowski w spra wozdaniu badań archeolog. w Prusach Król. w r. 1878. Kś. Fr. Wilczki, Wołczki 1. dobra, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 4 okr. pol. , gm. Ratajczyce, o 32 w. od Brześcia, własaość Karola Podgórskiego, mają 649 1 2 dzies. 82 łąk i pastw. , 74 lasu, 123 1 2 nieuż. . 2. W. al. Krzywobłota, wś, pow. prużański, w 1 okr. pol. , gm. Sielec, o 22 w. od Prużany, 86 dzies. ziemi włośc. 15 łąk i pastw. , 5 nieuż. . 3. W. , białoros. Wauczki, urzęd. Wołczki, uroczysko, pow. bobrujski, w 4 okr. pol. świsłockim, gm. Horodok, o 33 w. od Bobrujska, około 15 włók; nabyli włościanie, w liczbie 10 osób, z pomocą banku. 4. W. , ob. Wołczki. J. Krz. A. Jel. Wilczki, młyn nad struga, która spada do Warty między Dąbnem a Nowem Miastem, pow. pleszewski jarociński, sąd w Jarocinie, urząd okr. komis. i poczta w N. Mieście nad Wartą. Należy do gm. Wolica Kozia. Par. Dębno. Ma 1 dm. , 13 mk. Wł. Ł. Wilczko, wś należąca podług rewizyi zamku żytomierskiego z 1545 r. ob. Jabłonowski, Rewizya, 131 do zamku żytomierskiego, ojczyzna i dziedzictwo Herasima Andrejewicza, w późniejszych regestrach poborowych ani teź obecnie pod tą nazwą niewystępuje. Wilczków 1. wś i folw. , pow. turecki, gm. Ostrów Warcki, par. Głuchów, odl. 23 w. od Turka. Wś ma wraz z Klonowem 23 dm. , 382 mk. ; folw. 2 dm. , 129 mk. ; os. karcz. 1 dm. , 3 mk. Na folwarku gorzelnia z dziennym zacierem 120 kartofli; wiatrak. W 1827 r. było 26 dm. , 176 mk. , par. Jeziorsko. W r. 1885 folw. W. rozl. mr. 936 gr. orn. i ogr. mr. 536, łak mr. 106, pastw. mr. 124, lasu mr. 90, nieuż. mr. 80; bud. mur. 14, drew. 9; płodozm. 8 i l0pol. ; las nieurządzony. Wś W. os. 56, mr. 309. Na początku XVI w. wś ta należała do par. Miłkowice. Kmiecie dawali plebanowi tylko meszne, po 3 korce żyta i tyleż owsa, zaś maldraty z dziesięciną folwarczna pobierały kościoły w Jeziorsku i Goszczonowie. Pleban w Jeziorsku pobierał z jednego pola od strony Głuchowa od kmieci z każdegu łanu, jednego roku z ozimych zbóż po 6 korcy żyta i 6 pszenicy, drugiego z jarych po 6 korcy owsa a z pustych dziesięcinę snopowa. Dwa drugie pola dawały maldraty i dziesięcinę do Goszczonowa Łaski, L. B. , I, 406, 409. Według reg. pob. pow. sieradzkiego z r. 1534 wś W. , w par. Miłkowice, miała 11 łan. Pawiński, Wielkop. , II, 225 2. W. , ws i folw. , pow. turecki, gm. i par. Niewiesz, odl. od Turka 9 w. ; wś ma 23 dm. , 158 mk, 25 os. , 190 mr. ; folw. 1 dm. , 26 mk. , 539 mr. ; os. 1 dm. , 4 mk. W r. 1827 było 9 dm. , 140 mk. Folw. W. należy do dóbr Niewiesz. Na początku XVI w. kmiecie dawali pleban. w Niewieszu tylko kolędę, po gro szu z łanu. Łan sołtysi dawał dziesięcinę Łaski, L. B. , I, 370. Według reg. pob. pow. Szadkow skiego z r. 1552 1553 wś Wilczków, w par. Niewiesz, miała łan. 8, osad. 8 Pawiń. , Wielk. , II, 233. 3. W. , os. nad rzką, Lasociną, pow. kielecki, gm. Snochowice, par. Grzymałków. Jestto drobna osada w stronie zachpłd. od wsi Niedzwiedź. 4. W. , ob. Wilczkowo. Br. Ch. Wilczkowice 1. 1302 Wylcheyevice, w XVI w. Wyczkowice i Wiczkowicze, kol, folw. i os. , pow. łęczycki, gm. Tkaczew, par. Łęczyca odl 2 w. ; kol. ma 56 dm. , 578 mk. ; folw. 3 dm. , 65 mk. ; dwie os. 2 dm. , 4 mk. W r. 1827 było 50 dm. , 388 mk. Wś ta pierwotnie była własnością arcyb. gnieźn. wraz z TopoląKrólewską i kilku przyległemi wsiami. Drogą zamiany, dokonanej r. 1302, przeszła na własność królewską, i wcie loną, została do grupy wsi należących do grodu łęczyckiego Kod. Wielk. , n. 859. Na początku XVI w. łany kmiece dają. po 9 gr. dziesięciny kościołowi paraf. w Łęczycy a na kolędę po kor cu owsa z domu; folw. królewski dawał dziesię cinę temuż kościołowi Łaski, L. B. , I, 349, 350. W r. 1565 było tu kmieci 24 na lan. 24 1 2, la Wilczkowice Wilczko Małop. , 278, 569. 6. W. , r. 1578 Ilkowicze, w XVIII w. Ilkowice, wś, pow. sandomierski, gm. Klimontów, par. Goźlice, odl. od Sandomierza 22 w. , ma 17 dm. , 147 mk. , 212 mr. włośc, 2 mr. dwor. W r. 1517 wś Ilikowicze, w par. Goźlice, w części Ossolińskich miała 4 os. , 1 lan, 1 ogr. z rolą. Linowski płacił od 4 os. , 2 łan. , 1 ogr. z rolą. Miał też cząstkę Gabryel Mroczek Pawiński, Małop, 173. 7. W. , wś i folw. nad rz. Dłubnią, pow. miechowski, gm. Michałowice, par. Więcławice, odl. 24 w. od Miechowa, ma dom schronienia dla ubogich fundusz. W 1827 r. było 34 dm. , 215 mk. Folw. W. w 1885 r. rozl. mr. 449 gr. orn. i ogr. mr. 343, łąk mr. 9, pastw. mr. 55, lasu mr. 28, nieuż. mr. 14; bud. mur. 2, drew. 12. W r. 1889 odprzedano mr. 35 pod nazwą Zastrome. Wś Wilczkowice os. 23, mr. 23; wś Zerwany os. 6, mr. 53. Według reg. pob. pow. proszowskiego z r. 1581 wsi Wilczkowice, Zakrzew i Tuszowice, w par. Więcławice, miały 9 1 2 łan. km. , zagr. z rolą 6, kom. z byd. 3, kom. bez bydła 4, karczm. 1 2 łanu, chałupn. 4, koło papierne 1, towarz. 4 Pawiński, Małop. , 21. Br. Ch. Wilczkowice, wś, pow. bialski, na lew. brze gu Soły, przy gościńcu z Oświęcima do Biały, wzn. 249 mt. npm. Składa się z 30 dm. , ma 141 mk. rz. kat. Par. w Oświęcimie odl. 21, 9 klm. . Pos. tabularna arc. Albrechta wynosi 11 mr. roh, 36 mr. stawów i moczarów; pos. mn. 112 mr. roli, 6 mr. łąk i 36 mr. pastw. Za Długosza L. B. , II, 225 dziedziczył tę wś Michał Rajski, który sam łany kmiece uprawiał a prepozyturze oświęcimskiej zamiast dziesięciny płacił 3 ferto ny. W spisie pob. z r. 1581 Pawiński, Małop. , 97 niema tej osady, prawdopodobnie zaliczono ją do Rajska. Graniczy na płn. z Rajskiem, na zach. z Budami i Brzeszczem a na pld. z Przecieszynem. Mac. Wilczkowizna, ob. Kozuby Średnie. Wilczkowo, wś i folw. , pow. płocki, gm. Rembowo, par. Wyszogród, odl. 33 w. od Płocka, ma 11 dm. , 123 mk. Folw. W. ma 335 mr. 307 mr. roli, 21 łąk, 11 lasu, 16 pastw. i nieuż. . Stanowił on kiedyś wieczystą dzierżawę, nadaną przez króla znanemu malarzowi Bacciarellemu. W r. 1576 wś królewska Wilczków, w pow. wyszogrodzkim, ma 13 łanów Pawiński, Mazowsze, 301. Wilczkowo, futor pryw. , pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , o 54 w. od Dzisny, przy b. dr. poczt. z mka Głębokiego do wsi Zalesia, 1 dm. , 11 mk. Wilczkowo, po niem. Obersee, wś, pow. żniński, sąd w Szubinie, urząd okr. komis. i poczta w Żninie, par. w Górze. Ma 5 dm. , 47 mk. kat. , 78 ha. R. 1136 wspomniane w bulli Inocentego II i przywileju Kazimierza z r. 1357. W r. 1331 W. zniszczona przez Krzyżaków. nów pustych 3, wójtowskich 4 1 2. Dochód ze wsi wynosił fi. 67 gr. 11 den. 12 1 2; z folw. fi. 80 gr. 16; z inwentarza fl. 11 gr. 4 Lustr. , V, . 226. 2. W. , folw. , pow. kaliski, gm. i par. Blaszki, odl. od Kalisza 29 w. ; 1 dm. , 12 mk. , 281 mr. 265 mr. roli. Była to wieś, która na początku XVI w. należała już do par. Błaszki i dawała pleb. dziesięcinę jedynie z łanów folw. Łaski, L. B. , II, 58. 3. W. Górne, wś nad rz. Wisłą, pow. kozienicki, gm. i par. Świerze Górne, odl. od Kozienic 13 w. , mają 46 dm. , 426 mk. , 233 mr. dwors. i 1121 mr. włośc. W 1827 r. było 28 dm. , 260 mk. W polowie XVI w. wś ta, własnośc królewska, miała łany km. , z których dziesięcinę snopową i konopną płacono prepozyturze w Kochowie. Karczma z rolą płaciła dziesięcine pleb. w Kochowie. Folwark królewski i 1 zagr. dawali dziesięcinę kościołowi w Ryczywole Długosz, L. B. , III, 179. Według reg. pob. pow. radomskiego z r. 1569 we wsi W. Górne, w par. Ryczywół, Jan Wolski, podstarości ryczywolski, płacił od 7 łan. , 2 kom. Pawiński, Małop. , 321, 479. W 1765 r. wchodziły w skład dóbr ststwa ryczywolskiego. 4. W. Dolne, wś nad Wisłą, pow. kozienicki, gm. Rożniszew, par. Magnuszew, przy trakcie pocztowym j kozienickowarszawskim, odl. 28 w. od Kozienic. Na Wiśle przy wsi przystań. Wś ma zarząd gminny i kasę wkładowopożyczkową od r. 1870. Fundusz jej z kar gminnych wynosił 1870 r. 315 rs. a 1880 r. 7900 rs. Wś ma 38 dm. , 402 mk. ; W. holendry mają 2 dm. , 34 mk. W r. 1827 było 26 dm. , 260 mk. W r. 1876 folw. W. Dolne, rozl. mr. 865 gr. orn. i ogr. mr. 587, łąk mr. 97, past. mr. 19, lasu mr. 111, nieuż. mr. 51; bud. mur. 6, drew. 8; las nieurządzony. Wś W. Dolne os. 29, mr. 453; wś Holendry os. 3, mr. 19. Tu zapewne odbywała się r. 1250 rada colloquium, na której Ziemowit, ks. Mazowsza i Czerska, potwierdził różne nadania dla kościoła płockiego Dok. Ulanow. , 156, 10. W r. 1476 Jan z W. jest teź właścicielem wsi Czeleyewo, w pow. czerskim Kod. Mazow. , 275. Według reg. pob. pow. wareckiego z r. 1576 wś W. , i w par. Magnuszewo, własność Czelejewskich, miała łan. 3 Pawiński, Mazowsze, 242. 5. W. , wś, pow. konecki, gm. Grodzisko, par. Radoszyce, odl. od Końskich 24 w. , ma 104 dm. , 631 mk. , 1180 mr. włośc, 1 mr. dwor. W 1827 r. było 53 dm. , 314 mk. W dok. z r. 1275 wymienione w liczbie posiadłości klasztoru wąchockiego Kod. Małop. , II, 137, 159. W połowie XV w. wś królewska W. , w par. Radoszyce, miała 4 łany km. , z których dziesięcinę snopową i konopną, wartości 2 grzyw. , dawano prebendzie jaszkowskiej Długosz, L. B. , I, 370. Według reg. pob. pow. chęcińskiego z r. 1540 wś królewska W. należała do zamku w Chęcinach. W. r. 1573 płacono tu od 4 łan. Wś należała do klucza radoszyckiego dóbr ststwa chęcińskiego Pawiński, Wilczkowice Wilczkowo Wilczkowizna Wilczkowice Wilczuki Wilczkowskie holendry Wilczna Wilczówka Wilczopole Wilczonek Wilczogóra Wilczno Wilczochów Wilczogęby Młyn Wilczkowski, odl. 3 klm. od Żnina, pod Wilczkowem, leży nad Gąsawką, która tu wypływa z jez. Wielkiego Źnińskiego. Istniał już przed r. 1620. Wł. Ł. Wilczkowskie holendry, nad rz. Wisłą. , pow. kozienicki, gm. Rożniszew, par. ewan. Pilica, odl. od Kozienic 34 w. , mają 2 dm. , 34 mk. , 18 mr. Wilczna 1. wś i folw. , pow. radomski, gm. Zalesie, par. Wierzbica, odl. od Radomia 14 w. , ma 16 dm. , 126 mk. , 85 mr. dwors. , 339 mr. włośc. W 1827 r. było 11 dm. , 73 mk. 2. W. , folw. , W. Cienińska i W. Golińska, w XVI w. Vylczno, wsi, pow. koniński, gm. Golina, par. Cieniu, odl. 17 w. od Konina. Folw. ma 7 dm. , 70 mk. , dwie wsi 8 dm. , 56 mk. W r. 1827 W. Cieniu. 3 dm. , 23 mk. ; W. Goliń. 3 dm. , 29 mk. Folw. W. Cienińska, oddzielony w r. 1868 od dóbr Cieniu, rozl. mr. 421 gr, orn. i ogr. mr. 362, łąk mr. 34, pastw. mr. 1, lasu mr. 8, nieuż. mr. 16; bud. mur. 4, drew. 1; płodozm. 10 i 14pol. Co do W. Golińskiej, ob. Golina, Na początku XVI w. kmiece i sołtysie łany dawały pleban. w Cieninie meszne, po 2 gr. z łanu Łaski, L. B. , I, 298. Według reg. pob. pow. konińskiego z r. 1579 wś W. miała łan. 7 1 2, zag. bez roli 5, kom. 6, rzem. 8 Pawiński, Wielkop. , I, 224. Wilczno Lucinów, kol. , pow. słupecki, gm. Młodojewo, par. Dobrosołowo, odl. od Słupcy 14 w. , ma 6 dm. , 17 mk. Powstała na obszarze dóbr Izdebno. Wilczochów, wś, należąca dawniej do dóbr Jadów, w pow. radzymińskim. Miała 5 os. , 81 mr. Wilczogęby, wś, pow. węgrowski, gm. i par. Sadowno, ma 45 dm. , 320 mk. , 50 os. , 860 mr. , wchodziła w skład dóbr Kołodziąż. W 1827 r. było 25 dm. , 196 mk. Na obszarze wsi jezioro Kocioł, ma 2 mr. obszaru. Wś ta należała do kościoła św, Jana w Warszawie. R. 1578 było tu 12 łan. , 2 ogrod. Pawiński, Mazowsze, 407. Wilczogóra al. Wilczagóra, wś i folw. , pow. sierpecki, gm. i par. Borkowo, odl. 5 1 2 w. od Sierpca, ma 6 dm. , 126 mk. , 224 mr. włośc. i 460 folw. , rozdzielonych na drobne części po r. 1882. W r. 1827 było 2 dm. , 51 mk. Według reg. pob. z r. 1570 wś Wilczagóra, należąca do mansionarzy w Sierpcu, miała łan. 8, łan pusty 1, uprawiany dla dworu. Dzierżawcą był Poliohowski. W r. 1578 było 9 łan. , 3 zagr. z rolą i 3 puste osady Pawiński, Mazowsze, 41, 131. Około r. 1780, za staraniem ks. Michała Poniatowskiego późniejszego arcybiskupa, biskupa płockiego, i następcy jego biskupa Szembeka, a za zezwoleniem sierpskich benedyktynek i kolatora Bromirskiego, dana była na uposażenie szpitala płockiego św. Trójcy, pozostającego pod kierunkiem sprowadzonego wówczas zgromadzenia siostr miłosierdzia. W r. 1882 przez radę opiekuńczą zakładów dobroczynnych gubernii płockiej sprzedaną została w drodze licytacyi za rs. 35150 i następnie rozparcelowana. Wilczonek, wś i folw. nad rzką Świdnicą, pow. węgrowski, gm. Sinołęka, par. Oleksin, odl. 22 w. od Węgrowca, ma 15 dm. , 150 mk. W r. 1827 było 12 dm. , 90 mk. W r. 1875 folw. W. z awalusem Mingosy rozl. mr. 632 gr, orn. i ogr. mr. 243, łąk mr. 100, pastw. mr. 16, lasu mr. 262, nieuż. mr. 11; bud. drew. 12; las nieurządzony, pokłady torfu. Wś W. os. 10, mr. 222. Stanowiła dawniej jedną całość ze wsią Sionna. W r. 1563 wś Sziana al. Sionna Wilczonek płaci od 4 1 2 łan. Należy do par. Niwiska Pawiński, Mazowsze, 415. Wilczopole, wś i folw. , pow. lubelski, gm. Zemborzyce, par. Abramowice, odl. 9 w. od Lublina. Folw. , mający 1959 mr. obszaru, został rozparcelowany w r. 1887 na 19 części. Większe folwarczki mają 194, 264, 150, 114, 79, 61, 263, 79 mr. Wieś ma 37 os. , 465 mr. W 1827 r. było 51 dm. , 365 mk. Wieś tę wspomina już Długosz w opisie par. Abramowice L. B. , II, 540. Według reg. pob. pow. lubelskiego z r. 1531 wś W. miała 14 posiadaczy, 10 i pół lan. szlach. i 3 łany km. W r. 1676 Adam Pszczółka Wilczopolski płaci tu pogłówne od 4 osób z rodziny, 13 służby dwor. , 28 poddanych, 2 żydów, St. Iżycki od 29 poddan. , Fran. Wilczopolski Pawłowicz od 1 służ. szlach. i 12 poddan. , Prandota Wilczopolski od 1 służ. szlach. , 17 poddan. , Gruszecki od 2 szlach. i 20 poddan. i dwor. Prócz tego mieszkały tu trzy wdowy i trzech ze szlachty z rodzinami, bez poddanych Pawiń. , Małop. , 354, 364, 2a. Wilczówka, potok, w pow. wileńskim, pod wsią Romaszkańce. Wilczuki, dobra, pow. wołkowyski, w 4 okr. poL, gm. Wilczuki, o 12 w. od Wołkowyska, wraz z folw. Ostrowczyce, Subacze i Hermanowszczyzna mają 1726 dzies. 68 łąk, 208 lasu. 50 nieuż. ; własność Jelskich. Kaplice praw. i katol. , obie do par. Mścibów. Gmina, w środko wej części powiatu, otoczona gminami Roś, Bi skupice, Tołoczmany, Mścibów, Szydłowiec i Werejki, dzieli się na 10 okręgów starostw wiejskich, obejmuje 39 miejscowości, ma 341 dm. włośc. około 75 należących do innych sta nów, 2530 mk. włościan, uwłaszczonych na 3856 dzies. Południową część gminy przecina tor dr. żel. poleskich, na przestrzeni BiałystokBaranowicze. J. Krz. WilczyBór, białorus. WouczyBor, osada nad Oressą, pow. bobrujski, w 2 okr. pol. pa ryckim, dawniej w gm. Rudobiełka, teraz Karpi łówka, o 93 w. od Bobrujska; grunta lekkie, łąk obfitość. A. Jel. WilczyBrzeg, folw. , pow. bobrujski, w 3 okr. pol. hłuskim, gm. Laskowicze, własność Wołodźków, ma około 2 1 2 włók. A. Jel. Wilczy Wilczkowskie holendry Wilczyca WilczyDół 1. os. leś. , pow. częstochowski, gm. Węglowice, par. Kłobucko, 2 dm. ,2 mk. , 15 mr. 2. W. , ob. Celejów. WilczyKąt, zaśc. szlach. nad rz. Rubierz, pow. święciański, w 3 okr. poL, o 54 w. od Święcian, 1 dm. , 8 mk. kat. WilczyKierz os. włośc. , pow. będziński, gm. Pińczyce, par. Sączów, ma 3 dm. , 18 mk. , 30 mr. WilczyKierz 1. jezioro, w r. 1460 pod Żabiczynem, ku północy od Mieściska, w pow. węgrowieckim kcyńskim. 2. W, K. , miejscowość na obszarze Lutogniewic, pod Krotoszynem. WilczyLas, wś nieistniejąca obecnie, leżała w pow. brodnickim, w par. pokrzydowskiej. Została przez rząd zakupiona i zalesiona. Obszaru miała 123 mr. , mieszkańców w 1856 r. było 20. WilczyŁug, wś, pow. kozienicki, gm. i par. Tczów, odl. od Kozienic 33 w. , ma 5 dm. , 34 mk. , 197 mr. WilczyNart, wś nieistniejąca obecnie, według reg. pob. pow. łęczyckiego z r. 1576 leżała w par. Krośniewice, miała 1 łan Pawiński, Wielkop. , II, 135. WilczyOstrów, folw. , pow. sierpecki, gm. i par. Bieżuń, odl. 16 w. od Sierpca, ma 4 dm. , 23 mk. WilczyOstrów, białoros. WouczyOstrau, uroczysko leśne, pow. ihumeński, w obrębie gm. Dudzicze, należy do domin. Dudzicze. W ostatnich czasach drzewostan bardzo wyniszczony. WilczyRynek, pagórek, śród łąk, na Osowie, w pow. wrzesińskim. WilczyTarg, wś, pow. grójecki, gm. Belsk, par. Lewiczyn, ma 89 mk. , 130 mr. dwor. , 234 mr. wlośc. W 1827 r. było 7 dm. , 62 mk. W r. 1576 płacił tu Stanisław Wilkotarski od 1 4 łanu i Stanisław Rosachowski od 1 1 4 łanu Pawiński, Mazowsze, 235. Wilczyca al. Wilczyce, wś, pow. łęczycki, gm. Poddębice, par. Kałów, wchodziła w skład dóbr Fułki, ma 36 os. , 543 mr. W 1827 r. było 5 dm. , 42 mk. Na początku XVI w. wieś dawała dziesięcinę prepozyturze kollegiaty łęczyckiej a pleban, w Kałowie kolędę po pół grosza Łaski, L. B. , II, 374. Według mg. pob. pow. łęczyskiego z r. 1576 wś W. , własność Kałowskiej, miała łanów 3, łan pusty 1, os. 5 Pawiński, Wielkop. , II, 66. Wilczyca 1. białoros. Wauczyca, małe jezioro, pow. bobrujski, w obrębie gm. NoweStepy, o 7 w. na płd. zach. od wsi Pokalicze. 2. W. , wś nad Niemnem, pow. nowogródzki, w gm. Mir, pomiędzy wsiami Biereżeń i Rudziszcze, ma 5 osad; grunta piaszczyste. 3. W. , białoros. Wauczyca, wś nad rz. Strumień, pow. piński, na Zarzeczu, w 3 okr. pol. płotnickim, gm. Raczysk, o 65 w. od Pińska, ma 7 osad; miejscowość nizinna, bogata w łąki, lasy dębowe. Niegdyś królewszczyzna, wspomniana pod 1555 r. w opisie ks. pińskiego, za dzierżawy król. Bony ob. Piscew, kn. , str. 226. A. Jel. Wilczyca al. Sucha, rzka, w pow. jampol skim, lewy dopływ Murachwy. Ma zródła pod wsią Rachny Lasowe, płynie ze wschodu na za chód, mija wsi Zwedenówkę, Popielówkę, Księdzówkę, mko Dżuryn, poniżej którego ma ujście. Od lewego brzegu przybiera rzką Derebczynkę. Odlewa pięć stawów. X M. O. Wilczyce, wś nad rzką Opatówką, pow. sandomierski, gm. Wilczyce, par. Jankowice Kościelne, odl. od Sandomierza 9 w. , ma urząd gm. , wiatrak, 46 dm. , 324 mk. W 1827 r. było 42 dm. , 140 mk. Dobra W. składały się w r. 1885 z folw. W. i Konary, rozl. mr. 1056 gr. orn. i ogr. mr. 647, łąk mr. 104, pastw. mr. 153, lasu mr. 12, w odpadkach mr. 118, nieuż. mr. 22; bud. mur. 3, drew. 17; płodozm. 7 i 9pol. Wś W. os. 58, mr. 510; wś Dacharzów os. 7, mr. 77. W połowie XV w. wś W. , w par. Jankowice, własność Zakliki i Jakuba z Międzygórza h. Topor, miała 23 łany, które płaciły dziesięcinę, wartości 20 grzyw. , archidyakonii; 4 karczmy z rolą dawały dziesięcinę archidyakonii, a 6 łanów i folw. dawały dziesięcinę pleban, w Jankowicach Długosz, L. B. , I, 194. Według reg. pob. pow. sandomierskiego z r. 1578 Stanisław Zborzeński płacił tu od 5 os. , 2 1 2 łanu, 1 ogr. z rolą, 1 komor. , 1 rzem. ; Paweł Zaklika od 7 os. , 3 1 2 łan. , 1 ogr. , 7 ubogich komor. Pawiński, Małop. , 183. W. gmina ma 13581 mr. 7306 włość. i 4089 mk. 30 żyd. . Sąd gm. okr. I i st. p. w Sandomierzu. W skład gm. wchodzą Antoniów, Borzęcin, Bugaj, Dacharzów, Daromin, Dobrocice, Pelinów, Gałkowice, Jankowice, Kichary, Łukawa, OcinGałkowski, Ocinek, Pęczyny, Pielaszów, Przewody, Radoszki, Sadłowice, Tułkowice, Wilczyce i Wysiadłów. Br. Ch. Wilczyce 1. wś, pow. mohylewski, gm. Wiejna o 3 w. , 46 dm. , 231 mk. , z których 46 kobiet zajmuje się wyrobem płótna; zapasowy śpichlerz gminny. 2. W. , stacya poczt. , tamże, 1 dm. , 10 mk. , na szosie kijowskiej, o 9 1 4 w. od st. Fojna a 15 1 4 w. od st. Sidorowicze. Wilczyce, wś, pow. limanowski, w okolicy górskiej, lesistej, nad pot. Łostówka, uchodzącym z praw. brzegu pod Mszaną Dolną do Baby. Ma wólkę Włostówkę. Wązką dolinę górską zasła nia od płn. góra Cwilin 1060 mt. , od płd. Wostra 780 mt. . Gleba owsiana, lasy świerkowe, przetrzebione. Obie części mają 73 dm. i 460 mk. 223 męż. , 237 kob. rzym. kat. Pos. tabu larna braci Zwierzynów ma 525 mr. lasu; pos. mn. 520 mr. roli, 125 mr. łąk i ogr. , 346 mr. pastw. i 105 mr. lasu. Par. rzym. kat. w Dobry. Graniczą na płn. z Gruszowicami, na wschód z Jurkowem i Półrzynkami, na zach. z Łostówka a na płd. z Łętową. Mac, Wilczyce, czesk. Vilczice, niem. Wildschuetz, Wilczy-Dół Wilczyce Wilczy wś na Szląsku austr. , w pow. frywałdzkim, obwodzie sąd. jawornickim, nad pot. zw. Kaltwasser i gościńcem z Jaworniku do Friedebergu. W r. 1880 było tu 215 dm. i 1286 mk. rz. kat. ; Niem. Wś ma kościół par. katol. Parafia na leży do dyecezyi wrocławskiej. W. z wsiami Bergów Bergov, Bergau, Nowa Wioska Nova Ves, Neudoerfel, Graniczki Hranicky, Grenzdorf, Niederwald, Wojtowice Vojtorice, Woitzdorf, Pilzberg jednę gminę administracyjną; . Szkoła ludowa w miejscu. W. H. Wilczyn, os. miejska, dawniej miasteczko, pow. słupecki, gm. Wilcza Góra, par. Wilczyn, odl. 29 w. od Słupcy, przy samej granicy od Prus, niedaleko jeziora zwanego Wilczyńskie. Posiada kościół par. murowany, 52 dm. , 455 mk. W 1827 r. było 48 dm. , 391 mk. Dobra W. składały się w r. 1871 z folw. Podole z Wilczogóra, Brzeście, Osowa Góra, Kownaty i Mrówki, rozl. mr. 4065 folw. Podole i Wilczogóra gr. orn. i ogr. mr. 1005, łąk mr. 157, pastw. mr. 134, wody mr. 194, lasu mr. 291, nieuż. mr. 31; bud. mur. 23, drew. 13; płodozm. 12pol. ; folw. Brzeście gr. orn. i ogr. mr. 170, łak mr. 15, nieuż. mr. 3; bud. mur. 2, drew. 2; folw. Osowa Góra gr. orn. mr. 267, łąk mr. 65, pastw. mr. 13, lasu mr. 231, nieuż. mr. 4; bud. mur. 2, drew. 2; folw. Kownaty gr. orn. i ogr. mr. 445, łąk mr. 70, wody mr. 236, lasu mr. 247, nieuż. mr. 11; bud. mur. 4, drew. 6; folw. Mrówki gr. orn. i ogr. mr. 173, łąk mr. 16, pastw. mr. 28, lasu mr. 257, nieuż. mr. 2; bud. mur. 2, drew. 5; lasy nieurządzone. Wody stanowią jeziora. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś W. os. 58, mr. 250; wś Wilczogóra os. 42, mr. 215; wś Mrówki os. 6, mr. 8; wś Cegielnia os. 11, mr. 242; wś Karolkowo os. 25, mr. 34; wś Świetna os. 27, mr. 138; wś Kownaty os. 17, mr. 59. Jestto stare gniazdo rodu Wilczyńskicli, którzy założyli tu kościół paraf. już na początku XIV w. Mikołaj, pleban Wilczyński, występuje jako świadek w dok. z r. 1348. Na początku XVI w. W. jest miastem. Kościół par. , p. w. 11000 Dziewic, jest nieźle uposażony, skoro pleban trzyma aż dwu wikaryuszów. Między innemi ma wielką łąkę, z której, po zaspokojeniu swej potrzeby, może sprzedać siana za grzywnę. Kmiecie i wieśniacy z W. dają dziesięcinę plebanowi a za kolędę po groszu z domu. Przy kościele jest szkoła. Prócz tego w XVI w. istniała kaplica św. Ducha i św. Krzyża z kapelanią. Założoną została i uposażoną przez Wilczyńskich r. 1460. Kaplica ta miała trzy łany roli i 2 grzyw. czynszu rocznego z różnych zapisów. Przy zubożeniu parafii i miasteczka, nabożeństwo przeniesiono ze starego drewnianego kościoła w W. do obszernego murowanego w sąsiedniej Wilczej Górze. Odtąd kościół w W. , odbudowany z drzewa 1781, pozostał kaplicą Łaski, L. B. , I, 201 i przypisy. R. 1765 był własnością Chrzanowskiego. Liczono tu wte dy 39 żydów. Od r. 1793 do 1815 r. wchodził W. w skład utworzonego wtedy powiatu powidz kiego, który w r. 1815 uległ rozdziałowi, część weszła w skład w. ks. poznań. , druga zaś w skład królestwa polskiego. W. par. , dek. słupecki, 2345 dusz. Br. Ch. Wilczyn 1. al. Wilczyna, wś, pow. szamo tulski, leży nad jez. t. n. w zlewie Obry, między Ostrorogiem i Bukiem, na wsch. płd. od Pniew. Sąd w Szamotułach, urząd okr. komis. w Duszni kach, a urz. poczt. w Podrzewiu, st. dr. żel. Polko. Kościół par. w miejscu. Wś ma 440 ha i 9 dm. , 201 mk. 177 kat. , 21 ew. , 3 żyd. . W. par. , dek. lwówecki, w r. 1873 miała 1848 dusz. 2. W. , folw. , tamże, obejmuje 138 ha, z czy stym dochodem do podatku 1460 mrk. R. 1298 biskup pozn. Andrzej, dzieląc archidyakonat na 3 części, wymienia W. jako parafią. R. 1350 król Kazimierz uwalnia mieszkańców W. i in nych posiadłości biskupów pozn. od wszelkich ciężarów i podatków. Ztąd może pochodził discretus vir Tomasz z Wilczyny, sługa i domo wnik arcyb. Jarosława, który w r. 1348 w imie niu pana swego wypłacił 30 grzyw. kawalerom maltańskim w Poznaniu za Mnichowice w ziemi łowickiej. W. Ł. Wilczyna, potok, pow, rawski Rawa Ruska, stanowi jedno ramię pot. Błotni dopł. Raty. Ob. Salasze. Wilczyna, pow. szamotulski, ob. Wilczyn. Wilczynka al. Wilczanka, kępa na Wiśle, ob. Kępa 70. Wilczyńskie 1. jezioro, w pow. szamotulskim, pod wsią Wilczyn. Wody jego uprowadza rzka Sarbka do Mogilnicy al. Prutu dopł. Obry. 2. W. al. Marszewskie, jezioro, leży na zach. od os. Wilczyn w pow. słupeckim, ciągnie się wąskim pasem, długim około 2 mil, od płn. zach. ku płn. wsch. Nad jeziorem leżą wsi Świętne i Marszewo. Równoległe od strony zachodniej ciągną się jeziora Budzisławskie i Suszewskie. Jeziora te należą do grupy otaczającej wielkie jezioro Powidzkie. Wilczyrów, Wołczyj Row, ob. Mołoda, pow. mozyrski. Wilczyska, wś i folw. nad rzką Krupą, pow. łukowski, gm. Mysłów, par. Wilczyska, odl. 35 w. od Łukowa, a pół mili na płn. od Żelechowa, mają 25 dm. , 459 mk. , kościół par. drewniany, dom przytułku dla 12 starców i kalek. W 1827 r. było 26 dm. , 212 mk. W r. 1870 folw. W. rozl. mr. 2043. Do dobr należały poprzednio wś W. os. 35, mr. 476; wś Łomnica os. 14, mr. 435; wś Krupa os. 5, mr. 47; wś Gózdek os. 17, mr. 285; wś Baczków os. 8, mr. 100. Jestto stara osada w dawnej ziemi stężyckiej. Kościół i parafia istniały już r. 1505, gdy właścicielem dóbr był Jan Ciołek. R. 1569 wś należy także do Ciołka, który płaci tu od 22 łan. Pawiński, Wilczyska Wilczyrów Wilczyńskie Wilczynka Wilczyna Wilczyn Wilczyn Wilczysko Wilczyszki Wilda Wilczyska Małop. , 335, 476. Obecny kościół wzniesiony był r. 1759. Królewicz Władysław udając się w 1617 r. do wojska przeciw Turkom działają cego, odprowadzany przez rodziców i siostrę, przybył tu 9 kwietnia. Podejmował gości dzie dzic dóbr Jan Gostomski, wojewoda inowrocław ski, a ofiarował on stu uzbrojonych pieszych, których swoim kosztem miał utrzymywać przez czas wojny. Dnia 11 kwietnia, pożegnawszy rodziców, wyruszył Władysław do, Lublina, a Zygmunt III wrócił do Warszawy W kilkana ście lat później Starowolski opisuje zamek tutej szy, jako z majętności obywatelskich ziemi stę życkiej pierwsze trzymający miejsce co do pięknej budowy arx primum inter omnes nobi lium villas locus habet, quoad elegantiam fabricae. Złupili go i spalili Szwedzi 1655 r. W. par. , dek. łukowski dawniej łaskarzewski, 4394 dusz. Br. Ch. Wilczyska, wś, pow. grybowski, na praw. brzegu Biały dopł. Dunajca, w malowniczej górskiej okolicy, ma 29 dm. i 173 mk. , tworzy jedną gminę z pobliskiemi osadami Jeżów, wieś, zamczysko Wólka, i Moroń z Koczanką. Przez wś prowadzi droga z Bobowy do Grybowa i ko lej państwowa między stac. Bobowa 3 klm. i Stróże. Starożytna osada, ma kościół par. dre wniany, nieznanej erekcyi. Istniał już za Długo sza L. B. , II, 235 p. w. św. Stanisława. Wów czas posiadał wś Janusz Jeżowski. Miała lany kmiece i łan sołtysi, ale folw. nie było. Obecnie więk. pos. L. Majchrowiczowy ma 2 folw. i 177 mr. roli, 31 mr. łąk, 2 mr. 1095 sąż. ogr. , 42 mr. pastw. , 81 mr. lasu, 2 mr. nieuż. i 1 mr. 785 sąż. parcel budowl. ; pos, mn. podaną przy Jeżowie i Moroniu. W kościele paraf. jest pię kny obraz, przedstawiający złożenie Chrystusa do grobu. Na cmentarzu murowana kaplica, zbu dowana r. 1864. W. graniczą na płd. ze Stró żami Niżnemi i Chodorową, na wsch. z Polną, na zach. z Wojnarową a na płn. z Jeżowem i Bo bową. Mac. Wilczysko, os. , pow. radzyński, gm. Lisiawólka, par. r. 1. Wohyń, r. g. Bezwola, ma 1 dm. , 6 mk. , 3 mr. Wilczyszki, zaśc, pow. wiłkomierski, w 5 okr. poL, gm. Androniszki, o 57 w. od Wiłkomierza. Wilda, Górna i Dolna, dawniej Wierzbica, przedmieście w płd, stronie miasta Poznania, z którego, po zniesieniu przepisów o rejonie fortecznym, tworzy się nowe miasto. Była to wś miejska, założona na obszarze osady, w przywileju lokacyjnym Wierzbicą zwanym. W XV w. zamożna rodzina Wildów nadała jej nazwisko, od tego napotykamy często tę nazwę w aktach miejskich. Istniał tu znaczny folwark miejski, jak o tem regestra tego folwarku z r. 1585 świadczą. Według nich w tym roku był sprzęt następny żyta kóp 560, żyta jarego kóp 5, j pszenicy kóp 480, owsa kóp 140, tatarki kóp 242, prosa kóp 6, soczki kopa 1, lnu kóp 2. W tymże roku inwentarz w Wildzie składał się z 144 sztuk bydła, 283 owiec, 55 świń, 34 koni ze zrebiętami. Dwór był drewniany, obszerne budynki gospodarskie, mielcuch, karczma, ogród i sad. Dochodu czystego miało miasto z folwarku złp. 1449 gr. 21. W XVI i XVII w. administrowało miasto samo, później puszczało go w dzierżawę. R. 1774 dzierżawił W. wraz z Luboniem, Górczynem i Jerzycami Stanisław Korwin Bieńkowski, za 18000 złp. trzyletniej dzierżawy. Dziś mieszka na Wildzie kilkudziesięciu zamożnych rolników. Wille swoje mają tam dr. St. Jerzykowski i kupiec St. Orłowski. Świeżo przenieśli na W. nabytą po Moegelinach fabrykę machin i lejarnią żelaza, nowi właściciele Jarnatowski i inżynier Skrzydlewski. Na płd. krańcu W. znajduje się w gmachu po Terrankach zakład Garczyńskich, szpital dla osób podupadłych rodzin. Zakład ten powstał z zapisu Tadeusza Garczyńskiego, ostatniego potomka rodziny, osiadłej na Zbąszyniu. Tenże w r. 1848 posprzedawał majątki i wyniósł się na Szląsk, gdzie umarł r. 1863. Zostawił testament, w którym po spłacie legatów, z całego majątku wyznaczono 950, 000 mrk na pomieniony zakład. Zapis ten uzyskał potwierdzenie królewskie z d. 26 paźd. 1876 r. Do kuratoryum zakładu należą każdoczasowy naczelny prezes prowincyi, nadburmistrz m. Poznania, prezes policyi, marszałek sejmu prowincyonalnego i powoływany przez nich obywatel ziemski. Kuratoryum, nabywszy wspaniały budynek poklasztorny, z wielkim ogrodem, opracowało statut, wedle którego do zakładu przyjmują się osoby wyznania chrześcianskiego, wieku przeszło 40 lat, nieposzlakowane, a pochodzące z wyższych stanów, przynajmniej od 10 lat w w. ks. poznańskim mieszkające. Przyjmowane są bez różnicy płci, wyznania i narodowości. Przyjmują także pary małżeńskie. Zakład daje tylko wolne mieszkanie, opał, światło, pomoc lekarską i lekarstwa, wspólną używalność, zresztą wydzierżawionego ogrodu, i wrazie zupełnego ubóstwa pogrzeb na koszt zakładu. Za wolne miejsca nie płaci interesent nic. Można jednak i wkupić się na miejsca w jednej z trzech Mas, za opłatą jednorazową zależną od wieku i klasy. Od lat 40 do 45 płaci się od 1800 w 3ej, do 3500 mrk w 1ej i tak stopniowo aż do roku 70, w którym opłaca się od 400 do 1000 mrk. Można prócz togo wkupić się na otrzymywanie renty w gotówce a opłaty tej taryfy rentowej są o mniej więcej 20 niższe jak w towarzystwach zabezpieczonemu na życie. Za każde 100 marek renty płaci się w 40 roku 1290 mrk i t. d. coraz mniej; w 50 r. tylko 1035 mrk, w 60 r. 826 mrk, a w 70 r. 610 mrk. Miejsca w zakładzie są dożywotnie, ale wolno każdego czasu z wolnych miejsc ustąpić a z wku Wilczyska Wildenhoff Wildgrub Wildgrund Wildnissbereiter Wildno Wildówka Wildschuetz Wildungen Wildziszki Wilejka Wildau Wildenhof Wildenthai Wildenburg Wildau pnych za 3 miesięcznem wypowiedzeniem. W r. 1885 W. Górna liczyła 85 dm. , 1998 mk. 1039 ew. , 948 kat. i 4 zyd. . Obszaru miała 394 ha. W. Dolna miała 42 dm. , 709 mk. 239 ew. i 473 kat. , 26 ha. Znajduje się tu dużo sadów owo cowych i ogrodów, urządzonych na przyjmowa nie gości z miasta. W. Ł. Wildau, niem. , ob. Przytarnia. Wildbahn, dobra i wś, pow. mielicki, par. kat. Frehoń, ew. Gątkowice. W r. 1885 dobra miały 406 ha, 8 dm. , 52 mk. 11 ew. ; wś miała 357 ha, 40 dm. , 286 mk. 71 kat. ; szkoła ewang. Wilden, folw. dóbr prywatn. Liewenhof, w okr. tukumskim, pow. talseński, par. kandawska Kurlandya. Wilden, wś, pow. i okr. kom. bydgoski, st. kol. i poczta w Hopfengarten Brzoza. Ma 11 dm. , 93 mk. 23 katol. , obszaru 61 ha. Ob. Stryszki. Wildenau, w dok. Wildenaw, pow. szczycieński, ob. Kozłowo i Kozłowskie dobra, Wildenburg, ob. Wielbark. Wildenheim t. VI, 207, mylnie, za Wildenhain. Jestto polskie Targowo, wś, w pow. szczycieńskim ob. Kętrz. O ludn. poL, 392. Wildenhof, wybud. , pow. morąski, st. p. Mohrungen. W pobliżu wyniosłości sięgające 600 st. npm. ob. Schlossberg. Wildenhoff, dobra ryc, pow. iławkowski, st. poczt. w miejscu. Wildenthai, kol. niemiecka, pow. kolbuszowski, w piaszczystej i lesistej równinie, 8, 8 klm. na płn. wsch. od Kolbuszowy, obok wsi Dzikowa, ma 53 dm. i 358 mk. 326 rz. kat. , 4 prot. i 28 izrael. , 271 Niem. , 87 PoL. W. graniczy na zach. z Dzikowem, na płn. z Lipnicą. Osadę przecinają drogi z Kolbuszowy na płn. wsch. do Wilczej Woli i na wschód do Raniszowa. Mac, Wildgrub, Górny i Dolny, niem. Ober u. Nieder Wildgrub, dwie wsi na Szląsku austr. , w pow. bruntalskim Freudenthal, w wąskiej dolinie górskiej. Obie tworzą dwie odrębne gminy ad ministracyjne a jedną parafią. W 1880 r. miał W. Górny 121 dm. , 679 mk. 675 rz. kat. i 4 prot. ; W. Dolny 100 dm. , 564 mk. rz. kat. Lu dność niemiecka. W obu gminach znajdują się szkoły ludowe. W. LT. Wildgrund, wś, pow. prądnicki, par. kat. Langenbrueck, ew. Schnellewalde. W r. 1885 wś miała 190 ha, 45 dm. , 282 mk. 38 ew. . Wildnissbereiter, pow. niborski, ob. Jedwabno. Wildno, dawniej Widlno, Wiedlno, wś, folw. i dobra nad jeziorem t. n. , pow. rypiński, gm. i par. Chrostkowo, odl. 21 w. od Rypina, ma 24 dm. , 32 osad. , 402 mk. , tartak, młyn wodny. W r. 1827 było 16 dm. , 174 mk. Dobra W. składały się r. 1887 z folw. W. i Krempa, rozl. mr. 837; folw. W. gr. orn. i ogr. mr. 342, łąk mr. 55, pastw. mr. 1, lasu mr. 144, wody mr. 22, nieuż. mr. 28; bud. mur. 8, drew. 7. ; folw. Krempa gr. orn. i ogr. mr. 115, łąk mr. 19, pastw. mr. 10, lasu mr. 80, wody mr. 10, nieuż. mr. 11; bud. mur. 3, drew. 2; las nieurządzony. Wś W. os. 35, mr. 164; wś Ksawery os. 11, mr. 366. Według reg. pob. pow. lipnowskiego z r. 1564 we wsi Wildno, w par. Krostkowo, Woznicki miał 1 lan, 2 zagr. , Szyrakowski 1 łan, 2 zagr. , Widleńska 1 lan. Płacono 4 fi. 9 gr. 2 sol. Pawiński, Wielkop. , I, 326. R. 1789 dominium kikolskie wysiewało tu 59 kor. żyta, 12 kor. pszen. , czynszu pobierało 461 zł. Br. Ch. Wildówka, os. , pow. łęczycki, gm. i par. Sobótka. Wildschuetz, ob. Wilczyce. Wildschuetz 1. wś, pow. lignicki, par. ew. Kroitsch, kat. Rothbruennig. W r. 1885 było 810 ha, 67 dm. , 619 mk. 19 kat. 2. W. , dobra i wś, pow. oleśnicki, par. ew. Gross Weigelsdorf, kat. Hundsfeld. W r. 1885 dobra miały 455 ha, 12 dm. , 216 mk. 27 kat. , zamek. Wś 83 ha, 52 dm. , 292 mk. 46 kat. . W stronie płn. wsi znajduje się cmentarzysko przedlhistoryczne. Wildungen 1. ob. Błędno. Nadleśnictwo to ma 6663 ha 29 roli orn. , 15 łąk, 6609 łasu, 5 dm. , 5 dym. , 31 mk. , 6 kat. , 25 ew. leśn. Kalęba 2 dm. , 12 mk. . Nadleśn. to zostało dopiero utworzone r. 1868 przez odłączenie od nadleśn. Drewniaczka. 2. W, , leśn. , pow. człuchowski, st. p. Ekfir, 1 dm. , 7 mk. Wildziszki 1. wś, pow. wiłkomierski, w 4 okr. poL, gm. Owanta, o 41 w. od Wiłkomierza. 2. W. , wś, pow. wiłkomierski, w 5 okr. poL, gm. Onikszty, o 40 w. od Wiłkomierza. Wlośc. Ślżys ma 87 dzies. 9 nieuż. . 3. W. , chutor, tamże, o 45 w. od Wiłkomierza. Wiłdziuny, wś, osada i pustk. , pow. wiłkomierski, w 5 okr. poL, gm. Kurkle, o 28 w. od Wiłkomierza. Wlośc. Śliżys ma tu 10 dzies. 2 lasu; mieszcz. Jakimow 11 dzies. 1 nieuż. . Wilejka 1. ruczaj, w pow. bychowskim. Na wybrzeżach jego około wsi Ususzki znajdują się pokłady kredy. 2. W. al. Wilenka, dawniej Wilna, rzeka, w pow. wileńskim, lewy dopływ Wilii. Bierze początek w dobrach Miedniki, płynie ku pln. zach. na Polany, Szumsk, Niemiężkę, Suntoki, Adamczuki, Ławaryszki, poczem zakreśla półokrąg, przepływa pod Słobódką, Jazową, Pawlukiszkami, Zagórzyskami, Gujdanami, Mickunami, po za któremi przybiera kierunek zachodni, oblewa Wierzby, Leoniszki, Rekanciszki, Puszkarnią, Zarzecze, Markucie i ma ujście w Wilnie, poniżej ogrodu botanicznego, przy górze Zamkowej. Długa około 50 w. , szeroka do 5 saż. , głęboka do 3 arszynów; brzegi ma piaszczyste, początkowo niskie, bliżej ujścia wyniosłe i urwiste, zwłaszcza zaś prawy. Bieg bystry; podczas przyboru wiosennego poziom wo Wildenau Wildbahn Wilden Wildenheim Wilejka dy podnosi się niekiedy na 2 saż. i wtedy wyle wy bywają gwałtowne. Od prawego i lewego brzegu przyjmuje kilka strug i uprowadza wody dwóch jeziorek. Obraca 4 młyny. Niespła wna. J. Krz. Wilejka mto powiat; gub. wileńskiej, na prawym brz. Wilii, o 130 w. od jej źródeł, przy zbiegu z rzka Pleśnianką, pod 54 29 pln. szer. a 44 35 wsch. dług. , o 141 w. na płd. wsch. od Wilna odlegle. Z pomiędzy miast powiat, gubernii W. zajmuje najpośledniejsze miejsce, zarówno pod względem swej nieestetycznej powierzchowności, jak i co do liczby mieszkańców i ich oplatanego stanu. Całe drewniane, licho zabudowane, w 1800 r. miało 1 cerkiew paraf. drewnianą, 3 domy modl. żydowskie, 272 dm. , 14 sklepów, szpital miejski, 2931 mk. W 1880 r. było tu 3450 mk. 1828 prawosŁ, 369 katol. , 3 prot. , 1241 żydów, 9 mahomet. ; pod względem stanów; 178 szlachty, 24 stanu duchown. , 28 obywat. honorow. , 1855 mieszczan, 7 włościan, 351 st. wojskowego i 7 in. stanów. W 1888 ludność podniosła się do 4076 głów. Par. praw. , dekanatu błagoczynia wilejskiego, 4728 wiernych, 1 cerkiew par. , 1 fil. i 3 kaplice cmentarne. Do miasta należy 2001 dzies. , w tej liczbie 113 dzies. pod miastem. Dochody miejskie w 1860 r. wynosiły 4915 rs. Targów ani jarmarków niema, handel nieznaczny, przemysł żaden. Mieszkańcy zajmują się przeważnie rolnictwem i pokrewnemi gałęziami przemysłu rolnego. Kościoła katol. nigdy w W. nie było, tylko kaplica w dworcu starościńskim, która w 1810 r. zgorzała przyczem spaliły się i akta starościńskie, poczem katolicy przyłączeni zostali do par. Kurzeniec a następnie Kościeniewicze o 23 w. . Za czasów Rzpltej W. była mkiem, stanowiącego centr sstwa niegrodowego, zaliczonego do pow. oszmiańskiego. Po przyłączeniu do Rossyi nadane gubernatorowi mińskiemu gen. Karniejowowi, poczem ukazem cesarz. Katarzyny II z 1795 r. naznaczone zostało na mto pow. gub. mińskiej, przyczem włościanie starościńscy otrzymali prawa mieszczańskie. Chaty włościan, dwór i karczma stanowiły gród pierwotny i pierwsze posiedzenia sądu powiatowego odbywały się w karczmie Kupelowicza w 1797 r. Ż czasem dołączono jeszcze parę wsi włościańskich, napłynęli z różnych stron osadnicy, przeważnie żydzi, i tak się utworzyła dzisiejsza Wilejka. W 1842 r. mto wraz z powiatem przyłączone zostało do gub. wileńskiej. Okrąg wiejski W. obejmuje wsi Bilcewicze, Bytkowszczyzna, Iliszczewicze, Kołowicze, Osipowicze i Żółtki, oraz zaśc Abramowszczyzna, Białorzeczyca, Bilcewicze Nowe, Glinno, Izbiszcze, Niewiary, Olszanka, Ruczewie, Zalekowo, Zaspornia i Zykowa Wierocieja, w ogóle w 1865 r. 708 dusz rewiz. włościan skarbowych. Gmina należy do 1 okr. pok. do spraw włośc. a 2 okr. polic, składa się z 7 okręgów starostw wiejskich Wilejka, Barańce, Barowce, Kaczanki, Porsa, Prynta i Ruczyca, obejmuje 59 miejscowości, mających 510 dm. , 5921 mk, włośc; Zarząd gminy we wsi Kołowiczach, gdzie też i szkoła ludowa. W 1865 r. było w gminie 1422 dusz rewiz. b. wlośc. skarbowych i 599 włościan uwłaszczonych. Sstwo niegrodowe wilejskie podług spisów podskarbińskich z 1766 r. obejmowało mko W. z przyległemi wsiami Wilejka, Osipowicze, Iliszczewicze, Kołowicze, Bilcewicze, Żółtki, Ciuciewicze, Chołopki i in. i było w posiadaniu Paca, z opłatą kwarty 1955 złp. 14 gr. Na sejmie z 177375 r. Stany Rzpltej nadały te dobra narodowe w posiadanie emfiteutyczne Ignacemu Kurzenieckiemu, sędziemu grodzkiemu i posłowi pińskiemu, łącznie ze sstwem markowskiem. Wilejski powiat, utworzony w 1795 r. z dawnego powiatu za wilejskiego z miastem centralnem Postawy i z części pow. oszmiańskiego, leży we wschodniej części gubernii, graniczy od płn. z pow. wileńskim, od wschodu i południa z gub. mińską, od zach. z pow. oszmiańskim i święciańskim i zajmuje 126, 7 mil al. 6131 w. kw. , podług pomiarów gruntowych. 623802 dzies. 14113 pod osadami, 162237 roh orn. , 49409 łąk, 67555 pastw. i wygonów, 288105 lasów, 42379 nieużytków i wód. Powierzchnia powiatu, przerznięta rz. Wilią na dwie prawie równe połowy, wybitnie rozróżnia się w obu częściach. Południowa jest równiną niską, pokrytą błotami i lasami, północna zaś wyniosła i bezleśna. Płaska wyniosłość części północnej poprzerzynana jest dolinami dopływów Wilii. Naj wynioślejsze miejsca w powiecie znajdują się przy wsiach Kondraty 1015 st. npm. i Wargiany 770 st. oraz mku Miadzioł 742 st. . Gleba w miejscach wyniosłych jest gliniasta, urodzajna, V południowej zaś części ilasta i czarnoziemna. Główną rzeką powiatu jest Wilia, mająca tu brzegi wyniosłe, przeważnie piaszczyste. Szerokość jej do Wilejki nie przewyższa 15 saż. , poniżej zaś wynosi od 20 30 saż. Oprócz spławu drzewa w tratwach, odbywa się na niej nieznaczna żegluga w bajdakach i łajbach, idących do Wilna. Dla ładowania towarów na statki i zbijania tratew znajdują się w granicach powiatu przystanie w Wilejce oraz we wsiach Sosenka i Pachomowicze. Z dopływów Wilii ważniejsze od prawego brzegu Serwecz i Narocz, oddzielające pow. wilejski od święciańskiego, obie spławne; od lewego zaś Dźwinka, oddzielająca pow. wilejski od gub. mińskiej i Wiazynka z Ilią. Nadto w płd. zach. części powiatu przepływa Berezyna. W powiecie jest 14 jezior, z których najważniejsze Serwecz dl. 5 w. , szer. 1 1 2 w. , głęb. do 2 1 2 saż. i Narocz. Błot jest dużo, rozproszonych po różnych stronach, najważniejsze Wołkołackie, zajmujące do 38 w. kw. 4000 Wilejka dzies. . W 1880 r. było w powiecie bez miasta, które w t. r. liczyło 3450 mk. 148585 mk. , w tej liczbie 90434 prawosŁ, 44482 katol. , 523 rozkolników, 127 ewang. augsb. , 3 ewang. reform. , 12744 żydów, 272 machomet. ; podług stanów zaś 3848 szlachty, 410 st, duchow. , 217 obyw. honor. , 17489 mieszczan, 120051 wlośc, 6475 st. wojskowego, 63 cudzoziemców, 34 in. stanów. W 1857 r. było 116753 mk. , w tej liczbie podług Stołpiańskiego 48808 Białorusów 46199 prawosł. , 2609 katol. , 5266 Wielkorusów, 30746 Litwinów 1820 prawosŁ, 28926 katol. , 24092 Polaków katol. , 6848 żydów, 303 Tatarów. Oprócz mta powiat. było w powiecie 1 mto nadetatowe Radoszkowicze, 20 miasteczek Horodek, Ilia, Krasne, Lebiedziew, Markowo, Mołodeczno i Wiazyń w 1 okr. poL; Budsław, Dołhinów, Krajsk, Krzywicze, Kurzeniec i Rzeczki w 2 okr. poL; Duniłowicze, Mańkowicze, Miadzioł Stary i Nowy, Parafianowo, Wołkołaty i Zadziewo w 3 okr. pol. i 1244 wsi i drobniejszych osad, mających w ogóle 10335 dym. Pod względem administracyjnym powiat dzieli się na 3 okręgi policyjne stany, z siedzibami w Mołodecznie, Dołhinowie i Duniłowiczach i 26 gmin Chotenczyce, Hermaniszki, Horodek, Krasnesioło, Lebiedziew, Mołodeczno, Radoszkowicze i Wiazyń w 1 okr. poL; Budsław, Dołhinów, Iża, Kniahinin, Krajsk, Krzywicze, Kurzeniec, Rabuń i Wilejka w 2 okr. poL; Duniłowicze, Łuczaj, Mańkowicze, Miadzioł, Norzyca, Parafianowo, Porpliszcze, Wołkołata i Żośno w 3 okr. pol. Pod względem sądowym w powiecie jest 3 Inkwirentów sadowych w Wilejce, Duniłowiczach i Radoszkowicach, oraz 4 sady pokoju 4ty rewir sadu okr. dziesieńskiego, 4ty rewir sądu okr. święciańskiego oraz 4 i 5ty rew. sądu okr. smorgońskiego. Pod względem oświaty narodowej znajduje się w Wilejce szkoła powiat. 2klas. w 1885 6 r. 28 uczniów oraz szkoła paraf. 53 chłopców i 30 dziewcząt, w Mołodecznie seminaryum nauczycielskie 117 uczniów, 30 szkół ludowych dla obu płci oraz 1 żeńska w Kniahyninie, do których w 1885 6 r. uczęszczało 1335 chłopców i 79 dziewcząt, 6 szkółek cerkiewnych jednoklasowych, 2 dwuklasowe i 68 szkółek cerkiewnych w t. r. 1276 chłopców i 30 dziewcząt. Kościół prawosŁ obejmuje 3 dekanaty błagoczynia wilejski, miadziolski i mołodeczniański, 41 cerkwi paraf. , 15 filial. , 45 cmentarnych i 7 kaplic. Dekanat błagoczynie wilejski obejmuje 14 parafii Wilejka, Dołhinów, Gnieździłowo, Iża, Kamieniec Spaski, Kasuty, Kniahinin, Krajsk, Krzywicze, Kurzeniec, Narocz, Rabuń, Rzeczki, Uźlany, 14 cerkwi paraf. , 3 fil. , 18 cmentarnych i 3 kaplice; 32330 wiernych 16105 męż. , 16225 kob. . Kościoły katolickie należą do 2 dekanatów wilejskiego i nadwilejskiego, dyecezyi wileńskiej. Pierwszy z nich obejmuje 7 paSłownik Geograficzny T. XIII Zeszyt 150. rafii Budsław, Dołhinów, Kościeniewicze, Krzywicze, Lebiedziew, Olkowicze i Radoszkowicze dawniej jeszcze 7, t. j. Chołchła, Chożów, Ilia, Krasnesioło, Kurzeniec, Mołodeczno i Spas, razem 7 kośc. paraf. , 6 filialnych i 14 kaplic; 23579 wiernych. Dekanat nadwilejski składa się również z 7 parafii Duniłowicze, Łuczaj, Miadzioł, Parafianowo, Postawy, Wołkołata i Zadziew, 7 kośc. paraf. , 1 filialny, 15 kaplic, 34444 wiernych. Pod względem komunikacyjnym przerzyna powiat dr. żel. lipawskoromeń ska na przestrzeni WilejkaMińsk, ze stacyami Mołodeczno, Usza i Olechnowicze, oraz drogi pocztowe z Mołodeczna, przez Wilejkę, Kościeniewicze, Dołhinów, Krypnie do Dokszyc w pow. borysowskim, dalej z Mołodeczna do Horodka i z Wilejki do Ilii. St. poczt. znajdują się w Dołhinowie, Duniłowiczach, Horodku, Ilii, Kościeniewiczach, Miadziole, Mołodecznie, Radoszkowiczach i Wilejce. St. telegr. w Wilejce, Mołodecznie i Uszy. Mieszkańcy zajmują się przeważnie rolnictwem. Pod rolą było 162237 dzies. 34620 dzies. skarbowych i 3061 miejskich, cerkiewnych i kościelnych. Oziminy siano około 60839 czet. , zbierano do 304195 dzies. Nadmiar żyta częścią przepędzają w miejscowych gorzelniach, częścią zbywają w Wilnie. Hodowla bydła dość rozwinięta. W 1860 r. było w powiecie 30400 sztuk koni, 80000 bydła rogatego, 52000 owiec zwyczajnych, 39000 trzody chlewnej. Lasy zajmują 0, 46 ogólnej przestrzeni, t. j. 288105 dzies. , w tej liczbie 41050 dzies. lasów skarbowych i 246627 prywatnych. Znajdują się przeważnie w płd. i wsch. części powiatu. W drzewostanie przeważa sosna i jodła. Drzewo spławiają głownie Wilią do Wilna, wyrabiają nadto na miejscu rozmaite naczynia i budują statki wodne. Przemysł fabryczny słabo rozwinięty. W 1860 r. była w powiecie fabryka sukna w Krajszczance, 2 huty Szklanne w Szabinach i Zalesiu, 5 browarów piwnych i 41 gorzelni. Około Horodka zajmują się hodowlą i handlem pijawek. Handel nieznaczny, ogranicza się głównie zbytem drzewa, zboża i bydła. Jarmarki odbywają się w Radoszkowiczach, Dołhinowie, Kurzeńcu i Lebiedziowie. Marszałkami powiatu byli Wołodkowicz Jan Ludwik h. Radwan 1796 1800, Wołodkowicz Józef, Giecewicz Hipolit h. Leliwa 1807 1809, Karnicki Kazimierz h. Syrokomla 1807 1812, Wołodkowicz Melchior 1817 20, Oskierko Jan h. Murdelio 1820, Bohdanowicz Onufry h. Mogiła 1822, Lubański Jan h. Poraj 1825, Domejko Aleksander 1833, Lubański Zenon 1846 53, Tukałło Mieczysław 185459, Śnitko Konstanty 1863, Cywiński Cypryan h. Puchała 187781. J. Krz. Wilejka 1. wś poduchowna nad rzeką Wilią, o 10 1 2 w. od jej źródła, pow. borysowski, w 3 okr. pol. , gm. Witunicze, o 97 w. od Bory30 Wilejka Wilejka Wilejsze sowa. Wś należała niegdyś do Paców, dana w zastaw wizytkom wileńskim, obecnie skarbowa, z leśnictwem rządowem. Dotąd majątek ten zowią sstwem. Za poddaństwa dobra te miały przy jednym folw. t. naz. 9 małych wiosek z 378 włościanami pł. męz. Teraz we wsi jest 23 osad. Cerkiew paroch. p. wez. Przemienienia Pańskiego, fundowana przez wizytki, uposażona jest z dawnych zapisów około 2 1 3 włókami; przeszło 1000 parafian. Kaplice we wsi Woucza p. wez. Narodzenia M. , również fundacyi wizytek, i w Wieszkach fundacyi Mokrzyckich z r. 1790. Szkółka gminna. Folw. W. , o 4 w. na południe, nad rz. Omniszówka, lew. dopł. Wilii. Miejscowość leśna, wzgórzysta, grunta lekkie. Leśnictwo rządowe obejmuje 36127 dzies. lasów dobrze zachowanych. 2. W. , wś, pow. czauski, gm. Czaussy, ma 30 dm. , 166 mk. , 303 dzies. ziemi dworskiej 60 roli, 29 łąk, 188 lasu; karczma. Własność Żurawskich. 3. W. , urzęd. Wilejskaja, st. przechodnia dr. źel. warsz. petersburskiej i lipawskoromeńskiej, na przestrzeni WilnoRomny, w pow. wileńskim, o 9 w. za Wilnem ku Petersburgowi, o 15 w. od st. Bezdany dr. źel. warsz. petersb. a 11 w. od st. Kiena dr. żel. lipawskoromeńskiej. Miejscowość ta dawniej zwala się Rakanciszki. Wilejki, wś, pow. sejneński, gm. i par. Lejpuny, odl. od Sejn 39 w. , ma 18 dm. , 136 mk. Wilejki 1. al. Wiłejki, wś i dwór nad strugą t. n. , pow. nowoaleksandrowski, w 1 okr. poL, gm. Antolepty, par. Dawgiele, o 34 w. od Nowoaleksandrowska. Dwór, właściwie zwany Nendrya od jeziora t. nazwy, nad którem leży, od 200 lat zostawał w posiadaniu Drozdowskich, następnie Duntenów, obecnie marszałka szlachty powiatu M. Durnowo, ma 74 dzies. 3 lasu, 9 nieuż. . Młyn wodny. We wsi mają części Czepinas 10 dzies. , Dabkus 10 dzies. 1 lasu, 2 nieuż. , Piotrowscy 48 dzies. , Wingelis 20 dzies. 2 1 2 nieuż. . 2. W. , wś i dobra, pow. szawelski, w 4 okr. pol. , gm. Skiemie, o 51 w. od Szawel. Dobra, własność Skowzgirdów, mają 376 dzies. 170 lasu. 3. W. , wś, pow. wiłkomierski, w 3 okr. pol. , gm. Wojtkuszki, o 15 w. od Wiłkomierza. Wilejkiszki 1. folw. , pow. wileński, w 2 okr. poL, gm. Muśniki, okr. wiejski Kiernów, o 45 w. od Wilna, 1 dm. , 27 mk. 20 katol. , 7 starowier. ; w 1865 r. własność Rusieckich. 2. W. 1 i 2, dwa zaśc, pow. wileński, w 3 okr. poL, gm. Malaty o 8 i 9 w. , okr. wiejski Widziniszki, o 59 w. od Wilna, 2 dm. , 15 mk. katol, w 1865 r. 5 i 3 dusze rewiz. ; należą do dóbr skarbowych Oszkinie. Wilejkowicze, wś włośc. nad jez. Miertwoź, pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , o 26 w. od Oszmiany, 16 dm. , 172 mk. katol. Porów. Wolejkowicze. Wilejkunka, wś, pow. święciański, w 2 okr. pol. , gm. Zabłociszki o 1 w. , okr. wiejski i dobra Brynków Cejkin, 27 dusz rewiz. Wilejskaja, ob. Wilejka 3. Wilejsze 1. wś, dobra i chutor, pow. wołkowyski, w 2 okr. pol. , gm. Hornostajewicze, o 20 w. od Wołkowyska. Wś, nazwana W. Wierzbowce, ma 95 1 2 dzies. ziemi włośc. 2 Iak, 1 1 2 nieuż. ; dobra, własność Zubilewiczów, wraz z folw. Zubilewo 275 dzies. 67 łąk i pastw. , 46 lasu, 73 nieuż. ; chutor 18 dzies. , należy do Niczyporuka. 2. W. , wś, pow. szawelski, w 2 okr. pol, , gm. Kurszany, o 33 w. od Szawel. Wilejszyszki, wś, pow. poniewieski, w 4 okr. poL, o 49 w. od Poniewieża. Wilejty, wś nad rzką Komajką, pow. święciański, w 3 okr. pol, , gm. Hoduciszki, okr. wiejski Kowalciszki, o 38 w. od Święcian, ma 12 dm. , 121 mk. katol. , 6 żydów w 1865 r. 43 dusz rewiz. . Wilemno, ob. Wielimie. Wilemowice, czesk. Vilemovice, niem. Wilmsdorf, wś na Szląsku austr. , w pow. frywałdzkim, okr. sąd. jawornickim, w wązkiej dolinie gór Reichensteinskich, na płd. od Jawornika. W r. 1880 było 117 dm. i 584 mk. rz. kat. , Niemców. Kościół paraf. i szkoła ludowa lklas, w miejscu. W. tworzą z Czerwonogruntem Czervenygrunt, Rothengrund i Graniczkami Hranicky, Graenzdorf jedną gminę administracyjną. Wilemy, ob. Wilimy. Wileń, ob. Wieleń. Wilenka, ob. Wilejka. Wilenka, wś nad rzką Wilią, pow. radomy ski, na pograniczu pow. skwirskiego, w 1 okr. poL, gm. Wodotyje, par. praw. Wilna o 2 w. , odl. o 30 w. od Radomyśla, ma 218 mk. Podług Pochilewicza jest tu 358 mk. praw. oprócz ka tol. . Włościanie, w liczbie 50 dusz rewiz. , uwłaszczeni zostali na 284 dzies. , ze spłatą po 248 rs. 48 kop. rocznie. Obszar dworski wynosi 721 dzies. ziemi użytk. , 276 lasu i 39 nieuż. Kaplica katol. par. Korostyszów, z drzewa wzniesiona w 1823 r. Wś ta wraz z wsią Oleszpole i chutorem Suprunem nabytą została w 1811 r. od Leonarda Olizara przez Eliasza Wasilkowskiego, dziada obecnego właściciela Fran ciszka Protobowerya. Uroczysko nosi nazwę Chołop cza. J. Krz. Wileński Chutor, u Pochilewicza wprost Chutor, wś nad rzką Wilią, pow. radomyski, w okr. poL, gm. Wodotyje, par. praw. Wilna o w. , odl. o 25 w. od Radomyśla, ma 364 mk. Pochilewicz podaje 260 mk. prawosł. Włościanie, w liczbie 75 dusz rewiz. , uwłaszczeni zostali na 177 dzies. , ocenionych na 6600 rs. Należy do dóbr korostyszewskich, dawniej Olizarów, obecnie Plemiannikowa. Wileny, ob. Wielona, Wileszyn, zaśc, pow. słucki, w 3 okr. pol. i Wilejszyszki Wilejty Wilemno Wilemowice Wilemy Wileń Wilenka Wileszyn Wileny Wileński Chutor Wilejki Wilejki Wilejkiszki Wilejkowicze Wilejkunka Wilejskaja Wilgnowy Wilewo Wilga Wilgard Wilgirdajcie Wilgor Wilgoszcza Wilhelminenhoehe Wilhelminenhof par. katol. Kopyl, gm. Teladowicze, o 45 w. od Słucka, ma 40 osad; miejscowość dość leśna. Wilewo, pow. sierpecki, ob. WieluńWile wo. W r. 1827 wś W. , w par. Zgliczyn, miała 7 dm. , 20 mk. W XVI w. wś Wilewo Trzaski miała wielu częściowych właścicieli, 8 zagr. z rola, 2 zagr. bez roli, zaś W. miało 1 łan kmiecy Pawiński, Mazowsze, 62, 63. Wilga al. Garwolka, rzeczka, bierze począ tek w okolicy Żelechowa, w pow. garwolińskim, wchodzi na obszar pow. łukowskiego, płynie w kierunku płn. zach. przez Wilczyska, Miastków, Oziemkówkę, powraca na obszar pow. garwolińskiego i płynie w kierunku płd. zach. przez Garwolin, Górki, Wilkowyję, Wilgę, Celejów i pod Szymoniewicami uchodzi z praw. brzegu do Wisły. Ma jeszcze dwa inne ujścia wprost Wilgi pod Olszakiem i Holendrami. Długa 50 w. Przyjmuje z praw. brzegu pod Wilczyskami rzkę Krupę oraz strumień b. n. , pod Dutką dwa, a z lew. brzegu strumienie pod Żelechowem i Górkami. J. Bliz. Wilga, w XVI w. Wylka, wś i fol. nad rz. Wilgą; , niedaleko ujścia jej do Wisły, pow. garwoliński, gm. i par. Wilga, odl. 14 w. od Garwolina, posiada kościół par. drewniany, szkolę początkową, od r. 1875, 24 dm. , 364 mk. , urząd gm. , młyn, cegielnią. W 1827 r. było 26 dm. , 233 mk. Przy wsi jest przystanek t. n, dr. źel. nadwiślańskiej, między Pilawą a Sobolewem, odl. 10 1 2 w. od Pilawy. Dobra W. składały się w r. 1885 z folw. W. i Amelin, rozl. mr. 2863 fol. W. gr. or. i ogr. mr. 523, łąk mr. 214, pastw. mr. 58, lasu mr. 1530, nieuż. mr. 333; bud. mur. 10, drew. 21; płodozm. 4 i 6pol. , las nieurządzony; fol. Amelin gr. or. i ogr. mr. 187, past. mr. 14, nieuż. mr. 4; bud. mur. 1, drew. 9. Wś W. os. 24, mr, 520, wś Skurcze os. 14, mr. 359; wś Kępa Skurecka os. 13, mr. 126. W. było miastem. Moze prawo miejskie nadane było współcześnie z założeniem parafii. W r. 1577 oppidum Wylka płaci szosu fl. 1 gr. 6, od bani gorzałczanej 1, czopowego fl. 10, od młyna 2 kołowego. Folw. W. płaci od 6 zagrod. Kiedy przestała być miastem niewiadomo. Kościół par. , p. w. Wniebowzięcia N. P. M. , założony został r. 1407 przez Bogusława Zajączka. Obecny wzniesiony r. 1771. Według innych danych obecny kościół zbudowano r. 1817 a odnowiono r. 1887. Parafia W. w dek. garwolińskim, miała w 1861 r. 1452 katol. a w 1870 r. 1841 katol. W. gmina ma 3972 mk. śród stałej ludności 1 praw. , 1102 prot. , 312 żyd. , obszar wynosi 8206 mr. Sąd gm. okr. II we wsi SobienieJeziory o 10 w. , st. poczt. w Garwolinie o 17 w. W skład gm. wchodzą Celejów, Celejowska Kępa, Cyganówka, Goźlin Górny, G. Mały, Górki, Holendry, Jaszczysko, Łąki, Nieciecz, Olszak, Ostrybór Goźliński, Ostrybór Siedrowski, Podole Nowe i Stare, Pelewicz, Sambodzie, Skurcza, Skurecka Kępa, Tatarczysko, Trzcianka, Wicie Nowe i Stare, Wilga, Wólka Gruszczyńska, Zakrzówek, Zalesie i Zaleska Kępa. Br. Ch. Wilga, struga, w pow. trockim, pod zaśc. Styrnie. Wilga, potok górski, w pow. wielickim, powstaje z połączenia dwu potoków, z których jeden płynie od wsi Ochojno Górne, drugi z pod Janowic. Wyniosłości otaczające ich źródła sięgają 360 mt. npm. Połączywszy się na płn. wschód od Podstolic tworzą potok podążający w kierunku zach. na Gołkowice, Zbydniowice do Wróblowic. Odtąd zwraca się W. ku północy i na Opatkowice, Jugowice, Łagiewniki podąża ku Wiśle, do której uchodzi przy Ludwinowie, naprzeciw Kazimierza, przedmieścia Krakowa. Całkowita długość wynosi około 25 klm. W wodę bywa uboga. Wilgard 1. niem. Wildgarten, młyn i kol, pow. tucholski, st. pocz. i paraf. kat. Śliwice; 21 dm. , 168 mk. 2. W. , leśn. , tamże, 1 dm. , 8 mk. Wilgirdajcie, dwór, pow. szawelski, w 4 okr. poL, gm. Skiemie, o 44 w. od Szawel, własnośc Baniewiczów, ma 179 dzies. 48 lasu, 30 nieuż. . Wilgnowy, ob. Wielglowy Wilgor, góra pod Szczodrowem, pow. kościerski ob. Zeitsch, d. Westpreuss. Gesch. Ver. , XV, 158. Wilgoszcza, wś, pow. włoszczowski, gm. i par. Irządze, ma 184 mk. W 1827 r. było 12 dm. , 94 mk. W połowie XV w. wś W. , w par. Irządze, własność Pukarzewskiego, miała łany km. , z których dziesięcinę płacono kościołowi w Irządzach Długosz, L. B. , II, 207. Według reg. pob. pow. lelowskiego z r. 1581 Missiowski, burgrabia krakowski, płacił od 6 1 2 łan. km. , 1 zagr. z rolą Pawiński, Małop. , 70. Vilgelow niem. , ob. Wielgłowo Wilhelminenhoehe, wyb. do Chojniczek, pow. chojnicki, st. poczt. i paraf. kat. Chojnice; 1 dm. , 6 mk. Wilhelminenhof 1. dobra koron. , w okr. i pow. mitawskim, par. dobleńska Kurlandya. 2. W. , folw. dóbr pryw. Lamberthof, w okr. mitawskim, pow. bowski, par. ekawska. 3. W. , folw. dóbr pryw. GrossAuz, w okr. i pow. tukumskim, par. auceńska. Wilhelminenhof 1. leśniczówka, pow. i okr. kom. skwierzyński, sąd i st. kol. źel. w Międzychodzie, poczta w Wiejcach Waitze, par. Goraj, ma 2 dm. , 23 mk. 2. W. , pow. bydgoski a okr. kom. żołędowski. Poczta i kol. żeL w Kotomierzu Klahrheim, paraf. w Dobrcu. Ma 5 dm. , 37 mk. 22 ewang. , obszaru 47 ha. Wilhelminenhof 1. fol, pow. frydlądzki, st. pocz. Bartenstein Ostpr. 2. W. , fol. , pow. frydlądzki, st. pocz. Gallingen, 3. W. , os. , Wilewo Wilhelmsburg Wilhelmsbrueck Wilhelmsbruch Wilhelmsberg Wilhelmsbad Wilhelmsau Wilhelmowska Góra Wilhemowo Wilhelminenruh pow. welawski, st. pocz. Goldbach. 4. W. , fol. , pow. królewiecki, st. pocz. Koenigsberg i. Pr. Wilhelminenruh, ob. Warszta, leśniczówka, pow. odolanowski, okr. kom. Łomki, st. kol. Łąkocin, pocz. Ostrowo, par. Janków Zaleśny. Ob. Krotoszyn t. IV, 716. Wilhelminenthal, wyb. do Nowej Brdy, pow. człuchowski, st. pocz. i paraf. kat. Kocza ła, 1 dm. , 8 mk. i Wilhelminenthal 1. fol. dóbr Kojęcin, w pow. sycowskim. 2. W. , folw. dóbr Naehrschuetz, pow. stynawski. Wilhelmineort, wś, pow. mielicki, par. ew. Wierzchowice, kat. Mielice. W r. 1885 miała 191 ha; 32 dm. , 199 mk. 1 kat. . Wilhelminie, dawniej Bresewitz, Wilhelminenort, dobra i wś, pow. oleśnicki, par. ew. Ligota Ełlguth, kat. Miękinów Minken. W r. 1885 dobra miały 918 ha, 6 dm. , 163 mk. 15 kat. ; wś 289 ha, 17 dm. , 531 mk. 8 kat. . Wilhelmów 1. wś, pow. grójecki, gm. i par. Błędów, 418 mr. włośc, 1 mr. dwor. , ma 133 mk. 2. W. , fol. , pow. błoński, gm. Helenów, par. Brwinów. Ob. Brwinów. 3. W. , wś, pow. kolski, gm. Drzewce, par. Umienie, odl. od Kola 15 w. ; ma 3 dm. , 16 mk. W r 1827 było 4 dm. , 32 mk. 4. W. , fol. , pow. garwoliński, gm. i par. Kłoczew, ma 3 dm. , 16 mk. , 240 mr. Ob. Janopol. 5. W. , pow. lubartowski, gm. i par. Rudno. Wilhelmówek, wś i fol. , pow. łódzki, ob. Rudunki 1. Wilhelmówka, folw. należący do Nikłowic, w pow. mościskim. Wilhelmowo, pow. włocławski, gm. Piaski, par. Lubraniec. Wilhemowo, niem. Wilhelmshof, folw. do Głuchowa, pow. chełmiński, st. pocz. Chełmża, 1 dm. , 26 mk. Tuż przy zabudowaniach folw. z płn. strony znajduje się mogiła kamienna, którą przez dosypanie na nią ziemi, przerobiono w ostatnich czasach na strażnicę gospodarską ob. Ossowski Objaśn do mapy, str. 29. Kś. Fr. Wilhelmowska Góra, kol. , pow. turecki, gm. Pęcherzew, par. Turek, odl. od Turka 4 w. ; ma 22 dm. , 113 mk. Wilhelmsau 1. al. Borzątew, wś, pow. gnieźnieński, okr. kom. kłecki, st. Ar. źel. i poczta Mieleszyn Melschin, sąd w Gnieźnie, par. Sokolniki. Obszaru ma 199 ha, 5 dm. , 37 mk. 20 kat. . 2. W. , tak przezwano wś Węgierki, w pow. wrzesińskim, która przeszła na własność komisyi kolonizacyjnej. Ob. Węgierki. Wilhelmsau 1. ob. Kijewo, Po rozparcelowaniu Kijewa Szlach. , w pow. chełmińskim, postarała się niem. komisya kolonizacyjna o zamianę tego dominium w osobną gminę wiejską, z nazwą Wilhelmsau. Osiedli tu koloniści z Brandenburgii i Saksonii; wybudowano już także szkołę ewang. ; pastor ew. mieszka w dworku po dziedzicu Kobylińskim. 2. W. , folw. do Bralewnicy, pow. tucholski, st. pocz. Gostycyn, par. kat. Jeleńcz. Majętność ta, obejmująca 344 ha, tworzyła swego czasu całość z Bralewnica. Z początkiem bieżącego stulecia odprzedaną została Niemcowi, który jej nadal nową nazwę. Niedawno temu dokupił ją znów do dóbr swoich Leon Prądzyński na Bralewnicy. W 1885 r. było 6 dm. , 13 dym. , 67 mk. , 37 kat. , 30 ew. Wilhelmsbad, os. kąpielowa, pow. rybnicki, ob. Kokocice. Wilhelmsberg, wś, w pow. obornickim, pa rafia, okr. komis. i poczta w Murowanej Gośli nie, st. dr. żel. Oborniki. Ma 6 dm. , 83 mk. 59 katol. , 258 ha. Ob. Mściszewo, W. Ł. Wilhelmsberg, ob. Łąkorz, nadleśn. król. , pow. brodnicki, st. pocz. Najmowo, par. katol. Pokrzydowo; 5207 ha 496 roli orn. , 90 łąk, 3886 lasu. Należy do niego 15 osad, mianowi cie Gaj Grzmięca 19 dm. , 147 mk. , młyn Grzmiąca 3 dm. , 26 mk. , Karaś, Ławydrwęca, Lipowiec 24 dm. , 152 mk. , Staw, Strzemuszczek. Zarośle 7 dm. , 56 mk. . Zastawie 19 dm. , 123 mk. i leśn. Góral, Kaluga, Rytelskie Błoto i Tęgowiec, razem z nadleśn. 87 dm. , 125 dym. , 610 mk. , 515 kat. , 95 ew. Druga część tego nadleśn. , obejmująca 2149 ha 28 roli or. , 1581 lasu, leży w pow. lubawskim, w par. lipińskiej. Do niej należą leśn. Grabina, Rosachy i Robo tno. Kś. Fr. Wilhelmsberg 1. wś, pow. darkiejmski, st. pocz. Kleschowen. 2. W. , fol. , pow. iławkowski, st. pocz. Wildenhoff. 3. W. , wybud. , pow. węgoborski, st. pocz. Engelstein. Wilhelmsberg, kol. w dobrach Kornowatz, pow. raciborski. Wilhelmsbruch 1. ob. Bruki, wś w nizinach nadwiślańskich, pow. chełmiński, st. pocz. Błoto, par. kat. Unisław; 261 ha 64 roh orn. , 173 łąk; 1885 r. 49 dm. , 67 dym. , 323 mk. , 16 kat. , 307 ew. , szkoła ew. w miejscu. 2. W. , leśn. , pow. złotowski, st. pocz. Lutówka, obwód domin. nadleśn. Lutowo; 1 dm. , 6 mk. Kś. Fr. Wilhelmsbruch, wś, pow. górski Szląsk, par. ew. Koenigsbruch, kat. Wąsosz. W r. 1885 było 194 ha, 18 dm. , 117 mk. 4 kat. . Wilhelmsbrueck, st. dr. źel. na linii wrocławsko warszawskiej, na obszarze Podzamcza Wieruszowskiego, w pow. ostrzeszowskim, tuż pod Wieruszowem, o 10 klm. od Kępna. Wilhelmsburg, posiadłość, pow. bolkowicki, par. ew. Steinkunzendorf. W r. 1885 było 241 ha, 3 dm. , 5 mk. ewang. Wilhelmsdank, tak zowie się od r. 1891 folw. Opalenica, w pow. brodnickim. Wilhelmsdorf, wś, w pow. wyrzyskim, sąd, okr. komis. , poczta i st. dr. źel. w Nakle, paraf. Samoklęski. Ma 40 dm. , 321 mk. 61 katol, 3 Wilhelmowo Wilhelmówka Wilhelmówek Wilhelmów Wilhelminie Wilhelmineort Wilhelminenthal Wilhelminenruh Wilhelmsdank Wilhelmsdorf Wilhelmshort Wilhelmsort Wilhelmsmuehle Wilhelmsmark Wilhemshut Wilhelmshuld Wilhelmshuette Wilhelmshorst Wilhelmshof Wilhelmshoehe Wilhelmsheide Wilhelmshagen Wilhelmsfeld Wilhelmseichen Wilhelmsdorf Wilhelmsdorf żyd. , 159 ha. Ob. Karczewskie Holendry i Polichno. Wilhelmsdorf, ob. Zakrzewo, Wilhelmsdorf, posiadłość, pow. rastemborski, st. pocz. Rastenburg. Wilhelmsdorf 1. wś, pow. zlotoryjskochaj nowski, par. ew. w miejscu, kat. Gross Hartmannsdorf. W r. 1885 było 838 ha, 113 dm. , 564 mk. ew. Kościół par. ewang. 2. W. , pow. grotkowski, ob. Schuetzendorf 3. Wilhelmseichen, wś domin. , w pow. i okr. kom. wyrzyskim. Poczta i st. dr. źel. w Osieku Netzthal, sąd w Wyrzysku, par. w Krostkowie Freymark, filialn. kośc. Kosztowa. Wś ma 5 dm. , 83 mk. 23 kat. , 479 ha. Wilhelmsfeld, dobra i wś, pow. rozborski, par. ew. Kljetnow Klitten, kat. Mużaków. W r. 1885 dobra miały 161 ha, 1 dm. , 3 mk. ew. ; wś 62 ha, 15 dm. , 61 mk. ew. Wilhelmshagen, ob. Łętowo, wś, pow. i okr. kom. szubiński, sąd w Szubinie, st. dr. żel. w Nakle, poczta w Turzy Thure, par. w Samo klęskach. Obszaru 220 ha, 13 dm. , 125 mk. 37 katol. . W. Ł. Wilhelmsheide, zowie się teraz Rehheide ob. . Wilhelmshoehe 1. ob. Miedzyn, ws ryc, w pow. bydgoskim, ma 473 ha, z czystym dochodem 1914 mrk. St. dr. żel. i poczta, szkoła i parafia w Fordonie. Wś ma 66 mk. 44 katol. . 2. W. al. Netzmuehl, młyn, pow. chodzieski, okr. kom. i sąd w Pile, poczta w Uściu, st. dr. żel. w Chodzieżu Kolmar i. P. , szkoła w Mirosławiu, par. w Ujściu Usch. Ma 5 dm. , 42 mk. 10 katol. . Obszaru 399 ha. Odl. 4 klm. ku płd. zach. od Wielenia, przy drodze do Drawska za Brzeziem. Ob. Nadnotecki Młyn, 3. W. , folw. dóbr Dobrydział, w pow. kępińskim, własność ks. Henryka Pruskiego. Okr. kom. i st, dr. źel. w Podzamczu, poczta w Opatowie, szkoła katol. w Kuźnicy Skokowskiej, sąd w Kępnie, par. w Olszowie; 3 dm. , 57 mk. W. Ł. Wilhelmshoehe 1. wyb. do Skarszew, pow. kościerski, st. pocz. i par. kat. Skarszewy; 3 dm. , 30 mk. 2. W. , wyb. , pow. kartuski, st. pocz. Szymbark. 3. W. , wyb. , pow. kartuski, st. pocz. Gowidlino. Wilhelmshoehe 1. wybud. , pow. węgoborski, st. pocz. Buddern. 2. W. , folw. , pow. frydlandzki, st. pocz. Friedland Ostpr. 3. W. , folw. , pow. iławkowski, st. pocz. Landsberg I Ostpr. 4. W. , fol. , pow. morąski, st. pocz. Maldeuten. 5. W. , posiadłość, pow. rastemborski, st. pocz. Rastenburg. Wilhelmshof 1. folw. na obszarze Żywca. 2. W. , fol. na obszarze gm. Sporysz, w pow. żywieckim. Wilhelmshof 1. folw. skarbowy, pow. szamotulski. Należy do król. klucza Kaiserhof. Okr. komis. i poczta w Dusznikach, st. kol. w Polku, szkoła i parafia w Dusznikach, sąd w Szamotułach; 1 dm. , 5 mk. Ob. Lubieniec. 2. W. , fol, pow. międzyrzecki, okr. kom. Orzeszkowo, par. , szkoła i poczta w Lewicach, st. dr. źel. w Prusimiu, sąd w Międzychodzie; 1 dm. , 9 mt. Wlihelmshof 1. wyb. , pow. kartuski, st. pocz. Hopy; 2 dm. , 11 mk. 2. W, , os. do Chośnicy, pow. kartuski, 1 dm. , 10 mk. 3. W. , folw. do Błędowa, pow. chełmiński, st. pocz. Go rzuchowo; 1 dm. , 7 mk. 4. W. , ob. Wilhelmowo, 5. W. , fol. do Szymkowa, ob. Krakówek, pow. świecki, st. pocz. Drzycim; 1885 r. 3 dm. , 63 mk. Założony przy regulacyi Lubodzieża na gruntach włościańskich. 6. W. , wyb. do Chojnic, pow. chojnicki; 1 dm. , 3 mk. 7. W. fol. do Semnitz, pow. człuchowski, st. pocz. Czarne al. Hamersztyn; 1 dm. , 20 mk. 8. W. , folw. , pow. złotowski, st. pocz. Łobżenica. 9. W. , dobra, pow. wałecki, st. pocz. Marchij ski Frydland, par. kat. Tuczno; 411, 33 ha roli or. i ogr. , 77, 03 łąk. 23, 58 past. , 10027, lasu, 9, 15 nieuż, 27, 58 wody; razem 648, 94 ha; go rzelnia parowa. 10. W. , folw. , pow. złotowski, st. pocz. Kleszczyna, par. kat. i gm. Sławiano wo; 2 dm. , 37 mk. R. 1893 należał do Alfreda Dobbersteina, od którego nabył Meyer z Chojnie za 105000 mrk. Kś. Fr. Wilhelmshof 1. fol. , pow. węgoborski, st. pocz. Benkheim. 2. W. , fol. i os. leśn. , pow. gierdawski, st. pocz. Gerdauen. 3. W. , folw. , pow. świętosiekierski, st. pocz. Lindenau bei Braunsberg Ostpr. 4. W. , folw. , pow. ostródzki, st. pocz. Usdau. 5. W. posiadłość, pow. ostródzki, st. pocz. Wittmannsdorf. Wilhelmshorst, pol. Wilhelmowo, wś, któ rej grunta po części należą do domin. Linden felde, pow. średzki, okr. komis. Kostrzyn, poczta i st. dr. żel. w Pierzchnie. Szkoła katol. i par. w Krerowie. W. Ł. Wilhelmshort, dobra, r. 1863 założone, pow. wałecki, st. pocz. i paraf. kat. Wałcz, 2, 5 klm. odl. ; 1202 ha roli or. i ogr. , 70 łąk, 6, 64 pastw. , 300 lasu, 5, 10 nieuż. , 0, 5 wody, razem 1584, 24; cegielnia. W 1885 r. 4 dm. , 63 mk. Wilhelmshorst, leśnictwo królewskie, pow. fyszhuzki, st. pocz. HeiligenCreutz. Wilhelmshuette 1. przys. Bodzanowic, w pow. olesińskim. 2. W. , huta szklana, w pow. sycowskim, ob. Kotowskie, Wilhelmshuld 1. mylnie Wilhelmshut, ob. Kolonia, 2. W. , wyb. , pow. lubawski, st. pocz. Bratyan, 456, 05 magd. mr. ; 3 bud. , 7 mk. kat. Wilhemshut, ob. Wilhelmshuld. Wilhelmsmark, pow. świecki, ob. Dworzysko. Wilhelmsmuehle, ob. Feldmuehle. Wilhelmsort, wś, pow. bydgoski, okr. komis, w miejscu, st. dr. żel. w Barcinie, poczta Kaiserfelde Dąbrowa, szkoła katol. w Wilhelmsee, sąd w Bydgoszczy. Obszaru ma 499 Wilhelmsrode Wilhelmsort ha, 18 dm. , 237 mk. 77 katol. Ob. Sitno Małe. Wilhelmsort, fol, ob. Pinczynek. Wilhelmsrode, wś, pow. labiewski, st. pocz. Lauknen. Wilhelmsruh, folw. wsi rycerskiej Zielomyśl, w pow. międzyrzeckim, ob. Pszczew, Wilhelmsruh, pow. złotowski, ob. Suchorączek 1. Wilhelmsruh, posiadłość, pow. wrocławski, par. ew. i kat. we Wrocławiu; 32 ha, 10 dm. , 60 mk. 19 kat. . Wilhelmsee, pol. Mokre ob. , wś, pow. mo gilnicki, okr. komis. Pakość, st. dr. żeL w Bar cinie, poczta Kaiserfelde Dąbrowa, szkoła kat. w miejscu, paraf. w Parlinie, sąd w Mogilnie, Obszaru ma 211 ha, 9 dym. , 81 mk. 6 katol. 2. W. , wś szlach. , pow. mogilnicki, okr. komis. w Pakości, sąd w Mogilnie, st. kolei w Barcinie, poczta w Kaiserfelde Dąbrowa, par. w Parlinie. Obszaru ma 246 ha, 6 dym. , 97 mk. 50 katol. . W. Ł. Wilhelmssee al. Ober Wilhelmssee, Wilhelmsee, wś, pow. złotowski, st, pocz. Kleszczyna, paraf. kat. Sławianowo; 337 ha 227 roli or. , 75 łąk; 1885 r. 32 dm. , 42 dym. , 229 mk. , 93 kat. , 136 ew. Wilhelmssorge, dobra ryc, pow. gierdawski, st. p. Nordenburg. Wilhelmsthal 1. pol. Czyszkówko ob. , wś, pow. bydgoski, okr. kom, Okóle Okollo, parafia, sąd i st. dr. źel. w Bydgoszczy, poczta Scheusenau, szkoła katol. Jaegeshof. Zawiera 66 ha, 23 dm. , 522 mk. 123 katol. . 2. . W, , folw. , pow. międzyrzecki, parafia, szkoła, okr. komis. , st. dr. żel. i poczta w Międzyrzeczu; ma 3 dym. , 33 mk. Ob. Łęgowski folwark Langenvorwerk. 3. W. al. Wilhelmowo, leśniczówka, pow. chodzieski. 4. W. al. Chaliński Młyn, folw. , pow. międzychodzki. W. Ł. Wilhelmsthal 1. wyb. , pow. człuchowski, st. pocz. Zielona. 2. W. , kol. , pow. człuchowski, st. pocz. Koczała; 1 dm. , 11 mk. 3. W. , leśn. , pow. chojnicki, st. pocz. Chojnice. 4. W. , ob. Wilamowo. Wilhelmsthal, os. , pow. opawski, ob. Skrzypów. Wilhelmsthal 1. posiadłość, pow. szczycieński, st. pocz, Bischofsburg. 2. W wybud. , pow. olsztyński, st. pocz. Jonkendorf. 3. W. , posiadłość, pow. szczycieński, st. pocz. Lipowitz. 4. W. , wś, pow. morąski, st. pocz. Quittainen. Wilhelmsthal 1. miasto, w pow. bystrzyckim, na Szląsku pruskim, o 17 mil na płd. zach. od Wrocławia, w dolinie sród gór Śnieżnych Sehneegebirge, na wzn. 1730 st. npm. , przy zbiegu rzeczek Morawicy z Kamienicą Mora i Kamitz, ma 163 ha obszaru 107 roli, 18 łąk, 18 lasu, 102 dm. , 180 gospodarstw, 665 mk. 13 ew. . Kościół par. katol. , dwie szkoły katol. , dom przytułku dla ubogich, urząd poczt. , browar, gorzelnię. Miasto miał założyć w r. 1581 Wilhelm Starszy v. Oppersdorf, naczelnik mennicy w Czechach. Była to osada górnicza. Inni wywodzą nazwę od nazwy kopalni srebra St. Wilhelmsgrube. 2. W. , kol. w gm. Giersdorf, pow. nissański. 3. W. , pod Opolem, ob. Pasieka 1. 4. W. , wś, pow. wrocławski; par. ew. Domasław, kat. Gnichwitz. W r. 1885 było 7 dm. , 41 mk. 5 kat. . 5. W. , wś, pow. wołowski, par. ew. Polgosin Polgsen, kat. Smogorzów. W r. 1885 było 40 ha, 16 dm. , 74 mk. 2 kat. . Wilhelmstreu, nowo nadana nazwa gmin Bugaj i Żon, w pow. chodzieskim. Wilhelmswalde, ob. Radlińskie Huby, wś, pow. jarociński, okr. komis. w Nowem Mieście nad W. Neustadt ad Warthe, st. dr. źel. i po czta w Mieszkowie, szkoła katol. w miejscu, sąd w Jarocinie, par. w Radlinie. Obszaru 324 ha, 23 dm. , 215 mk. 74 katol. . W. Ł. Wilhelmswalde, ob. Radlińskie Holendry. Wilhelmswalde 1. leśn. , pow. złotowski, st. pocz. Krajenka; 1 dm. , 9 mk. 2. W. , nadleśn. , ob. Drewniaczek. 3. W. , folw. do Januszewa, pow. suski, st. pocz. Susz, 603, 92 magd. morg, 1 dm. , 6 mk. 4. W. , wyb. do Kolebek, pow. wejherowski, st. pocz. Sopot. Wilhelmswalde, fol, pow. morąski, st. pocz. Liebemuehl. Wilhor, ob. Wielhor. Wilhorów, ob. Wielhor. Wilhoszcze, nieistniejąca wś, w pew. łuckim, w pobliżu wsi Poddubce, na wsch. od Łucka. W 1545 r. własność Wilhoszczkich, którzy zobowiązani byli do reparacyi jednej horodni zamku łuckiego ob. Jabłonowski, Rewizye, 56. Podług reg. pob. pow. łuckiego z 1570 r. należy do Poddubiecz Hrehorego Uliewicza, chorążego ziemi wołyńskiej; pobor oddzielnie niewykazany Jabłonowski, Wołyń, 14. Wilia 1. lit. Niarys, al. Nerys, Neris, w dok. krzyżackich Nirge, rzeka, najznaczniejszy prawy dopływ Niemna. Wypływa, jako nieznaczny strumień, z niewielkiego trzęsawiska, mającego do 1 1 2 mr. obszaru, położonego w płn części pow. borysowskiego, pomiędzy sstwem wilejskiem a majątkiem Szylińce. Strumień ten, sączący się ze wschodu na zachód, zasilony niedaleko od początku ukrytemi źródłami, rozlewa się w rzeczkę, śród bagien wprawdzie, lecz korytem już płynącą. Między 3 a 4 w. , zasilona wodami spływającemi z błotnistych brzegów, rozdziela wś Dzieruźki od wsi Kromowicze i tu znajduje się na niej pierwszy most, W tem miejscu kończą się błota i brzegi zaczynają być twarde. Na 9 w. przy wsi i dworze Hrebienie na pr. brzegu jest drugi most, przy którym pierwszy upust i młyn. O 1 1 2 w. poniżej, przy Wilhelmsort Wilia Wilhoszcze Wilhorów Wilhor Wilhelmswalde Wilhelmstreu Wilhelmsthal 1 Wilhelmsthal Wilhelmssorge Wilhelmssee Wilhelmsee Wilhelmsruh wsi skarbowej Wilejce na lew. brzegu trzeci most oraz drugi młyn z upustem. O 5 w. poniżej oblewa dwór Wieżki na praw. brzegu i majątek skarbowy Wardonicze na lewym brzegu. Odtąd W. poczyna być spławną dla drzewa towarowego. Na 17 w rzka Czernia zasila pierwsza W. od pr brzegu; od ujścia jej występują znów brzegi bagniste Pośród tych bagien na 20 w. jest 4 most na drodze z Mińska do Stańkróla, stąd o 10 w. poniżej dobra Milcz 5 most, przy którym trzeci i ostatni młyn o 2 kolach. O 1 2 w. poniżej Milcza W. przybiera od praw brz. rzkę Łonwę. W tej okolicy W. , zrosiwszy na przestrzeni 35 w. pow. borysowski, wkracza do pow. wilejskiego, przez który płynie 168 w. , mając odtąd łożysko twarde, brzegi suche. Przepływa dalej pod wsią Pohost most, o parę wiorst poniżej której przybiera od lew. brz. rzkę Dźwinosę, ważną dla handlu drzewem. Pod wsią Kamień znajduje się na W. most na trakcie z Mińska do Dołhinowa, poczem zasila się od lew. brz. rzką Krajszczanką. O kilka wiorst po za wsią Kostyki przystań uchodzi od praw. brz. rzka Serwecz, od połączenia się z którą W. zaczyna płynąć szerszem korytem do 18 saż. , głębokość dochodzi do 1 1 2 arsz. Brzeg prawy ma piaszczysty, wyniosły, licznie zaludniony, lewy natomiast niski, pokryty łąkami, w części zarosłemi dębami, słabo osiedlony. Z osad nadbrzeżnych ważniejsze Sutoki, mko Sosenka, Słoboda, przed którą uchodzi od lewego brzegu rz. Wiazynka al. Wiazucia, Małmyhy przystań drzewna, podobnie jak i Słoboda, mto pow. Wilejka, po za którem uchodzi, pomiędzy innemi, od pr. brz rzka Usza. Od ujścia tej rzeczki do ujścia Oszmianki W. na przestrzeni 118 w. stanowi granicę pomiędzy pow. święciańskim a oszmiańskim. Na przestrzeni tej oblewa mko Zaśkiewicze przystań. Zalesie, siedzibą dawniej Ogińskich, Daniszów, Uhlany starożytne kurhany. Odtąd koryto i wybrzeża zawalone są kamieniami, rzeka się zwęża i płynąc nadzwyczaj kręto tworzy pierwszą niebezpieczną rafę, t. zw. Prywitalną, po wyjściu z której W. płynie śród stromych, wyniosłych i bardzo malowniczych brzegów, oblewa mko Żodziszki, Tupalszczyznę aż do wsi Markuny, przy ujściu rzki Oszmianki. Od ujścia Oszmianki do ujścia Źejmiany na przestrzeni 113 w. W. rozgranicza pow. święciański od wileńskiego. Odtąd po lewym brzegu występują pierwsze ślady mowy litewskiej, podezas gdy na prawym brzegu trwa narzecze białoruskie. Przepływa pod mkiem Michaliszki, wsią Wartacze, dworem Ryzhory ciekawe kurhany, w koło obłożone kamieniami, majątkiem Woronie, mkiem Bystrzycą przy ujściu rzki Bystrzyczanki od lew. brz, Bujwidze, niegdyś Brzostowskich, następnie Radziszewskich, mko Balingródek, o kilka wiorst poniżej którego przybiera od pr. brzegu rz Żejmianę Odtąd W. przestaje być rzeką graniczną, pochyla się kręto ku południowi i wkracza w powiat wileński, środkiem którego płynie aż do ujścia rz. Wakki na przestrzeni 100 w. , mija Lucyny, dziedzictwo Parczewskich, Niemenczyn, Lubów, dawniej Tyszkiewiczów, potem Śliźniów, Werki, Kalwaryą, Wilno, Zakret, po za którym na lewym brzegu rzeki ciągnie się malownicze pasmo gór Ponarskich. Poczynając od zaścStatkow szczyzna na prawym a Sojdzie na lewym brzegu W. stanowi granicę pomiędzy pow. wileńskim a trockim na przestrzeni 98 w. , niedaleko od ujścia rzki Świętej. Na wybrzeżach W. rozłożyło się kilku zaśc szlach. , zwanych Karmazyn, Karmazynek, Karmazyniszki, dalej Elnokumpie Ogińskich, ze znaną blecharnią płótna, wś Grabiały kurhany, odkąd rzeka u ludu przybiera nazwę Marys Nerysa. Począwszy od Kiernówki kurhany, kończą się wysokie nadbrzeżne góry, i W. płynie odtąd śród niższych brzegów, oblewa Kiernów, starą stolicę ks. litewskich, Orgiszki, Mitkiszki kurhany, Poporcie, Czabiszki, Żubiszki. Przybrawszy od prawego brzegu rz. Świętą, W. wkracza w granice pow. kowieńskiego, środkiem którego płynie do Kowna przez 42 w. , na Skorule, mko Janów, pod którem znajduje się jedyny jaz w rzece, wś Karmiały, po za którą ostatnia rafa zw. Baran, Łaukiszki i dochodzi do Kowna. Długa w ogóle 682 w. , z czego na gub. mińską wypada 43 w. , na wileńską 597 w. , na kowieńską 42 w. Przybiera znaczną liczbę rzeczek i strumieni, w tej liczbie mających ustaloną nazwę od pr. brzegu 22, od lewego zaś 33, mianowicie od prawego brzegu uchodzą Czernia, Siarnista, Słastówka, Serwecz, Ziabinka, Rabuń, Kasuta, Pleśnianka, Kaczaryca, Narocz, Stracza Kumielnaja, Żejmiana, Niemencza, Cedrod, Sojdzianka, Dukszta, Iropa, Musa, Swięta, Letanka i Łoka, od lewego zaś Łonwa, Dźwinosa, Droździanka, Krajszczanką, Kobylanka, Rybczanka, Wiazucia, Michicha, Usza, Pilść, Saraczanka, Bystrzyczanka, Podmosz, Woksza, Szałnojdzia, Bujwidzka, Ajłupa, Bieżanka, Wierszupka, Wilenka, Ponara, Waka, Rykontka, Naczała, Womba, Padalosa, Sukra, Żyżmorka Gamonda, Giżanka, Szeszupa, Arfa i Zwersa. Na brzegach W. leżą dwa miastv gubernialne Wilno i Kowno, 1 powiatowe Wilejka, 9 miasteczek, 269 wsi, dworów, zaścianków i pomniejszych osad, w ogóle 281 miejscowości, w tej liczbie 152 na prawym a 129 na lewym brzegu. W miejscowościach tych w granicach gub. wileńskiej w 1859 r. było 1107 dm. i 12441 mk. W 1858 r. było 8 mostów oprócz wymienionych w Wilnie i w Kownie i 27 przewozów. Kierunek początkowo ma płd. zach, przy ujściu Naroczy skręca gwałtownie, od mka Zaśkiewicze do wsi Swirełki płynie w kierunku płn. zach. , poczem wykręca się na zach. i w tym kierunku płynie do Nie Wilia menczyna, pod którym wygina sie ostrym łukiem na płd. zach. , poczem o 6 w. poniżej Wilna przybiera znów kierunek płn. zach. i zatrzymuje takowy do ujścia. Szerokość rzeki do Wilejki wynosi do 15 saż. , do Wilna od 20 do 30 saż. , pod Wilnem dochodzi do 45 saż. , poniżej zaś do 70 a w niektórych miejscach do 130 saż. Głębokość w górnym biegu 1 1 2 st. , pod Wilnem 2 st. , poniżej od 3 do 6 a przy ujściu 12 st. Brzegi w pow. borysowskim ma błotniste i lesiste, dalej wyniosłe i urwiste, złożone z pokładów piasku, gliny a po części wapienia ze skamieniałościami formacyi eoceńskiej. Dno rzeki w górnym biegu ilaste, w średnim przeważnie żwirowate i kamieniste, w dolnym piaszczyste. Bieg dość wolny, spadek wynosi 5 1 4 st. na 7 w. Spław zaczyna się właściwie od ujścia Dźwinosy, żegluga od mta Wilejki. Są one bardzo utrudnione z powodu licznych raf, podwodnych kamieni, mielizn i in. zawad. Najniebezpieczniejszemi dla żeglugi, grożącemi bowiem rozbiciem się przechodzących przez nie statków, są tak zw. w języku ludowym rafy Siabrowe, w liczbie 12 Prywitalnaja, Rawianka, Oszmianiec, Szałnojdzia, Baran, Sojdzia, Solnik, Zub, Łaukista, Krywiczy, Raudonia, Baran. Mniejszych raf, zwanych przez flisaków zaborami, jest 27, z których każda ma swa nazwę. Oprócz raf ważną przeszkodą dla żeglugi stanowią kamienie, bądź pojedynczo, bądź po dwa, trzy i więcej razem się znajdujące. Kamieni takowych można naliczyć 48. Przybór wody ma miejsce na wiosnę od tających śniegów oraz w jesieni a nawet i latem wskutek przewlekłych deszczów. Poziom wód podnosi się niekiedy do 3 saż. i rzeka wylewa w niektórych miejscach naprzestrzeni 800 saż. Przystani na W. jest 11, mianowicie 7 w pow. wilejskim Kostyki, Sutoki, Sosenka, Pachomówka, Słobódka, Wilejka, Domonowicze, 1 w pow. oszmiańskim Zaśkiewicze, 1 w wileńskim Wilno i 2 w pow. kowieńskim Janów i Kowno. Do spławu zboża, lnu itd. używane są strugi, łajby i bajdaki, drzewo zaś do spławu jest zbijane na wybrzeżach w tratwy. Wilia obfituje w ryby. Poławiają w niej szczupaki, okunie, liny, leszcze, płotki, miętusy, sumy, bieługi, jazie, węgorze, hołownie, wierozuby, łososie pomiędzy Kownem a Janowem, cyrty i in. Baki znajdują się wszędzie wzdłuż rzeki, wyjąwszy wybrzeża, na którym rozłożyły się Michaliszki. Nazwę rzeki rozmaicie objaśniają. M. Baliński przypuszcza, ze może zwała się niegdyś Wigilia, jak znajdujemy w przywileju Wład. Jagiełły z 1390 r. wydanego kapitule wileńskiej na dobra Ponary oraz u Sarnickiego w Opisie Polski. W innym miejscu Historya Wilna, t. 1 nazwę Wilia wyprowadza od, wyrazu wiloju łudzę al. od wilus zdrada, nazwę zaś Nerys od panerto ponurzona, pogrążona lub teź łotew. nerehtwygrzebać, podmyć. Kraszewski Litwa, t. 1 mniema, że nazwa Nerys pochodzi od bóstwa Nerys, biorącego swą nazwę od neru ciągnę. Najwłaściwsze będzie wyjaśnienie Mikuckiego w Odczycie złożonym akademii nauk w Petersburgu w 1853 r. , który nazwę Wilia wyprowadza od białorus. wyrazu wilat zmieniać ciągle kierunek, nazwę zaś litewską Nerys, Niaris, od słowa nerti, t. j. rzeka nurtująca w różnych kierunkach. Obszerny opis W. podał Konstanty hr. Tyszkiewicz Wilia i jej brzegi, Drezno, 1871. 2. W. , rzka, w gub. mohylewskiej, lewy dopł. Resty pr. dopł. Proni. J. Krz. Wilia 1. rzeka, w pow. krzemienieckim i ostrogskim, lewy dopływ Horynia. Wypływa kilkoma źródłami pod wsią Małe Folwarki, pły nie przez Nowosiółki, Wilią, Cecynówkę, Nowy staw. Borki, Kruholec, Szumsk, Cyrankę, Suraż, Chodaki, Zeńki, Wilią, Bołotkowicze, Kuniów, Kamiankę, Międzyrzec Ostrogski, Słobódkę i pod Ostrogiem ma ujście. Przybiera z obu brzegów liczne drobne dopływy, odlewające ra zem 36 stawów. Płynie w kierunku płn. wsch. ; długa około 80 w. , szeroka od 2 do 8 saż. , u uj ścia 10 saż. Obraca 18 młynów. Rozlewa się w piękne stawy pod obu Wiliami, Surażem, Kuniowem, Międzyrzeczem Ostrogskim i Ostrogiem. 2. W. , rzeka, w pow. radomyskim, prawy do pływ Teterewa Teterwi, bierze początek na pograniczu pow. skwirskiego, pod wsią Produbówką, w pobliżu źródeł Żeremianki dopływ Iwnicy; płynie zrazu ku wschodowi, następnie wykręca się ku północy, mija Wilenkę, Wilią, Wojtaszówkę, Carówkę, Chwaszczówkę i poniżej Rudni Horodeckiej, prawie na wprost wsi Minejki ma ujście. Oprócz drobniejszych strug, przybiera od prawego brzegu rzkę Dubowiec, wypływającą z pow. skwirskiego od wsi Strucówki, od lewego zaś Kropiwnę, płynącą od wsi t. n. J. Krz, Wilia 1. wś u źródeł rz. t. n. , pow. krzemieniecki, gm. Borki, o 13 w. na płd. wschód od Krzemieńca, gdzie st. poczt. , o 34 w. od st. dr. żel. Rudnia Poczajowska, ma 66 dm. , 574 mk. 4 katol. . Cerkiew paraf. p. w. Przemienienia Pańskiego, z drzewa wzniesiona w 1797 r. a odrestaurowana w 1866 r. , uposażona jest 59 dzies. ziemi. Do par. należy wś Cecyniówka Ceceniowce, odl. o 2 w. , z cerkwią filialną Pokrowską, oraz wś Pisarówka. Wś W. należała niegdyś do zamku krzemienieckiego. Podług rewizyi z 1545 r. wś tę kupił nieboszczyk kn. Janusz, biskup wileński, u Deniskowicza Mokosieja. We wsi było 12 ludzi. We wsi Willa Dwór późniejszej W. Wierzchnia, dziś Tetylkowce, kupionej przez kn. biskupa również u Deniskowicza, było 10 poddanych ciągłych i stawek spustoszony. Z obudwu tych siół poddani odbywają robotę polną zamkową, z dymu do roku orzą trzy dni wiosną i trzy dni jesienią na Wilia Wilia Wilimy Wilimany Wiliki Wilichow Wiliasze Wilica ugor na pareninu i z pola zebrawszy, powinni sprzątnąć i zmielone przywieźć na zamek, z dwóch zaś siedzących na czynszu wroce, jeden płaci półkopy groszy a drugi kopę groszy na rok Jabłonowski, Rewizye, 102. Podług lustracyi sstwa krzemienieckiego z 1628 r. wś Wila Niżna ze stawem i folw. czyni 1079 fl. 6 gr. 13 1 2 den. , wś zaś W. Wierzchnia al. Trytylkowce 100 fl. 15 gr. 9 den. Jabłonowski, Lustracye, 170, 175. 2. W. , w dok. Welia, wś nad rz. Wilia, pow. ostrogski, gm. Kuniów o 7 w. , o 23 w. na płd. zach. od Ostroga, st. dr, żel. Ożenin o 40 w. . Posiada cerkiew, p. w. św. Paraskiewii, z drzewa wzniesiona w 1785 r. a odnowioną w 1869 r. , uposażona 47 dzies. ziemi. Bo parafii praw. należą wsi Dołocze o 3 w. i Karpiłówka o 2 w. . W całej parafii 221 dm. , 1728 mk. prawosŁ, 126 katol. i 36 żydów. Wś otoczona lasami, glebę ma po większej części piaszczystą lecz sa i kawałki czarnoziemu. Obszerne łąki nad rz. Wilią. ; lasy dawniej rozlegle, dziś przez dzierżawcę znacznie przetrzebione. Dawniej był we wsi wielki i bardzo rybny staw, zniszczony podczas nawodnienia przez rozerwanie grobli i szluz, niereperowanych przez niedbalstwo dzierżawcy. Włościanie trudnią się uprawą roh, wyrobem materyałów leśnych na spław, pędzeniem smoły i dziegciu i w ogóle maja się dobrze. Wś założona przez Jeło Malińskich ob. t. VII, 264, Była dalej własnością Denisowiczów. W 1474 r. pani Fedia, żona Fedki Denisowicza, zastawia dobra swoje Welią; za 50 kóp groszy czeskich kn. Michałowi i Konstantynowi Ostrogskim Arch. ks. Sanguszków, I, 68, Podług reg. pobor. pow. łuckiego z 1583 r. Wilia należy do włości ostrogskiej ks. Konstantego Ostrogskiego, wwdy kijowskiego, marszałka ziemi wołyńskiej, który wnosi z 6 dym. , 4 ogr. po 6 gr. , 5 ogr. po 4 gr. , 2 podsusied. , 1 koła waln. Jabłonowski, Wołyń, 81. Następnie własność Szulborskich, w końcu Jabłonowskich, obecnie ks. Artura Jabłonowskiego, w dzierżawie Lajzera Szrajera. 3. W. al. Wilna, wś nad rz. Wilią, pow. radomyski, na pograniczu pow. skwirskiego, w 1 okr. poL, gm. Wodotyje, par. katol. Korostyszów o 10 w. na płd. wsch. , odl. o 25 w. od Radomyśla. Wzn. 651 st. npm. , otoczona od płn. zach. i płd. lasami sosnowemi, ma 605 mk. W 1783 r. było tu 38 dm. , 230 mk. , obecnie zaś, podług Pochilewicza, jest 1187 mk. prawosł. a oprócz tego w całej parochii W. , Wilenka, Zdwiżka, Bilinówka, Wileński Chutor, Wojtaszówka, Krapiwna, Romanówka, Oleszpol, Szczeglijówka i Produbówka al. Przydubówka 571 katol. i 298 żydów. Włościanie, w liczbie 250 dusz rewiz. , uwłaszczeni zostali na 587 dzies. , ze splata po 1127 rs. 65 kop. rocznie. Posiada cerkiew drewnianą. , uposażoną; 54 dzies. i wzniesioną, w 1791 r. na miejsce dawniejszej, zbudowanej z sosnowych okrąglaków i istniejąjcej już w 1728 r. , w którym Józef Olizar Wołczkowicz nadaje jej pola i sianożęci. Jest to dawna osada, istniejąca już na początku XV w. pod nazwą, Welii. Stanowiła ona wówczas własność katedry metropolitalnej w Kijowie. Następnie wchodziła w skład dóbr korostyszewskich Olizarów. W zapisce sądowej z 1609 r. wymieniona jako mko, należące do Adama Olizara Wołczkowicza Jabłonowski, Ukraina, II, 146. Podług reg. pobor. wwdztwa kijowskiego z 1628 r. wś W. była własnością Ludwika Olizara, w zastawie, płaciła od 4 ogr. , 1 koła młyń tamże, I, 73. Obecnie wś W. należy do Plemiannikowa. Zapiski sądowe i regestra pobor. z początku XVII w. podają w tejże okolicy także wś mko Wilią, wchodzącą w skład dóbr chodorkowskich Tyszów Bykowskich, zagarniętą przez nich u Daniela Obduły Poczapickiego. W 1624 r. zapisaną zostaje w aktach intercyza działowa między Adamem i Jeremiaszem a stryjem ich Wasylem Bykowskimi, w której, między innemi, wymienioną jest i wś W. ob. Jabłonowski, Ukraina, II, 23, 643 i w. in. . Podług reg. pob. wwdztwa kijowskiego z 1628 r. Adam i Jeremiasz Tyszowie Bykowscy płacą z mka W. z 3 dm. , 3 ogr. tamże, I, 67. 4. W. , wś nad rz. Słuczą, pow. rówieński, gm. Siedliszcze, par. praw. Hubków o 6 w. , należy do klucza ludwipolskiego ob. Ludwipol. O kilka wiorss od wsi przystań Białobrzegi, gdzie kupcy drzewni składają tratwy, aby po ustąpieniu lodów wpłynąć w koryto rzeki. Pod wsią znajduje się stare cmentarzysko, z nagrobkami kamiennemi. J. Krz. Wiliampol, słoboda na pr. brz. Wilii, tuż pod Kownem, należy do mta Kowna ob. t. IV, 522. Wiliasze, ob. Wilasze, Wilica, rzeka, dopływ Horynia ob. t. III, 159, mylnie, za Wilia, Wilichow, ob. Wielichowo, Viliende w dok. łacińskich, Velin niem. , estoń. Willandi, ob. Felin. Wiliki, ob. Wilki 4. Wilimany, wś, pow. dyneburski, par. Krasław. Wilimy al. Wilemy, w spisie z r. 1827 Wilima Ława, wś i straż leśna, pow. maryampolski, gm. Aleksota, par. Sapieżyszki, odl. od Maryampola 56 w. , ma 38 dm. , 359 mk. W r. 1827 było 14 dm. , 150 mk. W. , straż leśnictwa Pilwiszki, obejmuje obręby leśne Sapieżyszki, Perłajście, Łobinie, Ażarelis. W obrębie tym znajdują się rozległe bagna Ażarelis, mające 6977 mr. i 123 prętów obszaru ob. t. VIII, 147. Wilinyruś al. Wyliny, wś i folw. , pow. mazowiecki, gm. Piekuty, par. Wyszonki. W 1827 r. było 19 dm. , 139 mk. Wiliampol Wilinyruś Wiliampol Wilki Wilisilis Wilisilis Wiljanowo Wiljatlen Wilk Wilkajen Wilkale Wilkańce Wilkanowo Wilkary Wilkasy Wilkau Wilkawe Wilkawischken Wilke Wilkehlen Wilken Wilkenburg Wilkendorf Wilkendorfshof Wilkenhoehe Wilkęsy Wilisilis, dwór, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol. , o 82 w. od Nowoaleksandrowska. Wiljanowo, ob. Wilanów 2. Wiljatlen, folw. dóbr prywat. Puren, w okr. tukumskim, pow. talseński, par. kandawska Kurlandya. Wilk, jezioro, w pow. sejneńskim, gm. Wiejsieje, ma brzegi w części lesiste i wyniosłe, leży 5 w. na płn. zach. od jez. Paserniki Nad brzegiem mieści się wś Czuwańce Mereckie. Wilk 1. os. nad strum. t. n. , pow. turecki, gm. Bartochów, par. Warta, odl. od Turka 42 w. , ma 1 dm. , 8 mk. 2. W. , os. nad rz. Wartą, pow. wieluński, gm. Kamionka, paraf. Pątnów, odl. od Wielunia 14 w. , ma 2 dm. ; ob. Zalęcze Wielkie. Wilk. .. .. ., ob. Wołk. .. Wilk, rzka, w gub. podolskiej, ob. Wołk. Wilk, os. , pow. ostrzeszowski kempiński, par. Mijomice. Wilk Kamienny, głaz, w pow. borysowskim, nad brzegiem rz. Ptycz, fantastycznego kszałtu, o którym legenda ludowa mówi, źe to wilk obrócony w kamień, za szkody które czynił. W tymże powiecie, nad brzegiem tejże rzeki, drugi głaz nazywa lud Kamienną Gęsią, A. Jel. Wilkajen, z folw. Langenfeld, dobra pryw. , w okr. , pow. i par. tukumskiej Kurlandya. Wilkale, folw. , pow. szawelski, w 3 okr. poL, gm. Żagory, o 77 w. od Szawel. Wilkańce 1. wś nad rzką Płytnicą, pow. lidzki, w 2 okr. poL, gm. Ejszyszki o 5 w. , okr. wiejski i dobra Karłowiczów Bratomierz, o 30 w. od Lidy, po lewej stronie drogi z Ejszyszek do Lidy, 9 dm. , 43 mk. katol. , 5 żydów w 1865 r. 26 dusz rewiz. . 2. W. , okolica szl. nad rz. Wersoką, pow. lidzki, w 2 okr. pol. , o 40 w. od Lidy a 4 w. od Ejszyszek, 4 dm. , 14 mk. katol. 3. W. , zaśc, pow. wiłkomierski, w 2 okr. pol, gm. Rogów, o 46 w. od Wiłkomierza, własność Świrskich, 40 dzies. 10 lasu, 2 nieuż. . Wilkanowo, wś i fol. , pow. płocki, gm. Święcice, par. Orszymowo, odl. 28 w. od Pło cka, ma urząd gm. , browar, karczmę, 13 dm. , 107 mk. W 1827 r. było 12 dm. , 54 mk. W r. 1870 fol. W. rozl. mr. 376 gr. or. i ogr. mr. 233, łąk mr. 10. past. mr. 1, lasu mr. 120, wo dy mr. 2, nieuż. mr. 11; bud. mur. 5, drew. 12. Fol. W. naleźał do dóbr Nakwasin. Wś W. os. 20. mr. 187. Według reg. pob. pow, wyszo grodzkiego z r. 1576 wś W. , w par. Orszymów, miała 5 łan. , 2 zagr. Pawiński, Mazowsze, 304. Br. Ch. Wilkary, zaśc. rząd. , pow. święciański, w 2 okr. poL, o 38 w. od Święcian, 1 dm. , 15 mk. katol. Wilkasy 1. niem. Wilkossen, w dok. Wilkaschen, pewnie Wilkęsy, wś nad jez. Lewientyn, pow. oleckowski, st. pocz. Wielitzken. Znajduje się tu stare cmentarzysko galindzkie. Szymon v. Brahe, w. komtur i namiestnik pruski, poświadcza r. 1508, iż w. m. ks. Fryderyk sprzedał Janowi, Jerzemu i Pawłowi na prawie magd. 15 wł. między Sobolami a Niedźwiedzkiemi. Śród mieszkańców spotykamy wiele imion i nazwisk polskich. 2. W. , wś. pow. lecki, na zach. płd. od Lecu st. p. Melchior Koechler, komtur brand, , odnawia r. 1493 mieszkańcom wsi Wilkosch list nadający 34 włók w Wolfsehe na prawie magd. Sołtys Jan Górski, syn Mateusza, dostaje 4 włóki wolne od tłoki. R. 1625 mieszkają tu sami Polacy Kętrz. O ludn. poL, 490. 3. W. , niem. Willkassen, posiadłość, pow. gołdapski, st. poczt. Kowahlen. Wilkau, ob. Wilków i Wilkowo Wilkawe 1. Gross, może Wilkowie, dobra i wś, pow. trzebnicki, par. kat. i ew. Prausnitz. W r. 1885 dobra miały 322 ha, 4 dm. , 56 mk. 27 kat. ; wś 43 ha, 21 dm. , 100 mk. 18 kat. . 2. W. Klein, dobra, pow, trzebnicki, par. kat. Prausnitz, ew. Karoschke. W r. 1885 dobra miały 270 ha, 5 dm. , 69 mk. 11 kat. , zamek. Wilkawischken, zapewne Wyłkowyszki, wś, pow. ragnecki, st. p. Szillen. Wilke, ob. Wilkowo. Wilkehlen 1. wś, pow. gąbiński, st. p. Niebudszen. 2. W. , posiadłość, pow. nizinny, st. p. Heinrichswalde. Wilken 1. wś, pow. stołupiański, st. p. Trakehnen. 2. W. , pow. gąbiński, st. p. Gumbinnen. 3. W. SzillgallenBarten, wś, pow. kłajpedzki, st. p. Dt. Crottingen. 4. W. MatzSu bell, wś, pow. szyłokarczemski, st. p. Jugnaten. 5. W. Gross i Klein, dobra, ob. pow. gąbiński, st. p. Gumbinnen. 6. W. , Wilkowo. Wilkenburg w kronikach krzyżackich, ob. Wilkija. Wilkendorf, kolonia i folw. , pow. sokólski, w 2 okr. poL, gm. Trofimówka, o 27 w. od Sokółki; kolonia ma 325 dzies. ziemi włośc; folw. , własność Karola Salzmana, 42 1 2 dzies. Wilkendorf 1. wś, pow. rastemborski, st. p. Rastenburg. 2. W. , wś, pow. iławski, st. p. Wehlau. Wilkendorfshof, posiadłość, pow. iławski, st. p. Wehlau. Wilkenhoehe, posiadłość, pow. iławski, st. p. Taplacken. Wilkenszyno, . wś, pow. sejneński, ob. Jurgielew. Wilkęsy, wś, pow. płocki, gm. Drobin, par. Łęg, odl. o 26 w. od Płocka, ma 9 dm. , 90 mk. , 156 mr. gruntu. W r. 1827 było 6 dm. , 52 mk. Według reg. pob. pow. bielskiego z r. 1578 wś W. , w par. Łęg, miała 5 1 2 łan. , 4 zagr. z rolą Pawiński, Mazowsze, 20. Wilki 1. os. , pow. wieluński, gm. Kamionka, par. Wierzchlas. Nie pomieszczona w ostatnich spisach. W 1827 r. było 2 dm. , 18 mk. , par. Wilkenszyno Wilki Wilkickie Wilkienicze Wilkija Wilkie Wilkiele Wilkieniki Wilkieten Wilki Wilkieliszki Zrembice. 2. W. al. Piskorzeniec, folw. , pow. I konecki, gm. Góry Mokre, par. Pilczyca, odl. od Końskich 30 w. , ma 2 dm. , 13 mk. , 1800 mr. 3. W. al. DąbrowaWilki, wś, pow. mazowie cki, gm. Szepietowo, par. Dąbrowa Wielka, ma I 15 dm. , 142 mk. Wilki 1. wś pryw. nad rz. Dzisienką, pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , o 90 w. od Dzisny, 7 dm. , 38 mk. starowierów. 2. W. , chutor, pow. wołkowyski, w 5 okr. pol. , gm. Piaski, o 16 w. od Wołkowyska, 45 1 2 dzies. 10 łąk i pastw. , 6 lasu, 10 1 2 nieuż. , należącej do Zwierewiczów i 30 dzies. do innych właścicieli. 3. W. , okolica, pow. kowieński, w 3 okr. pol. , gm. Surwiliszki, o 86 w. od Kowna. Downarowiczowie mają tu 50 dzies. 10 lasu, 8 nieuż. , Dąbrowscy w dwóch częściach 76 1 2 dzies. 18 lasu, 7 nieuż. , Jodkiewiczowie 20 dzies. 6 lasu, Jurewiczowie 27 dzies. , Towginowie 54 dzies. 5 łasu, 6 nieuż. . 4. W. al. Wiliki, dwór, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol. , gm. Ponedel, o 80 w. od Nowoaleksandrowska, należy do dóbr Koźliszki Rutkowskich Koźliszki, Małe Szakale, Wilki i Pusty Dwor, obejmujących 1653 dzies. 851 lasu, 147 nieuż. . 5. W. , dwor, pow. telszewski, w 1 okr. poL, gm. Gadonów, o 12 w. od Telsz, własność Józefowiczów, ma 123 dzies. 20 lasu, 10 nieuż. . 6. W. , wś, tamże, o 20 w. od Telsz. 7. W. , ob. Wilkija, 8. W. , osada, pow. piński, w 2 okr. pol. lubieszowskim, poprzednio w gm. Duboja, teraz zaś w gm. Brodnica, o 32 w. od Pińska. J. Krz. A. Jel. Wilki, wólka w gm. Raniżów, pow. kolbuszowski. Wilki, os. , pow. ostrzeszowski kępiński, par. Janków Zaleśny. Wilki 1. niem. Birkenau, wś, pow. świętosiekierski, st. p. Święta Siekierka. 2. W. , niem. Wilken, wś, w dawnym powiecie piskim, na pld. od Piszu, nad rz. Pisą. Dziś pod tą nazwą nie istnieje. Jan, Michał i Stanisław, bracia Wilkowie Wolf, zakładają tę wś r. 1445. Henryk Krosta, ststa piski, zatwierdza Wojtka, Mateusza i Pawła Sulimów w posiadaniu 7 1 2 wł. nad Piszą Wodą, nadanych prawem magdeb. , które im niegdyś ststa Heideck przekazał Kętrz. O ludn. poL, 424. 3. W. , niem. Wilken, wś, pow. jańsborski, st. p. Jańsbork Johannisburg, Wilkiany, wś i dwór nad Szweksznielą, pow. rossieński, gm. i par. Szweksznie, o 120 w. od Rossień, własność hr. Platerów, 3499 dzies. 1760 lasu, 653 nieuż. . Kaplica katol. p. wez. Serca Jezusowego, którą w 1776 r. z drzewa wzniósł kś. Kownacki. Wilkickie, okolica, pow. szawelski, w 3 okr. poL, gm. Żagory, o 56 w. od Szawel. Mieszcza nie Wilkiccy mają tu 57 dzies. Wilkie, wś, pow. rossieński, w 5 okr. pol. , gm. Wewirżany, o 117 w. od Rossień. Wilkiele 1. wś, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol, gm. Ponedel, o 75 w. od Nowoaleksandrowska. Włośc. Stoskanisy mają tu 68 dzies. 14 lasu, 8 nieuż. . 2. W. , wś, pow. poniewieski, w 1 okr. pol. , o 16 w. od Poniewieźa. Wilkieliszki, wś, pow. władysławowski, gm. i par. Syntowty, odl. od Władysławowa 14 w. , ma 23 dm. , 197 mk. Jedna z osad włośc. ma 91 mr. W 1827 r. było 29 dm. , 268 mk. Wilkienicze, jezioro, w pow. trockim, pod zaśc. Świejniany. Wilkieniki, wś, pow. sejneński, gm. i par, Lejpuny, odl. od Sejn 36 w. , ma 43 dm. , 330 mk. W 1827 r. było 16 dm. , 93 mk. Wilkieniki, wś, pow. trocki, w 3 okr. pol. , gm. Wysoki Dwor, okr. wiejski Lemiany, 12 dusz rewiz. Wilkieten, wś, pow. kłajpedzki, st. p. Proekuls. Wilkija al. Wilkinie, jezioro, w pow. sejneńskim, w dobrach Lejpuny. Długie 3 1 2 w. od płd. ku płn. , szerokie 1 2 w. ; brzegi ma bezleśne, wzgórkowate. Po brzegach wsi Bartoszuny, Sienkańce, Nielubańce. Wilkija 1. wś i folw. śród kilku jezior, pow. sejneński, gm. Lejpuny, par. Wiejsieje, odl. od Sejn 35 w. , ma młyn wodny, tartak, 14 dm. , 89 mk. W 1827 r. było 2 dm. , 15 mk. , par. Lejpuny. Dobra W. al. Wiktoryn składały się w r. 1885 z folw. W. , attyn. Laszwan, Smoliszki i Szyłalis, jezior Niewłedzis, Mekszrajtys i Błudalis, rozl. mr. 1054 gr. orn. i ogr, mr 278, łąk mr. 167, lasu mr. 536, wody mr. 56, nieuż. mr. 16; bud. mur. 2, drew. 16; las nieurządzony, pokłady torfu. W skład dóbr wchodziły poprzednio wś W. os. 6, mr. 228; wś Wiktoryn os. 2, mr. 7; wś Szatury os. 9, mr. 388; wś Kułańce os. 4, mr. 211; wś Smoliszki os. 8, mr. 184. 2. W. , folw, i dobra nad Niemnem, pow. władysławowski, gm. Dobrowola, par. Poniemoń, odl. od Władysławowa 56 w. , pokłady wapienia, młyn wodny, 98 mk. W 1827 r. było 2 dm. , 26 mk. O fabryce płótna tu założonej podano już szczegóły w opisie folw. Dobrowola, w pow. maryampolskim. Dobra W. składały się w r. 1892 z fol. W. i Domaniny, rozl. mr. 1315 folw. W. gr. orn. i ogr. mr. 295, łąk mr. 177, pastw. mr. 108, łasu mr. 158, w odpadkach mr. 36, wody mr. 12, nieuż. mr. 33; bud. drew. 19; folw. Domaniny gr. orn. i ogr, mr. 206, łąk mr. 30, pastw, mr. 73, lasu mr. 184, nieuż. mr. 3; bud. drew. 9; lasy nieurządzone. Wilkijska puszcza, według Rewizyi Puszcz w r. 1559, rozpoczynała się od rzki Wilkiei i Niemna aż do Szuszwy, wzdłuż ku granicy Jaswieńskiej. Następujące były w niej ostępy Narejków, Werupa, Szułupis, Karpis, Żwikini, Rojsto, Warszel, Sebiki. Br, Ch, Wilkija, niem. Wilze, rzeczka, w gub. kowieńskiej i kurlandzkiej, prawy dopł. rz. Szwety Schwedt, uchodzi w par. mitawskiej. Przy Wilkiany Wilkija Wilkischken Wilkińszczyzna Wilkinie Wilkinia Wilkińce Wilkiszki biera od praw. brz. strum. Wingrys, Werele i Kiwę, od lewego zaś Kwietupis. Wilkija 1. al. Wilki, w kronikach krzyżackich Wilkenberg, w Słowniku Echarda mylnie Wilkiszki, mko i dobra nad Niemnem, miedzy ujściami Dubissy i Niewiaży, pow. kowieński, w 1 okr. pol, gm. Wilkija, o 28 30 w. na płn. zach. od Kowna, przy dr. poczt. do Jurburga. W 1859 r. było tu 100 dm. , 1181 mk. , w tem 848 żydów obecnie 1377 mk. , kościół par. kat. , dom modlitwy żydowski, zarząd okręgu policyjnego dla 5 gmin powiatu W. , Eleonorów, Krasnesioło, Średniki i Wielona, zarząd gminy, szkoła ludowa, st. poczt. , przystań na Niemnie. Targi odbywają się co poniedziałek, jarmarki zaś cztery razy do roku 19 marca, 23 kwietnia, 26 czerwca i 21 września. Kościół katol. paraf. , z drzewa wzniesiony w 1542 r. przez Zygmunta I a w 1751 r. odbudowany. Parafia katol. , dekanatu wielońskiego, 5910 wiernych. Kaplica św. Barbary w Pocztowie. Gmina, położona w płd. części powiatu, graniczy od płd. i płd. wsch. z gub. suwalską, od wsch. z gm. Krasnesioło i Jaswojnie, od płn. z gm. Ejragoła, od zach. przez Dubissę z gm. Ejragołą i Średniki, obejmuje 50 miejscowości, ma 236 dm. włośc. okok 428 należących do innych stanów, 5338 mk. włośc, uwłaszczonych na 5004 dzies. ziemi. W XIV w. była tu mała twierdza litewska, którą gdy obiegli Krzyżacy w 1388 r. , załoga spaliwszy zamek, uszła w lasy. Odbudowaną w 1391 r. Żmujdzini oddali Witoldowi, idącemu z w. mistrzem przeciwko Litwie. Na polach tutejszych w 1384 r. Jagiełło ze Swidrygajłą znieśli zastęp Krzyżaków, dowodzony przez komtura ragneckiego Wiganda, który zostawił po sobie wierszowaną kronikę niemiecką, przełożoną później na prozę łacińską przez jednego z przyjaciół Długosza. Następnie W. należała do włości królewskich i była głównem miastem powiatu, który podług popisu szlachty ks. żmujdzkiego z 1527 r. stawiał na wyprawy wojenne 161 koni licząc po 1 koniu z 8 włók. Chorążym powiatu był wówczas Michajło Stanisławowicz. W 1549 r. Zygmunt August nadał W. żonie swej Barbarze. Podług spisów podskarbińskich z 1569 r. stanowiła uposażenie stołu królewskiego. Metr. litewskie wymieniają jako najdawniejszych ststów wilkijskich Jana Radziwiłła 1495 1501, Dobka Skiłondowicza 1522, Aleksandra Chodkiewicza 1522 1547, Hieronima Chodkiewicza 1550 54, Jana Hajkę 1566, kn. Aleksandra Połubińskiego 1586 r. , W drugiej połowie XVIII w. sstwo te posiadł Zabiełło, opłacając 3057 złp. 14 gr. kwarty. Na sejmie z r. 1773 5 Stany Rzpltej nadały te dobra narodowe w posiadanie emfiteutyczne Antoniemu Zabielle, łowczemu w. ks. liew. , wraz z łąką Wodessą i wyspą Langas. W 1792 r. Stanisław August potwierdził prawa miejskie. Opis mka podał Tygodnik Ilustrowany z 1889 r. 346. Obecnie dobra W. należą do dóbr Lesnopol hr. Benedykta Tyszkiewicza Lesnopol, Jagminiszki, Stanisławowo, Wilkija, Po cztowo i PodawgowoŻabiszki, obejmujących 2679 1 2 dzies. 48 lasu, 166 nieuż. 2. W. , zaśc, pow. poniewieski, w 1 okr. poL, o 32 w. od Poniewieża. J. Krz. Wilkija al. Wilkijskie, inna nazwa jeziora Laśmiady, w pow. łeckim. Wilkiszki, zaśc włośc. nad jez. Giełusze, pow. wileński, w 1 okr. poL, o 7 1 2 w. od Wilna, 4 dm. , 34 mk. katol. Wilkińce, wś na lewym brzegu Wilii, pow. wileński, w 4 okr. poL, gm. Bystrzyca o 16 w. , okr. wiejski Bujwidze, o 38 w. od Wilna, 7 dm. , 39 mk. katol. , młyn wodny; należy do dóbr Korejwiszki Orłowskich. Wilkinia 1. osada, pow. poniewieski, w 2 okr. poL, o 41 w. od Poniewieźa. 2. W. , karczma, pow. poniewieski, w 2 okr. pol. , o 75 w. od Poniewieźa. Wilkinie 1. zaśc. , pow. święciański, w 2 okr. pol. , o 7 w. od Święcian, 1 dm. , 5 mk. kat. 2. W. , wś, pow. poniewieski, w 4 okr. poL, o 56 w. od Poniewieźa. Wilkińszczyzna, wś, pow. trocki, w 2 okr. pol. , gm. Kronie, okr. wiejski Kajryszki, o 38 w. od Trok, 2 dm. , 19 mk. katol. w 1865 r. 7 dusz rewiz. . Wilkischken 1. wś, pow. darkiejmski, st. p. Darkehmen. 2. W. , wś, pow. tylżycki, st. p. Ne Argeningken. Wilkiszki, wś, pow. wyłkowyski, gm. Pojeziory, par. Wyłkowyszki odl. 3 w. , ma 3 dm. , 32 mk. W r. 1827 było 3 dm. , 24 mk. Wilkiszki 1. al. Wiłkiszki, wś nad jeziorem t. naz. , pow. trocki, w 1 okr. poL, gm. Jewie o 3 w. , okr. wiejski Pasieki, o 21 w. od Trok, ma 5 dm. , 45 mk. kat. w 1865 r. 27 dusz rewiz. ; należała do dóbr Dębino, dawniej Seweryna Roemera, następnie hr. Tyszkiewicza. 2. W. , wś i folw. nad rzką Łomianą, pow. trocki, w 2 okr. poL, gm. Żośle o 10 w. , okr. wiejski Smilgi, o 45 w. od Trok. Folw. ma 1 dm. , 50 mk. 3 prawosŁ, 41 katol. , 5 starow. i 1 ewang. , wś zaś 14 dm. , 154 mk. kat. i 5 żydów w 1865 r. wraz ze wsią Szoknie 78 dusz rewiz. ; należała do dóbr Połomeń Gegerstatów. Posiada kaplicę katol. par. Żośle. 3. W. czy Wilniszki, zaśc, pow. wileński, w 1 okr. pol. , gm. Niemen czyn o 5 1 2 w. , okr. wiejski Podkrzyż; 15 dusz rewiz. ; należy do dóbr Bezdany Łopacińskich. 4. W. , zaśc. podług spisu z 1865 r. wś włośc, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Malaty o 5 w. , o 60 w. od Wilna, 1 dm. , 18 mk. katol. 8 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Roupiszki. 5. W. , wś, pow. wileński, w 4 okr. pol. , o 23 w. od Wilna, 4 dm. , 26 mk. katol. 6. W. , wś i folw. nad Mereczanką, pow. Wilkija Wilkoki wileński, w 5 okr. pol. , gm. Ilino o 14 w. , okr. wiejski Pawłów, o 30 w. od Wilna, ma 29 dusz rewiz. ; własność Dmochowskich. Spis z 1866 r. podaje wś, mającą 5 dm. , 40 mk. katol. i os. karcz. , 1 dm. , 12 mk. żydów. 7. W. Merecz, pow. wileński, ob. MereczWilkiszki, 8. W. , zaśc, pow. kowieński, w 3 okr. pol. , o 25 w. od Kowna. 9. W. , mko, pow. kowieński, mylnie, ob. Wilkija. 10. W. , wś, pow. nowoaleksandrowski, w 1 okr. pol. , gm. Tauroginy. 11. W. , zaśc, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 73 w. od Nowoaleksandrowska. 12. W. , wś, pow. poniewieski, w 1 okr. pol. , o 9 w. od Poniewieźa. 13. W. , dwa dwory i okolica, pow. poniewieski, w 3 okr. pol. , gm. Pompiany, o 21 w. od Poniewieźa. Maja tu Pleśniewiczowie 20 dzies. 1 nieuż. , Szenferowie 100 dzies. , Jankiewiczowie 30 dzies. , Jackiewiczowie 50 dzies. 14. W. , dwór, pow. rossieński, w 2 okr. poL, gm. Rossienie, o 24 w. od Rossień. 15. W. , wś, pow. rossieński, w 2 okr. pol. , gm. i par. Szydłów, o 21 w. od Rossień. 16. W. , wś, pow. rossieński, w 3 okr. pol. , gm. Erzwiłek, o 40 w. od Rossień. Włośc Brużas ma tu 11 dzies. , Kajrewiczowie 22 1 2 dzies. 17. W. , dwór, pow. szawelski, w 2 okr. pol. , gm. Kurszany, o 30 w. od Szawel. Jankiewiczowie w W. i Tadyszkach maja 154 dzies. 7 lasu, 1 nieuż. . 18. W. , wś, pow. telszewski, w 1 okr. pol, o 30 w. od Telsz. 19. W. , wś, pow. wiłkomierski, w 3 okr. pol. , gm. Żmujdki, o 23 w. od Wiłkomierza, J Krz. Wilklauken, os. , pow. piłkałowski, st. poczt. Lasdehnen. Wilknitt, posiadłość, pow. świętosiekierski, st. p. Lichtenfeld. Wilkobole, ob. Wiłkobole. Wilkobole, folw. szl. , pow. trocki, w 1 okr. poL, o 18 w. od Trok, 1 dm. , 13 mk. katol Wilkocie, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 2 okr. poL, o 31 w. od Nowoaleksandrowska. Wilkocin, w XVI w. Wilgoczyn, Wilkoczyn, wś, pow. opatowski, gm. i par. Waśniów. Nie podana w nowszych spisach urzędowych. W 1827 r. miała 8 dm. , 49 mk. Wspomina tę wś Długosz w opisie par. Waśniów L. B. , II, 475. Według reg. pob. pow. sandomierskiego z r. 1578 we wsi W. Marcin Wilkocki płacił od 1 4 łanu, 2 zagr. z rola, Mikołaj Wilkocki od 1 4 łanu, 2 zagr. z rolą, 1 kom. Pawiński, Małop. , 195. Vilkocz, ob. Wilkowec. Wilkojatka, nazwa strumienia, w pow. łukowskim, dającego początek rzeczce Bystrzycy dopł. Tyśmienicy. Zapewne nazwa ta ma związek z nazwą bagna Jata. Wilkojeziory, folw. , pow. wyłkowyski, gm. Olwita, par. Wyłkowyszki. Nie podany w nowszych spisach. W r. 1827 miał 1 dm. , 21 mk. Wilkoki, wś, pow. telszewski, w 1 okr. pol. , o 14 w. od Telsz. Wilkokuk, ob. Wiłkokuk. Wilkołaz 1. w dok. Wilkolas, wś przy źródłach rzki Urzędówki, pow. janowski, gm. i par. Wilkołaz, przy drodze bitej lubelskokraśnickiej, odl. od Lublina 40 w. a od Kraśnika 12 w. , od Janowa 41 w. , st. poczt. Kraśnik. We wsi ze źródeł pod folw. Górnym wypływa strumień, który w dalszym biegu ku os. Urzędów przybiera nazwę Urzędówki i pod Dzierzkowicami wpada do Stróży al. Wyznicy. Grunta gliniaste, ciężkie lecz urodzajne, pokłady kamienia i opoki. Dwa oddzielne folwarki, należące do ordynacyi Zamoyskich, pod nazwą W. Górny i W Dolny, pierwszy ma 840 mr. , drugi 670 mr. Zostają w dzierżawie; folw. W. poduchowny 265 mr. , należy do Niecieckiej. Wś ma 209 dm. , 1900 mk. i 2075 mr. ziemi oraz w zamian za serwituty wydzielano na własnośc włościan z lasów ordynackich 400 mr. W r. 1827 było 142 dm. , 1011 mk. Dobra W. , należały do dominium Kraśnik i łącznie z temże stanowiły kolejno własność Gorajskich, Tęczyńskich, ks. Olelkowiczów Słuckich, gdy zaś ta ostatnia rodzina w końcu XVI w. wygasła, W. wraz z Kraśnikiem wcielonym został do ordynacyi Zamoyskich z tej przyczyny, że Anna Ossolińska, córka Doroty z Tęczyńskich Ossolińskiej, była pierwszą żoną Jana Zamoyskiego, hetmana w. kor. ob. Kraśnik. W połowie XV w. jestto wś kościelna między Urzędowem i Bychawą, własnośc królewska, ma łany km. , karczmy król. z rolą, zagr. z rolą, folw. królewski, z których dziesięcinę, wartości 10 grzyw. , dawano plebanowi. Były tam także 3 łany duchowne, karczma z rolą, która płaciła czynszu 1 grzyw. Długosz, L. B. , II, 551, 552. Według reg. pob. pow. lubelskiego w r. 1531 wś W. płaci od 4 1 2 łan. a Wola Wilkołazka od 10 łan. i młyna. W r. 1676 ze wsi W. płaci pogłówne Jerzy Szornel, sędzia ziemski lubelski, od siebie, żony, 4 córek, pani Dydyńskiej, 3 osób z rodziny, 15 dworskich, 3 żydów i 476 poddanych Pawiński, Małop. , 355 i 47a. Pierwotna erekcya kościoła paraf. podług wizyty kś. Skarszewskiego, biskupa lubelskiego, z r. 1801 sięga 1440 r. , lecz obecnie istniejący kościół murowany, p. w. św. Jana Chrz. , zbudowany został r. 1653 kosztem Zamoyskich, jak o tem przekonywa napis wykuty w ścianie na łuku prezbiteryum, lecz gdy skutkiem starości groził upadkiem, najpierw w 1824 r. a następnie w 1867 r. odrestaurowano go kosztem parafian i ordynata Tomasza Zamoyskiego. Opis kościoła pomieścił WŁ K. Zieliński w Tyg. Illustr, z 1868 r. I, str. 52. Parafia W. dek. janowski posiada do 3000 dusz. W skład tejże wchodzą wsi Wilkołaz, Kłodnica Górna, Kłodnica Dolna, Kępa, Białowody, Emilków, Osiny, Ryczydół, Wólka Rudnicka, Rudnik Szlachecki, Zalesie. Gmina W. ma 4036 mk. 19 praw. , 20 prot. , 75 żyd. , i rozległości 15896 mr. , zawiera w sobie też same miejscowości co i parafia a nadto wieś Pułankowice, nale Wilkołaz Wilkokuk Wilklauken Wilkojeziory Wilkojatka Wilkocin Wilkocie Wilkobole Wilknitt Wilklauken Wilkoszewice Wilkomia Wilkomeden Wilkołek Wilkołek żącą do par. Kraśnik. W. posiada szkole elementarna, dom schronienia dla starców, przy kościele ufundowany. 2. W. , wś, w par. Rudno, podana w spisie z r. 1827 było 29 dm. , 140 mk. , jest to właściwie Wielkolas Wielgolas, w pow. lubartowskim. Ob. Wielkolas 2. Wilkołek, kol. i os. leś. , pow. sieradzki, gm. Złoczew, par. Uników, odl. od Sieradza 24 w. ; kol. ma 8 mk. ; os. leś. 1 dm, Ludność podana razem z ludnością wsi Uników. W r. 1827 było 2 dm. , 20 mk. Wilkomeden, wś, pow. szyłokarczemski, st. p. Kukoreiten. Wilkomia al. Wilkomie, folw. z leśniczówką Stołeżyną. , pow. wągrowiecki, par. Panigród, szkoła kat. , poczta i st. kol. Wapno, okr. komis. w Gołańczy. Ma 2 dm. , 9 mk. W. Ł. Wilkomir, ob. Wilkomierz. Wilkonice, folw. , pow. grójecki, gm. i par. Lipie, odl. 12 w. od Grójca, ma 238 mr. 227 roli; bud. mur. 9, drew. 5; pokłady torfu. Wilkonice, też Wilkowice, w dok. Wilkonis bona, wś nad rzką Dąbroźną, pow. krobski gostyński, na zach. od Kobylina, płd. zach. od Pępowa, między Jutrocinem a Krobią, okr. komis. w Krobi, par. i st. dr. żel. Pępowo, poczta Dłonie, szkoła katol. w miejscu, sąd w Rawiczu. Ma 25 dm. , 125 ha, 193 mk. kat. Obszar dwor. ma 390 ha, z czystym dochodem 6463 mrk i 106 mk. 96 katol. . R. 1310 należały W. do pow. ponieckiego. Później własność Miaskowskich i Wilkowskich. R. 1793 Józefa Krzyckiego, kaszt. krzywińskiego. Dziś wposiadaniu Niemca. W. Ł. Wilkoniczki, w dok. Wilkonice minor, wś, w pow. krobskim gostyńskim, na zach. Kobyli na, par. i st. dr. źel. Pępowo, szkoła w Wilkonicach, okr. komis. Krobia, poczta Dłonie. Folw. ma 5 dm. , 89 mk. , należał zawsze do Wilkonic; wś ma 9 dm. , 59 mk. , 40 ha. W. Ł. Wilkonosza, wś, pow. sądecki, na płd. wsch. od Zbyszyc, na praw. brzegu Dunajca, wzn. 391 mt. npm. Składa się wraz z obszarem więk. pos. z 16 dm. i 134 mk. rz. kat. Par. w Zbyszycach. Pos. więk. Zarębskich wynosi. 94 mr. roli, 5 mr. łąk, 2 mr. ogr. , 14 mr. pastw. , 35 mr. lasu, 3 mr. nieuż. i 530 sąż. parcel bud. ; pos. mn. 62 mr. roli, 6 mr. Iak i ogr. i 12 mr. pastw. Zdaje się, iż osada powstała po r. 1674, niespotykamy bowiem pierwej tej nazwy. Gra niczy na pln. z Sienną i Zbyszycami, na pld. z Wolą Kurowską. Mac. Wilkopedzie, wś, pow. suwalski, gm. Sejwy, par. Puńsk, odl od Suwałk 26 w. , ma 2 dm. , 225 mk. Wilkopole ob. t. II, 726, jestto Wielkopole. Wilkorojście, wś, pow. wileński, w 3 okr. poL, gm. i okr. wiejski Janiszki o 2 w. , 8 dusz rewiz. ; należy do dóbr Łabejkiszki Zajączkowskich. Wilkory, wś, pow. rossieński, par. Niemokszty. Wilkoschen, wś, pow. gąbiński, st. p. Gumbinnen. Wilkostowo 1. wś, pow. inowrocławski, na pld. od Gniewkowa i Służewa, par. Nowa Grabia, okr. kom. i poczta Dąbrowa Louisenfelde, st. kol. Gniewkowo Argenau, szkoła katol. w W. Opokach, sąd w Inowrocławiu, 35 dm. , 407 ha, 196 mk. 136 kat. i 6 żyd. , 2. W. , huby, tam że, mają 18 dm. , 206 ha, 167 mk. 6 kat. . We dług reg. pob. pow. brzeskiego z r. 1557 wś W. , w par. Grabie, miała 4 łan. , 3 zagr. Kaczkow ski płacił od 5 łan. , 3 zagr. Pawiński, Wielkop. , II, 5. . W. Ł. Wilkoszewice, wś, folw. i młyn wodny, pow. piotrkowski, gm. Gorzkowice, par. Rozprza. Le żą przy linii dr. żel. warsz. wied. , o 4 w. od Gorzkowie a 16 w. od Piotrkowa, mają 26 dm. , 208 mk. W 1827 r. było 17 dm. , 108 mk. W r. 1887 folw. W. rozl. mr. 222 gr. orn. i ogr. mr. 118, łąk mr. 70, pastw. mr. 23, nieuż. mr. 11; bud. mur. 7, drew. 15; płodozm. 7pol. Wś W. os. 24, mr. 145. Na początku XVI w. łany km. i folw. dawały dziesięcinę pleb. w Rozprzy. Kmiecie dawali teź kolędę Łaski, L. B. , II, 192. Według reg. pob. pow. piotrowskiego z r. 1552 wś W. miała os. 4, łan. 2 1 2 Pawiński, Wielkop. , II, 253. Por. Mojkowice, Br. Ch, Wilkosznie, jezioro, w pow. trockim. Wilkotupie, zaśc, pow. wiłkomierski, w 2 okr. poL, gm. Traszkuny, o 62 w. od Wiłkomierza. Wilków 1. Polski, 2. W. Niemiecki i 3. W. Nowy, trzy wsi, pow. sochaczewski, gm. i par. Głusk, par. ewang. Wyszogród. W. Polski ma 389 mk. , 1119 mr. ; W Niemiecki 120 mk. , 541 mr. ; W. Nowy 278 mk. , 457 mr. W 1827 r. W. Pol. miał 52 dm. , 419 mk. a W. Niem. 12 dm. , 109 mk. R. 1440 Ziemowit, ks. mazowiecki, sprzedaje tę wieś bratu ks. Władysławowi Kod. Maz. , 199, 200. Według reg. pob. pow. sochaczewskiego z r. 1579 wś Wilkowo, w par. Głusko, miała 11 łan. , 9 zagr. , 2 kom. , 1 rzem. Pawiński, Mazowsze, 143. 4. W. , wś i folw. , pow. grójecki, gm. Lipie, par. Wilków, odl. 14 w. od Grójca, posiada kościół par. drewniany, gorzelnią, młyn wodny, 618 mk. W 1827 r. było 56 dm. , 508 mk. Wr. 1884 folw. W. rozl. mr. 1202 gr. orn. i ogr. mr. 652, łąk mr. 63, lasu mr. 452, nieuż. mr. 35; bud. mur. 9, drew. 16; płodozm. l0pol. ; las nieurządzony, pokłady torfu. Wś W. os. 77, mr. 1163; wś Annopol os. 19, mr. 305. Por. Czesławin, Kościół i parafią założył podobno w r. 1330 Krzysztof Wilski. W r. 1392 we wsi Wilkowo łan zwany Uprzałka nadaje Piotr z Małocic augustyanom w Rawie Kod. Maz. , 115. W r. 1579 siedzieli tu częściowi właściciele Wilkowscy czy Wilscy. Walenty i Jan płacili od 3 lan. , Wawrzyniec od Wilkonice Wilkoniczki Wilkonosza Wilkopedzie Wilkopole Wilkorojście Wilkory Wilkoschen Wilkostowo Wilkomir Wilkosznie Wilkotupie Wilków Wilków Wilków 2 1 2 łan. , 3 zagr. , 1 kom. , Mateusz od 3 lan. , Joachim od 2 3 8 łan. , Mikołaj i Kasper każdy od 2 3 8 łan. , Jan syn Andrzeja od 1 rzem. Była też Wola Wilkowską, w której Mateusz miał 1 lan a Jan 1 2 łany Pawiński, Mazowsze, 172. W. par. , dek. grójecki. 1532 dusz. 5. W. , dwie kolon. nad rzeka Bełdówka, pow. łęczycki, gm. Dalików, par. Kałów, odl. od Łęczycy 23 w. ; la kol. ma 29 dm. , 274 mk. ; 2a kol. 23 dm. , 229 mk. ; obszaru ogółem 524 mr. W r. 1827 było 24 dm. , 181 mk. Wś ta wchodziła w skład dóbr Fułki. Według reg. pob. pow. łęczyckiego z r. 1576 Jan Fulkowski miał tu 2 łany Pawiń. , Wielk. , n, 66. 6. W. , wś i folw. nad rzeka Wartą, pow. koniński, gm. Staremiasto, par. Konin, odl. od Konina 2 w. ; wś ma 47 dm. , 372 mk. ; folw. 2 dm. , 3 mk. ; os. i karcz. 2 dm. , 8 mk. W r. 1827 było 22 dm. , 279 mk. Jestto przedmieście Konina. Franczko haeres de W. występuje w dok. z r. 1357 Kod. Wielkop. , n. 1363. Na początku XVI w. wś należy do par. w Nowym Koninie. Kmiecie dają. plebanowi meszne po mierze owsa i żyta, podobnież karczmarze i sołtysi Łaski, L. B. , I, 240. Według lustracyi z r. 1564 było tu 10 kmieci, osiad. na 9 1 3 zrzebiach, działów pustych 7. Dochód wynosił zł. 30 gr. 13 den. 15 Lustr. , V, 70. Według reg. pob. pow. konińskiego z r. 1579 wś W. , należąca do starostwa konińskiego, miała 4 1 2 łan. , 1 zagr. , 2 rzem. Pawiński, Wielkop. , I, 224. 7. W. , wś i folw. , pow. włoszczowski, gm. i par. Irządze, odl. 35 w. od Włoszczowy, ma pokłady wapienia i torfu; piec wapienny tu istniał poprzednio. W 1827 r. było 39 dm. , 337 mk. W r. 1880 folw. W. rozl. mr. 964 gr. orn. i ogr. mr. 459, łąk mr. 79, pastw. mr. 20, lasu mr. 365, nieuż. mr. 51; bud. mur. 6, drew. 13; płodozm. 11pol. ; las urządzony. Wś W. os. 77, mr. 296; wś Rudno os. 9, mr. 16. Wymieniony w dok. z r. 1257 Kod. dyp. poL, I, 80. Dziesięciny z W. nadane zostały r. 1257 klasztorowi w Zawichoście Kod. Małop. , I, 53, 71. W połowie XVI w. wś W. , w par. Irządze, własność szlachty h. Gryff, miała łany km. , z których płacono dziesięcinę snopową i konopną. Była tam karczma, zagr. , młyn; Folw. dawał dziesięcinę pleban. w Rokitnie. Pewne role zaś w Kidowie Długosz, L. B. , III, 324. Według reg. pob. pow. lelowskiego z r. 1581 Jan Wilkowski płacił od 3 1 2 łan. km. , 3 zagr. bez roh, 2 bez bydła Pawiński, Małop. , 70. 8. W. , wś w par. Wzdół dziś pow. kielecki, gm. Bodzentyn. Nie wymieniona w nowszych spisach. W 1827 r. miała 12 dm. , 85 mk. 9. W. , obręb leśny w leśnictwie bodzentyńskim, w pow. kieleckim, gm. Górno. 10. W. , wś i folw. , pow. miechowski, gm. i par. Luborzyca, odl. 21 w. od Miechowa. Wchodziła w skład dóbr rządowych Hebdów. W 1827 r. było 26 dm. , 190 mk. W r. 1887 dobra W. składały się z folw. W. i Brzeziny, rozl. mr. 470 gr. orn. i ogr. mr. 381, łąk mr. 24, pastw. mr. 2, lasu mr. 46, nieuż. mr. 9; bud. mur. 1, drew. 15; płodozm. 8 i 14pol. ; las nieurządzony. Wś W. os. 26, mr. 116; wś Brzeziny os. 4, mr. 23. W połowie XVI w. wś ta, własność opactwa ty nieckiego, miała 12 łan. km. , karczmę z rolą, 4 zagr. z rolą. Dziesięcinę dawano kanonii topolskiej w katedrze krakowskiej. Wartość jej wy nosiła do 16 grzyw. Dwor klasztorny z rolami folwarcznemi nikomu nie daje dziesięciny. Dwór ten uprawia także pewne role kmiece, z których daje dziesięcinę kanonikowi in gonitwam Dłu gosz, L. B. , I, 144. Według reg. pob. pow. pro szowskiego z r. 1581 Rafał Brzychwa płacił od 7 łan. km. , 4 zagr. z rolą, 2 kom. z bydłem Pa wiński, Małop. , 20. 11. W. , pow. stopnicki, ob. Wilkowa, 12. W. Opolski i W. Polanowski, dwie wsi nad rzką Chodel, pow. nowoaleksan dryjski, gm. Szczekarków, par. Wilków. Posiada kościół par. murowany i dom schronienia dla ubogich. W r. 1827 było 11 dm. , 98 mk. W po łowie XV w. Wilków, wś kościelna między Sol cem a Kazimierzem, należała w połowie do Kazi mirskiego h. Rawa, a w drugiej połowie do Jana Drzewieckiego, miała 3 łany km. , z których dziesięcinę, wartości 2 grzyw. , płacono klaszto rowi św. Krzyża. Folw. dawał dziesięciny pleban. w Wilkowie. Były 2 karczmy, role i łąki należą ce do parafii Długosz, L. B. , II, 545, 555. Według reg. pob. pow. lubelskiego z r. 1531 płacono tu od 1 łanu. R. 1676 w części kla sztornej było 39 poddanych a Tomasz Głuski miał 28 Pawiński, Małop. , 257 i 47a. Obecny kościół wzniesiony podobno przez Gluskich, dzie dziców wsi, zapewne w końcu XVII w. W. par. , dek. nowoaleksandryjski dawniej chodelski, 4812 dusz. Br. Ch. Wilków, ob. Wilkowo. Wilków 1. niem. Wilkau, 1307 Vylkow, 1308 Wylkowin, dobra i wś, pow. świdnicki, par. ew. Świdnica, kat. Weizenrodau. W r. 1885 dobra miały 270 ha, 10 dm. , 99 mk. 27 kat. ; wś 380 ha, 53 dm. , 485 mk. 129 kat. , zamek. 2. W. , wś, pow. prądnicki, par. ew. Głogowa Górna, kat. Wierzch Deutsch Muellmen. W r. 1885 miała 524 ha, 53 dm. , 327 mk. kat. 3. W. , niem. Wilkau, 1305 Wilków, dobra i wś, pow. prądnicki, par. kat. Schmellwitz, ew. Gross Peterwitz. W r. 1885 dobra miały 434 ha, 6 dm. , 127 mk. 60 ew. ; wś 87 ha, 50 dm. , 295 mk. 86 ew. , zamek. 4. W. , niem. Wilkau, 1357 Wilcow, dobra i wś nad Odrą, pow. głogowski, par. ewang. Szlichtyngowa, katol. w miejscu. W r. 1885 dobra miały 685 ha, 5 dm. , 88 mk. 18 kat. ; wś 366 ha, 90 dm. , 512 mk. 143 kat. . Kościół par. katolicki i szkoła. 5. W. , niem. Wilkau Gross, 1370 Wilkow, dobra i wś, pow. niemczyński, par. ew. w miejscu, kat. Niemczyn. W r. 1885 dobra miały 339 ha, 8 dm. , 142 mk. 34 kat. ; wś 392 ha, 68 dm. , 605 Wilkowen mk. 69 łat. , zamek starożytny. 6. , W. , niem. Wilkau Nieder, Wilkowa, 1353 Wilkaw, 1362 Wilkow, dobra i wś, pow. namysłowski, par. kat. i ew. Namysłów. W r. 1885 dobra miały 179 ha, 10 dm. , 212 mk. 80 kat. ; wś miała 899 ha, 64 dm. , 438 mk. 76 kat. . Wilkowa al. Wilków, wś i folw. , pow. stopnicki, gm. Łubnice, par. Beszowo. Wś ma 25 os. , 469 mr. Wchodziła w skład dóbr Łubnice. W 1827 r. było 28 dm. , 188 mk. Wilkowa Wieś al. Czarnów Wilkowo, folw. , pow. błoński, gm. Pass, par. Leszno, odl. 8 w. od Błonia, o 36 w. od Warszawy, ma 115 mk. , 375 mr. rozl. ; gleba w połowie pszenna. Własność Tadeusza Krakowskiego. Bo włościan należy 7 mr. R. 1827 było 12 dm. , 73 mk. Według. reg. pobor. pow. sochaczewskiego w r. 1579 wś Cziarnowo Wilkowo płaciła z części Alberta Zygmuntowicza i Piotra Wilka od 1 2 łanu, 2 ogrod. Pawiński, Mazowsze, 153. Ob. Czarnów 2. Wilkowce 1. pow. płoński, ob. Wilkowiec. 2. W. al. Wilkowce, pow. sejneński, gm. Kudrany, par. Liszkowo, odl. od Sejn 46 w. , ma 45 dm. , 305 mk. W r. 1827 było 25 dm. , 204 mk. Należy do dóbr Liszków. Wilkowce, słow. Vilkovce, węg. Vilkócz, niem. Kunzendorf, wś na Węgrzech, w hr. spiskiem, pow. tatrzańskim, na stokach gór Lesek 870 mt. i Hradek 903 mt. i nad pot. Twarożna praw. dopł. Popradu. W r. 1890 było 134 mk. 129 Słowaków i 5 Niem. , 129 rz. kat. i 7 izrael. , 24 dm. i 548 mr. Rz. kat. par. w Twarożni Durstdorf, sad pow. i urząd podatk. w Lewoczy; poczta i st. dr. źel. w Kezmarku. Wilkowen, ob. Wilkowo. Wilkowice 1. wś i folw. , pow. włocławski, gm. Śmiłowice, par. Choceń, odl. 18 w. od Włocławka, ma 177 mk. W r. 1827 było 16 dm. , 127 mk. , par. Kowal. W r. 1888 folw. W. rozl. mr. 607 gr. orn. i ogr. mr. 528, łąk mr. 41, lasu mr. 24, nieuż. mr. 14; bud. mur. 4, drew. 11 płodozm. 13pol. Wś W. os. 46, mr. 127. W. , Wilkowiczki i Baruchowo były własnością Stanisława Dąmbskiego, podkomorzego brzeskokujawskiego, starosty dybowskiego Złota ks. , Y, 31. 2. W. , wś i folw. , pow. rawski, gm. Wałowice, par. Wysokienice, leża w punkcie przecięcia się drogi bitej z Brzezin do Rokicin z liniądr. źel. łódzkiej, 8 w. od Rawy, mają. 28 dm. , 280 mk. W 1827 r. było 30 dm. , 219 mk. W r. 1879 folw. W. rozl. mr. 1082 gr. orn. i ogr. mr. 979, łąk mr. 92, wody mr. 1, nieuż. mr. 10; bud. mur. 6, drew. 9. Wś W. os. 42, mr. 465. Na początku XVI w. dziesięcinę z łan. km. pobierała kollegiata łowicka, folw. dawał pleban. w Wysokienicach, role folw. zaś dawały dziesięcinę kościołowi w Kurzeszynie Łaski, L. B. , I, 241 i U, 292. Według reg. pob. pow. rawskiego z r. 1579 wś W. , w par, Wysokienice, miała 8 łan. , 2 rzeźników Pawiński, Mazowsze, 166. 3. W. wś, folw. i młyn nad rz. Ner, pow. łę czycki, gm. Gostków, par. Tur, odl. od Łęczycy 19 w. ; wś ma 12 dm. , 85 mk. , 18 os. , 63 mr. ; folw. 3 dm. , 36 mk. , 291 mr. ; młyn 1 dm. , 9 mk. W r. 1827 było 12 dm. , 114 mk. Na początku XVI w. łany kmiece dawały dziesięcinę dzieka nowi kollegiaty łęczyckiej, folw. zaś plebanowi w Turze Łaski, L. B. , II, 336. Według reg. pob. pow. łęczyckiego wś W. , własność Byszew skiego, miała łan 1, os. 6 Pawiński, Wielkop. , II, 68. 4. W. r. 1573 Ilikowicze, w XVIII w. Ilkowice, wś i folw. , pow. sandomierski, gm. Klimontów, par. Goźlice, odl. od Sandomierza 22 w. , ma 17 dm. , 147 mk. , 212 mr. dwors, 17 mr. włośc. W 1827 r. było 16 dm. , 69 mk. Według reg. pobor. pow. sandomierskiego wś Ilikowi cze miała w jednej części 4 os. , 1 łan, 1 ogrod. z rolą, , Linowski płacił od 4 os. , 2 łan. , 1 ogr. z rolą, Gabriel Mroczek miał też część Pawiń. , Małop. , 173. 5. W. , por. Liszków, ob. Wil kowce 2. Br. Ch. Wilkowice z Magórką Wilkowską, wś, pow. , bialski, posiada rzym. kat. ekspozyturę i szkołę ludową. W. obydwóch osadach 230 dm. i 1852 mk. 918 męz. , 934 kob. a na obszarze więk. pos. 2 dm. i 20 mk. 6 męz. , 14 kob. ; 1854 rz. kat. Polaków i 18 izrael. Posiadłość tabularna ma 131 mr. roli, 20 mr. łąk, 23 mr, pastw. , 216 mr. lasu i 1497 sąż. parcel budowl. ; pos. mn. 175 mr. roli, 175 mr. łąk, 432 mr. pastw. i 196 mr. lasu. Kościół filialny parafii w Łodygowicach, jest drewniany. Zbudował go, według schematyzmu duch. dyec. krak. , opat szczyrzycki Wilk r. 1577. Byłoby to wskazówką, że i wieś w tym czasie została założona i wzięła nazwę od swego założyciela. Potwierdza ten domysł spis poborów z r. 1581 Pawiński, Małop. , 107, podający, że wś parafialna jest świeżo założoną novae radicis, ma 2 łany km. Do par. należą dziś Bór Wilkowski, Bystra, Meszna i Mikunowice. W. leżą na praw. brzegu Biały, dopł. Wisły z praw. brzegu, na granicy szląskiej, przy kolei z Biały do Żywca i gościńcu łączącym te miasta. Okolicę ma podgórską, lesistą. Graniczy na płn. z Mikunowicami, na wschód z Huciskiem a na płd. z Bystrą. Mac, Wilkowice, czesk. Vlkovice, niem. Wolfsdorf, wś na Szląsku austr. , w pow. opawskim, obw. sąd. Odry. W r. 1880 było 45 dm. i 289 mk. rz. kat. i narod. niem. Par. rz. kat. Wioska Veska, Doerfl o 3 klm. Szkoła ludowa w miej scu. W. H. Wilkowice 1. Wielkie, niem. Wilkowiiz Gross, dobra i wś, pow. tarnowiecki, par. katol. Broslawitz, ew. Tarnowice. W r. 1885 dobra miały 574 ha, 15 dm. , 247 mk. 6 ew. ; wś 62 ha, 34 dm. , 288 mk. 7 ew. . Por. Friedrichshof 2. W. Małe, niem. Wilkowiiz Klein, dobra i wś, pow, toszeckogliwicki, par. kat. i ew. Toszek, Wilkowa Wieś Wilkowa Wilkowce Wilkowa Wilkowice Wilkowiczki W r. 1885 dobra miały 189 ha, 3 dm. , 63 mk. 5 ew. ; wś. 115 ha; 44 dm. , 352 mk. 7 ew. . 3. W. , 1353 Welkowitz, Wilkow, Jenhau 1360, wś, pow. wrocławski, par. kat. Rothsyrben, ew. Piskorzów, ma 203 ha 193 roli, 12 dm. , 114 mk. 7 kat. . Jest to dawna własność kapituły wrocławskiej. Szkoła ewang. Wilkowiczki, wś, pow. włocławski, gm. Śmiłowice, par. Grabkowo, odl. 14 w. od Włocławka a 2 w. od st. dr. źel. Kowal, ma 118 mk. W 1827 r. było 8 dm. , 93 mk. , par. Kowal. W r. 1885 folw. W. rozl. mr. 586 gr. orn. i ogr. mr. 470, łąk mr. 85, pastw. mr. 13, nieuż. mr. 18; bud. mur. 7, drew. 2; płodozm. 5 i 10pol. Wś W. os. 13, mr. 11. For. Wilkowice. Wilkowiczki, pole na obszarze Wilkowyi, w pow. gnieźnieńskim. Wilkowice 1. os. , pow. wieluński, gm. Starzenice, par. Ruda, odl. Wielunia 12 w. Por. Wierzchlas, 2. W. Królewski, folw. nad rz. Wisłą, pow. płoński, gm. Sielec, par. Czerwińsk, odl. 25 w. od Płońska, ma 4 dm. , 51 mk. , 829 mr. 209 nieuż. . W r. 1827 było 2 dm. , 32 mk. 3. W. Opacki al. Wilkowuje, folw. nad Wisłą, pow. płoński, gm. Sielec, par. Czerwińsk, odl. 21 w. od Płońska, ma 9 dm. , 93 mk. , 227 mr. W r. 1827 było 7 dm. , 25 mk. ; zaś wś Wilkowuje Szlacheckie, w pal. Czerwińsk, miała 5 dm. , 78 mk. 4. W. al. Wilkowuje, folw. , pow. płoński, gm. Wychodź, par. Chociszewo, odl. 21 w. od Płońska, ma 4 dm. , 41 mk. Ziemowit, ks. mazow. i czerski, uwalnia r. 1256 wś klasztoru czerwińskiego Wylcowyecz od ciężarów i da nin książęcych Kod. dyp. pol. , I, 76. Regestra pobor. z 1530 wymieniają w liczbie wsi należą cych do opactwa czerwińskiego Vylkowiec i Vylkovye utraque. W spisie z r. 1567 podano w par. Czerwińsk Vilkowicze 2 części po 1 2 wł. , 1 mająca 1 2 wł. , 1 ogr. Jest to widocznie nie opacka lecz królewska wś. W reg. pobor. z 1570 wymieniono w liczbie wsi należących do opactwa w Czerwińsku Vilkoviecz 10 łan. i, , Vilkobyje 3 łan. , 6 zagr. , karczmarz. W spisie z r. 1576 w par. Czerwińsk podana Wilkowye, wś opata czerwiń. , 3 łan. , 6 zagr. i Wilkowyecz, opata czerw. , 6 1 2 łan. Pawiński, Mazowsze, 129, 303 i 304, 308 i 352. Br. Ch. Wilkowiecko al. Wielkowiecko, w dok. z r. 1220 Wylkogeczsko, wś i folw. nad strumieniem, pow. częstochowski, gm. Opatów, par. Wilkowiecko, odl. 21 w. na płn. od Częstochowy, 6 w. od Kłobucka, przy szosie do Wielunia. Ma kościół paraf. i szkołę początkową Okolica posiada kamień wapienny amonitowy i nummulitowy i torf. Wś ma 76 dm. , 340 mk. ; folw. i probostwo 9 dm. , 30 mk. W r. 1827 było 55 dm. , 532 mk. Dobra W. składały się w r. 1889 z folw. W. , Kurzelów, Dąbrówka i Brzeziny, rozl. ogólna mr. 1907 gr. orn. i ogr. mr. 1020, łąk mr. 67, pastw. mr. 6, lasu mr. 773, nieuż. mr. 41; Słownik Geografieczny T. XIII. Zeszyt 151. bud. mur. 16, drew. 20; płodozm. 9pol. ; las nie urządzony. Dawny obszar kościelny obejmuje 76 mr. Wś W. os. 61, mr. 588; wś Dąbrowa os. 11, mr. 87; wś Brzeziny os. 6, mr. 80; wś Popowice os. 3, mr. 60. Wymienione w dok. z r. 1220 w liczbie wsi dających dziesięciny klasztorowi we Mstowie Kod. Małop. , II, 27. W połowie XV w. wś ta, własność Biela, ma ko ściół p. w. św. Mikołaja, budowany z wapienia. Łany km. dawały dziesięcinę, wartości 15 grzyw. klasztorowi mstowskiemu, także dwie karczmy z rolą płaciły dziesięciny w Mstowie. Folwark rycerski, karczma sołtysia z rolą i 1 łan wolny płaciły dziesięcinę pleban. w Wilkowiecku. Z je dnego łanu sołtysiego płacono dziesięcinę w Wil kowiecku, z drugiego w Mstowie. Dochód ten nadany został klasztorowi przez biskupa krak. Iwona Długosz, L. B. , III, 154, 157, 164, 166. Według reg. pob. pow. lelowskiego z r. 1581 we wsi Wielkowiecko Trepka płacił od 6 łan. km. , 1 zagr. bez roli Pawiński, Małop. , 79. W. par. , dek. częstochowski, 680 dusz. Br. Ch. Wilkowisko, potok, z potok. Rybskim tworzy Tarnawę, uchodzącą z praw. brz. do Stradomki praw. dopływu Raby. Potok W. wypływa ze wsi t. nazw. , płynie dalej granicą Wikowisk, Stróży i Markuszowej, przez Jodłowniki, granicą Janowic a Mstowa, przez Mstów, i na granicy Słupi i Rzek łączy sie z pot. Rybskim. Płynie na warstwicy od 300 400 mt. , przy ujściu od 200 300 mt. , pomiędzy wzgórzami sięgającemi do 488 mt. Długość około 11 klm. Karta woj. , 6, XXII. Wilkowisko, wś, pow. limanowski, nad poto kiem t. u. dopł. Tarnawy z lew. brzegu, 7, 5 klm. na płn. zach. od Tymbarku. Od wschodu zasłania wś Świnna Góra 614 mt. , od płn. i zachodu niższe działy. Zabudowana częścią wzdłuż potoku, częścią po działach rozrzucona, wś ma 126 dm. i 806 mk. 419 męz. , 387 kob. , 789 rz. kat. a 17 izrael. Pos. tabularna Adolfa Tetmajera wynosi 130 mr. roli, 3 mr. łąk, 11 mr. pastw. , 198 mr. lasu, 7 mr. nieuż. , 1 mr. 534 sąż. parcel budow. ; pos. mn. ma 777 mr. roli, 161 mr. łąk, 104 mr. pastw. i 90 mr. lasu. Jest tu kościół paraf. drewniany, erygowany 1328 r. Szkoły niema. Spytek Jordan z Zakli czyna, kaszt. krak. , zamienił r. 1560 wsi Wilkowisko Wielkie i Małe, Raciborzany i części w Markuszowie na wsi należące do klasztoru cy stersów w Mogile. W 1581 Pawiński, Małop. , 52 należała do opactwa szczyreckiego i miała 27 półłanków km. , 7 zagr. z rolą, 2 kom. z by dłem, 5 kom. bez bydła, 2 rzem. i dudę. Grani czy na płn. z Jodłownikiem i Ryjami, na zach. z Markuszową i Stróżą Stróżkiewicz, na płd. z Zawadką. Mac. Wilkowiszki, ob. Wyłkowyszki. Wilkowitz, ob. Wilkowice. 31 Wilkowiczki Wilkowitz Wilkowice Wilkowiecko Wilkowisko Wilkowiszki Wilkowizna os Wilkowizna Wilkowizna os. , pow. sejneński, par. Jeleniewo. W 1827 r. 2 dm. , 23 mk. Wilkowlas, Wilkołaz, wś nieistniejąca obecnie. Według reg. pob. pow. czerskiego z r. 1576 wś Wilkowlasz, w par. Góra, miała lan 1 i lan jeden folw. Pawiński, Mazowsze, 213. Wilkownia, ob. Wilkowyja. Wilkownica, ob. Wilkonica. Wilkowo 1. ob. Wilków, 2. W. , folw. , pow. sierpecki, gm. Białyszewo, par. Goleszyn. odl. 8 w. od Sierpca, ma 4 dm. , 18 mk. , 168 mr. 150 roli, 16 łak, 2 nieuż. . 3. W. , wś nad rz. Sonią, pow. ciechanowski, gm. Bartołdy, par. Pałuki, odl. 14 w. od Ciechanowa, ma 13 dm. , 99 mk. , 343 mr. W r. 1781 było 58 mk. ; 1827 r. 12 dm. , 64 mk. Według reg. pob. pow. cie chanowskiego z r. 1567 wś W. , w par. Pałuki, miała 3 części po 1 wł. , 1 2 wł. , 2 ogr. Pawiński, Mazowsze, 329. 4. W. , w XVI w. Wielkowo, wś, folw. i dobra nad rzka Liza Lissa, pow. mazowiecki, gm. Poświętne, par. Pietkowo, odl. 21 w. od Wysokiego Mazowieckiego, posiada browar, młyn wodny, dwa wiatraki. Dobra W. składały się w r. 1886 z folw. ; W. , Chomizna, Marynki, Gabrysiu, Turek, Sindymach, os. Piet kowo z lasami, nomenklatur Pionowe Błoto, Zwierzyniec, Poddaniłowo, rozl. mr. 3920 folw. W. gr. orn. i ogr. mr. 654, łąk mr. 73, pastw. mr. 2, lasu mr. 4, nieuż. mr. 29; bud. mur. 6, drew. 24; folw. Chomizna gr. orn. i ogr. mr. 204, łąk mr. 37, nieuż. mr. 7; bud. mur. 2, drew. 2; folw. Marynki gr. orn. i ogr. mr. 357, łąk mr. 43, pastw. mr. 9, nieuż. mr. 6; bud. drew. 15; folw. Gabrysiu gr. orn. i ogr. mr. 359, łak mr. 37, nieuż. mr. 7; bud. mur. 3, drew. 7; folw. Turek gr. orn. i ogr. mr. 404, łak mr. 107, pastw. mr. 36, lasu mr. 7, nieuż. mr. 16; bud. mur. 1, drew. 10; folw. Sindymach gr. orn. i ogr. mr. 59, łąk mr. 31, lasu mr. 1, nieuż. mr. 2; bud. drew. 4; os. Pietkowo z lasami gr. orn. i ogr. mr. 108, łak mr. 67, lasu mr. 1213, nieuż. mr. 39; bud. mur. 13, drew. 4; oraz w nomen klaturach Pionowe Błoto, Zwierzyniec i Podda niłowo bud. drew. 6; ks nieurządzony. Wś W. os. 30, mr. 576; wś Wołkony os. 14, mr. 333; wś Pietkowo os. 49, mr. 89. 5. W. , folw. , pow. augustowski, gm. Bargłów, par. Rajgród, odl. od Augustowa 20 w. , ma 2 dm. , 14 mk. W 1827 r. 1 dm. , 4 mk. Br. Ch. Wilkowo 1. wś, pow. szamotulski, okr. komis. Duszniki, st. dr. źel. i parafia Buk, poczta w Sędzinku, szkoła w Grodziszczku, sąd w Szamotułach, 6 dm. , 108 ha, 49 mk. 37 katol. . 2. W. , wś rycerska, tamże, ma 539 ha, z czystym dochodem 6000 mrk. Parowa gorzelnia. 3. W. , gmina i folwark, pow. szubiński, sąd i okr. komis. w Łabiszynie, poczta Joachimsdorf, st. dr. źel. w Barcinie, szkoła katol. w Szczepanowie, paraf. w Pakości. Ma 5 dm. , I 43 ha, 63 mk. 22 katol. . Fol. należy do probostwa w Kościelcu pow. inowrocławski, ma 447 ha, z czystym dochodem 2727 mrk, cegielnia, 4 dm. , 89 mk. 88 katol. . 4. W. , niem. Polnisch Wilke, wś gospodarska i rycerska, między Szmiglem a Wielichowem, nad pld. kanałem obrzańskim Kopanicą. , pow. kościańskim Szmigielskim, okr. komis. Szmigielski, st. dr. źel. Stare Bojanowo Alt Bayen, parafia, szkoła katol. i poczta w miejscu, sad w Szmiglu. Gmina ma 80 dm. , 606 ha, 641 mk. 639 katol. . Dwór ma 12 dm. , 106 ha, 235 mk. 224 katol. Czysty dochód gruntowy 8405 mrk. Obecnie w ręku hr. Czarneckich z Golejewka. 5. W. , niem. Deutsch Wilke, dobra ryc. , pow. leszczyński, okr. komis. , sad, st. dr. źel. i poczta w Lesznie. Kościół par. katol. w miejscu. Par. , w dek. wschowskim, ma 682 dusz. Obszar dóbr 1487 ha, z czystym dochodem 14825 mrk, 19 dm. , 320 mk. 309 katol. Majątek ten, wzięty po Stablewskich, sprzedał dr. med. Rekowski Ludwik komisyi kolonizacyjnej. Obecnie powstają tu liczne, dobrze zabudowane kolonie. Gmina W. ma 78 dm. , 831 ha, 425 mk. 412 katol. W obec jednobrzmiących nazw trudno oznaczyć nieraz do jakiego W. odnoszą się dane akty i dokumenty. W każdym W. siedzą zwykle Wilkowscy. Najruchliwszy z nich Wiost pochodził z Wilkowa bukowskiego. B. 1387 świadczył on przeciw Januszowi z Obornik wspólnie z Wincentym z Knyszyna, Przybysławem z Przyborowa, Sulisławem z Witkowic, Wojciechem Domańczewskim i Szymonem z Kikowa. W r. 1389 w sprawie Jaśkowej Skorzyny z Jaśkiem i Wojciechem z Niepruszewa, Janem z Dakowów, Mikołajem z Kozłowa pod Bukiem i Tomaszem Więckowskim z Więckowic. W r. 1390, w sprawie Jaśka Niepruszewskiego, wspólnie z Dzierzykrajem Zapawińskim z Zapawina pod Stęszewem, Janem Przyborowskim, Jakubem Dąbrowskim z Dąbrowy pod Poznaniem i plebanem ceradzkim. W r. 1391 przeciw Janowi Jabłonowskiemu, z plebanami ceradzkim i dopiewskim, Mikołajem Kozłowskim, Mścigniewem Sądzińskim z Sędzin i Miłosławem z Pawłowa pod Poznaniem. Tenże Wiost Wilkowski pozywał w r. 1388 Mikołaja Brzechwę z Gośliny i sąsiedniego Boduszewa, w 1393 5 prawował się z Grzymisławem Brodzkim z Brodów pod Pniewami, z Włodkiem z Dąbrowy poznańskiej i z Wetulą z Wilkowa. Z synami Włosta Wilkowskiego procesuje się w r. 1398 żyd poznański Łazarz. W r. 1450 występuje jako świadek Wacław Wilkowski w sprawie Stefana z Łodzi pod Stęszewem. W r. 1793 dziedzicem W. jest Karol Brodowski. W. Niemieckie jest gniazdem rodzinnem Wilkowskich Kotwiczów. Z W. pisze się w r. 1322 Stefan; r. 1388 byli właścicielami W. Bogusław i Jarota, który w r. 1399 występuje jako kasztelan radzimski. W r. 1454 istniał już tam kościół paraf, który, oddany około Wilkowo Wilkownica Wilkownia Wilkowlas Wilkowo r. 1570 przez Wilkowskich braciom czeskim, pozostawał w ręku tychże aż po r. 1636. Nabo żeństwo odprawiało się w języku polskim i nie mieckim. Zachowała się podobno w tym koście le lawa z r. 1578. Między r. 1564 a 1566 miało W. kilku dziedziców, jako to Dłuskich, Spławskich, Kluczewskich, Wilkowskich i Chojnickich. W r. 1793 jest dziedziczką wojewodzina Franci szka Mycielska. W. Polskie jest gniazdem Wil kowskich h. Gryf. Kościół istniał tamże już przed r. 1399. Około r. 1550 oddał go prote stantom ówczesny dziedzic Mikołaj Ossowski, podsędek poznański. Około r. 1595, za dziedzic twa Anny z Żychlińskich Ossowskiej, miał ko ściół ten należeć do braci czeskich przez krótki czas. W r. 1644 wrócił do katolików, jak o tem świadczy napis na wielkim ołtarzu. Ostatnim pastorem protest. był Abraham Thurius. Obe cnie parafia W. , w dek. kościańskim, ma około 2400 dusz. Po Ossowskich posiadali W. Szołrdscy. Około r. 1860 nosili w tej okolicy włościa nie jeszcze starodawne ubiory. Sukmany z płó tna granatowego, w święta z sukna czarnego, i płaszcze szaraczkowe. Zimą białe kożuchy. Ńa głowie czapki rogate czarne, buty o długich cholewach. Niewiasty ubierały się w spódniczki i kabaty. Przy kościele stoi dzwonnica murowa na, starsza podobno od kościoła. Do istniejącej dotąd monstrancyi wiąże się następujące poda nie Podczas zabawy dworskiej wyszli goście na przechadzkę i spostrzegli stojącego na jednej nodze na dzwonnicy bociana. Jeden z gości oświadczył, źe kulą ze strzelby nogę bocianowi ustrzeli. Zrobiono zaklad. Gośc ów nogę ustrze lił, a pieniądze z zakładu przeznaczył na zaku pienie monstrancyi. 6. W. , pod Krynicą, wś nie istniejąca dziś, wymienia ją Liber Benef. Łaskiego. W. Ł. Wilkowo 1. 1362 Wilkovo, Vylkovo, wś na pograniczu pow. złotowskiego z tucholskim, pow. złotowski, st. p. W. Klonia, par. kat. Wałdowo; 583 ha 506 roli orn. , 11 łąk, 14 lasu; 1885 r. 14 dm. , 21 dym. , 144 mk. , 74 katol. , 70 ew. W. należało w XIV w. do Wałdowskich i stanowiło pierwotnie trzecią część Wałdowa terciam partem dominii Waldov. R. 1362 sprzedał tę część Valdko heres de Waldow cystersom w Byszewie za 210 grzywien, każdą po 18 gr. licząc i za 100 owiec. A ponieważ w owym klasztorze spoczywają zwłoki jego rodziców i on sam też tam pragnie być pochowany, dla tego chce, żeby wsi tej nikt z jego krewnych nie wykupił ob. Kod. Wielkop. , 1467, co wszystko Kazimierz król potwierdza. R. 1789 było 8 dym. 2. W. . niem. Wilkau, 1289 Wilcow, folw. i cegielnia do Pawłowa, pow. kwidzyński, 4 dm. , 78 mk. , st. p. Czarnegórne Hochzehren. Folw. ten leży nad rzką Jardęgą, dopł. Ossy. Przy końcu XIII w. były te dobra w posiadaniu Prusaka Hamer i jego synów Tulikoyte, Ludwika i Meruna, Nazwisko W. pokazuje, że osadę zało żyli oni przy udziale Polaków ob. Kętrz. , O ludn. poL, str. 192. R. 1378 występują Nicolaus, Clauko et Malin de Wilkow, t. j. Mikołaj, Klawko i Malin z Wilkowa. R. 1438 Clauko de Wilco, t. j. Klawko z Wilkowa ob. Kętrz. , O ludn. pol. , str. 186. R. 1388 rozstrzyga w. m. Kon rad Zoller V. Rotenstein spór między bisk. pome zańskim a dziedzicami W. Willekow i Trumiej o jez. Kuczke, dziś KantzgerSee zwane. Bisk. pozostawia jez. jako własność, ale dziedzi ce obu włości mają mieć prawo łowienia w niem ryb dla własnej potrzeby. Dan w Malborku, d. 26 grud. ob. Cramer Gesch. des Bist. Pome sanien, str. 107. Z szlach. rodzin polskich mieszkały tu w późniejszych czasach Kospotowie Pawłowscy, Sobobolińscy i Wilkowscy Kętrz. , 1. c, 204 i 205. R. 1789 7 dymów. R. 1809 napotykamy tu 5 nazw polskich na 20 mk. Kętrz. , 1. c, str. 208. 3. W. , niem. Villkow, dok. Willekow, wś w Pomeranii, pow. lę borski, par. katol. Lębork, dawniej Garcigorz; 687 ha, 37 dm. , 54 dym. , 337 mk. ew. R. 1376 nadaje komtur gdański Walpod von Bassenheim wiernemu Dytrychowi Lutkcfleisch wś W. Vilkow w opisanych granicach, o 42 włókach, nad Łebą, na prawie chełm. , między niemi 4 włóki 6 mr. wolnych, 6 mr. tak jak innym sołtysom, trzeci fenik kar sądowych i wolne rybołówstwo dla własnej potrzeby w jez. Wilkowskiem. Za kon zastrzega sobie sądownictwo nad rycerzami, pachołkami i gośćmi i wszystkimi ludźmi nie niemieckiego języka, jako też młyny i wszystkie kruszce. Czynszu mają co rok na Matkę B. Grom. płacić po 16 skojców pruskich i 2 kury od włóki, proboszczowi po 1 kor. żyta i tyleż korcy owsa, a biskupowi kujawskiemu po pół wiardun ka zamiast dziesięciny ob. Cramer Gesch. d. Landes Lauenburg u. Buetow, II, str. 217. Młynarz płacił r. 1437 na św. Marcin 6 grzyw. i 4 skojce a na św. Jan 3 grzyw. Włók było 38, każda czynszowała 16 skojców, razem 25 grzyw. str. 294. R. 1377 d. 24 czerw. występuje w kopenhadzkich tablicach woskowych Jakub z W. Willekow jako sędzia polubowny ob. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ver. , IV, str. 82. R. 1658 ma wś 42 włók, sołtys 4 wł. wolne i 2 czynszowe, daje 24 korce owsa, 9 gburów a 4 wł. czynszowe, płacą 71 zł. 7 1 2 gr. , 36 korcy jęczm. , 103 kor. owsa, 18 gęsi, 76 kur; młynarz 12 zł. i 38 kor. żyta. Kś. Fr. Wilkowo, niem. Wilkowen, wś, pow. węgoborski, st. p. Angerburg. Jonasz v. Eulenburg, starosta węgoborski, oznajmia r. 1577, źe Gerolmes, starosta wsi Brzozowo Doberschlag, wraz z synem Grzegorzem, sprzedał sołectwo w Gerolmesowej Woli z 3 włók. Michałowi, synowi Krzysztofa, komornika z Prynowa, za 145 grzyw. Kętrz. , O ludn. poL, 541. Wilkowo, niem. Willkowe, dobra i wś, pow. Wilkowo Wilkowo mielicki, par. ew. Stroburek, kat. Radziąc. W r. 1885 dobra miały 745 ha, 1 dm. , 5 mk. 1 ew. ; wś 157 ha, 25 dm. , 181 mk. 73 kat, . Wilkowo, niem. Wilkau, wś, w pow. świebodzińsko cylichowskim ob. t. XI, 055. Wilkowska Magórka, wś, w pow. i obw. sąd. bialskim Galicja. W r. 1880 było 20 dm. Tworzy z Wilkowicami jedne gminę administra cyjną. W. H. Wilkowskie, jezioro, niem. Wilkauer See, w dawnej ziemi świebodzińskiej Schwiebus, na zachód Świebodzina, na pograniczu Marchii i w. ks. pozn. Wilkowskie Pustki, ob. Pustki 5. Wilkowszczyzna, os. , pow. wyłkowyski, gm. Kibarty, par. Wierzbołów. Wilkowszczyzna 1. karczma, pow. dzisieński, w 2 okr. pol, o 72 w. od Dzisny, 1 dm. , 7 mk. żydów. 2. W. , ob. Wołkowszczyzna. Wilkowuje, ob. Wilkowiec. Wilkowy, dobra i wś, pow. pszczyński, par. kat. Mikułów, ew. Hołdanów. W r. 1885 dobra miały 535 ha, 1 dm. , 16 mk. kat. ; wś 385 ha, 66 dm. , 594 mk. 7 ew. . Wilkowyja 1. w XVI w. Wilkowice, Wilkowia, wś i folw. , pow. kutnowski, gm. Mikstal, par. Imielno, odl. 15 w. od Kutna, ma 15 dm. , 164 mk. , 428 mr. folw. 391 mr. roli, 19 łak i 27 os. , 116 mr. wlośc. W 1827 r. było 11 dm. , 72 mk. Na początku wieku XVI wś Vylkovya, w par. Grochowo, dawała z łan. km. i folw. dziesięcinę plebanowi Łaski, L. B, II, 476. Według reg. pob. pow. gostyńskiego z r. 1579 wś Wilkowi ce, w par. Jemielno, miała 2 1 4 lan. , 1 zagr. Pa wiński, Mazowsze, 195, 207. 2. W. , wś, W. Buczkowska i W. Brudzińska, kol. , pow. łaski, gm. i par. Buczek. W. wś ma 13 dm. , 27 mk. , 26 mr. cześciow. właśc, W. Buczk. 3 dm. , 27 mk. , 29 mr. ; W. Brudz. 36 dm. , 178 mk. , 275 mr. włośc. W r. 1827 było 12 dm. , 80 mk. Na początku XVI w. łany km. dają dziesięcinę man syonarzom w Łasku, zaś pleb. w Buczku tylko kolędę, po groszu z łanu Łaski, L. B. , I, 450. Według reg. pob. pow. Szadkowskiego z 1852 r. wś Wilkowia, w par. Buczek, miała 8 os. , 2 1 4 łan. Pawiński, Wielkop. , II, 239. 3. W. , wś, pow. garwoliński, gm. Wola Rębkowska, par. Wilga, ma 29 dm. , 240 mk. , 546 mr. Wchodziła w skład dóbr Trąbki. W 1827 r. było 38 dm. , 157 mk. Br. Ch. Wilkowyja, wś, pow. rzeszowski, tworzy wspólną, gminę z Malawą, składa się z 39 dm. i 221 mk. rzym. kat. , należnych do parafii w Malawie. Leży w równinie, nad pot. Młynówka, praw. dopł. Wisłoka pod Rzeszowem. Przez obszar wsi wiedzie gościniec z Rzeszowa odl. 8 klm. do Łańcuta. Pos. tabularna M. br. Brunickiej i Cec. Bobrownickiej wynosi ogółem 230 mr. , przeważnie lasu; pos. mn. 278 mr. roli. Graniczy na wsch. z Malawą, na płn. ze Słocina, na zach. z Pobitna a na pln. z Krasnem. Mac. Wilkowya 1. Wilkowia, w dok. Wilkowige, Vikovigye, wś nad rzeka Lutynia, w pow. pleszewskim jarocińskim, sad komis. , st. dr. żel. i poczt. w Jarocinie, szkoła katol. i kościół parafialny w miejscu. Wś ma 86 dm. , obszaru 582 ha, 641 mk. kat. Wś leży na płn. wsch. Jarocina, wsch. płd. Mieszkowa. Pola Wilkowyjskie noszą nazwy Staw, Przecze, Doszna, Wielochowo. Stara Deszna, Pod Deszną, Sciegny, Trawnik, Miedze, Nosowo, Podkącie, Wielkie Łęki, Podłowiec, Kopanina, Kładawa, Wycieniska, Wierzbnik. Łąki i błota kały noszą, nazwy Bobrowiec, Nart, Żabiniec, Porąbka. Jest tamże wzgórze, zwane Solanki. Wykopują na nim urny. Niegdyś kasztelania. Znamy dotąd tylko dwóch kasztelanów wilkowyjskich Mirosława, w latach 1243 5, i Mikołaja z r. 1279. Pod r. 1276 występuje Floryan, kapelan wilkowyjski. W. należała do Opalińskich aż po za r. 1618, a w zeszłem stuleciu do Sapiehów. Wchodziła w skład dóbr koźmińskich radlińskich. W r. 1578 rządził nią Jan Nieracki. W r. 1660 rozgraniczano W. z Łuszczanowem. O pierwotnej kaplicy, w której św. Wojciech miał odprawiać mszę, wspomina kś. Jabczyński. Kościół drewniany p. w. św. Wojciecha i św. Jadwigi, istniał tu przed r. 1276. W miejsce jego wystawili Opalińscy inny, poświęcony r. 1659 przez Wojciecha Tolibowskiego, biskupa pozn. W nowszych czasach stanął nowy kościół, z wieżą 106 stóp wysoką, kosztem hr. Radolińskiego. Konsekracyi dokonał w r. 1892 kś. bisk. Likowski. Kościół w Cielczy afiliowany został do W. po r. 1610. Bractwo miłosierdzia zaprowadzono r. 1610. W kościele wisi portret Józefa Kateckiego, plebana. Księgi kościelne sięgają r. 1637. Szkoła i szpital istniały r. 1683. Z tej wsi pochodzą Alfred Brandowski, prof. wszechnicy Jagiellońskiej i kś. Aleksander Brandowski, proboszcz borecki. Na gruntach wsi wykopywano popielnice. 2. W. , wś rycerska, w pow. gnieźnieńskim, par. , okr. komis. , st. dr. żel. i poczta w Kłecku, szkoła kat. w Łagiewnikach, sąd w Gnieźnie. Wś ma 6 dm. , 390 ha, 91 mk. 85 katol. . Do W. należy folwark Kaminiec. Leży na zachód Kłecka, opodal traktu z Łopienna do Kiszkowa Welnau. Przy tym gościńcu leżał w borze wilkowyjskim dębowym wielki kamień z wyraźną stopą ludzką. Podanie przypisywało wytłoczenie stopy św. Wojciechowi gdy odpoczywał tam w wędrówce z Wągrówca do Gniezna. W r. 1858 kamień ten zabrano na podkładkę pod most. Przy drodze z Kłecka do Pomarzan niedaleko granicy od Polskiej Wsi, po lewej stronie drogi wznosi się górka piaszczysta, obecnie zagajona, zwana Łysą górą, na której wedle podania czarownice z dyabłami tańce wyprawiały. Przed 133 laty spalono podobno na granicy między Gorzuchowem a Wilkowyja 10 Wilkowuje Wilkowy Wilkowyja Wilkowskie Wilkowska Magórka Wilkowo Wilkowszczyzna Wilkowya Wilkwarcie Willagóra Wiliamów Willamowitz Willandi Willanów czarownic za takie harce. Dwa pola w W. noszą nazwy Wilkowyszki i Bachorza; w lesie przechowały się nazwy Białe błoto i Zastawa. Pole pod zagajeniem świerkowym nazywają Koćmierz. W r. 1773 wyznaczył sejm komisye do rozgraniczenia dóbr król. Kamieńca Twardowskiego, woj. kal. z Pomarzankami, Jabłkowem i W. W r. 1793 był dziedzicem W. Mikołaj Węsierski z Zakrzewa i Pomarzan. W. Ł. Wilkowye al. Wilkowigye Długosz, L. B. , II, 404. i 425, wś, w par. Czermin, pow. mielecki. Obecnie pod tą nazwą nie istnieje. W XV w. była własnością Floryana i Piotra z Pacanowa h. Jelita, miała lany kmiece, zagrody, karczmę i predium. Dziesięciny, wartości do 4 grzyw. , płacono pleba nowi w Czerminie. Mac. Wilkowyjski młyn, w pow. pleszewskim jarocińskim, na Lutyni, pod Wilkowyją, o 4 staje na płn. wschód od Jarocina. Wilksalneński, potok, w Kurlandyi, dopł. rz. Abawy. Wilkszniszki, wś, pow. wiłkomierski, w 3 okr. poL, gm. Wojtkuszki, o 10 w. od Wiłkomierza. Wilkszyce, w XVI w. Wylkszycze, wś i folw. , pow. kaliski, gm. Staw, par. Chlewo, odl. od Kalisza 28 w. ; wś ma 6 dm. , 46 mk. ; folw. 3 dm. , 27 mk. W r. 1827 było 2 dm. , 24 mk. , par. Staw. W r. 1886 folw. W. rozl. mr. 563 gr. orn. i ogr. mr. 499, łąk mr. 53, nieuż. mr. 11; bud. mr. 5, drew. 7. Wś W. ma os. 14, mr. 10. Na początku XVI w. łany km. i folw. dawały dziesięcinę pleb. w Chlewie Łaski, L. B. , II, 60. Wilkta, 1476 r. Wylktha, w XVI w. Wichta i Wilcta, wś, pow. garwoliński, gm. Górzno, par. Parysów, ma 14 dm. , 163 mk. , 16 os. , 237 mr. Wchodziła w skład dóbr Głosków. W r. 1476 mieszka tu Johannes Duczky de Wylktha i posiada bone ipsius Wylktha in districtu czirnensi cum kmethonibus Kod. Maz. , 276. W r. 1576 wś Wilcta Wichta, w par. Parysewo, pow. czerskim, należy do Walentego Kamińskiego i braci, mających tu 3 1 2 łana Pawiński, Mazowsze, 219. Wilkucice i W. Małe, wś i kol. , pow. brze ziński, gm. Ciosny, par. Budziszewice, odl. 16 w. od Brzezin; wś ma 10 dm. , 168 mk. , 129 mr. ; kol. 14 dm, , 49 mk. , 588 mr. włośc; W. Małe, kol. , 15 dm. , 121 mk. , 264 mr. włośc; os. 1 dm. , 6 mk. , 6 mr. dwor. W r. 1875 folw. W. rozl mr. 575 gr. orn. i ogr. mr. 336, pastw. mr. 139, lasu mr. 89, nieuż. mr. 11. Został potem rozpar celowany. Ńa początku XVI w. łany km. dawały dziesięcinę arcyb. gnieźn. , folw. zaś pleb, w Chorzęcinie. Kmiecie dawali pleb. w Budziszowicach za kolęde meszne po korcu owsa Łaski, Ł. B. , II, 325. Według reg. pob. pow. brzezińskiego z r. 1576 wś W. , własność Wilkuckiego, miała 3 łan. , 2 zagr. , 3 łany puste, 8 osad, Pawiński, I Wielkop. , II, 94. I Wilkup, folw. dóbr. pryw. Sussei, w okr. zelburskim, pow. iłukszteński, par. dyneburska Kurlandya. Wilkupice, mylnie, za Wilkucice. Wilkupie, ob. Wiłkupie. Wilkuppe, rzeczka, w gub. kurlandzkiej, prawy dopływ rz. Sussei. Wilkus, rzeczka, w pow. jansborskim, łączy jeziora Kociół i Warzno, Wikus, jezioro, w pow. węgoborskim, odpływa do jez. Gołdopiwa. Wilkus, os. , młyn nad jez. t. n. , pow. węgoborski, st. p. Kruglanken. Wilkusy al. Zdory, niem. Sdarren i Wilkusche, wś, pow. jańsborski, st. p. Quicka. Jerzy v. Kolbitz, wójt piski z Piszu, sprzedaje r. 1508 Janowi, Markowi oraz Janowi Stawiskim Stafiske, braciom, 6 włók sołeckich na prawie chełm. w W. dla lokacyi wsi dannickiej na 60 włók. , między jeziorami Sykot i Śniardwy, na 12 lat wolności R. 1539 mieszkają tu sami Polacy Kętrz. , O ludn. poL, 440. Wilkwarcie, okolica, pow. rossieński, w 1 okr. poL, gm. Kroże, o 31 w. od Rossień. Willa 1. Villa frumenti, wybud. , pow. mogilnicki, sąd i okr. komis. w Trzemesznie, poczta w Trzemżalu, 2 dm. , 22 mk. kat. 2. W. , V. Logsch, posiadłość, w pow. leszczyńskim, sąd i okr. komis. w Lesznie a poczta w Zaborowie. 3. W. , V. Nova, posiadłość nad drogą z Poznania do Dębiny. Miejsce zabaw ludowych. 4. W. , V. Nova, folw. , w pow. wschowskim, sąd we Wschowie Fraustadt, okr. komis. w Włoszakowicach Luschwitz, poczta w Lginiu Ilgen. 5. W. , V. Nova, leśnicz. , należąca do Wijewa Weine, pow. wschowski, o 10 klm. na płn. zach. od Wschowy. Ob. Wijewo. 6. W. , V. Walde, ob. Borek, Willagóra, pow. proskurowski, ob. Wilcza Góra. Wiliamów i Willamowice, ob. Wilamów i Wilamowice. Willamowitz, ob. Wielamowice, Willandi estoń. , ob. Felin. Willanów, z łaciń. Villa Nova, pierwotnie Milanów, Milianowo, wś i folw. z pałacem i parkiem, nad łachą wiślaną, pow. warszawski, gm. i par. Willanów. Leży o 9 w. w linii powietrznej na płd. wschód od Warszawy, w rozległej nizinie lewego brzegu Wisły, o 2 w. od Wisły a 2 1 2 w. od krawędzi wyżyny zamykającej dolinę rzeki. Łacha wiślana, do której uchodzi strumień niewielki, nosi niekiedy nazwę Willanówki. Dotąd W. nie jest połączony z Warszawą drogą bitą, ale od r. 1891 ułatwia komunikacyą kolej konna, zaczynająca się przy rogatce belwederskiej Warszawy i przechodząca przez Czerniaków. Długość linii wynosi 7 1 2 klm. Ludność obecna W. wynosi 1992 670 męż. , 764 kob. , 558 dzieci; r. 1827 było 34 dm. , 528 mk. ; Wilkucice Wilkta Wilkowyjski młyn Wilkszyce Wilkszniszki Wilksalneński Wilkowyjski Wilkowye Wilkuppe Wilkus Wilkusy Willa Wilkup Wilkucice Wilkupie Wiłkupie Wilkuppe Wilkupie Willanów 1870 r. 1037 mk. Obszar dworski wynosi 739 mr. 89 nieuż. , a włościański 571 mr. 8 1 2 mr. pod zabud. , 281 roli, 133 łąk, 149 past. i nieuż. . Lud odznacza się zamożnością i wyższym stopniem ogłady obyczajowej. We wsi jest kościół parafialny murowany, szkoła początkowa, urząd i sąd gminny, browar, młyn parowy. Dobra willanowskie maja w ogóle 15000 mr. a mianowicie, folwarki a w pow. warszawskim użyt. nieuż. razem Willanów 650 mr. , 89 mr. , 739 mr. ; Służew 407 30 437 Wolica 558 20 578 Służewiec 701 34 735 Paluch 553 25 578 Dąbrówka 257 10 267 Moczydło 274, 12 286 Olechów 334 12 346 Powsin 361 40 401 Wenclowizna 129 2 131 Zawady 262 4 266 Zastów 418 41 459 112 155 377 b w pow. grójeckim Chojnów 112 Wola Piasecka 131 24 Żabieniec 352 25, ,, , w ogóle 5499 mr. , 368 mr. , 5867 mr. Lasy w pow. warszawskim a leśnictwo Kubaty, do którego należą lasy Kubacki, Moczydłowski, Pyrowski, Dąbrowiecki, Paluchowski i częśó parku Natolina, użyt. 1524 mr. , nieuż. 31 mr. , razem 1555 mr. ; b leśnictwo Zastów. do którego należą lasy Wawerskie i Laski, użyt. 2355 mr. , nieuż. 68 mr. , razem 2423 mr. ; w pow. grójeckim c leśnictwo Chojnów, do którego należą lasy Chojnowskie, Zalesie i Dobieszek, użyt. 3515 mr. , nieuż. 97 mr. , razem 3612 mr. ; łącznie lasy użyt. 7394 mr. , nieuż. 196 mr. , razem 7590 mr. Osady czynszowe w różnych miejscowościach użyt. 642 mr. , nieuż. 91 mr. , razem 733 mr. Zakłady przemysłowe znajdują się w W. browar, w Zgorzałej młyn wodny turbinowy, a prócz tego młyny wietrzne w Powsinku, Służewie i Zastowie, przy których ziemi użyt. 82 mr. , nieuż. 8 mr. , razem 90 mr. Propinacye w Willanowie, Powsinie, Służewie, Moczydle, Dąbrówce, Żabieńcu, Pilawie, Piasecznie, Służewcu, Pyrach, Zbarzu, Gorzkiewkach, Wawrze i w Woli Piaseckiej zajmują użyt. 71 mr. , nieuż. 17 mr. , razem 88 mr. Rybołówstwo a sztuczne w Służewie, Służewcu i Chojnowie na 133 mr. i b dzikie w jeziorze Willanowskiem oraz na brzegach Wisły i Willanówki w ogóle 271 mr. Ogrody spacerowe są w Willanowie 99 mr. , Morysinie 80 mr. , Natolinie 27 mr. i Gucinie 12 mr. Gleba w kluczu willanowskim w ogóle żytnia, a pszenna tylko w Służewie, Wenclowiźnie i Służewcu. Dzieje. Jestto jedna ze starszych osad w okolicy Warszawy. Zapewne już w XIII w. nadaną została klasztorowi benedyktynów na zamku w Płocku. W r. 1338 Trojden, ks. mazowiecki, otrzymuje od klasztoru tę wś widocznie niedogodną dla odległego położenia w zamian za nadanie swobód dla dóbr klasztornych nad Pilicą jak Przybyszów, Osuchowo, Minkowo, Wyszomierzyce, Borowo i Przybyszowice. Zygmunt August potwierdził oryginalny przywilej r. 1571 w Warszawie ob. Bibliot. Warsz. z r. 1870, rozprawka Al. Wajnerta. Jan ks. na Wiźnie i Zakroczymiu nadaje r. 1377 wsi Milianowo i Ranczaje Stanisławowi ze Strzelczykowa. W r. 1494 dokonywa się rozgraniczenie dóbr Zawady i Milanowo, począwszy od rogu granicznego ze wsią Pruskie al. Powsino aż do rogu dóbr Kąty. R. 1580 wś parafialna z kaplicą należy do Milanowskich. Andrianus Milijanowski syn Jana płaci od 2 5 8 łan. , 2 zagr. z rolą, Mikołaj po Andrzeju od 2 5 8 łan. , 2 zagr. z rolą, Dorota wdowa po Stanisławie od 2 lan. Do parafii należą Milianowo, Zawady, Powsinek, Okrzesin, Narty, Kempa Pawiński, Mazowsze, 261. W r. 1594 rozgraniczono Milanów z Powsinkiem. W r. 1667 Jan III Sobieski kupuje Milanów z Zawadami i Powsinkiem za 35000 fl. W r. 1688 dokonywa się rozgraniczenie M. z Powsinem i Powsinkiem, Dnia 17 czerwca 1696 zakończył w tutejszym pałacu życie Jan III. W 1702 r. 23 maja nawiedza pałac wilanowski Karol XII, który tu w kwietniu 1703 r. odbywa tajną naradę z Michałem Radziejowskim. August III bywa tu często i powziąwszy zamiar nabycia wsi i pałacu wysyła Franc. Łaskiego do Olawy, gdzie bawi Jakub Sobieski. Jednocześnie przecie Konstanty Sobieski dokonywa dnia 31 lipca 1720 r. we Wrocławiu sprzedaży W. z pałacem, Powsinka i Służewa z przyległościami Zawady, Kempa i Wolica, Elżbiecie Sieniawskiej, żonie Adama hrab. na Granowie i Szkłowie, za sumę 506, 666 fl. 20 gr. , spłacaną ratami w ciągu lat czterech. R. 1731 dnia marca wydany był przywilej, którym oppidum Villanow otrzymuje prawo magdeburskie. Nie przyszło jednak do założenia miasta. R. 1732 na polach willanowskich odbywa się kompament wyprawiony przez Augusta II na cześć Orzelskiej ob. Przegląd nauk. , 1847 r. , t. III. Spadkobierczynią Sieniawskich była jedyna córka Zofia, wydana naprzód za Stanisława Doenhofa 1728 r. , powtórnie za Aleksandra Augusta Czartoryskiego, któremu wniosła olbrzymi majątek. Po śmierci Czartoryskiego 1782 W. przeszedł na córkę Izabellę 1783, wydaną za Stanisława Lubomirskiego. Córka tychże Aleksandra wychodząc za Stanisława hr. Potockiego, ministra oświecenia w królestwie, wniosła W. w dom Potockich. Po Stanisławie 1821 pałac i dobra przechodziły kolejno na Aleksandra 1845 i jego syna Augusta 1867 Willanów a następnie zostały własnością wdowy po Auguście hr. Aleksandry z Potockich, która umierając 1892 r. przekazała W. testamentem hr. Ksaweremu Branickiemu. Kościół i parafia istnieją tu już w r. 1580. Powstał naturalnie wcześniej, może już na początku wieku. Sobieski odbudował podobno na nowo kościół a może tylko rozszerzył, jak to wnosić można ze wzmianek o świeżo zawieszonych dzwonach w r. 1686, w listach budowniczego pałacu Locciego. Ks. August Czartoryski wybudował odbudował kościół z cegły. W r. 1857 kosztem Augusta i Aleksandry Potockich, według planu Henryka Markoniego, rozszerzono i przebudowano zupełnie dotychczasowy kościół, z którego pozostała tylko środkowa nawa. Piękną świątynię, w stylu włoskiego odrodzenia, zdobią liczne rzeźby i obrazy, dzieła polskich artystów. W wielkim ołtarzu jest dawny włoski obraz, pochodzący z kaplicy Kmitów w Wiśniczu. Przy kościele są kaplice N. P. Maryi, św. Anny bractwa, z obrazem tej świętej pędzla Nowotnego według fresku Pinturichi ego i kaplica Potockich. Posadzka kościoła jest z tafli granitowych. W kościele znajdują się grobowce, zwłaszcza w kaplicy Potockich, z tych wyróżniają się pomniki Ignacego i Stanisława Potockich. Poświęcenie kościoła po ostatecznem wykończeniu nastąpiło 4 grudnia 1870 r. W pobliżu kościoła wznosi się okazałe mauzoleum Ostrołukowe, wykonane w r. 1836 według planu Marconiego, przez Konst. Hegla i Jakuba Tatarkiewicza, a poświęcone pamięci Stanisława Potockiego, posła, członka rady nieustającej, generała, przezesa rady stanu, ministra oświecenia 1821, tudzież jego żony Aleksandry z domu Lubomirskiej 1831, przez ich syna Aleksandra. Na cmentarzu wznosi się kaplica zbudodowana przez Piotra Aignera twórcę Sybilli puławskiej, w stylu gotyckim, z napisem; Aleksandra z Lubomirskich Stanisławowa Potocka, nieodżałowanemu mężowi, sobie i swoim. Na cmentarzu spotykamy, między innemi, nagrobki dwu zasłużonych pracowników na polu historyi i bibliografii a zarazem bibliotekarzów przy zbiorach wilanowskich Hipolita Kownackiego 23 mar. 1854 r. i Stanisława Przyłęckiego 1 sier. 1866 r. . Pałac. Wkrótce po nabyciu Milanowa król zajął się wzniesieniem pałacu. Planu dostarczył podobno Józef Belloti, twórca kościoła św. Krzyża w Warszawie, Robotami i wewnętrznem przyozdobieniem kierował Augustyn Locci twórca kościoła kapucynów, który otrzymawszy od króla wójtowstwo mokotowskie, założył tam cegielnię. W r. 1686, a więc w lat 9 po nabyciu wsi, trwają jeszcze roboty przy budowie pałacu. Wedle zachowanych listów Locci ego wychodziło na roboty po 700 do 800 zł. tygodniowo. Całe grono rzeźbiarzy, malarzy i sztukatorów pracuje nad wykończeniem dzieła. Prócz wymienionych przechowały się nazwiska Włochów Ceroni i Affati. Prócz tego król ciągle sprowadza z Holandyi i Francyi obrazy, stoły, zegary, lustra, kominki, meble i cacka. Podróżnik francuzki de Beaujeu, który zwiedzał Willanów, tak mówi w swoim opisie Memoires, wydane r. 1700; Bom królewski wybudowany z cegły, w dosyć pospolitym stylu, niewielką ma wysokość i bardzo małe rozmiary. Składa się z korpusu mieszkalnego i dwu pawilonów, z dwoma skrzydłami oddzielnemi, które zamykają kwadrat dziedzińca. Ozdoby wewnętrzne stanowią freski, popiersia, płaskorzeźby i wiele obrazów. Są tam jeszcze i inne ozdoby kominki marmurowe, posadzki, lamperye malowane i złocone i t. d. Z tem wszystkiem Willanów nie wydaje się tyle pałacem królewskim, ile raczej mieszkaniem człowieka prywatnego, średniej zamożności i nie dorównywa gmachom jakie nasi mieszczanie, finansiści albo urzędnicy bogaci pobudowali w okolicach Paryża. Ogród, taras i sady owocowe, które otaczają pałac, nie mają w sobie nic nadzwyczajnego, bo brak im wody i cienia. Z czasem jednak te same budowle zyskały na wartości. Młodociany ogród rozrósł się we wspaniały park, postępy sztuki ogrodniczej umożliwiły te wszystkie upiększenia, dodające uroku występującym na ich tle formom architektonicznym, posągom, płaskorzeźbom. Budowle same z latami stały się coraz ciekawszym, bo wiernie przechowanym pomnikiem sztuki wieku XVII i nabrały znaczenia pamiątkowego. Pałac składa się z głównego korpusu, z dwoma tarasami od ogrodu i dziedzińca i pawilonu połączonego galeryami z dwoma skrzydłami. Na dwu rogach środkowej części wznoszą się dwie wieże. Elewacya od ogrodu w stylu Ludwika XIV przechowała się bez zmiany. Front od dziedzińca i skrzydła są odbiciem stylu włoskiego. Pałac jest parterowy, z małym pięterkiem nad korpusem i skrzydłami. Główna fasada, części wgłębionej korpusu, ma dwa piętra i przez to wysuwa się naprzód, mimo swego wgłębienia. Dół i piętro w stylu francuzkim, górna część w duchu renesansu włoskiego. Dach blaszany zakrywa balustrada ozdobiona posągami. Cztery figury nad wgłębieniem środkowem frontu mają oznaczać sztuki i nauki; na drugiej wyższej balustradzie stoją posągi bóstw. Nad galeryami pomieszczano wazony. Attyki w chryzolitach zapełniono płaskorzeźbami, przedstawiającemi sceny z dziejów Jana III, jak zawarcie pokoju z Turkami, wjazd do Wiednia i inne. Nisze między półkolami a pilastrami w galeryach bocznych i pawilonach zdobią posągi postaci symbolicznych z podpisami łacińskimi Splendor, Justitia, Robor, Majestas i t. d. Wyżej po nad niemi rozmieszczono popiersia według antyków bez podpisów. W arkadach po nad oknami mieszczą się płaskorzeźby treści mitologicznej. Za życia króla pałac kończył sie na wieżach, skrzydła dobudowano w XVIII w. a rozszerzono je przez dobudowy w ostatnich czasach. W głównym korpusie jest sześć pokojów na dole i tyleż na gorze, cztery gabineciki, sień ze schodami i kaplica przerobiona z dawnej sieni. Ogółem w całym pałacu z późniejszymi dobudowaniami jest około 50 pokojów i sal. Dziedziniec przedpałacowy miał dawniej inną postać. Składał się z dwu części oddzielonych balustrada, zniesiona około r. 1840. Obraz Canalettego przedstawia nam tę ballustradę w jej pierwotnej formie, jak również i stojącą dotąd piękną bramę wjazdową. Na słupach kamiennych tej bramy stoją posągi przedstawiające po prawej stronie Cererę, po lewej rycerza w stroju greckim, wspartego na armatach, na niższych slupach bramy dwa niedźwiedzie. Do 1840 r. stały przy bramie budynek dla żołnierzy, studnia z kołem do wyciągania wody, kuchnia, stajnie, wozownie, oficyna dla służby. Nadawało to pałacowi staropolski, magnacko gospodarczy charakter. Balustrada miała w środkę bramę zamykaną łańcuchem i składała się ze słupów kamiennych z posągami i latarniami w liczbie 46 i sztab żelaznych z tarczami i koronami na obrazie Canalettego są tylko zwyczajne sztachety, ze słupami murowanemi. Obecnie dziedziniec zdobi wielki klomb z fontaną i boczne klomby z drzew, kwiatów i roślin cieplarnianych. Liczne dzieła sztuki i pamiątki, jakie nagromadzili tu właściciele pałacu, wywołały myśl nadania budowli charakteru muzeum. Stanisław i Ignacy Potoccy zajęli się bogaceniem i porządkowaniem zbiorów, zaś Aleksander Potocki w r. 1833 myśl tę w czyn wprowadził. Następcy jego w dalszym ciągu prowadzą to dzieło, uważając pałac nie za siedzibę prywatną lecz za muzeum, utrzymywane staraniem prywatnem ale dostępne dla ogółu. Nagromadzone tu pamiątki i dzieła są porozmieszczane po różnych pokojach jako części umeblowania lub ozdoby, obrazy tylko, choć także porozpraszane, w części mają dla siebie specyalną galeryą, a biblioteka oddzielne pomieszczenie. Pamiątki, dzieła sztuki i zabytki archeologiczne. Z tarasu od strony wjazdu środkowe drzwi prowadzą do sieni wielkiej, w której pod ścianami stoją kopie pomników rzeźby starożytnej. Meble prostej roboty, z herbem Janina, i latarnia bronzową, na łańcuchu zawieszona, pochodzą z czasów Jana III. W przyległej szatni królew skiej, której ściany pokryte świeżo porozwieszanemi starożytnemi gobelinami sceny mitologiczne, niema godniejszych uwagi przedmiotów. Pokój zielony na prawo od sieni, wybity materyą srebrem tkaną w zielone liście. Obicie z tej materyi tworzy tylko ramy ścian, środek zaś wybity zielonym aksamitem. Plafon malowany przedstawia zimę. Plafon ten i meble, gobelinami kryte, pochodzą podobno z XVIII w. Wiszą tu dwa obrazy mitologiczne Silvestre a ucznia Le Bruna i Morattiego, przybyłego do Polski za Augusta II; przy ścianie stoi ciekawa skrzynia, kasą zwana, z czasów Sobieskiego. Wiszą też ciekawe wielce portrety Janusza, Konrada, ks. mazow. , i Zofii ze Sprowy Odrowążowny córki Anny ks. mazow. i Stanisława, żony Krzysztofa Tarnowskiego, po nim Kostki. Następnie wizerunki Władysława IV i Cecylii Renaty, pędzla Tomasza Dolabelli, portrety Bogusława Radziwiłła, Jana Kazimierza w zbroi, ciekawy wizerunek i 10 małych wizerunków, w jedne ramy ujętych, przedstawiających różnych Wiszniowieckich z XVI i XVII w. Stoi też tu biurko hebanowe z herbami Jabłonowskich i Ogińskich, ozdobione rzeźbami treści religijnej. Gabinet w którym zakończył życie Sobieski został przekształcony przez hr. Augustową Potocką na kaplicę, zdobną rzeźbami i marmurami. Pokój blamarantowy mieści między meblami stoliki z blatami malowanemi szkoły holenderskiej. Na plafonie Lato. Na ścianach wiszą trzy obrazy mitologiczne Silvestre a i portrety Augusta II, Ludwika XIV kopia z Mignarda, Anny Jagiellonki i Stefana Czarneckiego szkoły holenderskiej, tudzież współczesne gobelinowe portrety Maryi Leszczyńskiej i Ludwika XVI. W ozdobnych szafach mieszczą się szablo Batorego, Zygmunta III i Chodkiewicza z różnemi napisami i cyframi właścicieli, taca srebrna ofiarowana Sobieski emu przez Gdańszczan, taca gdańska ofiarowana Maryi Kazimierze, buława Chodkiewicza i wiele drobnych zabytków pamiątkowych i cacek. Gabinet króla obwieszony jest ciekawemi bardzo szpalerami malowanemi, przedstawiającemi dzień, noc, miłość, żal, itd. , wykonanemi z wielkim talentem przez nieznanego artystę. Salon, z widokiem na park, ma na suficie w środku Appollina z lirą, przy nim Minerwa i Bachus; w głębi pałac, na którego balkonie stoi król z królową. Okolenie plafonu tworzą znaki zodyaku. Meble ciekawe, starożytno. W szafach zbiór pięknych talerzy emaliowanych z XVI w. , francuzkich i włoskich majoliki i rozmaitych sprzętów i cacek z majoliki, porcelany, szkła. Znajduje się tu szkatułka podróżna Jana III z naczyniami szklanemi, dwa ekrany gobelinowe z czasów Augusta II, dwa obrazy mitologiczne Silvestre a i portrety Jana Zamoyskiego kopia z portretu galeryi Uffici we Florencyi, Wincentego Gosiewskiego, Władysława IV w wieku młodzieńczym i Karola Fryderyka ks. Sudermańskiego. Sypialnia króla posiada sufit bogato ozdobiony sztukateryami, stanowiącemi okazałe ramy środkowego plafonu. Ramy te przedstawiają, na tle złotem przetykanem, ugrupowane amorki i trytony, śród których umieszczono cztery małe obrazki. Na plafonie mamy, na tle krajobrazowem, grupę postaci przedsta Willanów Willanów wiających wiosnę. Obicie ścian z aksamitu w deseń ze zwojów liści zielonych i kwiatów amarantowych. Łóżka króla już niema, zaginęło w końcu XVIII w. , przechował się tylko w inwentarzu szczegółowy opis. Było dębowe, na szrubach żelaznych. Firanki nad nim z perskiej materyi, na tle karmazynowem, podszyte lamą srebrną. Dwa były materace adamaszkowe i wał jeden. Kołdra z galonami złotemi. Dziś w miejscu łóżka stoi stół inkrustowany szyldkretem i bronzem. Najważniejszym z nagromadzonych tu sprzętów pamiątkowych jest biurko ofiarowane królowi po odsieczy wiedeńskiej przez Innocentego XL Wyrobione z hebanu, ozdobione jest misternie wykończonemi inkrustacyami z kości słoniowej, perłowej macicy i bronzu. W górnej części mieści się bronzowy ornament złocony i herb Janina. Po bokach płaskorzeźby ze scenami religijnemi Zwiastowanie, Trzej królowie itp. . Z pamiątek po Maryi Kazimierze zasługuje na uwagę szkatułka zdobna mozajką florencką. Na ścianach wiszą portrety Sobieskich. Sam król Jan w naturalnej wielkości, malowany za czasów kiedy był jeszcze hetmanem. Syn królewski Konstanty 1726 w młodym wieku, córka Teresa elektorowa bawarska. Drugi portret króla, pastelowy, jest kopią wizerunku który znajdował się w kościele kapucynów w Warszawie lecz zaginął. Gabinecik królowej przedstawia się dziś w zmienionej postaci, gdyż zniszczony przez pożar, został na nowo koło połowy XVII w. ozdobiony i umeblowany. Plafon i ściany ozdobione malowidłami treści mitologicznej. Pamiątką z czasów królowej jest t. zw. pokoik zwierciadlany, ozdobiony ośmiu lustrami. Na plafonie przedstawioną jest królowa w postaci Flory a trzej synowie jako Zefir, Boreasz i amorek. Dokoła plafonu bogate ozdoby, złożone ze zwojów liści i postaci sfinksów. Nad drzwiami dwóch aniołków unosi koronę królewską. Umeblowanie z czasów królowej, dobrze przechowane. W rogu popiersie królowej z marmuru kararyjskiego, pięknej roboty. Wisiały też tu dawniej portrety pani de Lionne, księżniczek Montmorency i de Brissac i pani de Lafayette, obecnie wyniesione na górę. Gotowalnia królewska, zwana dawniej garderobą, mieściła suknie królewskie porozwieszane rzędami i osłonięte firankami, rozsuwanemi po drucie. Urządzenie pokoju i jego obicie zmieniono w XVIII w. Posiada on piękny plafon i dokoła ścian gzems malowany, przedstawiający kwiaty, pęki owoców i po rogach satyry, Umeblowanie stanowi garnitur pokryty pięknemi gobelinami i biurko pięknej roboty, starożytne, nabyte przez hr. Aug. Potockiego. Oprócz obrazów Silvestre a wiszą tu portrety Sobieskich Jana III na koniu w stroju koronacyjnym, Maryi Kazimiery też na koniu, cała rodzina królewska Jan III, Marya Kazimiera, synowie Aleksander, Jakub i Konstanty, córka Teressa i żona Jakuba Jadwiga Elżbieta z córką. Oprócz tego są kopie z portretów zachowanych w Rzymie, w zbiorze Corsinich Maryi Klementyny, wnuczki króla, jej męża Jerzego Stuarta. Osobno przedstawionym jest też królewicz Aleksander w stroju rzymskim i Marya Anna Krystyna, wnuczka króla. Ciekawym wielce jest niedawno przez hr. Augustowa Potocką nabyty portret ks. Marka, towarzyszącego królowi pod Wiedniem. Nizkie pokoje pierwszego piętra, obecnie zwane chińskiemi, stanowiły mieszkanie Maryi Kazimiery i jej dworu. Zapewne i za jej czasów istniał już drobny zbiór przedmiotów chińskich, lecz dopiero Stanisław Potocki, mając po bracie swym Janie, słynnym podróżniku, liczne zabytki, zbiory obecne utworzył. Znaczenie ich naukowe i wartość artystyczna jest bardzo mała w obec rezultatów dzisiejszych zbieraczy i badaczy zabytków kultury chińskiej. Jeden tylko pokój, zwany gabinetem, przedstawia ciekawsze przedmioty. Plafon z czasów Jana III mieści w środku orła z tarczą i herbem Janina. Ściany wyłożone kaflami majolikowemi, przedstawiającemi sceny ze Starego testamentu. Trzy szafy mieszczą zbiory pucharów, kufli, przeważnie z czasów saskich. Są jednakże ciekawe zabytki czeskie i niemieckie z r. 1526, 1532, 1563. Stoi tu stoliczek ofiarowany Stanisławowi Potockiemu przez córkę Ludwika XVI na pamiątkę pobytu w Willanowie r. 1802. Biblioteka mieści się w pięciu salach i obejmuje do 47000 numerów. Główna sala biblioteczna, odrestaurowana niedawno, ma nowy sufit, z żelaznem belkowaniem. Na ścianach po nad szafami i oknami wiszą liczne portrety ludzi zasłużonych na polu nauki, literatury, tudzież członków rodzin Potockich, Lubomirskich, Radziwiłłów i innych, którzy piastowali wyższe godności. Umieszczono tu także płaskorzeźby przedstawiające Stanisława i Ignacego Potockich oraz popiersia Augusta Potockiego i jego żony Aleksandry. Na schodach prowadzących do działu rzeczy polskich umieszczono w r. l853 popiersia Jana i Piotra Kochanowskich z podpisami łacińskiemi. Zawiązkiem zbiorów bibliotecznych były książki po Janie III pozostałe, następnie przeniesiono tu w części księgozbiór Lubomirskich z Łańcuta, mieszczą się teź książki Stanisława i Ignacego Potockich, na innych znowu spotykamy herby Czartoryskich. Galerya obrazów. Już król Jan III nagromadził w nowo założonym pałacu wiele obrazów, przeważnie holenderskiej szkoły. Przy dworze królewskim spotykamy kilku malarzy, jak Siemiganowski Eleuter Jerzy, Samuel, Altamonte, Caloth Klaudyusz, Charli Antoni. Według inwentarza z r. 1743 było w galeryach 221 obrazów, w całym pałacu 399. Dziś przechowało się z tego pierwotnego zbioru około 20 obrazów. W r. 1793 było w ogóle 508, z tego 283 w ga leryaeh. W r. 1834, według katalogu wydanego przez Blanka, prof. malarstwa na uniw. warsz. , było 680 obrazów 384 w galeryach. Obecnie jest 945 w całym pałacu a 404 w samych galeryach. W zbiorze tym mamy utwory pozwalające poznać rozwój malarstwa we Włoszech, Holandyi, Niemczech i Francji od XV w. i ciekawy bardzo zbiór portretów polskich królów i dostojników. Polskie malarstwo bardzo słabo jest reprezentowane. Ze szkoły włoskiej wyróżniają się Luini ego św. Jan Chrzciciel, Filippo Lippi N. M. Panna, Giorgione Pasterze i Nimfy, Andrea del Sarto św. Jan z barankiem, Veronese Święta Rodzina, Caracci Annibal Abraham i Aniołowie, Chrystus i Samarytanka, Guido Reni Rzeź niewiniątek i Porwanie Heleny, Sassoferrato Dwie madonny, Dolci Św. Jan. Szkołę niemiecką, reprezentuje stary obraz, nieznanego twórcy, przedstawiający Sąd ostateczny, następnie spotykamy, między innemi Kranacha Łukasza Mieszczankę, Herodyadę i Lukrecyą ze sztyletem w ręku; Holbeina Jana Portret Karola Śmiałego. Szkołę holenderską; i flamandzką; przedstawiają, Van der Mayr, , Męczennicy, Rubens Rodzina, Teniers Dawid Wnętrze kuchni i Scena domowa, Honhorst Gerard, , Chłopiec dmuchający, Breughel Piotr Zburzenie Jerozolimy. Z francuzkich malarzy spotykamy Mikołaja Poussin Znalezienie Mojżesza, Filipa de Champagne Portret ks. de Bouillon, Greuze a Dziecko z winogronami, drugi obraz Dziewczę z listem, mające jakobj rysy Gertrudy Komorowskiej, ubył ze zbiorów, podarowany przez hr. Augustową Potocką hr. Konstantemu Potockiemu. W zbiorze krajobrazów spotykamy, obok innych Wouwermana Piotra i Pawła Obóz, Łowcy przed Kuźnią, Salvatora Rosy Skały, Ruisdael a Jakuba Krajobraz i Chodowieckiego Daniela, , Zabawa w parku. Z malarzy polskich lub w Polsce osiadłych znajdujemy tu portrety Dolabelli Tomasza Zygmunt III, Władysław IV, Renata, luźne sceny mitologiczne Silvestre a, wspomniony już krajobraz Chodowieckiego i kilka portretów konnych, polowań i Bitwę pod Zóltemi Wodami Kossaka Juliusza. Jeden niewielki pokój w wieży przeznaczony został na pomieszczenie zbioru wykopalisk etruskich, egipskich, greckich i rzymskich. Znajduje się tu około 250 przedmiotów, jak urny, amfory, łzawnice, patery, dzbany, lampki. Początek tym zbiorom dał Jan Potocki. Przy pałacu rozciąaga się piękny i rozległy park. Część przyległa do pałacu stanowi wielki taras, oddzielony od dolnej części wielkim murem z kamienna balustradą, zdobną posągami. Schody, również ozdobione posągami, prowadzą do dolnej części parku, bogatej w mnóstwo starych i pięknych drzew topoli, lip, modrzewi, kasztanów i poprzerzynanej rozgałęzieniami łachy wiślanej. W parku znajduje się pomnik wzniesiony przez Stanisława Potockiego dla uczczenia poległych w bitwie pod Raszynem r. 1809. W dalszym ciągu parku po za łachą znajduje się t. zw. Morysin, pałacyk z parkiem, założony przez Stanisława Potockiego i nazwany od imienia jego wnuka Maurycego. Parafia W. należy do dekan. warszawskiego dawniej piaseczyńskiego i liczy do 3000 dusz. Gmina W. należy do sądu gm. okr. IV w miejscu, st. poczt. w Warszawie. Ma 8154 mk. Śród zapisanych do ksiąg stałych jest 9 praw. , 886 prot. , 401 żydów. Ze stałej ludności 14, 7 nie przebywa w gminie. Najdawniejszy opis W. podał francuzki po dróżnik de Beaujeu w książce Memoires du Chevalier de Beaujeu, contenants ses divers voyages en Pologne r. 1700. Pominąwszy li czne, pobieżne zwykle, opisy, jakich, od Niemce wicza począwszy Podróże historyczne, liczny szereg pomieszczały rozmaite czasopisma, za znaczamy tu jako źródłowe Blank, prof. uniw. warsz. Spis obrazów znajdujących się w gale ryi i pokojach pałacu wilanowskiego Warsza wa, 1834; Al Wajnert Wiadomość o W. pod Warszawą z 1333 r. Bibl. Warsz. , 1870 r. , t. IV, 231 a wreszcie wielkie dzieło, wspaniale wydane, zdobne w liczne illustracye, p. t. Willanów Warszawa, 1877. Tekst bogaty w szczegóły, czerpane z archiwum pałacowego, opracował niezbyt systematycznie Hipolit Skimborowicz. Rysunki wykonywali rozmaici artyści i drzeworytnicy warszawscy. Na dziele tem oparty został przewaźnie, treściwy, bogaty w szczegóły ale zeszpecony licznemi błędami drukarskiemi opis W. wydany p. t. Willanów, przewodnik po Warszawie i okolicach, ułożony przez W. Czajewskiego Warszawa, 1893 r. . Tygod. Illustr, podawał opisy i widoki W. w r. 1863 t. VII, 14, 1866 t. XIV, 149, 1871 VII, 44; Kłosy w t. XVI 397 i XVIII str. 106. Br. Ch. Willanów 1. wybud. , pow. koźmiński, okr. komis. w Pogorzeli, sąd w Koźminie, par, w Wyganowie, szkoła katol. w Kobylinie, Ma 26 dm. , 171 mk. 6 ew. , 259 ha. 2. W. al. Willanowo, wś, pow. kościański szmigielski, okr. komis. w Wielichowie, szkoła w Walkowie, sąd w Kościanie, par. w Łęce. Ma 36 dm. , 279 mk. , 298 ha. Willaren, dwie karczmy borowe Waldkruge, na pld. od Wschowy, w w. ks, pozn. , w lesie zwanym Osową Sienią Rochsdorf. Ob. Waldkrug, Willawcze, wś, pow. wyżnicki na Bukowinie, kościół par. gr. nieun. w miejscu, poczta Waskoutz Waszkowce, odl. 7, 5 klm. Gmina ma 3060 mk. ; obszar dwor. 22 mk. Willanów Willaren Willawcze Willanów Willgaleński Muehlbach Willichowo Willioten Willkamm Willkatschen Willkeim Willken Willkerischken Willkinnen Willkischken Willkomeden Willwitz Willutken Willuhnen Willuden Willtauten Willschicken Willschau Willpischen Willnohnen Willnau Wilims Willmantienen Willmannsdorf Willmanns Willkuehnen Willkowischken Willditten, wś, pow. labiewski, st. pocz. Wulfshoehen. Willeiken Gross al. Paul Willeiken i W. Klein, dwie wsi, pow. szyłokarczemski, st. pocz. Heydekrug. Willenaw, os. nad jez. NarienSee, w pow. morąskim. Willenberg 1. wś, pow. brunsberski, st. pocz. Braunsberg Ostpr. 2. W. , miasto, ob. Wielbark. Willenberg niem. , 1565 Wilemberg, wś na małych żuławach malborskich, tuż nad praw. brzegiem Wisły Nogatu, na płd. od Malborka, pow. sztumski, st. pocz. i paraf. kat. Malbork, pomocnicza agentura poczt, w miejscu, także szk. kat. 1887 r. 115 dz. i ew. 20 dz. ; 1194 ha 1002 roli or. , 2 łąk, 82 lasu; 1885 r. 76 dm. , 169 dym. , 741 mk. 545 kat. , 180 ew. , 16 dyssyd. , z tego na NeuRussland przypada li dm. , 61 mk. , na Księże Włóki Pfarhufen 2 dm. , 19 mk. Między wsią tutejsza a Bruszwałdem znajduje się wielkie cmenta rzysko z grobami rzędowemi i urnami odosobnionemi. Znaleziono tu parę tysięcy najroz maitszych przedmiotów, składających się prze ważnie z paciorków, bransolet, zausznic, grze bieni i innych przedmiotów do ozdoby i użytku co dziennego służących ob. Ossowskiego Objaś. do mapy archeol. Prus Zach. , str. 17 i 94. Kroni karz krzyżacki Dusburg donosi, że starzy Prusacy mieli tu gród warowny Wildenbergk zwany, który Krzyżacy całkiem zburzyli Ser. rer. pruss. , l, pag. 60. Przywilej lokacyjny z praw. chełm, nadał osadzie w. m. Winrich v. Kniprode r. 1374 ob. Gesch. d. Stuhmer Kreises v. Schmitt, str. 215. Topogr. Goldbecka z r. 1789 opiewa, że wś liczyła 37 dym. , 2 wolne sołectwa, 4 włóki plebańskie i miała podupadły kościół, filialny do Malborka, dziś nie istniejący str. 252. Ziemia tu bardzo urodzajna 1 ha roli orn. przynosi przeszło 17 mrk. czystego dochodu. Przed kilku laty posiadło włościańskie, obejmujące 260 magd. mr. , sprzedano tu za 137, 000 mrk. , inne, o 155 mr. , za 66, 000 mrk. Kś. Fr. Willenberg al. Wielkie Organy, góra w pasmie gór Olbrzymich, na Szląsku, w pow. szunowskim, ob. Szunów. Willgaiten Adel. i Koenigl. , posiadłość, pow. fyszhuski, st. p. Drugehnen. Willgalen, jezioro, w okr. i par. Goldingen Kurlandya. Willgalen, dobra prywat. , w okr. , pow. i par. Goldingen Kurlandya. Willgaleński, potok, dopływ rzki Alex lewego dopł. Windawy, w par. Goldingen Kurlandya. Willgaleński Muehlbach, oh. Muehlbach 5. Willichowo, ob. Wielichowo. Willioten, wś, pow. stołupiański, st. pocz. Stallupoehnen. Willkamm, dobra ryc, pow. gierdawski st. pocz. Skandau. Willkatschen, wś, pow. gołdapski, st. pocz, Goldap. Willkeim, wś, pow. królewiecki, st. pocz. LiskaSchaaken. Willken, wś i posiadłość, pow. ostródzki, st pocz. Hohenstein. Willkerischken, wś, pow. ragnecki, st. p. Szillen. Willkinnen, wś, pow. stołupiański, st. pocz. Kattenau. Willkischken, wś i posiadłość, pow. tylżycki, st. p. w miejscu. WillkomedenButtkus Jockeln, wś, pow, szyłokarczemski, st. p. Saugen. Willkowen, ob. Wilkowo. Willkowischken, wś, pow. labiewski, st. p. Mehlawischken. Willkuehnen, posiadłość, pow. królewiecki, st. p. Waldau Ostpr. Willmanns, wś, pow. labiewski, st. pocz. Seith. Willmannsdorf, 1381 Wilhelmsdorf, wś, pow. jaworski Szląsk, par. kat. i ew. Pombsen. W r. 1885 było 402 ha, 54 dm. , 294 mk. 35 kat. . Willmantienen, wś, pow. ragnecki, st. pocz. Ragnit. Wilims, wś, pow. reszelski, st. pocz. Rothfliess. Willnau, wś, pow. morąski, st. pocz. Beichau. Willnohnen, posiadłość, pow. nizinny, st. pocz. Skaisgirren. Willpischen, wś, pow. stołupiański st. p. Stallupoehnen. Willschau, Waelsche, 1414 Wilschin, wś, pow. głogowski, par. ew. Gramszyce, kat. Wysoki Kościół Hochkirch, ma 48 ha, 13 dm. , 60 mk. 29 kat. . Willschicken, wś, pow. wystrucki, st. pocz. Aulowoehnen. Willtauten, wś, pow. piłkałowski, st. pocz. Pillkallen. Willuden, ob. Wyłudy, Willuhnen 1. wś i posiadłość, pow. piłkałowski, st. pocz. w miejscu. 2. W. , pow. niborski, ob. Wielona, Willutken, ob. Wyłudki. Willwitz, 1304 Wilsniz, 1318 Wylhelmowicz, 1319 Wiltshiz, wś, pow. ziębicki, par. katol. Alt Heinrichau. W r. 1885 było 343 ha, 38 dm. , 226 mk. 5 ew. . Vilm niem. , podobno Wilcze, jezioro w Pomeranii, pow. szczecinkowski, wzn. 133 mt. npm. , przeszło milę długie i szerokie. Z jego strony wschod. wypływa Głda dopł. Noteci. Willeiken Willditten Willkowen Willditten Willenaw Willenberg Wilemberg Kś Willgaiten Willgalen Willgaleński Wilniszki Wilno Wilmerowice malowniczy odkrywa się widok na daleką prze Opis Statyst. Wilna, 9, 23. Baliński zebrał, co Wilmerowice, podobno też Wierzniowice, czesk. Vilmerovice, niem. Willmersdorf, wieś po łożona na Szląsku austr. , w pow. frysztadzkim, okr. sąd. bogumińskim, na lew. brzegu rz. Ol szy, która tu stanowi granicę od Szląska pru skiego. W r. 1880 było 47 dm. i 398 mk, , a to 390 rz. kat. i S izr. , 310 narod. polskiej i 8 niem. W. należą do par. Lutynia Niemiecka i dyecezyi wrocławskiej. Szkoła ludowa w miej scu. W. H. Wilmersdorf, ob. Wilmerowice. Wilmontowicze, czy Wismontowieze, osada, pow. słonimski, w 4 okr. pol. , gm. Kozłowszczyzna, o 27 w. od Słonima. Wilmsdorf 1. Alt, 1489 Wilhelmsdorf, wś, pow. kładzki, par. kat. w miejscu, ewang. Kładzko. W r. 1885 wś miała 1468 ha, 227 dm. , 1177 mk. 5 ewang. . Kościół par. katol. , szkoła katol. Źrdło wody kwaskowej, podobnego składu co w Cudowie, ale słabsze. 2. W, Alt Nieder, dobra, tamże, mają 106 ha, 3 dm. , 20 mk. 1 ew. . 3. W. Alt Ober, dobra, tamże, mają 289 ha 92 roli, 39 łąk, 152 lasu, 2 dm. , 22 mk. katol. 4. W. Neu, wś, pow. bystrzycki, par. ew. Bystrzyca, łat. Alt Wilmsdorf. W r. 1885 miała 232 ha, 87 dm. , 411 mk. 1 ew. . 5. W. Alt, 1368 Withelmsdorf, wś, pow. nissański, par. łat. i ew, Paczków. W r. 1885 r. było 416 ha, 44 dm. , 264 mk. kat. Wilmsdorf 1. wś, pow. iławkowski, st. p. Creuzburg Ostpr. 2. W. , wś i posiadłość, pow. iławski, st. p. Goldbach Ostpr. 3. W. Gross i W. Klein al. Sturmsee, dwie wsi, pow. ostródzki, st. p. Liebemuehl. 4. W. , ob. Wilamowo, 5. W. Gross i Klein, dwa fol. , pow. morąski, st. p. Maldeuten. Wina, rzeka, ob. Wilejka. Wilna, wś, pow. radomyski, ob. Wilia. Wilnele, wś, pow. rossieński, w 4 okr. poL, gm. Pojurze, par. Niemokszty, o 27 w. od Rossień. Wilnica, strumień, w pow. ihumeńskim, wy pływa z lasn niedaleko wsi Kalużyce i prze biegłszy 2 w. w kierunku wschodn. uchodzi do rz. Uszy, dopływu Berezyny. Płynie około wsi Kalużyce i Usza. T. S. Wilniszka, jezioro, w pow. wileńskim. Wilniszki 1. fol. nad jeziorem, pow. wileński, w 3 okr. pol. , o 40 w. od Wilna, 1 dm. , 10 mk. katol. 2. W. , pow. wileński, ob. Wilkiszki. 3. W. , wś i dobra, pow. rossieński, w 3 okr. pol. , gm. Erżwiłek, o 40 w. od Rossień. Wilno, łaciń. Vilna, litew. Wilniuja, białorus. Wilnia, prastary gród, niegdyś stolica w. ks. litewskich, obecnie miasto gubernialne i powiatowe, siedlisko wyższych władz administracyjnych i wojskowych, leży pod 50 41 płn. szer. a 42 57 wsch. dług. od F. , przy ujściu Wilejki do Wilii, w kotlinie otoczonej wzgórzami, z których strzeń. Wzn, 118, 2 mt. npm. Odl. jest po dr. żeL od Petersburga 658 w. , od Moskwy 875, od Warszawy 387, od Kijowa 862, od Mińska 173, od Wierzbołowa 177, od Kowna 97, od Grodna 147, od Rygi 365 w. Położenie i klimat Pod względem geognostycznym miasto leży na płaszczyznie pochylającej się od niziny pińskiej ku morzu Baltyckiemu. Powierzchnię gruntu, na którym miasto się wzniosło, na wyższych miejscach od południa i zachodu stanowi warstwa piasków; góry napływowe, otaczające łożysko Wilii, są zupełnie piasczyste, wznoszące się zaś nad korytem Wilenki mają w sobie niekiedy glinę; dwa jednak źródła w mieście, jedno pod górą Zamkową, drugie na Równem Polu, z których pierwsze zaprawne jest wodorem i siarką, drugie żelazem, wskazywać się zdają, iż w głębi mogą być bogatsze pokłady. Salkind w swym opisie Wilna pod względem geognostycznym Opyt medikotopografi czeskiego opisania goroda Wilny, str. 9 27 szczegółowo ten przedmiot rozbiera, tu dodamy, że w dolnej części miasta na całej przestrzeni w pobliżu zamku, od brzegów Wilenki i Wilii do wzgórków, na których stoją gmachy seminaryum katolickiego, mury klasztoru podominikańskiego i pouniwersyteckie, grunt jest bagnisty, kryniczny, łąkowy. Woda też w niewielkiej głębokości wszędzie znajduje się w Wilnie. Pokłady ziemi koło miasta i w okolicy stanowi przedewszystkiem warstwa piasku, gruba częstokroć na kilkadziesiąt łokci Nordischer Sand; dalej warstwa gliny pospolitej czerwonej piecówka, nieprzydatnej na cegłę z powodu wielkiej ilości kamyków wapiennych górna czerwona glina al. górny czerwony margiel; pod nią warstwa gliny koloru izabelowożółtego, będąca gatunkiem marglu, a zawierająca żyły dobrej gliny garncarskiej marga argilacea, argilla plastica; wreszcie najgłębiej warstwa żwiru, lub cienki pokład gruboziarnistego piaskowca wapiennego. W górach otaczających miasto znajduje się mnóstwo ułamków skał pierwotnych, a z tych najpospolitszy jest granit, gneis i grinsztein, któremi wybrukowane są ulice Wilna. Z jednorodnych minerałów znaleziono pod Wilnem kamień cynamonowy Canellstein Werner a, kwarc różowy, szerl, spodumen, labrador w ułamkach, w postaci okrągłych kamyków, rogowiec Hornstein; według ks. Gedrojcia to nie rogowiec, jak utrzymuje Jakowicki, a krzemieńFeuerstein i drzewo skamieniałe. Na brzegach Wilii i na równinie po za tą rzeką poznajdowano kości mamuta, ząb trzonowy słonia i wiele rozmaitych pomniejszych skamieniałości. Opis tych ostatnich u Jakowiokiego Dziennik Wileński, 1830, III, 80. Wilno ma także swoją właściwą florę, co do której szczegóły znaleść można u Balińskiego Wilmersdorf Wilmontowicze Wilmsdorf Wilna Wilnele Wilnica Wilniszka znalazł u Giliberta i Jundziłłów; ei ostatni dużo zrobili dla flory krajowej, lecz wielu gatunków, wyłącznie wileńskich, nic opisali. Za naszych czasów p. Tekla Symonowiczówna, znana pracowniczka na polu botaniki i właścicielka bardzo bogatego zielnika, przygotowuje do druku opis flory Wilna. Klimat tutejszy jest niestały, ale umiarkowany i zdrowy. Ciepła prawdziwie wiosenne zaczynają się z początkiem kwietnia, a niekiedy i w marcu; lecz gdy lody podbiegunowe topnieć poczną, północne wiatry przynoszą tu znowu chłody i przymrozki, tak, iż nawet w maju częstokroć spadają śniegi. Dni najgorętsze bywają w lipcu, lecz nawet w październiku zdarza się prawie letnia pogoda. Latem upały dochodzą niekiedy 26, 2 R. , lecz zwykle ciepło wacha się około 22 24 R. ; największy mróz był 29, 5 R. Średnia temperatura roczna 6, 65 C. Temperatura wozducha Rossyjskoj Imperii Wild a; średnia zimy 4, 56 C. , wiosny 6, 80 C. , lata 17, 94 C. i jesieni 7, 20 C. Roczna oscylacya termometru największa bywa w styczniu i lipcu, nieznaczna w lutym i sierpniu, a najmniejsza w kwietniu i październiku. Najwyższa temperatura doszła 33, 0 C. w lipcu; najmniejsza 38, 8 C. w styczniu. Ciśnienie atmosferyczne najwyższe w styczniu 752, 6 non. i lutym 751, 8; najmniejsze w lipcu 748, 6 i grudniu 748, 9. Panującym wiatrem iest południowy, najczęstszy po nim zachodni, najrzadsze północne i północnowschodnie. Zboczenie igły magnesowej, obserwowane za pomocą zwyczajnego teodolitu, wynosi 13. Najdłuższy dzień w Wilnie ma 17 godzin. Rozległość, części miasta i podział policyjny. Wilno zajmuje przestrzeni 8 w. kw. , linia graniczna wynosi 27 w. 75 saż. W prostym kierunku od ulicy Ostrobramskiej do rogatki Antokolskiej Wirszubka liczy się 7 w, ; od rogatki Pohulańskiej do Połockiej 2 w. 350 saż. Rozłożyło się Wilno w dolinie otoczonej ze wszystkich stron pagórkami, mniej lub więcej wzniesionemi. Miasto dzieli się na właściwe miasto i przedmieścia, otaczające go ze wszystkich stron. Postępując z północy ku wschodowi spotykamy najpierw Antokol, który odnośnie do ilości domów i mieszkańców więcej jest podobnym do miasteczka niż przedmieścia. Corocznie, skutkiem nowych domów, przybliża się do miasta i wkrótce zupełnie się z niem zleje. Owe poetyczne dworki na Antokolu, o których Chodźko pisał, już nie istnieją; miejsca ich zajęły wielopiętrowe kamienice i zakłady przemysłowo. Gęsty las sosnowy, należący do mniszek prawosławnych, oddziela Antokol od Popowszczyzny, położonej w północnowschodniej stronie i stanowiącej niegdyś przedmieście, obecnie zupełnie z miastem połączone; ta część miasta nazywa się Zarzeczem. Bliżej ku wschodowi znajduje się przedmieście Popławy, również zlane już z Zarzeczem, a oddzielone od niego rzeką Wilejką. W stronie południowej i południowozachodniej przybliżają się do miasta przedmieścia NowySwiat, Szkaplerna i Kominy, stanowiące jedna całość, gdyż jedno z drugiem ściśle się łączy, Z południa i południozachodu spotykamy Nowy Gorod i Pohulankę. Pierwszy z nich stanowi miasteczko samo w sobie, nawet znaczne odnośnie do ilości domów i mieszkańców; Pohulanka, 15 20 lat temu była miejscem uprzywilejowanem dla letnich mieszkań i wycieczek zamiejskich, obecnie pięknie zabudowana, przybliżyła się do miasta i zlała się z niem. Na zachodzie leży przedmieście Łukiszki, a na pólnocozachodzie Snipiszki. Łukiszki leżą w dolinie, Śnipiszki znacznie są podniesione. Antokol i Popowszczyzna oddzielone od miasta przez rzekę Wilejkę, a Śnipiszki przez Wilię. Inne przedmieścia, a także i samo miasto znajdują, się na lewym brzegu Wilii. Na końcach przedmieści znajdują się letnie mieszkania, według miejscowego terminu dacze, w większej części w miejscowościach bardzo malowniczych, jak Werki, Zwierzyniec, Zakret, Rybiszki. Markucie, Betleem, Belmont, Wilanowo, Rossa i t. p. Miasto rozłożyło się w miejscowości nierównej, pagórkowatej, skutkiem czego nietylko jedna ulica jest niżej lub wyżej położoną względem drugiej, ale często się zdarza, że jedna i ta sama ulica jest w jednej części mocno wzniesioną, w drugiej zniżoną. Składa się miasto z 8 przedmieści, 13 placów, 65 ulic i 39 zaułków. Pod względem policyjnym dzieli się na 7 cyrkułów ucząstków, z których VII stanowi wyłącznie Antokol; w skład VI wchodzi Zarzecze z Popowszczyzną; Y Rossa i Popławy; w skład IV Snipiszki; a w skład I Szkaplerna, NowySwiat i część Nowego Grodu nie należąca do powiatu. Ulice wileńskie po większej części są wązkie i krzywe; ulic prostych, tak nazwanych prospektów, można naliczyć zaledwie trzy. Te ostatnie należą do ulic najświeższego pochodzenia, jak np. Św. Jerski, Aleksandrowski i Aleksandrowski bulwar. Ludność. Pod względem ludności zajmuje Wilno 111 miejsce w Europie, a 12 w Rossyi Brachelli Statistik der Europaeisehen Staaten. W jaki sposób ludność wzrastała określić trudno dla braku źródeł. Niektórzy z historyków Wilna wzmiankują, źe XIV w. ludność dochodziła do 30000; następnie ciągle wzrastając doszła do 120, 000 w okresie największego rozwoju miasta za Zygmunta Augusta. Za późniejszych królów miasto upadło, a za Jana Kazimierza 1655 zginęło 25000 mk. , a jeszcze więcej rozbiegło się po różnych stronach. Karpiński w 1766 Lexykon geograficzny podaje w Wilnie 60000 mieszkańców. W r. 1830 Chodźko Wilno zapisuje 50000, z nich 30000 żydów. Baliński Opisanie statystyczne m. Wilna podaje w 1836 r. 35922 mk. Ta cyfra jest mylną, albowiem według spisu VIII w. r. 1834 było mieszkańców 52209; a według urzędowego spisu z 1836 r. było mężczyzn 30253, kobiet 25882, a zatem 56135 mieszkańców. Według urzędowych danych z r. 1846 było w W. 27871 męż. , 26311 kob. , razem 54182 mk. Według IX spisu wr. 1850 było 49006; według X spisu 1858 r. 58175, wreszcie według spisu w 1875 r. było męż. 42178, kob. 40490, razem 82668 mk. Od owego jednodniowego spisu w r. 1875 nowej regestracyi nie było, dla tego musimy się posiłkować tak zw. Pamiatnemi kniżkami, wydawanemi corocznie przez biuro statystyczne gubernialne. Wiadomości podawane przez te kniżki mają względną wartość, cyfry bowiem otrzymują się w ten sposób, że do cyfr roku poprzedniego dodaje się liczba urodzonych w roku bieżącym, a odejmuje liczbę zmarłych. O ruchu urodzonych i zmarłych biuro statystyczne otrzymuje wiadomości od policyi i konsystorzów Według tych kniżek ludnośó W. w r. 188 wynosiła 107, 286, a w r. 1890 męż. 53039, kob. 56769, razem 109, 808 osób, w tej liczbie prawosławnych 13787, rozkolników 746, katolików 33628, luteranów 1820, kalwinów 142, żydów 63698, karaimów 127, mahometanów 360. Za 14to letni peryod, t. j. od 1875 do 1888, urodziło się 36385 dzieci; w tem chrześcian 24776, żydów 11509; na 100 dziewcząt było chłopców 133, 3; na 1000 męż. i 1000 kob. ludności urodziło się 27, 6. W tymże peryodzie czasu 1875 1888 było 39046 wypadków śmierci. Z nich męż. 21637, kob. 17409; odnośnie przyrostu ludności przekonywamy się, że jest małym przyrost rozpatrujemy oddzielnie dla chrześcian i żydów. Co do pierwszych przyrost średni w peryodzie powyższym jest 4, 1; co do drugich niepodobna go w przybliżeniu nawet podać dla tego, że przy zestawieniu urodzeń i śmiertelności między żydami otrzymujemy rezultaty niepewne; zależy to od nieprawidłowej regestracyi rodzących się. W peryodzie czternastoletnim ludność żydowska powiększyła się o 13079 głów. Zestawiając dane odnośnie urodzeń i śmierci otrzymamy coroczny ubytek na 401, 6, a zatem na lat 14 ubytek ludności wyniesie 5622, Podobny rezultat sprzeciwia się powszechnie znanej nieznacznej śmiertelności między żydami. Według sprawozdania Dumy w W. jest 1509 dm. murow. i 1169 drew. , ogółem 2678. Z nich w samem mieście wszystkie, z bardzo małym wyjątkiem 25 30 drewnianych, murowane; na okrainach i na przedmieściach biedniejszych Nowy Gorod, Popowszczyzna, Szkaplerna i t. d. drewniane. Bomy w mieście przeważnie dwupiętrowe parter i piętro; trzy piętrowe i wyższe stanowią wyjątek; jednopiętrowe parterowe przeważnie na przedmieściach. O ilości mieszkań w obecnej chwili nie mamy danych. Według jednodniowego spisu w r. 1875 było 1748 dm. , 3817 zabudowań zamieszkałych, a w nich 12787 mieszkań na 82668 mieszkańców, na jedno zatem mieszkanie przypadało 6, 6, ludzi. Porównawszy te cyfry z takiemiż Petersburga 7, 5, Berlina 4, 6, Pesztu 5, 4 i Kijowa 5, 7, przekonamy się, że ludność jest mocno ścieśnioną w mieszkaniach. Odnośnie ilości mieszkań na każdy dom to i w tym wypadku zauważyć łatwo wielką ciasnotę, albowiem na każdy dom wypada średnio 7 mieszkań. Rzecz naturalna, że ta ciasnota przeważnie dotyka środek miasta, lecz odnośnie mieszkań tylko, bo co się tyczy ciasnoty w samych mieszkaniach ta jest ogólną tak dla środka jak i dla okrain miasta. Mieszkań składających się z 1 pokoju jest 46, 9; z 2 25, 3; z 3 11, 2; z 46, 5; z 5 3, 7; z 6 do 10 5, 7; więcej jak z 10 1, 0. Na 100 mieszkań znajduje się w suterenach 4, l na 1 Piętrze 66, 3; na 2 22, 0, na 36, 2, na 4 0, 2, na różnych piętrach l, 2. Kanałów w Wilnie jest 8, włączając tu i rzeczkę Koczergę, przecinającą wiele ulic zachodniej części miasta; mają one odpływ do Wilii. Początek ich datuje się jeszcze z XVIII w. , jezuici bowiem przeprowadzili z akademii kanał przez plac Dworcowy i Skopówkę do Willi. Wszystkie kanały znajdują się tylko w jednej części miasta zachodniej i przylegającej do niej części środka miasta; we wschodniej części nie ma żadnych kanałów. Skutkiem znacznego podniesienia miasta w części wschodniej ściek jest naturalny, i w czasie ulewnych deszczów znakomicie spełnia swe przeznaczenie. Skwerów i ogrodów publicznych jest 7. Z nich dwa ogrody publiczne botaniczny i gaj pobernardyński, i skwery Cielętnik, teatralny, Śto Jerski, Św. Katarzyny i Dworcowy. Placów publicznych 6. Są to właściwie rynki, a niektóre z nich mają nawet specyalne przeznaczenie; np. na jednych z nich sprzedają drzewo, ztąd Drewniany, na innym siano Sienny, wreszcie Koński i t. d. Na tych placach zbiera się w pewne dni tygodnia dużo wiejskich furmanek z produktami spożywczemi, opłacających za postój podatek do miasta; mimo to miasto słabo się opiekuje temi placami, ztąd nieporozumienia pod względem sanitarnym. Miasto jest dostatecznie zaopatrzone w wodę. Głównem źródłem są Wilia i Wilejka, chociaż woda rzeczna jest mniej dobrą do użycia. Prócz tego znajduje się w mieście 1043 studni i cztery źródła Wengry, Misyonarski, Ostrobramski i Lewek. Z pierwszych trzech rozprowadzoną jest woda rurami po mieście. Woda źródlana z Wengier dostarcza dziennie 78000 wiader, z Misyo Wilno Barskiego 20000, z Ostrobramskiego 10000, a ilość wiader wody z Lewka nie jest oznaczona. Zarząd miasta. W części następnej niniejszego opisu wskażemy historyczny rozwój zarządu miasta, dla tego w części statystycznej ograniczamy się do minimum. Początkowi mieszkańcy Wilna zostawali pod wpływem ogólnych praw dla całej Litwy, a główna ich podstawą, była wola panującego, wyroki kapłanów pogańskich i prastare zwyczaje. Jeszcze przed przyjęciem chrześciaństwa, gdy na wezwanie Giedymina zaczęli się ściągać do Wilna cudzoziemcy, przeważnie z Rygi i z Niemiec, przynieśli oni z sobą własne zwyczaje i prawa, któremi się niezależnie rządzili. Dopiero w r. 1387, gdy Jagiełło nadal miastu prawo magdeburskie, wówczas i dawniejsze prawa tybylców i czasowe przybyszów zostały zastąpione przez nowe prawo. Prawo to przetrwało do r. 1840. Po przyłączeniu Litwy do Rossyi zarząd miasta zastosowany został do ustawy miejskiej Katarzyny II z r. 1785. Rada miejska istnieje od 19 sierpnia 1808 r. Obecnie miasto posiada zarząd niezależny od 28 lipca 1876 r. i składa się z 72 radców Duma, wybierających z pośród siebie zarząd miejski Uprawa, złożony z prezesa Gołowa i czterech członków Ławników, wybranych z liczby radców, sekretarza, oraz miejskiego budowniczego i mierniczego. W r. 1893 zarząd i system wyboru na radców miejskich z Najwyższego rozkazu zmieniony został. Podatki. Nie wyszczególniliśmy poniżej jakie ciężary ponosiło miasto dawnemi czasy, gdyż nie mamy odpowiednich danych. Gdzie niegdzie w historyi Wilna spotykamy się z różnemi ciężarami, lecz te wiadomości nie dają nam pełnego obrazu. W r. 1529 sami tylko chrześcianie płacili w Wilnie podatków 1500 kóp groszy, co na dzisiejszą monetę wyniesie 5400 rs. Zdarzały się wypadki, źe miasto będąc nawiedzione przez pożary, głód, powietrze, zwolnione było od podatku; lecz działo się odwrotnie w czasie wojny, wówczas ogromne ciężary na miasto spadały. I tak np. miasto obowiązane było dostarczać żołnierza w takim stosunku do ludności, jak całe w. księstwo, płacić kontrybucye i składki na potrzeby wojska, dawać kwatery i pożywienie oddziałom tu konsystującym, oraz na własną rękę utrzymywać do obrony murów garnizon miejski. Wojska zazwyczaj obierały sobie leże po przedmieściach, do miasta zaś wchodziły jedynie w razie niebezpieczeństwa. Zaopatrywanie tych wojsk królewskich w żywność dla ludzi i koni, a nieraz nawet w broń, kule i pieniądze, całym ciężarem padało na miasto. Do r. 1451 w obowiązku miasta leżało dostarczanie podwód dla dworu wielkoksiążęcego, tudzież pod przejazd wojewodów i innych wysokich dostojników państwa. Powinność dostarczania kwater więcej nad inne była dotkliwą dla mieszkańców. Musiano bowiem dawać pomieszczenie dworzanom królewskim, posłom na sejmy, ambasadorom i innym dostojnikom zagranicznym, członkom trybunału, rozmaitym czasowym komisyom, gońcom królewskim i t. d. W kolei czasu wszystkie te powinności ulegały już to częściowej już zupełnej zmianie, aż przybrały charakter dzisiejszy. Dochody i wydatki miasta podajemy za trzy lata, mianowicie z r. 1877, t. j. z pierwszego roku samodzielnych rządów, 1887 i z roku 1890. Zanim te cyfry zestawiemy, wspomnimy o niektórych poborach, gdzieindziej nieistniejących, a specyalnie dla Wilna oznaczonych a bramne, ustanowione przez króla Aleksandra w r. 1505 a pobierane od przywożonych do miasta produktów żywności, drew i siana. Pierwiastkowo dochód ten był przeznaczony na utrzymanie straży u bram miejskich. Płacono po groszu od wozu. b Brukowe, ustanowione przez Zygmunta III w r. 1630 od wprowadzonych do miasta wozów. Pobór ten na zbudowanie i utrzymanie bruku w mieście wynosił od wozu po groszu około 3 groszy dzisiejszych. W r. 1791 oba powyższe pobory zostały zwiększone, tak że od każdego konia brano 3 do 5 gr. , od bydła rogatego 5 gr. , od owcy i t. p. 3 gr. Później od r. 1805 pobierano nieco niższe opłaty do r. 1818; w tym czasie podniesiono je do 5 kop. od konia, a nadto do liczby podlegających opłacie dodano wówczas cztery takie, które wprzód były od niej wolne. W r. 1821 ustanowiono nową taryfę, podług której płaci się po 15 kop. od konia. Nakoniec w r. 1846 dodano jeszcze opłaty od niektórych, dawniej wolnych od poboru przedmiotów, c Rybne, ustanowione przez Zygmunta I w r. 1522, pobierane było dawniej po 4 gr. ma rok od wozu, a szło na utrzymanie czystości rynku. W r. 1824 przyłączono ten pobór do bramnego i brukowego. d Gnojowe i karbonne, ustanowione przez Zygmunta I, jednocześnie z poprzedzającem. e Łokciowe, ustanowione przez Zygmunta Augusta w r. 1536. Oba te pobory ściągają się od wieśniaków i przekupniów za prawo sprzedaży wiktuałów i innych drobnych przedmiotów, na rynkach, ulicach, dziedzińcach. f Czopowe, mocą konstytucyi w latach 1766, 1775 i 1789 ustanowione było w Wilnie i innych miastach, na rzecz skarbu, a pobierano je od napojów krajowych i zagranicznych. Z takim charakterem pobór ten istniał do r. 1811. Rozporządzenie z końca r, 1810 i 1811 zrobiły z tego dwa tytuły; czopowe od napojów zagranicznych i akcyzę od krajowych. Cały dochód z pierwszego oddano na korzyść miasta, z drugiego zaś wydzielono miastu 1 procent, a resztę przeznaczono na skarb. g Łopatkowe, ustanowione na przedmieściu Antokolu w r. 1798, opłacają rzeźnicy od sztuki rogacizny po 30 kop. , od owiec zaś i innych drobnych zwierząt po 5 kop. A Wagowe Wilno Wilno i miarowe, otrzymuje się za mierzenie i ważenie towarów i produktów na publicznej wadze miejskiej. i Pobór z domów, otrzymuje się w stosunku 3 rocznego dochodu od wszystkich wynajmowanych mieszkań w mieście. Cyfra dochodu miasta nie jest ściśle oznaczona; jedne wpływy obrachowują się przez przybliżenie, innych wysokość zależy od konkurencyi przy licytacyi i t. d. Ruchomy budżet miejski bywa układany corocznie. Dochody z funduszów do miasta należących 1 z wydzierżawionych na pewne termina majątków i karczem, placów znajdujących się na przedmieściach w r. 1877 było 5435 rs. 55 kop. ; 1887 r. 9310 rs. 72 kop. ; 1890 r. 9301 rs. 72 kop. ; 2 z placów na prawach czynszowych 77 2742 rs. 16 kop. ; 87 4313 rs. 39 kop. ; 90 4437 rs. 25 kop. ; 3 z domów miejskich oraz z miejsc przeznaczonych dla handlu na placach i ulicach 77 35991 rs. 26 kop. ; 87 63986 rs. ; 90 67028 rs. 43 kop. ; 4 za wodę z miejskich wodociągów 77 216 rs. ; 87 1564 rs. ; 90 1564 rs. ; 5 za prawo urządzania kapieli na rzece Wilii 77 134 rs. 24 kop. ; 87 125 rs. 90 126 rs. ; 6 za prawo wyrąbywania lodu na rzece Wilii 77 76 rs. 10 kop. ; 87 153 rs. 25 kop. ; 90 154 rs. 25 kop. ; 7 za prawo wyrąbywania lodu na rzece Wilejce i w Belmoncie w 1887 r. 132 rs. 50 kop. ; w 1890 r. 51 rs. ; 8 za prawo wywożenia nawozu od koni straży ogniowej w 1887 r. 150 rs. ; w 1890 r. 150 rs. ; 9 za takież prawo z chlebnego rynku targ zbożowy w 1887 r. 43 rs. ; w 1890 r. 43 rs. ; 10 za dzierżawę 26 miejsc pod altany z wodą sodową brak cyfry; 11 za miejsca pod zabudowania w czasie jarmarku św. Jerzego 87 925 rs. 97 kop. ; 90 990 rs. ; 12 za miejsca wynajmowane pod karuzele i t. p. w 1887 r. 55 rs. ; w 1890 r. 902 rs. ; 13 rozmaite dochody z ogrodu pobernardyńskiego w 1887 r. 512 rs. ; w 1890 r. 1500 rs. ; 14 za miejsca na ulicach przy budowie lub restauracyi domów w 1890 r. 700 rs 15 rozmaite dochody przypadkowe w 1887 r. 110 rs. 75 kop. ; w 1890 r. 155 rs. Ogółem w 1877 r. 49051 rs. 58 kop. ; w 1887 r. 8 1529 rs. 88 kop. ; w 1890 r. 88302 rs. 15 kop. Podatki na korzyść miasta 16 od właścicieli domów i posiadłości 77 18903 rs. 21 kop. ; 87 40000 rs. ; 90 50000 rs. ; 17 od kupców podatek w r. 1877 25, a w następnych latach 15 od opłaty skarbowej przy wydaniu świadectw kupieckich i 10 podatek z rozmaitych innych świadectw i biletów dla handlu 77 8749 rs. 64 kop. ; 87 15501 rs. 40 kop. ; 90 14000 rs. ; 19 z podatku pobieranego od dorożkarzy, karet i zajmujących się przewożeniem ciężarów przy wydaniu numerów pobierany 77 1168 rs. ; 87 3376 rs. ; 90 3430 rs. ; 19 20 podatek od skarbowej opłaty przy wydawaniu patentów na prawo handlu trunkami 77 11664 rs. 21 kop. ; 87 15910 rs. 96 kop. ; 90 15900 rs. 20 podatek od traktyerników, restauratorów oraz utrzymujących hotele i garkuchnie 77 11632 rs. 50 kop. ; 87 28561 rs. 50 kop. ; 90 40000 rs. ; 21 procenta od opłat aktowych na korzyść miasta 77 19648 rs. 3 kop. ; 87 14918 rs. 12 kop. ; 90 12434 rs. ; 22 za miejsca zajmowane na rynkach przez wozy i łonie 77 18984 rs. 60 kop. ; 87 14000 rs. ; 90 14000 rs. ; 23 za stemplowanie wag i miar w 1887 r. 292 rs. 12 kop. ; w 1890 r. 239 rs. ; 24 dochody przypadkowe 77 4489 rs. 76 kop. ; 87 314 rs. 75 kop. ; 90 612 rs. Dochody zwrotne 25 zwrot od skarbu za najęcie kwater dla wojsk i więzień z opałem i światłem 77 12077 rs. 82 kop. ; 87 50010 rs. 70 kop. ; 90 58529 rs. 50 kop. Ogól dochodów 77 162830 rs. 13 kop. ; 87 276159 rs. 38 kop. ; 90 312695 rs. 60 kop. Rozchody 1 koszta utrzymania zarządu miasta i administracyi 77 30174 rs. 20 kop. ; 87 40879 rs. 79 kop. ; 90 41947 rs. 41 kop. ; 2 restauracya i utrzymanie domów i koszar miejskich oraz majątków miejskich 77 14069 rs. 14 kop. ; 87 16831 rs. 55 kop. ; 90 21274 rs. 90 kop. 3 na spłatę długów miejskich wniesiono do Banku państwowego i wydano prywatnym osobom w 1877 r. 18050 rs. 81 kop. ; 4 utrzymanie skwerów w 1887 r. 2100 rs. ; w l890 r. 3800 rs. ; 5 bruki nowe i utrzymanie starych przy domach i placach miejskich 77 3091 rs. 20 kop. ; 87 13605 rs. 3 kop. ; 90 13482 rs. ; 6 oświetlenie miasta 77 8630 rs. 16 kop. ; 87 6796 rs. 56 kop, ; 90 8281 rs. 98 kop. ; 7 utrzymanie policyi i żandarmeryi 77 27170 rs. 98 kop. ; 87 46701 rs. 11 kop. ; 90 84066 rs. ; 8 biuro adresowe 77 1578 rs. 98 kop. ; 87 1681 rs. ; 90 1738 rs. 89 kop. ; 9 utrzymanie straży ogniowej 77 18638 rs. 14 kop. ; 87 20546 rs. 65 kop. ; 90 19036 rs. 48 kop. ; 10 rozchody na renowacyą mostów 77 200 rs. ; 87 303 rs. 85 kop. ; 90 24760 rs. ; 11 utrzymanie wodociągów w 1887 r. 2005 rs. 05 kop. ; w 1890 r. 2057 rs. ; 12 utrzymanie rur ściekowych w 1887 528 rs. 12 kop. ; w 1890 r. 168 rs. 2 kop. ; 13 urządzenie i utrzymanie rynków 87 541 rs. 19 kop. ; 90 290 rs. ; 14 środki dla podtrzymania przemysłu i handlu 87 4615 rs. ; 90 4015 rs. ; 15 za znaki i taksy dla dorożkarzy 87 328 rs. 05 kop. ; 90 460 rs. ; 16 utrzymanie więzień 87 2408 rs. 79 kop. ; 90 2248 rs. 31 kop. ; 17 służba sanitarna 87 3857 rs. 36 kop. ; 90 4345 rs. 54 kop. ; 18 na cele oświaty wydano w 1887 r. 1681 rs. ; w 1890 r. 1738 rs. 89 kop. ; 19 zapomogi dobroczynne 87 942 rs. 50 kop. ; 90 937 rs. 58 kop. ; 20 illuminacye 87 230 rs. 50 kop. ; 90 290 rs. ; 21 subsydyum teatralne 77 Wilno 6000 rs. ; 87 3000 rs. ; 90 3000 rs. ; 22 rozmieszczenie wojsk 77 25900 rs. 43 kop. ; 87 46734 rs. 81 kop. ; 90 54826 rs. 01 kop. ; 23 na rozchody nieprzewidziane i rozmaite wydatki w różnych gałęziach gospodarstwa poniesione 77 2364 rs. 35 kop. ; 87 2700 rs. ; 90 2700 rs. Ogółem rozchody w 1877 r. 177506 rs. 61 kop. ; w 1887 r. 236511 rs. 13 kop. ; w 1890 r. 332487 rs. 33 kop. Władze sądownicze i administracyjne zmieniały się w kolei czasu. Wiadomo z dziejów, że Wilno od r. 1323 do 1569 było stolicą; w. ks. litewskich; od unii lubelskiej głównem miastem księstwa było aż do r. 1794; d. 12 grudnia 1794 r. zostało miastem głównem gubernii litewskiej; od r. 1802 jest gubernialnem gubernii wileńskiej. Za rządów litewskich i polskich od r. 1413 mieli tu stanowiska urzędowe wojewodowie, kasztelanowie i inni wyżsi dostojnicy województwa wileńskiego. Ustanowiony przez Stefana Batorego trybunał litewski tu odbywał sądy, zaczynając zawsze od poniedziałku po niedzieli przewodniej i trwał przez 22 tygodnie co rok. Miasto zostając pod prawem magdeburskiem, miało tu od r. 1432 magistrat, w całym komplecie urządzony, który w sprawach miejskich przez swych wójtów i ławników zarządzał zupełnie niezależnie. W obecnym czasie instytucyi rządowych w Wilnie liczy się 168, a mianowicie administracyjnych 72, sądowych 9, duchownych 24, wojskowych 48, naukowych 18, bankowych 5. Bo ważniejszych reform zaliczyć wypada zaprowadzenie w Wilnie 4 kwietnia 1872 r. sądów pokoju, sądów przysięgłych, sądu okręgowego i izby sądowej. Przemysł i handel. W chwili obecnej jest w W. znaczniejszych fabryk oprócz trzech papierni w okolicy miasta 4 browarów piwnych, 1 fa bryka karmelków, 1 świec, 3 fabryki mydła i świec łojowych, 9 fabryk białoskórniczych, 2 sa fianu, 10 czapek, 3 kafli wyborowych, 5 cegieł i wapna, 2 dachówki, 2 drożdży wódczanych i piwnych, 4 tytuniu i cygar, 1 guzików, 1 kon serwowanego papieru, 1 ołówków, 3 kopert, 2 szczotek, 1 wyrobów obuwia szteperska, 2 tar taki, 1 tartak i młyn parowy, 3 nadgrobków z kamieni i marmuru, 1 farbki do bielizny, 1 korków, 1 gilz do papierosów, 1 młyn wodny, 1 gisernia, 1 fabryka kartonów, 2 sztucznych kwiatów, 1 wyrobu gazu, 4 sztucznych wód mi neralnych, w ogóle 68 fabryk. Rzemieślników w r. 1890 było w W. 7327 majstrów 3373, czeladników 2167, uczniów 1787; kupców 1 klasy 26, 2 klasy 368, rodzin kupieckich mających prawo handlu 1 klasy 12, 2 klasy 147, subjektów 1004, trudniących się drobnym handlem 2544, razem 11438. Magazynów, sklepów, kramów 1163. I W Wilnie istnieją obecnie następujące zakłaSłownik Geograficzny T. XIII. Zeszyt 151. dy kredytowe i bankowe; a rządowe wileński oddział banku państwa, wileńskokowieński wydział włościańskoziemskiego banku państwa i wileński wydział szlacheckiego ziemskiego banku państwa; b prywatne wileński kantor towarzystwa rossyjskiego wzajemnego ziemskiego kretytu; towarzystwo wzajemnego kredytu; wileński prywatny bank handlowy; wileński ziemski bank i 5 kantorów bankierskich. Szlachtuzów jest 9, z nich jeden centralny, podług planów inż. Jasińskiego, miejski, i 8 prywatnych. Świątynie prawosławne sobor św. Mikołaja, sobor Przeczystej Boga Rodzicy, cerkiew i monaster św. Trójcy, cerkiew i monaster św. Ducha, cerkiew i monaster św. Maryi Magdaleny żeński, cerkiew św. Mikołaja, cerkiew Zwiastowania były kościół św. Trójcy, cerkiew św. Andrzeja, cerkiew św. Praksedy Piatnicka, cerkiew św. Michała, cerkiew św. Aleksandra Newskiego, cerkiew zakładów naukowych, cerkiew Opieki Najświętszej Panny, cerkiew w instytucie panien, cerkiew więzienna, cerkiew śś. męczenników Antoniego, Jana i Eustachego, cerkiew archierejska, cerkiew na cmentarzu prawosławnym, kaplica na placu św. Jerskim na pamiątkę zwycięztw 1863 1864, w ogóle 18 cerkwi i 1 kaplica. Parafie obrządku katol. 1sza św, Jana, obejmuje środek miasta; 2ga św. Ducha; 3cia Ostrobramska, obejmuje południową częśó miasta; 4ta Wszystkich Świętych; 5ta św. Filipa i Jakuba albo Łukiska; 6ta św. Rafała za Zielonym mostem, obejmuje całą przestrzeń Śnipiszek i znaczną część okolicy za miastem; 7ma św. Piotra i Pawła, zajmuje całe przedmieście Antokol z okolicami; 8ma pobernardyńska, składa się z cyrkułu miasta leżącego za Wilenką. Kościoły katolickie są kościół katedralny, św. Jana, św. Ducha, św. Anny, św. Franciszka i Bernardyna, św. Michała obecnie zamknięty, św. Piotra, św. Jerzego, św. Krzyża, pomisyonarski, św. Stefana, Wszystkich Świętych, św. Teresy, św. Jakuba, św. Bartłomieja, św. Rafała, św. Mikołaja. Kaplice Ostrobramska, w gmachu Dobroczynności, na cmentarzu Rossa, na cmentarzu pobernardyńskim, w więzieniu, razem 18 kościołów i 5 kapie. Starowiercy mają oddzielnny dom modlitwy, luteranie kościół, również i kalwini ewang. re formow. . Meczet istnieje od czasów Witolda. Synagoga z r. 1572 oraz 4 mniejszych i kilkadziesiąt domów modlitwy. Cmentarzy jest dziewięć prawosławny nowy, Rosa, pobernardyński, św. Piotra, św. Stefana, św. Rafała, św. Jakuba, ewangielicki i izraelitów. Zakłady dobroczynne 1 Towarzystwo dobroczynności, założone w r. 1807; 2 Dobrochotna kopiejka; 3 Dom miłosierdzia; 4 4 ochrony dla 32 Wilno dzieci; 5 Dom dla biednych i przy nim tania kuchnia i nocleg; 6 Prawosławne bractwo św. Ducha z domem i ochrona; 7 Ochrona katolicka dla cudzoziemców; 8 Dziciątko Jezus; 9 Towarzystwo wspierania niedostatnich uczniów zakładów naukowych obojej płci; 9 Oddział Towarzystwa ociemniałych. Szpitale 1 św. Jakuba; 2 Sawicz; 3 Obłąkanych; 4 Zaklad Dzieciątka Jezus dom podrzutków; 5 Żydowski; 3 Wojskowy; 7 Oftalmiczny hr. Przeździeckiej; 8 Dwie lecznice prywatne; 9 Przytułek dla ubogich i sierot przy kościele luterskim i na cmentarzu ewangielickim; 10 Przytułek św. Anny utrzymywany przez bractwo św. Anny katolików niemców, przy cmentarzu bernardyńskim; 11 Ochrona dla starców i kalek przy szpitalu św. Jakuba; 12 Ochrona dla żydów. Przed rokiem 1864 istniały Przytułek dla staruszek i kalek rzymskokatolickiego wyznania, założony przez Zofię Dąbrowską, i szkółka Ostrobramska dla biednych dziewcząt, założona przez generałgubernatorowę Nazimowę. Zakłady naukowe i Towarzystwa uczone. Po przeniesieniu w r. 1843 akademii lekarskiej do Kijowa, a duchownej do Petersburga, nie ma w Wilnie wyższego zakładu naukowego. Do śre dnich i niższych należą 1 Seminaryum prawosławne litewskie 175 wychowańców; 2 Seminaryum duchowne rzymskokatolickie w 1890 r. 66 wychowańców; 3 Duchowna szkoła prawosławna 186 wych. ; 4 Szkoła dla dziewcząt ze stanu duchownego 111 wych. ; 5 Przytułek przy żeńskim monasterze 40 wych. ; 6 Wojskowa szkoła junkrów 274; 7 Szkoła wojskowych felczerów 110; 8 Gimnazyum klasyczne pierwsze 616; 9 Gimnazyum klasyczne drugie 404; 10 Gimnazyum żeńskie 413; 11 Szkola realna 523; 12 Maryińska szkoła wyższa żeńska 605; 13 Instytut nauczycielski 34; 14 Szkoła miejska przy instytucie 70; 15 Szkoła rysunków z oddziałem malarskim 83 mężczyzn i 24 kobiet; 16 Specyalna szkoła techniczna dróg żelaznych 64; 17 Szkoła pocztowotelegraficzna 57; 18 Szkoła gubernialna dla akuszerek 19. W ochronach było 106 chłopców, 79 dziewczyn. Szkół parafialnych dla chłopców 5, uczących się 426; dla dziewczyn 4, uczących się 290; dla obojej płci 3, uczących się chłopców 129, dziewczyn 89. Szkoła niedzielna żeńska 176. Instytut żydowski, uczących się 69, przy nim szkoła początkowa 72 uczących się. Szkół elementarnych żydowskich 3, uczących się 407. Szkół żydowskich dla wyuczenia się języka ruskiego dla chłopców 12 uczących się 699, dla dziewcyn 8 uczących się 468. Prywatne szkoły żydowskie 2 eszyboty uczących się 240; sobotnia szkoła dla rzemieślników 390; 3 pensyonaty dla dziewczyn uczących się 363, pensyonat dla chłopców uczących się 10; Talmud Tora z oddziałami uczących się 216; 57 chederów uczących się 526. W ogóle było w W. 124 zakładów naukowych, a w nich uczących się 6021 chłopców i 2677 dziewczyn. Biblioteka publiczna, założona w r. 1865, mieści się w gmachu pouniwersyteckim, przy niej muzeum starożytności. W bibliotece 87497 dzieł, 122557 tomów. Z nich w języku ruskim 19497, tomów 32060; w innych językach przeważnie w łacińskim i polskim 68000, tomów 90497. Dubletów 9385, tomów 14583; z nich ruskich 1123, tomów 1520; cudzoziemskich łacińskie, polskie 8262, tomów 13063. Niekompletnych 8042, tomów 12050. Rękopisy cerkiewno słowiańskich 329. Akt i przywilejów na pargaminie 75. Fascykułów i oddzielnych rękopisów 1542. Rzeczy literackich w językach cudzoziemskich 2094. Pargaminów cudzoziemskich 18. Autografów i korespondencyi 6096 osób. Ogółem w bibliotece dzieł 104924, tomów 149190. Towarzystwo lekarskie, założone w r. 1805, ma w 1891 r. członków honorowych 20, czynnych 79, korespondentów 90. Archiwum akt dawnych, założone w r. 1852, ma około 20 miljonów numerów różnych aktów. Komitet statystyczny. Komisya archeologiczna. Pism peryodycznych wychodzi obecnie 5 Wileńskij wjestnik. Wiadomości gubernialne, Wiadomości eparchialne litewskie, Cyrkularze okręgu naukowego wileńskiego i Protokuły Towarzystwa lekarskiego. O dawniej wychodzących w Wilnie pismach peryodycznych do r. 1864 pisał Kirkor w Przewodniku po Wilnie i dr Szeliga w Wiadomościach bibliograficznych warszawskich. Księgarni znaczniejszych jest 4, antykwami 8, drukarni 9 Zawadzkiego, Syrkina, Rządu gubernialnego, Okręgu wojskowego, Romma hebrejska, Dworca, Blumowicza, Zymela i Matza. Północnozachodni oddział cesarskiego rossyjskiego Towarzystwa geograficznego. Stacya meteorologiczna. Kółko muzykalnodramatyczne amatorów. Szkoła muzyczna prywatna. Teatr. Klubów 3 szlachecki, wojskowy, szachistów. Oddział opieki nad zwierzętami. Towarzystwo wyścigowe. Towarzystw assekuracyjnych od ognia, gradobicia, ubezpieczeń życia, kapitałów jest 36. Dzieje. O założeniu Wilna najrozmaiciej opowiadają historycy. Szafarzyk wspomina, że od II w. po Chr. okolice dzisiejszego W. zamieszkiwało potężno plemię słowiańskie Wilków, którzy ztąd wyrzucili Gotów i Wandalów. Ci to Wilcy mają być założycielami Wilna Starożyt. słowiań. , II, 44, str. 783. Długosz nie Słowianom lecz Litwinom przypisuje założenie W. , nie uznaje ich jednakże za aborygenów, tylko za rzymskich przybyszów Dzieje, III, 446, wyd. Przeździeckiego. Jest jeszcze trzecie podanie, przypisujące założenie W. Waregom SnorroSturlezon, cytowany u Czackiego O lit. i pol. Wilno praw. , I, 16, wyd. Turowskiego. Rozwiązać te sprzeczności nie podobna dla braku źródeł. Jest wszelkie prawdopodobieństwo, że założycielami byli Litwini, którzy są zarazem aborygenami, gdyż poglądy Długosza o rzymskiem pochodzeniu Litwinów nie wytrzymują krytyki. Również można z pewnością, utrzymywać, że W. istniało już kilka wieków pierwej przed wystąpieniem w kronikach. Jak każdy prastary gród ma W. swe legendy, które odnoszą powstanie miasta do bardzo odległej przeszłości. Czem Wawel dla Krakowa, tem Bakszta dla W. Bakszta była prastarem grodziskiem, w kolei wieków zamieniona na silną warownię. Na Bakszcie mieszkał w lochu bazyliszek. Loch prowadził do Wilenki, która u stóp góry płynie. Bazyliszek każdego przychodzącego zabijał wejrzeniem, bo nikt jego wzroku nie mógł wytrzymać. Znalazł się wreszcie śmiałek, który wszedł do jaskini trzymając przed sobą duże zwierciadło, a bazyliszek, postrzegłszy swój obraz, własnym wzrokiem rażony, padł trupem. Powtarzamy tę legendę, tak przypominającą; smoka wawelskiego, gdyż świadczy nam ona o łączności ludów i ich powinowactwie. Dziś na tem miejscu zbudowany jest zakład dobroczynny Dzieciątka Jezus, a loch, który miał łączyć zamek Trocki z Bakszta, od lat kilkudziesięciu dopiero jest zasypany. Zresztą podanie o bazyliszku, spólne wielu innym miastom, jest znacznie późniejszego pochodzenia wiek XV i nie da się odnieść do zarania Wilna oraz smoka wawelskiego. Bakszta leży nad Wilenką, dawniej zwaną Wilna; rzeczka ta dała nazwisko późniejszemu miastu. Dokoła Bakszty rozszerzyło się miasto we wszystkich kierunkach. Należy przypuszczać, że w pierwszym okresie istnienia Bakszty, jako warowni, gdzie niegdzie tak około warowni jak i po nad brzegiem rzeki porozrzucane były chaty a całą przestrzeń, dziś przez miasto zajętą, pokrywał las odwieczny. O pierwiastkowych dziejach W. kroniki milczą. Dorywcze tylko mamy wiadomości o ks. litewskich z XI i XII w. Stwierdzono, że już w XI w. byli udzielni książęta wileńscy. Około r. 1070 siedział na Wilnie Rościsław syn Rohwołoda, ks. połockiego, słuckiego i druckiego. Po nim nastąpił syn jego Dawid jako książę. Dalej syn tego Dawid II, którego syn Gerden albo Erden panuje w Połocku 1264. Wkrótce występuje na widownię potężny i sławny Giedymin już nie jako udzielny książę wileński, lecz jako pan całej Litwy i Rusi. Wielkiego Giedymina nasi historycy mianują synem Witenesa. Twierdzenie to fałszywe. Był on nie synem ale bratem rodzonym Witenesa a mieli jeszcze trzeciego brata Weina, także ks. połockiego. Widzimy ztąd łączność rodową z przeważnym domem połockim. Lecz jednocześnie gdy jedni z Rurykowiczów, siedzący na Połocku lub drobnych księstwach ruskich, są wyznawcami wiary Chrystusa, inni, panując nad bałwochwalczą Litwą i Żmujdzią, czczą, lub może udają tylko, że są czcicielami Perkunasa, jak i cała Litwa, jak i sam Giedymin, Kiejstut, Olgierd Kirkor, Bazylika litewska, str. 4. O tych samodzielnych książętach wileńskich inaczej opowiada Woskresenskaja ljetopiś I, 48; Karamzin t. IV, 82, nota 103, wyd. VI mniej krytycznie zestawia te wiadomości latopisców, a polemizujący z nim Narbutt L c. , III, 587 ogólnie się tylko wyraża, że cała ta wersya jest wątpliwą. Jakoż po śmierci Dawida II, ks. wileńskiego, gdy syn jego Gerden panuje na Połocku, nim Witenes objął rządy wielkoksiążęee 1293, na Wilnie siedział, jak pisze latopiś Bychowca rękopis w poznańskiej bibliotece, opuszczony w wydaniu Narbutta, niejaki Swintorog. Ten książe wileński przy ujściu rzeki Wilny Wilejka do Nerisy Wilia, w dolinie okolonej górami i pokrytej odwiecznym lasem dębowym, wzniósł ołtarz na cześć Perkunasa, rozniecił ogień święty, a miejsce to na całopalenie zwłok książęcych przeznaczył Narbutt, 1. c. , IV, 248. Według zwyczaju Litwinów wybrano zaraz gaj święty, zapalono Perkunasowi, bogu piorunów, bez przerwy tlejący ogień. Zwłoki Swintoroga spalił tu syn jego Germont. Powieść ta naprowadza na myśl, że właśnie Germont ów, lub nawet ojciec jego Swintorog podczas największego zamieszania w Litwie osieroconej przez Mendoga, z którego korzystali Krzyżacy, przeniósł do Wilna zniszczone przez Zakon podwakroć święte Romowe nad Dubissą i Niewiażą Jaroszewicz, Obraz Litwy, I, 192; Antonowicz, Oczerk ist. w. ks. litowsk. , 82. Długo jeszcze zapewne miejsce to zostawało tylko spokojnem schronieniem kapłanów, zanim na dobre zaludniać się poczęło i znaczenie historyczne przybrało. O ile wiadomo w. ks. litew. Giedymin był pierwszym, którego zwłoki spalono po Swintorogu. Pojęcia o Criwe jako godności kapłańskiej w ogóle, a krywo krywaite, lub jak Hartknoch pisze kriwe kriweita w znaczeniu arcykapłana, ulegają radykalnej zmianie w skutek ostatnich poszukiwań naukowych. Prof. Mierzyński na IX zjeździe archeologicznym w Wilnie 1893 r. przedstawił referat, w którym, na zasadzie pewnych danych z życia politycznego starodawnej Litwy, mitologii litewskiej i wreszcie językoznawstwa, utrzymuje, że kriwe nie oznacza godności lecz jest imieniem własnem ostatniego ofiarnika w Romowe nad Dubissą i Niewiażą. Tenże profesor dowodzi, że pojęcie o arcykapłanie nie było znanem ówczesnej Litwie, lecz jest ono wymysłem kronikarzy i historyków, szczególniej Duisburga, który przez analogią papieża stworzył dla Wilno Litwy arcykapłana, nazwawszy go kriwe kryweitą. Dopiero około r. 1320, kiedy Giedymin założył tu swój zamek, dzieje miasta rozjaśniać się poczynają. Powód założenia zamków wileńskich kroniki podają następny Giedymin przybywszy pewnego razu z wielkim orszakiem na łowy w tem miejscu, gdzie tak zwane Łyse góry otaczają ujście Wilny do Wilii, miał jakoby na jednej z nich zabić tura wielkiego, od czego owa góra otrzymała nazwę Turzej. Po Iowach nocował na. zgliszczach Swintoroga i śniło mu się, źe widział na jednej z łysych gór, gdzie tura ubił, wilka ogromnego, żelazną blachą okrytego, a którego wycie było tak donośne, iż zdawało się, jakby stu wilków wyło. Giedymin opowiadaj ten sen swym dworzanom, lecz jeden tylko arcykapłan Lezdejko ciekawemu księciu znaczenie snu wytłumaczyć potrafił wilk żelazny znaczy, źe na zgliszczu tem stanie zamek mocny i miasto, głowa państwa; a stu wilków w nim wyjących znaczy, źe gród będzie donośny sławą swych mieszkańców Stryjkowski, Kronika, I, 872, wyd. z r. 1846. Przyjął to tłumaczenie Giedymin i zaraz na szczycie Turzej góry począł murować warowny zamek, sześcioboczną wieżą ozdobiony; u dołu zaś przy świętych zgliszczach, pod gajem Perkunasa, w dolinie, stanął drugi zamek drewniany, z basztami, palisadą i blankami, zwany Krzywym grodem. Przeniesiona wkrótce z Trok do Wilna stolica państwa przyczyniła się do rozszerzenia i wzrostu osady tak co do budowli jak i mieszkańców, których liczba pomnażała się przybywającemi na wezwanie Giedymina osadnikami z Niemiec. Już w r. 1323 Giedymin, jako król Litwy i Rusi, pisał z W. listy swoje do papieża, zakonów i miast niemieckich Daniłowicz, Skarbiec dyplomatów, I, N. 297 300. Wilno już przed Giedyminem było znaczną osadą. Po przeniesieniu stolicy z Trok naznaczył on swym namiestnikiem Gastolda. Odtąd rozpoczyna się wzrost miasta, ku czemu wielce przyłożył się sam Giedymin przez sprowadzenie kupców i rzemieślników cudzoziemskich, a szczególniej Niemców z miast hanzeatyckich Jaroszewicz, 1. c. , I, 105; Narbutt, 1. c, IV, 143, 518, dod. XIV; Czacki, I, 143. Świadectwem znaczenia dziejowego W. jest zawarta tu r. 1323 przez Giedymina ugoda z arcybiskupem rygskim, oraz mistrzem zakonu rycerzy mieczowych inflanckich, której główne punkta są następujące bezpieczeństwo podróżnych na gościńcach i dróżkach w kraju obu stron traktujących; prawne rozstrzyganie sporów i krzywd między poddanymi stron obu; zwrot dóbr złupionych; wydawanie zbiegłych knechtów i sług Daniłowicz, 1. c. , N. 302; a później zawarto tu przymierze z Łokietkiem Pomniki dziejowe Bielowskiego, II, 619; Daniłowicz, I c. , N. 318, 321, 322 w r. 1325. Skutkiem zabiegów Giedymina W. znacznie się wzniosło i zaludniło, są nawet niektóre wskazówki o istnieniu kościołów chrześcijańskich Baliński, Wilno, I, 64; Przyjałgowski. Żywoty biskup. wil. , I, 5; Daniłowicz, 1. c, N. 299, jednak jeszcze na stolicę nie wyglądało. Dopiero wzrastająca potęga Olgierda wpłynęła na rozwój miasta przez ożywienie handlu rozmaite przywileje nadane kupcom, bez różnicy wyznania Kraszewski, Wilno, I, 365. Opiekę nad chrześcijaństwem pod panowaniem Olgierda rozpościerał namiestnik jego Gastold, katolik, ożeniony z Buczacką, który sprowadził franciszkanów i dla nich wybudował drewniany klasztor, na miejscu gdzie dziś stoi pałac generałgubernatora i kościół bonifratrów. Za Giedymina byli już frauciszkani na Litwie i mieli swój kościół w W. św. Mikołaja na Piaskach, zbudowany przez Niemcówkatolików Kirkor, Bazylika, 7. W czasie nieobecności Gastolda w W. Litwini, wpadłszy do klasztoru, siedmiu mnichów zamordowali, a innych siedmiu, którzy w gajach na Łysych górach schronić się usiłowali, pojmawszy, ukrzyżowali i ciała ich z góry do rzeki powrzucali. Na pamiątkę tych męczenników postawiono później na tej górze trzy krzyże, które odtąd klasztor franciszkański stale odnawiał i podtrzymywał. W r. 1866 krzyże te zostały usunięte a na ich miejsce posadzono topole, z których obecnie potężne już wyrosły drzewa. Za powrotem Gastolda, z rozkazu Olgierda, mordercy ukarani zostali; na miejsce pomordowanych Gastold sprowadził kilkunastu franciszkanów i osadził ich we własnym dworze, na tem miejscu, gdzie do r. 1865 istniał kościół dziś archiwum i klasztor. Tak więc za Olgierda były już trzy kościoły w Wilnie; św. Mikołaja, N. M. Panny na Piaskach i kaplica gdzie dziś kościół św. Krzyża. Kraszewski utrzymuje, że na miejscu dzisiejszego kościoła św. Piotra była już za czasów Olgierda świątynia chrześcijańska. Jednocześnie i obrządek wschodni był rozpowszechniony, jak o tem świadczy wzniesienie cerkwi, gdyż za czasów Olgierda przychodnie i kupcy ruscy zaczęli się w W. osiedlać. Jak kolwiek Olgierd nie bronił przybyszom wyznawać wiary Chrystusa, apostołującym franciszkanom nie przeszkadzał w głoszeniu słowa Bożego, miał żonę chrześcijankę i pozwalał nawet dzieci swe chrzcić, aby im ułatwić w przyszłości zajęcie tronów ruskich, sam został poganinem do śmierci. Tak utrzymuje Daniłowicz 1. c, N. 459 i Bartoszewicz Encyklop. Orgelbranda, XIII, 510; przeciwnego zdania są Karamzin I. c. , V, 55 i Stadnicki Olgierd i Kiejstut, str. 117 i in. . Śmierć Olgierda przypadła w r. 1377, po nim nastąpił Jagiełło. Pomimo całej potęgi Olgierda i sławy jaką okrył Litwę, stolica jego pokilkakroć zagrożona była przez napaście Krzyżaków i Dymitra, w. ks. mosk. Bok 1362 dotknął ja ciężkim głodem, ale przy końcu panowania tego mocarza większa klęska ją spotkała marszałek zakonu Gottfryd Linden z 12000 zbrojnych podstąpił pod miasto, w którem się zamknął sędziwy już Olgierd z rodziną. Dzielna obrona zamków skłoniła Krzyżaków do zawieszenia broni, podczas którego wszakże podłożony przez nich ogień między parkany miejskie strawił dwie części domów młodego miasta. Odzyskało znów pomyślność swą za Jagiełły, który mieszczanom W. opieki użyczał i życzliwości ich w następnej wojnie domowej doświadczył. Kronikarze Stryjkowski, II, 62, 63; Kojałowicz, Hist. Lith. , 361 pisząc o ubieżeniu W. przez Kiejstuta w r. 1381, dodają powieść o podstępie, który je ułatwił. Kiejstut zapewniony o porozumieniu się Jagiełły z Krzyżakami na zgubę jego, postanowił mu odebrać tron wielkoksiążęcy; w tym celu wysłał potajemnie do Wilna 300 wiernych swoich, którzy różnemi stronami weszli do miasta przebrani za podróżnych, potem 600 zbrojnych, ukrytych na wozach ładownych sianem i skórami, tam wprowadził. Po uczynieniu tych przygotowań, sam w 100 koni nagle z Trok przypadł do W. , zamek dolny opanował i nieprzygotowanego do obrony Jagiełłę z matką i siostrą Maryą oraz jej mężem Wojdyłłą pojmał. Przyjaźń Witolda ocaliła go od gorszego losu; skończyło się na tem, że mu oddano skarby, dzielnice na Krewie zamku i powiecie oraz ks. witebskie. Jagiełło zmuszony do odstąpienia tronu litewskiego, upatrywał tylko sposobnej pory do jego odzyskania. Kiejstut zajęty wojną z Korybutem, ks. siewierskim, zostawił Witoldowi małe siły do strzeżenia Trok i Wilna. Wiedząc o tem Jagiełło zwrócił się do stolicy i łatwo ją opanował, bo mieszczanie wileńscy więcej mu sprzyjali niż Kiejstutowi. Pierwszy to raz mieszkańcy W. biorą udział w sprawach publicznych. Krwawe to były owe niezgody domowe, których głównym teatrem stało się Wilno. Jak Wojdyło, szwagier Jagiełły, poczytany przez Kiejstuta za głównego matacza i sprężynę, a podobno za przywódzcę stronnictwa chrześcijańskiego, powieszony został na Łysej górze w obec mieszkańców stolicy, tak po upadku Kiejstuta ścięto Widymunda, ojca Biruty, żony jego, roztargano końmi Butryma, jej krewnego. Kiejstut, ujęty zdradziecko w r. 1382 przez Jagiełłę, osadzony w więzieniu w Krewie, z rozkazu Jagiełły został tam zamordowany. Ciało jego przywieziono do W. , uroczyście spalono na zgliszczu Swintoroga. Był to ostatni pogrzeb książęcy podług kultu pogańskiego. W drugiej połowie XIV w. W. zaczęło już przybierać pozory zamożnego i rozległego miasta. Na wysokiej górze przy ujściu rzeki Wilny do Wilii wznosiły się wielkie mury silnie warownego zamku, trzema basztami strzelające w górę i wysokim wałem opasane. Na południe między górą a rz. Wilną znajdował się obszerny dom jednego z najprzedniejszych panów litewskich Monwida. U spodu góry rozciągał się dolny zamek, Krzywym grodem nazwany, a dalej nieco, przy połączeniu się dwóch rzek, na świętej dolinie Swintoroga, odwiecznemi dębami porosłej, widniały drewniane budowle świątyni z tlejącym wiecznie ogniem niewłaściwie nazywanym Zniczem przez dawniejszych pisarzy; znicz czyli właściwiej zinicze oznacza miejsce, gdzie stała bałwochwalnia; podług Karłowicza zaś zincz, żiniczus al. żinczius oznacza kapłana, który podtrzymuje ogień i czuwa, ażeby nigdy nie zgasł; ob, Kirkora, Litwę i Białoruś, str. 32. Tuż zaraz ciągnęły się mieszkania kapłanów kriwe pogańskich. Na miejscu gdzie dziś kościół katedralny, wśród ogromnych dębów, stal posąg władzy piorunów, Perkunasa, wsparty na podstawie z kamienia. W koło tego placu, Świętym zwanego, sterczały rozległe budynki dolnego zamku, po większej części drewniane, z wieżami. Pałac wielkoksiążęcy składało kilka obszernych budynków, pomiędzy któremi był dom przeznaczony na chowanie skarbów, oraz stajnie dziś część ogrodu spacerowego, przylegająca do bramy głównej ogrodu botanicznego. Na południe od świątyni Perkunasa wznosiła się wysoka, okrągła wieża z kamienia, z oknem, przez które najwyższy kapłan wolę bogów ludowi ogłaszał. Przypuszczają, że ta wieża to dzisiejsza dzwonnica katedralna, z przybudowanemi do niej dwu piętrami, w których znajdują się dzwony. Cały zaś Krzywy gród obwiedziony był gęstym ostrokołem i prócz tego opasany z jednej strony rzeką Wilną kierunek tej rzeki obecnie jest inny, a z drugiej kanałem Giedymina dzisiejsze ujście Wilejki do Wilii. Z zachodniej bramy dolnego zamku prowadziła droga przez dwa mosty, zbudowane na Wilnie i Wingrze, pomykająca później na północ; oraz przez prom na Wilii do Kiernowa, najdawniejszej stolicy Litwy, i do zamku wiłkomierskiego a w lewo od promu, gdzie dziś przedmieście Łukiszki, ciągnęła się ku gajom świętym, gdzie stały odwieczne dęby i sosny, różnym bogom poświęcone. Od Krzywego grodu szły inne jeszcze dwie drogi jedna do Trok na zachód koło klasztoru franciszkanów, a druga mimo klasztoru greckiego św. Ducha, za którym rozchodziła się na trzy strony do Grodna, Lidy i Miednik. Nareszcie jedna szła do Połocka przez most na Wilence, około soboru Preczystej. Znaczniejsze świątynie pogańskie były Perkunasa na zgliszczu Swintoroga; druga na miejscu dzisiejszego kościoła św, Jana. Na Antokolu Wilno świątynia bogini Mildy, dziś św. Piotra; pan teon bogów litewski, gdzie dziś szpital wojsko wy, a dawniej pałac sapieżyński i kościół P. Je zusa Stryjkowski, 1. c. , I, 473. Na zamku górnym, nad samą spadzistością nad Wilenką, była także świątynia pogańska, zamieniona pó źniej na kościół św. Marcina. Była jeszcze świą tynia Ragulisa, którą Marya Witebska, żona Ol gierda, przeistoczyła na cerkiew Piatnicką. Oprócz tych głównych świątyń pogańskich, o których podania i wiadomości kronikarskie pozostały, istniały jeszcze gaje święte, rozmaitym bogom poświęcone na dolinie Swintoroga był gaj niewielki, dębowy, z którego brano wyłącznie drzewo do palenia na ołtarzu Perkunasa Stryjkowski, 1. c. , I, 473. Dzisiejszy ogród pobernardyński, do ostatnich czasów przez lud gajem nazywany, był gajem świętym; w tym gaju, nad Wilenką, stała świątynia pogańska. Na Łukiszkach, gdzie były święte gaje, wykopano przed 30 laty nogę kamienną z ciemnego granitu, należącą do olbrzymiego posągu. Na tem miejscu gdzie dziś teatr i sobór prawosławny stała drewniana budowla, wysokim parkanem otoczona, w której znajdowały się kramy i mieszkania kupieckie Kirkor, Przewod. po Wilnie, 2 wyd. , 19 21. Pomyślny dosyó był stan miasta za rządów Jagiełły przed ochrzczeniem się jego, bo zamożność dworu i opieka w. księcia dla handlujących pomnażały ludność i ruch w tej jeszcze nieeuropejskiej stolicy. Mieszkańcy Wilna z kraju własnego i z głębi Rusi dostając futra, skóry, wosk i miód, prowadzili je na sprzedaż do Krzyżaków i do Niemiec; a chociaż nieraz handel ten cierpiał wiele wskutek napadów Krzyżaków, kupcy więzieni a towary zabierane, bronił wszakże Jagiełło orężem i traktatami poddanych swoich od napastników Raczyński, Kod. dypl. lit. , 61; Wizerunki i roztr. , poczet nowy drugi, XXIV, 71 76. Pod taką opieką klęska, jakiej miasto doznało na schyłku panowania Olgierda, przez spalenie większej jego części, w ciągu lat dwudziestu zatartą została. Nowe domy z drzewa powstały wkrótce i aż w góry rozciągnęły miasto. Lecz w r. 1383 powtórny napad Krzyżaków znowu wstrzymał ten postęp na czas niejakiś. Chociaż zamki litewskie w Kownie i Trokach zasłaniały stolicę od bezpośredniej napaści nieprzyjaciół, wszakże tym razem usiłowania w. mistrza, wsparte współdziałaniem Witolda, przemogły wszystko. Po wzięciu Trok czterech komturów z silnem wojskiem posunęło się na zniszczenie Wilna; ale waleczność Litwinów, broniących z rozpaczą bogów swych i domów rodzinnych, wstrzymała burzę. Przyszło do spotkania pod samem miastem i po krwawej bitwie Niemcy ustępować musieli, cześć jednak Wilna znowu spaloną została Narbutt, 1. c. , V, 335. Rok 1387 przyniósł tę wielką przemianę porządku społecznego jak w Litwie całej tak i w jej stolicy, do którego ją przygotowywały już oddawna poprzedzające wypadki. Kiedy Władysław Jagiełło po wstąpieniu na tron Piastów, zobowiązawszy się wprowadzić na łono wiary Chrystusa kraj swój rodzinny, przybywał doń wspólnie z Jadwigą wypełniać przyrzeczenie, Wilno już było w wielkiej części chrześcijańską osadą. Przemagała wprawdzie ludność litewska i bałwochwalcza, ale przy niej niemieccy rzemieślnicy gnieździli się już od Giedymina, kupcy ruscy osiadali od Olgierda. Prócz chrześcian żydzi podobno już od r. 1326 także tu zamieszkali Narbutt, 1. c. , VIII, 490; Działyński, Zbiór praw, 102, 109; Czacki, O Mt. i pol. pr. , I, 93; Wiszniewski, Pomniki, III, 94; Daniłowicz, Dziennik wileń. , 1823, I, 390. Chociaż dla pogan liczne wznosiły się ołtarze i bóźnice w pośród miasta, jednakże Niemcy katolicy i Ruscy mieli już własne świątynie Sofijskij wremiennik, 1381; Daniłowicz, Latopis. Litwy, 204; Wizerunki i roztrząs. , p. n. drugi, XIV, 134, 135. Lud więcej oswojony z godłem krzyża, a tymbardziej bojarowie, nie byli tak uporczywi do przyjęcia wiary chrześcijańskiej a także i cywilizacyi zachodniej, jak za Giedymina. Wreszcie władza w. książęcia samowładna obok prostoty ludu, powaga przedniejszych książąt ochrzczonych już w Krakowie i obecność rycerstwa polskiego przybyłego z Jagiełłą, przemogły wszelki opór i żal narodu, porzucającego mimowolnie dawne swoje bogi i zwyczaje naddziadów. Nie mogli już temu przeszkodzić kapłani pogańscy, bo wpływ ich zupełnie upadły nie wystarczał potrzebie moralnej narodu. Łatwo zatem na rozkaz Jagiełły, w obec królowej Jadwigi, książąt mazowieckich, panów i duchowieństwa polskiego, obalono świątynie i posągi bożków w Wilnie, zagaszono ogień Perkunasa i na jego miejscu właśnie założono posadę kościoła katedralnego p. tyt. św. Stanisława Następujący pisarze podali mniej lub więcej dokładne opisy kościoła katedralnego Narbutt, Dzieje, VII, dodatek XII i w Pismach pomniejszych; Kraszewski, Wilno, II, 183 296; Baliński, Wilno, I, 117 in. ; Starożytna Polska, III, 135; Homolicki, Wizerunki, ser. III, t. 1, XIV, 1; XXIV, 269; Przyjałgowski, Żywoty biskupów wileńskich; Korotyński, Encykl. Orgelbr. sub v. Wilno; Kirkor Przechadzki po Wilnie i Przewodniki; Litwa i Białoruś, 3 tom Żywopis. Ross. ; Groby wielkoksiążęce i królewskie; Bazylika litewska. Zbierano lud nie tylko z miasta ale i z okolic gromadami i tak go chrzczono, nadając każdej z nich jedno imię, dla prędszego odbycia obrządku. Ściągali się też tłumnie Litwini, zwabieni białemi sukmanami, które Jagiełło, zakupiwszy w Polsce, rozdarowywał nowochrzczeńcom. Wilno Wilno Zaraz potem na gruzach obalonych bóżnic w Wilnie na głos w. księcia zatknięto krzyże i poczęto budować kościoły, ażeby, lud przywykły tam do pokłonu bóstwom swym, łatwiej do nich zbierał się dla czci prawdziwego Boga. Bogate było uposażenie katedry i biskupa. Pierwszym biskupem wileńskim był Andrzej Wasiłło. Bodzanta, arcybiskup gnieźnieński, poświęcił kościół katedralny, a królowa opatrzyła drogiemi sprzętami i naczyniami Kirkor, O skarbcu katedralnym wileńskim, Kwartalnik Kłosów, II, 161. Założono także kościół św. Jana ob. Kraszewskiego i Balińskiego historye m. Wilna i św. Marcina na szczycie góry zamkowej; wreszcie ustanowioną została kapituła, z prałatów i kanoników katedralnych złożona, a w główniejszych punktach Litwy fundowano kościoły parafialne Czy Jagiełło wyjechał do Krakowa poganinem, czy teź z ruskiej wiary przechrzcił się na niemiecką, jak niektóre latopiscy przez Narbutta przytoczone podają, o tem obacz ważny przypisek Malinowskiego do Kroniki Wapowskiego, t. I, na str. 62. Po takiem urządzeniu hierarchii rzymskokatolickiej w stolicy Litwy Wapowski, I, 74, przystąpił Jagiełło do przekształcenia na stopę europejską samego miasta, jeszcze w pół azyatyckiego. Dotąd stan jego był prawie barbarzyński i niewolniczy Baliński, Wilno, I, 111 117, mieszkańcy, rodowici Litwmi, uprawiali o grody i służyli zamkowi lub bojarom, rzadko handlem i rzemiosłami się trudniąc; Niemcy zaś i Ruscy przeciwnie, temu tylko oddani, zamożniejszymi byli od pierwszych. Tamtemi rządził podług dawnych zwyczajów zapewne horodniczy zamkowy, lub ciwun powiatu okolicznego; przybysze, a mianowicie Niemcy, zostawali pod opieką osobnego prawa, jakiego ryzcy mieszczanie używali. Jagiełło urządzając starodawną swoją stolicę na wzór Krakowa, nadał tegoż roku 1387 jej mieszkańcom prawo magdeburskie, ze wszystkiemi jego swobodami, a mianowicie wolnym wyborem burmistrza i sądów wójtowskich, uwalniając ich od władzy ziemskich urzędników. Mieszczanie mieli tylko włożony obowiązek strzeżenia zamków Zbiór dyplom. rząd. i aktów, NN. 1, 2, 3, 4, 26. Wszakże wyłączeni zostali od praw municypalnych ci mieszkańcy miasta, którzy osiedli na placach należących do duchownych lub do zamku Dubiński, Zbiór praw i przywilejów, wydanie z r. 1788, str. 1; Wizerunki, Ser. III, XXIV, 71, 76, zapewne dla tego, że to byli wieśniacy poddam, do których właściciele, jako sprowadzonych dla swojej posługi, mieli prawo podług ówczesnych zasad i wyobrażeń. Ostatnim nakoniec walnym czynem Jagiełły w chwili tej wielkiej reformy w Litwie było ustanowienie namiestnika, w osobie brata rodzonego Skirgajły, i osadzenie zamków wileńskich polską załogą. Rządy tego książęcia dla Wilna były niepomyślne mieszkając ciągle w Trokach nie dbał o Wilno i utrzymanie w niem swobód miejskich i handlu, ani też wiary nowej w kraju nie rozkrzewiał. Wierność wszakże mieszkańców tej stolicy dla Jagiełły była niezachwianą, bo kiedy Witold zamierzywszy strącić niedołężnego Skirgajłę z namiestnictwa, pokusił się o opanowanie Wilna, mieszczanie wspólnie z dowódzcą swym Sudimuntem wszystkie usiłowania jego w niwecz obrócili. Baz jednak o mało się nie udał podstęp Witoldowi, który puściwszy pogłoskę, że ma wesele sprawiać siostrze swej Ryngale z Henrykiem mazowieckim, wysyła do Wilna naprzód 300 wozów niby ze zwierzyną i inną żywnością, a w istocie ze zbrojnem żołnierstwem, sam zaś w pobliżu miasta z innym hufcem w gotowości staje. Podejście odkryto i Witold z niczem powrócił do Krzyżaków, z któremi w nowe związki wszedłszy, ściągnął na Litwę, chociaż chrześciańską już, największą jaka dotąd była krucyatę z całej Europy. Siły te wynosiły 40000 zbrojnych. W liczbie nieprzyjaciół stanął i Witold z podburzoną przez siebie Żmujdzią. Napad pod dowództwem Engelharda Rabe uczyniono 1390 r. Baliński, Staroż. pols. , III, 1. c. ; Narbutt, 1. c. , V, 448; Latopis Bychowca, 59. Na wieść o tej napaści Jagiełło wysłał Mikołaja z Moskorzewa, podkanclerzego koronnego, z oddziałem Polaków dla wzmocnienia załogi zamku wileńskiego, a Skirgajło zebrał wojsko litewskie. Krzyżacy, przemagający w siłach, wzięli Kowno, spalili Troki, zmusili do cofania się Skirgajłę, zwarli się z nim po raz drugi pod samem Wilnem. W bitwie między Werkami a górą Szeszkinią Litwini zostali pokonani i schronili się do niższego zamku razem z dowódzcą swoim Kazimierzem Korygajłą, bratem Jagiełły. Moskorzewski zamknął się z Polakami w górnej twierdzy. W takim stanie rzeczy Krzyżacy opasawszy Wilno, przypuścili do niego szturm gwałtowny dnia 4 sierpnia i spaliwszy parkany i domy drewniane, zdobyli Krzywy gród. W straszliwej rzezi zginęło tam pod mieczem Anglików i Żmujdzinów kilkanaście tysięcy żołnierzy i mieszczan. Poległ i ks. Kazimierz Korygajło; nieprzyjaciel wielką poniósł także stratę, bo oprócz wielu zabitego ludu, zginęli Towciwiłł, brat Witolda, i Algard hrabia z Hohejsztejnu. Po tem krwawem zwycięztwie Krzyżaków i opanowaniu spalonego miasta, górny zamek ściśle opasany został. Prusacy z Inflantczykami i Francuzami, dotychczas szturmujący górny zamek, a nieprzyjmujący udziału w napaści na zamek dolny, połączyli się z Anglikami i Żmujdzinami, i uwzięli się zdobyć go koniecznie. Moskorzewski tak dzielnie się bronił, że przez 5 tygodni wytrzymał wszystkie ich napady. Tymczasem głód, zimno i brak prochu zmusił Krzyżaków do odstąpienia. Zapewne i zbliżanie się Jagiełły przyczyniło się do odwrotu. Jagiełło z odsieczą przybył w listopadzie do zniszczonej stolicy; wsparł mieszczan co do budowy domów, zbogacił kapitułę nowem dóbr nadaniem i urzą dziwszy obronę zamków na nowo wzmocnionych pod dowództwem Oleśnickiego, który zastąpił Mikołaja z Moskorzewa, wrócił do Polski Ba liński, 1. c. , Narbutt, 1. c. ; Stryjkowski, II, 84; I Kojałowicz, II, 20; Voigt, V, 459; Długosz, III, , 462; Kronika Bychowca, 61. Tymczasem nowa, równie wielka wyprawa, za poduszczeniem chciwego władzy Witolda, pod dowództwem w. mistrza Konrada Wallenroda, zagroziła Wilnu w 1392. We wrześniu Krzyżacy rozłożyli się obozem między Krzywym grodem a kościołem P. Maryi franciszkańskim. Oleśnicki, spaliwszy resztę domów miejskich pozostałych od pierwszego oblężenia, zrobił wycieczkę i taką im zrządził stratę, że Wallenrod napróżno tracąc czas, pieniądze i ludzi, zaniechał swoich zamiarów i odstąpił do Kowna. Na r. 1392 kończą się rządy Skirgajły, zaczyna się nowa epoka dla Wilna. W upłynionej epoce stan municypalny stolicy, dla tylu klęsk, dla niedołęztwa namiestnika, nie mógł się rozwinąć, lecz, owszem nadwyrężany co chwila samowolnością rządu wojskowego, upadł prawie zupełnie. Miasto spalone i zrabowane, zmniejszyło się w swej rozciągłości; handel niewątpliwie zmalał i W. zamiast rosnąć i kwitnąć pod tarczą cywilizacyi chrześcijańskiej, przyszło do nędzy, której, będąc wpół pogańskiem, moze nie znało. Jagiełło po zgonie ulubionego brata Wigunta, którego pogrzebiono obok Korygajły w kościele katedralnym wileńskim Kirkor, Groby, 9; Długosz, III, 468, znużony skargami na rządy Skirgajły, skłonił się do ostatecznej zgody z Witoldem. Sam przybywszy w r. 1392 do Wilna z królową Jadwigą postanowił go swoim namiestnikiem w Litwie i za usilnem staraniem królowej pojednał Witolda ze Skirgajłą, oddawszy ostatniemu w posiadłość ks. kijowskie. Nie dotrzymał traktatów chciwy najwyższej władzy Skirgajło Gołębiowski, Panow. Wład. Jagiełły, 1, nota 62; Daniłowicz, Skarbiec, I, N. 621 23; Stadnicki, Bracia Władysł. Jagiełły, 278, i spiknąwszy się z bratem swym Świdrygajłą zaczął zbierać wojska na Rusi dla obalenia rządów Witolda. Świdrygajło udał się do Krzyżaków w cełu zachęcenia ich do nowej napaści na Litwę. Dla uśmierzenia tej burzy Jagiełło przybywa z Jadwigą do Wilna w r. 1393. Przywrócił zgodę dzięki nadaniom różnych ziem tak Skirgajle jako teź innym pokrewnym książętom. Jeden Swidrygajło nie przystąpił do zgody i w r. 1394 wtargnął do Litwy z Krzyżakami pod dowództwem w. mistrza Konrada Jungingen. Całą okolicę między Kownem, Grodnem i Wilnem spustoszyli i rozpoczęli oblężenie Wilna. Witold, zaopatrzywszy oba zamki i mieszkańców w dostateczną załogę, opuścił Wilno, aby skuteczniej wystąpić przeciw wrogom. Krzyżacy z wyborowem wojskiem, połączywszy się do tego z wojskiem mistrza inflanckiego, ściśle opasali miasto i zapomocą wieź zaczęli rozbijać wały i łamać ostrokoły miejskie. Witold opasał nieprzyjaciół ze wszystkich stron, ogałacając ich ze wszelkich sposobów dostania żywności dla ludzi i koni. Nieustanne wycieczki z zamków i ciągłe niepokojenie przez Witolda obozu niemieckiego w ciągu trzech tygodni zmordowały i zniechęciły w. mistrza do dalszych działań. Lecz Świdrygajło innym jeszcze sposobem chciał probować szczęścia i zdradą dostać się do zamków. Uknował spisek do zapalenia baszt w czasie nastąpić mającego szturmu, a gdy mu się to nie udało, w. mistrz zaniechał oblężenia, a nawet układać się zaczął z Witoldem o spokojny powrót za Niemen Narbutt, V, 520. Pomimo tego Źmujdzini napadli na Krzyżaków w lasach nad rz. Strawą. Krzyżacy stracili, licząc w to i dwumiesięczne oblężenie Wilna, prawie połowę swych sił. Wilno po zawarciu pokoju między w. mistrzem i Litwą d. 12 października 1398 r. na wyspie niemeńskiej Salin Raczyński, Kod. dypl. Litwy, 251; Narbut, V, 595 przez cały ciąg rządów Witolda wolnem zostało od napadu nieprzyjaciół. Handel coraz więcej się ożywiał, miasto rosło w domy i ulice; osadzenie sprowadzonych z pod Azowa Tatarów w samem mieście na Łukiszkach pomnożyło liczbę jego różnorodnych mieszkańców Jaroszewicz, Obraz Litwy, II, 80; Stryjkowski, II, 113; Narbutt, VIII, 246; Czacki, 1. c. , II, 148 a coraz większe uposażenie duchowieństwa katedralnego przyczyniało się do pomyślności mieszczan. Straszny pożar w 1399 r. w sierpniu, ze stajen książęcych wszczęty, okropny cios zadał miastu. Prawie całe zgorzało, a z niem zamek dolny i kościół katedralny; w. książe stracił wszystkie konie, cały skarbiec, na 6000 sztuk srebra szacowany. Klęska była zupełną, lecz wszechwładna potęga Witolda zdołała prędko podźwignąć utrapioną stolicę; już w r. 1401, powstając z popiołów mogła przyjąć Jagiełłę i umieścić liczne dwory jego i książąt oraz panów zgromadzonych. Celem tego zjazdu było nowe skojarzenie się Korony z Litwą po zgonie Jadwigi i zapewnienia dla potomków Jagiełły panowania nad nią w przyszłości. W ciągu następnych lat kilkunastu upokorzenie Krzyżaków zwycięztwem pod Grunwaldem, zupełne odzyskanie Żmujdzi, nowe urządzenia administracyi w Litwie wskutek unii horodelskiej Plater, Zbiór pamiętników, I, 1 16, ciągłe pomnażanie funduszów duchownych, znowu podźwignęły Wilno i do rzędu najznakomitszych grodów na północy podniosły. Zabrane Wilno podczas wojny z Krzyżakami łupy zbogaciły kościoły wileńskie, a najbardziej katedralny, bogatemi naczyniami, księgami, ornatami Kirkor, Bazylika litewska, 54. Król Władysław Jagiełło z żoną swą, Anną odwiedzał znowu w r. 1411 Wilno. Po reformie zarządu w Litwie, po przyjęciu przez Litwę przywilejów i herbów szlachty polskiej w r. 1413 Plater, 1. c, 3, zapewne i municypalność stolicy ściślejszemu dopełnieniu warunków prawa magdeburskiego uległa. W tym że czasie ustanowiono urząd wojewody i kasztelana. Wilno stało się wówczas 1413 środkowym punktem układów z Krzyżakami i stanowiskiem, z którego Witold z Jagiełłą dokonywali nawrócenia bałwochwalczej dotąd Żmujdzi. Ciekawy chociaż bardzo niedokładny opis W. w r. 1413 przez Gilberta de Lannoy, rycerza, dyplomatę i pielgrzyma, przez Lelewela ogłoszony Materyały do dziejów polskich, 379, daje nam poznać jakie było w owym czasie wyobrażenie w Europie o tej stolicy potężnego Witolda. Wędrownik ten, powracając z Nowogrodu na Dyneburg i przejeżdżając przez Litwę, tak pisze o Wilnie Także z dworu królewskiego przebywałem pomiędzy wielą wsiami, przez wielkie jeziora i lasy; potem stanąłem w głównem mieście Litwy, zwanem Wilno, gdzie jest zamek położony bardzo wysoko na piaszczystej górze, otoczony kamieniem, ziemią i murem, a wewnątrz całkiem z drzewa zbudowany. Zstępuje zaś obręb rzeczonego zamku z wierzchołka góry we dwa boki, zamknięty murem aż do dołu, w którym obrębie jest wiele domów objętych. A w rzeczonym zamku i w jego obrębie przebywa zwyczajnie wspomniony ks. Witold, władca Litwy, i ma tam swój dwór i swe mieszkanie. A bieży blisko rzeczonego zamku rzeka, która ciągnie i prowadzi swój bieg i swoje wody przez miasto na dole, która rzeka zowie się Wilna. A nie jest miasto zamknięte, ale jest długie i wąskie, z góry na dół, bardzo źle zbudowane domami drewnianemi; a są niektóre kościoły z cegły. Rzeczony zaś kasztel na górze wzniesiony na sposób muru. W. , jakkolwiek było niekształtne i źle zabudowane, wedle zapewnień Flamandczyka, lecz jako stolica potężnego mocarza była ludnem, handlowem i w różnego rodzaju rzemieślników i kupców zamożnem. Oryginalne nadania mieszkańcom Wilna niedoszły nas, dowiadujemy się o nich z późniejszych nadań i z tego wnosimy, że Witold ubezpieczał nadaniami swemi przeważnie mieszczan wyznania rz. katol. Świadkiem tego są przywileje r. 1424, uwalniające mieszkańców stolicy od różnych podatków. Duch czasu i nowe przetworzenie się kraju nie sprzyjały tolerancyi, będącej owocem późniejszych wieków. Wszakżeż nie usuwał wszechwładnej swej opieki Witold dla wyznania wschodniego; poróżnienie się jego tylko z metropolitą moskiewskim Focyuszem i chęć skupienia w swojej osobie wszelkiej supremacyi, stały się powodem do ustanowienia osobnego dla Rusi litewskiej metropolity w osobie Grzegorza Cemblaka. Założył on siedlisko swojej duchownej zwierzchności w Wilnie r. 1416 i odtąd cerkiew Boga Rodzicy w tem mieście stała się metropolitalną Latopisiec Daniłowicza, 238; Jaroszewicz, 1. c. , II, 32; Czacki, 1. c. , I, 294; Narbutt, 1. c, VI, 339, 363, 497; Caro, Gesch. Polens, II, 439 444; Hetele, Coneiliengeschichte, VII, 342; Wiszniewski, Pomniki, IV, 95; Arch. Kom. historycz. , Kraków, 1878, I, 338. W ogólności jednak stan miejski w Wilnie nabrał już takiej w owym wieku powagi, że przy zawarciu w r. 1422 pokoju z Krzyżakami nad Ossą, stolica litewska po raz pierwszy, razem z przedniejszemi miastami koronnem, przypuszczoną została do poręki na dotrzymanie traktatu Narbutt, VI, 442; Dogiel, Codex, IV, 110; Raczyński, Kod. dypl. lit. , 285; Długosz, IV, 282. Rozległe stosunki Witolda nietylko z Polska ale z Rusią, Carogrodem, Tatarami i Zachodnią Europą, sprowadzały nieraz do Wilna liczne i znakomite osoby i uczyniły je potem siedliskiem ważnych i świetnych wypadków. Kilkakrotne przebywanie Jagiełły z licznem orszakiem i wspaniałe przyjęcie przez Witolda świadczyły wymownie o bogatych zasobach skarbca w. książęcego. R. 1414 Nowogród Wielki posłów swych tu przysyła i nowe przymierze z w. księciem zawiera. W latach 1427 i 1429 posłannicy pskowscy składali tu podwakroć przyjęte na siebie skutkiem ugody okupy. Na zamku to wileńskim po dwakroć w r. 1419 w. ks. litewski wynosił na dostojność hanów dwóch książąt tatarskich Betzabułę i Geren Jerdena i mitrę im na głowę uroczyście wkładał; w tym samym zamku przyjmował i oglądał bogate dary od cara czarnomorskiej hordy Edygi, na wielbłądach pod szkarłatnem pokryciem przywiezione i 27 koni do tego przydanych. W tej stolicy posłowie czescy potrzykroć usilnie zapraszali Witolda na króla, ztąd wreszcie posłał im r. 1422 na tę dostojność Zygmunta Korybuta, synowca swojego Prochaska, Polska a Czechy w czasach husyckich aż do odwołania Korybuta z Czech, Rozpr. wydz. hist. fil. Ak. Um. , VII, 147; VIII, 11; Smolka, Szkice historyczne, I, 125. Za tego władcy r. 1427 dokończono i poświęcono w Wilnie kościół archiprezbyteryalny św. Jana, kosztem podobno miasta samego Kraszewski, Wilno, II, 436. O dwóch jeszcze klęskach z tej epoki na W. spadłych ślad pozostał w historyi. Na początku XV wieku góra zamkowa od nadzwyczajnych upałów osunęła się nagle i przywaliła dwór Moniwida, pana litewskiego, tuż pod nią leżący, znaczne szkody zrządziwszy. Ale dotkliwszą plagą była zaraza morowa, której uległo miasto w r. 1420 i z której umarł metropolita Cemblak. Wilno Przed zgonem bohatera Litwy stolica jej zabłysła na chwilę nową świetnością i ściągnęła uwagę znacznej części Europy. Wiadome są z dziejów usiłowania cesarza Zygmunta o rozerwanie związku połączonych przez Jagiełłę narodów. Wiadome skutki kongresu łuckiego w r. 1429, na którym ofiarował koronę litewską Witoldowi. Pomimo oporu króla i rad koronnych Witold postanowił koronować się w Wilnie. Roku więc następnego przybywają tu zaproszeni w. książe Bazyli Ślepy z Moskwy, książęta twerski, rjazański, odojewscy, metropolita Focyusz, Eliasz, wojewoda wołoski, Rusdorf, mistrz pruski, mistrz inflancki, książęta mazowieccy, banowie tatarscy i mnóstwo innych książąt pomniejszych. Wspaniale podejmuje ich Witold, wszyscy gotują się obecnością swą uświetnić koronacyą Prochaska, Ostatnie chwile Witolda, 322. Lecz niespodzianie przychodzi wiadomość, źe korony od Zygmunta przesyłane przejęte i zatrzymane zostały w Polsce, co się w rzeczywistości nie stało, bo Zygmunt uprzedzony nie wysłał ich wcale; natomiast zbliża się Jagiełło z orszakiem rad koronnych, żeby odwrócić zgubne dla związku obu narodów zamiary Witolda. Ten, chociaż strapiony przeciwnością, wyjeżdża o milę za miasto razem z w. ks. Bazylim na powitanie króla, przyjmuje go po bratersku, ale po długich umowach, wszystkie jego starania o dostojność królewską próżnemi się stają. Rozjeżdżają się goście i sędziwy Witold znękany niepowodzeniem, skończywszy życie w Trokach ostatnich dni października roku 1430, pogrzebionym zostaje w Wilnie w obecności Jagiełły, w kaplicy przy kościele katedralnym św. Stanisława Kirkor, Groby, II; Bazylika, 93; Długosz, IV, 383. Nikczemne i kłótliwe rządy burzliwego Świdrygajły, którego król mianował w. ks. Litwy po zgonie Witolda, nic dobrego ani pamiętnego dla jej stolicy nie zdziałały. Stosunki z Polską prawie zerwane, znacznie handel wileński z nią osłabiły, ale pomnażał się on z Prusami i Rusią Narbutt, VII, Dodatki. Me były również pomyślniejszemi rządy następcy jego Zygmunta Kiejstutowicza 1431 1440, zaraz już w roku 1432 podstępy przeciw królowi knującemu Raczyński, Kod. dypl. litew. , 363; wszakże od niego pochodzi ponowienie dawniejszych swobód miejskich przez Jagiełłę i Witolda nadanych dla Wilna Dubiński, 1. c. , 2, 3, 5. Przywilej jego 23 września r. 1432 zapewnił mieszczanom wolność handlu bez opłaty ceł i myta po całej ziemi litewskiej; a drugi, we cztery dni potem wydany, potwierdził im prawa magdeburskie, wyłączając od władzy wszystkich ziemskich i samemu tylko wójtowi poddając. Niezgody jednak między Zygmuntem i wdzierającym się do władzy Świdrygajłą zniweczyły wszelką powagę tych ustaw i nadzieje z nich powzięte. Przywilej Zygmunta, mocą którego miasto otrzymało zarazem wagę, postrzygalnia sukna i prawo propinacyi z miodu, piwa i wina, potwierdzony został dopiero w r. 1441. Otóż niezgoda między książętami sprawiła, źe Świdrygajło nie pomny na klęskę, jakiej doznał, przyszedł powtórnie z większemi silami z Rusi i Litwy i po ustąpieniu Zygmunta zająwszy w r. 1433 Wilno, złupił je i spalił. Powrócił wreszcie Zygmunt i przeciwnika pokonał, a okrucieństwa, jakich się dopuszczać zaczął, znowu najwięcej dotknęły nie nie winne miasto. Wielu cudzoziemców kupców, nie będąc pewni jutra, opuszczali miasto, skutkiem czego handel upadał. I inne korzyści nie dochodziły mieszkańców, ponieważ i Zygmunt i Swidrygajło więcej w Trokach aniżeli w Wilnie przebywali. Zygmunt zostawił ślad swojej hojności w kilku nadaniach kościołowi katedralnemu i biskupowi jego. W r. 1440 zabity był w Trokach i pogrzebiony w Wilnie Kirkor, Bazylika, 100. Pomimo wielu ubiegających się o rządy w Litwie utrzymał się Kazimierz, drugi syn Władysława Jagiełły a brat króla Władysława Warneńczyka. Sam nawet Michał, syn Zygmunta, złożył mu hołd uległości, chociaż całe życie wichrzył i knuł przeciw Kazimierzowi, dopóki przez śmierć nie znalazł spokoju w katedrze wileńskiej Gołębiowski, Dzieje Jagiellończyków, II, 99; III, 31 33; Kirkor, Bazylika, 100. Kazimierz, przyjęty z wielką czcią przez biskupa Macieja, senatorów i szlachę litewską, przy powszechnej radości mieszkańców podniesiony na w. księstwo, zaraz potwierdził nadane przez poprzedników swobody municypalne Dubiński, 1. c, 7. Drugi przywilej z r. 1441 w. Brześciu wydany ustanowił dwutygodniowe jarmarki, jeden na 3 Króle, drugi na Wniebowzięcie Pańskie Dubiński, ibid. . Ożywiony niemi handel zagraniczny, otworzył odtąd dla kupców, gośćmi zwanych, różnego narodu, drogę do swobodniejszej zamiany towarów w Wilnie. Tym samym przywilejem miasto otrzymało na własność rozległe pole po nad Wilią Łukiszki. W tymże samym roku uwolnił mieszczan od opłaty cła po całej Litwie, oddzielnie zaś nadał im tę swobodę w handlu z Czernihowem. Zostawszy królem rozciągnął ten sam przywilej do wszystkich kupców wileńskich, prowadzących handel w Polsce Zbiór dawnych dyplom. i aktów, 2, 7. Przymierze zawarte w Wilnie z Pskowem, który pod opieką Kazimierza zostawał, rozszerzyło znacznie stosunki tego bogatego miasta z stolicą litewską Malinowski, Kronika Wapowskiego, II, 391, przyp. . Rozdawał król szlachcie za zasługi place do zamku wileńskiego należące na zabudowanie i uwalniał w r. 1451 mieszczan, pod prawem magdeburskiem zostających, od dawania podwód. Wszystkie te urządzenia polepszały znacznie stan długo wyk Wilno Wilno dnianej i nękanej rozruchami stolicy i rozszerzały jej rozległość Baliński, Historya Wilna, II, 30. Za tego panowania częste zjazdy i obrady krajowe, przyjmowanie posłów zagranicznych i traktaty z nimi, uświetniły miasto i pamiętnem je w historyi uczyniły. Kazimierz juz to z przywiązania do dziedziny ojcowskiej, juz zniewolony skutkiem chwiejnego połączenia się jej z Polska, połowę prawie królowania swego przepędził w Litwie, chociaż nie w samem tylko Wilnie przebywając, bo częściej jeszcze w zamku trockim lub na łowach czas przepędzał. W r. 1443 Hadzi Gerej na prośbę Tatarów krymskich uczyniony został hanem przez króla w Wilnie Narbutt, VIII, 53, 89; Siestrzencewicz, Histoire du Royaume de la Chersonèse Taurique, na str. 351; Akta do dziejów zachod, Rossii, I, 61. W r. 1455 przyjmowani byli posłowie Ecyn Gereja, cara perekopskich Tatarów, ofiarujących posiłki na wojnę z Krzyżakami. W r. 1463 przybyli posłowie od miasta Kaffy. Tu w r. 1467 zaszły przyjazne związki z hanem Mendli Gerejem; tu przybywali do króla r. 1468 namiestnik w. mistrza Henryk Plauen Albertrandi, Panow. Kazim. Jagiel. , II, 100, a w r. 1485 ks. twerski, celem załatwienia różnych stosunków między swojemi krajami Akta do dziej. Zachod. Rossii, I, 62, 66. W r. 1448 zjechało się do stolicy litewskiej bardzo wielu posłów z Rusi, od Tatarów, mistrzów pruskiego i inflanckiego, z Nowogrodu, dla powinszowania Kazimierzowi korony. Pobyt ich był długi, przyjęcie hojne i świetne. Ale najuroczystszą epoką dla W. za jego rządów był r. 1451. Obchodzono tu z postanowienia papieża Piusa II pierwszy jubileusz od wprowadzenia wiary chrześciańskiej do Litwy. Obrzęd, na który mnóstwo pobożnego ludu się zgromadziło, dopełniony został w kościele katedralnym św. Stanisława Długosz, V, 92; Przyjałgowski, I, 50; Narbutt, VIII, 107; Albertrandi, 1. c. , I, 58. Nie wyliczamy tu sejmów, czyli raczej zjazdów panów rad litewskich, bo niemal każdego roku kończyły się domagniem, za podburzeniem wojewody Gastolda, największego nieprzyjaciela unii z koroną. , ażeby król namiestnika w Litwie naznaczył. Jeden z takich zjazdów r. 1464 pamiętnym stal się nadaniem krajowi ustaw sadowych, które poprzedziły statut litewski Daniłowicz, Statut Kazimierza Jagiel. , 1826, Wilno. Na innym r. 1477 dopraszano się u króla o powierzenie rządów w. księstwa królewiczowi Janowi Albrechtowi, ale zamiast niego zostawił ojciec wyjeżdżając z Wilna r. 1478 innego syna, królewicza Kazimierza, nie dawszy mu jednak żadnej wyraźnej władzy. Ten pędząc życie w wielkiej pobożności, umarł w zamku wileńskim 4 marca 1484 r. jak pisze kś. Lipnicki Życie, cuda i cześć św. Kazimierza, Wilno, 1858, str. 80, a podług Kirkora 1485 Groby wielkoksiążęce i królewskie w Wilnie, str. 30 i Bazylika litewska, str. 102 i pogrzebiony został z powszechnym żalem w kaplicy kościoła katedralnego. Uznany za świętego i patrona Litwy. Kazimierz Jagiellończyk, podobnie jak i Witold, starał się o utwierdzenie wyznania rzymskiego w Litwie Kraszewski, Wilno, I, 162; Skarga, Żywoty świętych, wydanie z r. 1780, I, 141. On to wezwał zakonników minorytów, bernardynami zwanych, r. 1468 do Wilna, gdzie im nadal rozległą płaszczyznę nad Wilejką, z kilku domami i łąką, a także gajem; na tem miejscu zbudowano kościół i klasztor, najpierw drewniane, następnie murowane, do dziś dnia istniejące Kirkor, Przewodnik, 153; Kraszewski, Wilno, I, 159. Za tego panowania powstał inny kościół św. Mikołaja, fundowany przez Hawnula Nakiennę, namiestnika wileńskiego, przodka Dowgiałłów Niesiecki, II, 76; Grzybowski, Skarb nieoszacowany, 115, zapewne na miejsce drewnianego, z czasów giedyminowskich istniejącego. Długie i spokojne panowanie Kazimierza Jagiellończyka już przez samo oddalenie klęsk wojennych stało się błogiem dla Wilna i znakomicie przyłożyło się do wzrostu jego. Pomyślność jednak istotna tego miasta rozwijać się zaczęła dopiero za Aleksandra, którego w r. 1492 po śmierci ojca panowie litewscy, nie czekając na zdanie rad koronnych, podnieśli na wielkie księstwo w kościele katedralym Wremiennik Sofijski, II, 241; Stryjkowski, II, 294. Jakoż, dla Wilna przynajmniej, rządy jego były pomyślnemi. Prócz potwierdzenia dawnych przywilejów, przyznano miastu wyłączny handel malmazyą i innemi winami, oraz chmielem; nadano woskownią Dubiński, 1. c. , 10. Ciągły pobyt Aleksandra na zamku wileńskim, z zaniedbaniem mieszkania w Trokach, pomnożył natychmiast liczbę porządniejszych budowli w mieście; panowie bowiem, do dworu i rady należący, zaczęli nabywać domy od mieszczan i przekształcać je na stosowne do swoich potrzeb dwory. Powiększyła się następnie zamożność i rozległość stolicy od r. 1495, kiedy Aleksander dla załatwienia sporów z carem Iwanem Bazylewiczem pojął w małżeństwo córkę jego Helenę. Świetność bowiem dworu pomnożona, przyciągała więcej ludności krajowej i zagranicznej; handlowe stosunki z Rusią większej rozciągłości nabrały. Wszakże niedługo te ostatnie trwały, dla wszczętej wojny z Moskwą 1499 r. , niepomyślnej dla Litwy, która zaledwo r. 1503 koniec wzięła. Sześcioletni rozejm z carem Iwanem zawarty, znowu sprowadzać zaczął do Wilna kupców z Moskwy, Nowogrodu, Tweru i dalszych miast ruskich. Z tego powodu Aleksander, już królem po śmierci brata Jana Alberta obrany r. 1501, przywilejem r. 1503 wydanym dozwolił miastu zbudować dom gościnny, w którym kupcy ruscy obowiązani byli stawać, do od towarów opłacać i o przybyciu swoim horodniczemu zaraz obwieszczać Duhiński, 1. c. , 18; widziemy z tego, że przypuszczenia najnowszych historyków Wilna, jakoby gościnny dwór ruski datuje swe początkowanie od czasów Giedymina jeżeli nie wcześniej, oparte są, li tylko na fantazyi piszących. Od tego mniej więcej czasu bezpieczeństwo Litwy chwiać się zaczęło, a zatem i jej stolicy Wilna. Wiele przyczyn złożyło się na to przedewszystkiem słabość Aleksandra do Glińskiego Hlińskiego, z wyraźnem pokrzywdzeniem innej szlachty, wszczęte zatargi z Tatarami krymskiemi i ciągła z nimi wojna. Najazdy tatarskie dosięgały już Mińska i zagrażały już Wilnu, wówczas mieszczanie własnym kosztem zaczęli umacniać miasto. Zaczęto naprawiać oba zamki i wysokim murem otaczać miasto, zostawująjc pięć bram do wjazdu. Tatarzy posunęli się pod Lidę w r. 1505, lecz pod Kleckiem pobici zostali przez Glińskiego. Zwycięztwo to poprzedziło zgon Aleksandra, zaszły w d. 10 sierpnia. Pochowany został obok św. Kazimierza w katedralnym kościele Kirkor, Groby, 31. Na kilka lat przed śmiercią fundował w r. 1501 dominikanów i dla tego portret jego naturalnej wielkości znajduje się w tym kościele. Z tego powodu niektórzy historycy utrzymują, że w tym kościele został pochowany. Tak nie jest. Pomnik jego w katedrze w czasie pożaru zniszczony został, ocalał tylko portret i ten przeniesiono do dominikanów. Za czasów Aleksandra czynną była w Wilnie mennica pod dozorem Ulryka Hozjusza, ojca kardynała Czacki, 1. c. , 158. Podobno już za Witolda była mennica w Wilnie. W Kownie znaleziono denary srebrne z pogonią na jednej stronie, a na drugiej kolumnami jagiellońskiemi. Z dokumentów z czasów Aleksandra słychać o rublach litewskich. O rublach pisze i Czacki O lit. i pol. pr. , I, 179, wyd. Turow. , oraz Tyszkiewicz Athenaeum, 1845, IV, 5, a także w rozprawie Badania archeologiczne, str. 95. Za jego również czasów poznało miasto lekarzy i aptekę; rzemieślnicy zaczęli otrzymywać przywileje a mianowicie cechy szewcki i złotniczy. Powstał wówczas kościół św. Anny, dotychczas istniejący. Królowa Helena założyła monaster św. Ducha, a Mikołaj Radziwiłł, woj. wil. , kościół Panny Maryi Śnieżnej i św. Jerzego męczennika, na pamiątkę zwycięstwa pod Kleckiem, i w tym kościele osadził w r. 1514 karmelitów obecnie seminaryum duchowne dyecezyalne. Za Aleksandra nakoniec urządzona została zamożna zbrojownia na wyższym zamku Kraszewski, Wilno, I, 196. Od wyniesienia na w. księstwo Zygmunta, ks. głogowskiego, zaczyna się epoka lepszego a nawet najszczęśliwszego bytu Wilna. Sprawiedliwy ten i rządny monarcha niczego nieopuszczał coby do wzrostu tej stolicy przyczyniać się mogło a przez większą część panowania swego przepędzając połowę czasu w Wilnie, dla wypraw wojennych, nie szczędził dlań przywilejów i nowych urządzeń. Dość przejrzeć poważny Zbiór przywilejów Dubińskiego aby się przekonać, że za jego czasów i z jego inicyatywy lub opieki wiele najpożyteczniejszych zakładów w mieście tem powstało. Potwierdził nadania poprzedników swoich, prócz uwolnienia od myta po całej Polsce kupców wileńskich, zabezpieczony dla nich został od wszelkiej opłaty skład towarów w Kownie. R. 1522 miasto otrzymało na zupełną własność kramy znajdujące się pod ratuszem. Za porozumieniem się z wojewodą, który nad zamkami miał zwierzchność, uwolniono mieszczan od dawania do nich straży i urządzono odtąd siłę wykonawczą, z 24 pachołków złożoną, pod rozkazami magistratu, opatrzono bramy miejskie przyzwoitą wartą Kraszewski, Wilno, I, 210. Cechy pomnożono w liczbę i w rynsztunek wojenny opatrzono, stanowiły one w potrzebie milicyą miejską. Przez ugodę z biskupem zyskało miasto wyłącznie dla siebie prawo wybijania wosku i sprzedaży wina Kraszewski, ibid. 211. R. 1536, z powodu częstych sporów mieszczan z magistratem o zarząd miasta, król, po zasiągnięciu rady biegłych w prawie magdeburskiem, osobnym przywilejem nowy i stalszy porządek w administracyi miejskiej wprowadził Dubiński, 35. Burmistrze z rajcami, obierani w połowie z mieszczan łacińskiego a w połowie z greckiego wyznania, zarząd miasta mieli w swoim ręku. Wójt z ławnikami sądy sprawował. Początkowe przywileje dały nieograniczoną władzę wójtom, a dochodów żadnych więcej, prócz tych jakie mieć mogli z win sądowych. W r. 1432 wójtowstwo wileńskie do miasta wcielone; w skutek tego mieszczanie wybierani byli na wójtów w ciągu panowań Kazimierza, Aleksandra, Zygmuntów. W r. 1560 nobilitacya magistratu uszlachciła wójta. Wójtowie nosili zwykle tytuł sekretarzy J. K. Mości. Apelacya od sądu wójtowskiego szła do króla. Zapozwany wójt nie był obowiązany odpowiadać tylko na miejscu w Wilnie. Wójt i ławnicy do administracyi miasta nie należeli. Nie mamy dokładnego spisu wójtów wileńskich. Probował go ułożyć Baliński z różnych notat; Kraszewski, nie mając innych źródeł, przepisał z Balińskiego, my tąż drogą idziemy 1 Jachno Ławrynowicz od r. 1485; 2 Mikołaj Otoczek 1506; 3 Mikołaj Prokopowicz 1511; 4 Szczęsny Langurga 1527; 5 Augustyn Rotundus Mieleski 1542; 6 Stanisław Sabina, dokt. med. , 1584; 7 Tomasz Bildziukiewicz 1621; 8 Józef Piotrowicz 1649; 9 Stefan Byliński 1662; 10 Andrzej Kotowicz 1666; 11 Paweł Boim 1667; 12 Bartłomiej Cynaki 1680; 13 Andrzej Gierkiewicz 1688; 14 Jan Leszkiewicz 1690; 15 Stefan Moroz 1701; 16 Jakub Wargałowski Wilno Stefanowicz 1713 1721; 17 Jerzy Fiedorowicz; 18 Onufry Minkiewicz 1753 1758; 19 Przemieniecki 1794 Kraszewski, Wilno, III, 223. Wiele jeszcze innych zbawiennych środków uchwalono do utrzymania porządku, obrony i wzrostu stolicy; ale to wszystko ściągało się do samego środka jej, to jest do części murem obwiedzionej, do juryzdyki ratuszowej, pod prawem magdeburskiem zostającej. Inne juryzdyki, jak biskupia i wojewodzińska, pod prawem pospolitem zostały, a co do administracyi od woli i urządzeń biskupów i wojewodów zależały. R. 1538 Zygmunt I postanowił dla powiększenia i ustalenia ludności miejskiej, aby szlachta nie miała mocy odbierać poddanych swoich z miasta, którzy przez sześć lat swobodnie w niem zamieszkali. Ulryk Hozjusz, horodniczy i mincarz wileński, człowiek światły i przemyślny, otrzymał od króla najprzód w r. 1515 pozwolenie na zbudowanie młyna, królewskim zwanego, na Wilence, z wolnością, pobierania trzeciej miary za nakład. Powyżej zaś tego młyna w r. 1522 urządzono pierwszą w Litwie papiernią. W r. 1536 otrzymał Hozjusz drugi przywilej na wystawienie trwałego mostu na rzece Wilii Zielony most. Po zwróceniu wydatków na koszta budowy, poniesionych z naznaczonej od przejeżdżających opłaty, obowiązany był murować szpital publiczny przy kościele dominikanów św. Ducha, który potem zwal się szpitalem św Trójcy, a istniał do końca XVIII w. Za czasów Repnina przeniesiony do klasztoru przy kościele św. Filipa i Jakuba i tam dotychczas pozostaje. Święcie dopełnił zobowiązań swoich. Hozjusz. Syn jego dokończył murowanie szpitala, przed którym już na lat kilkanaście wprzódy założony był inny, może pierwszy w Wilnie szpital św. Maryi Magdaleny przy zamku, razem z kościołkiem tego tytułu Kraszewski, Wilno, II, 218, nakładem i uposażeniem Marcina z Dusznik, kanonika wileńskiego, a zarazem doktora medycyny. Do wygody miasta posłużyło także rozprowadzenie do ważniejszych miejsc i domów rurami wody ze źródła za bramą Subocz zwaną dziś pomisyonarskie. Za Zygmunta porządniej nieco zabudowało się Wilno, a mianowicie po dwóch pożarach w 1513 i 1530 zaczęło się w mury wzmagać. W pierwszym z tych pożarów spłonął zamek dolny i przyległa część miasta. Zygmunt dźwignął zamek z ruin i na mieszkanie królewskie kazał go wyporządzić; syn zaś jego Janusz, biskup wileński. przy pomocy kapituły i składek odnowił kościół katedralny. R. 1508 zbudowany został klasztor na Zarzeczu, p. t. Niepokalanego Poczęcia N. P. M. , dla zakonnic bernardynek. Ks. Konstanty Ostrogski na podziękowanie Bogu za zwycięstwo odniesione pod Orszą, wymurował w r. 1514 nową cerkiew św. Trójcy na miejscu dawnej, drewnianej i drewnianą cerkiew św. Mikołaja również z muru przebudował. W r. 1543 biskup Paweł ks. Holszański wybudował kościół św. Krzyża dziś pobonifraterski z cegły, na miejsce drewnianej kaplicy, która w czasie ostatniego pożaru spłonęła. Również i msto na miejsce drewnianego domu gościnnego i kusznierskiego na skład i sprzedaż futer i czapek, wymurowało jo z cegły; wreszcie domy prywatne zaczęto budować odtąd pod sznur i za wiedzą urzędu miejskiego. Z owego czasu mamy opis Wilna w dziele Herbersteina, który będąc posłem cesarskim do Moskwy, był także i w Wilnie. Wiele naówczas było już murowanych kościołów i cerkwi ruskich, wiele i domów prywatnych. Z owej epoki mamy plan miasta Wilna, umieszczony przy dziele Urbium praecipuarum totius mundi III, 59. Kopię niedokładną i bardzo zmniejszoną tego planu podał Kraszewski; dokładną kopię dołączono do XX tomu Aktów wydawanych przez komisyę archeogr. wileńską. Od czasów Zygmunta I ukazuje się początek szkół publicznych w Wilnie; ustanowiona w r. 1522 piąta prelatura scholastyka w kapitule miała na celu utrzymywania szkoły katedralnej; około r. 1530 otworzono szkółkę początkową przy kościele archiprezbyteryalnym św. Jana. Wtenczas także powstały tu drukarnie, około r. 1522 słowiańska u Jakuba Babicza, polska i łacińska około r. 1533 u Andrzeja Łęczyckiego Narbutt, Dzieje, IX, 287; Kraszewski, Wilno, IV, 113. Król sam pierwszy utworzył zbiór ksiąg, które w dolnym zamku umieścił i pierwszy przyczynił się do założenia stałej i porządnej apteki w mieście. Kilka jeszcze ważnych wypadków historycznych zaszło w tym czasie w Wilnie r. 1509 Zygmunt zaprzysiągł tu pokój z carem Bazylim wobec posłów jego. Wtenczas także na zjeździe panów Gliński ogłoszony został zdrajcą kraju. W tymże samym czasie odprawił się sobór duchowieńswa na Rusi litewskiej pod metropolitą Józefem Sołtanem Karamzin, VI, 374, noty. R. 1513 umarła królowa Helena, pogrzebiona w cerkwi Boga Rodzicy. R. 1514 przyjmował król wspaniale powracającego z pod Orszy Konstantego ks. Ostrogskiego. R. 1522 na sejmie litewskim nadany statut dla w. księstwa, od którego samo tylko Wilno, w części do juryzdykcyi ratuszowej należące, wyłączone zostało, jako sądzące się prawem magdeburskiem; w r. 1528 król podpisał osobną ustawę dla ziemi żmujdzkiej; roku 1529 na walnym sejmie w Wilnie miasto zobowiązane zostało do złożenia na potrzeby wojenne 1500 kóp groszy litewskich Działyński, Zbiór praw litewskich; r. 1538 odbył się synod dyecezalny w kościele św. Jana. Obok tych wypadków, wpływających mniej więcej na pomyślność miasta, dotknęło je także kilka klęsk, a mianowicie oprócz pożarów w la Wilno tach 1513, 1530 i 1542, w którym spalił się kościół katedralny, morowa zaraza przyniesiona przez Tatarów w r. 1506 i powtórnie około r. 1533 panująca. Jeszcze za życia ojca miody Zygmunt August, ożeniony z Elżbietą. , córka Ferdynanda, objął w r. 1543 rządy w. księstwa i razem z źoną zamieszkał w dolnym zamku. Odtąd Wilno stanęło na stopie innych znaczniejszych miast europejskich. Świetność dworu królewskiego, zbiór najmożniejszych panów, budowanie przez nich pałaców i domów, ściągało do miasta cudzoziemców, doskonaliło rzemiosła, ożywiało przemysł i handel a ludność do 100000 podniosło. Nim do tego jednak przyszło mieszczanie zaraz po przybyciu Augusta w 1544 ucierpieli bardzo od głodu, który, z powodu szarańczy w roku minionym, cały kraj przycisnął. Rządy sprawiedliwe i czynne młodego króla i dobroć jego żony usuwały dotkliwość klęski, szerzyły wszędzie pomyślność Prędko jednak wszystko się zamieniło w smutek i żałobę. Elżbieta w kwiecie młodości umarła 1544, pochowana w kościele katedralnym obok Aleksandra Kirkor, Groby, 33. Od tej chwili Zygmunt August był mniej pilnym w zarządzie krajem. Gdy Barbara Radziwiłłówna Gastoldowa zajęła myśl i serce Augusta, zaczął on porządniejsze życie prowadzić, co i na rządy państwa dodatnio wpłynęło. Tajemny ślub zawarto r. 1547, a gdy w r. 1548 umarł Zygmunt Stary, Barbara koronowaną została Baliński, Pisma historyczne. I, II. Wilno stało się ulubioną stolicą Zygmunta Augusta. Pomyślność rosła z dniem każdym, utwierdzając się coraz bardziej w zasadach prawa magdeburskiego, zbliżało się do Krakowa pod wielu względami. R. 1543 zapadła uchwała o testamentach mieszczan oraz wzbroniono wojewodom mieszanie się do spraw miejskich. R. 1545, po zrzeczeniu się zarządu szpitala św. Trójcy przez Jana Hozjusza, król por uczył go miastu, opiekę zaś nad szpitalem przyjął na siebie. R. 1547 na sejmie w Wilnie odbytym zaszło ważne urządzenie dla dobra miasta względem przekupniów, których nadużycia starano się ukrócić. Tegoż roku powstała w Wilnie tuż za miastem pierwsza huta szklanna, na którą przywilej wyjednał sobie dworzanin królewski Palecki. Zygmunt August ilekroć razy załatwił naglejsze sprawy w Krakowie, powracał niezwłocznie do Wilna, dla tego za jego panowania najwyższa pomyślność otaczała miasto. Opatrzone najlepszemi rzemieślnikami z Krakowa, pomnożyło u siebie liczbę cechów. Coraz większa liczba cudzoziemców, a mianowicie przybyszów z Niemiec, osiadła w mieście, przyczyniając się razem z możniejszemi krajowcami do lepszego zabudowania miasta. Sam król nakładem własnym zamek przyozdobił, założył przy nim fundamenta kościoła św. Anny nie należy mieszać tego kościoła z Witoldowskim tegoż imienia, do dziś dnia istniejącym, gdzie grób dla siebie i dwóch żon swoich przeznaczał Jagiellonki Polskie, I, 270, Przeździecki i Szujski, a nadewszystko fabrykę broni przy zamku nad Wilią fundował Puszkarnia, zkąd działa, rusznice i różnego rodzaju pociski a nawet proch rozsyłano po zamkach litewskich. Zygmunt August wreszcie doprowadził mennicę wileńską pod sterem Justa Ludwika Decinsza do stanu udoskonalenia, równającego się najpierwszym owego czasu zagranicą Zagórski, Monety, 115; Baliński, Hist. Wilna, II, 284. Po nowem jej urządzeniu przeniesiono ją do domu murowanego przy ulicy Niemieckiej, kupionego w r. 1545 przez Hornostaja, podskarbiego litewskiego, za 500 kóp groszy litewskich. R. 1552 potwierdził król ułożony na zgromadzeniu miejskiem wielkierz czyli sposób postępowania sądowego podług praw magdeburskich, mianowicie co do opłat różnych z wyroków wynikłych Plebiscyt albo Wielkierz Miasta J. k. m. wileńskiego, Dubiński, 299 312; szlachcie nabywającej domy w obrębie juryzdyki ratuszowej posłuszeństwo dla magistratu nakazał; cechy rzemieślnicze, znacznie rozkrzewione, na nowo urządził. Z cechów, które od czasów jagiellońskich początek swój datują, następujące przetrwały do dni naszych czapników, safianników, jubilerski, bednarski, stolarski, siodlarski, powoźniczy, tkacki, garncarski, krawiecki, powroźniczy, zegarmistrzowski, tapicerski, fortepianiczy, płatnerski, rękawiczniczy, ślusarski, gwoździarski, szewcki. Żydowskie kominiarzy, piekarzy, bawełników, cyrulików, szczotkarzy, kowalów i ślusarzów, fakrykantów mebli, krawców, kuśnierzów, bronzowników, szklarzy, parasolników Kraszewski, Wilno, III, 269 289; Kirkor, Przewodnik, 97. W następnych latach ważniejszemi jeszcze przywilejami obdarzył Zygmunt August Wilno na sejmie w r. 1560 odbytem miasto razem ze szlachtą otrzymało pozwolenie wysyłania na sejmy posłów swoich, z czego teź zaraz skorzystać nie zaniedbało na sejmie unii; inny zjazd litewski, w Grodnie w 1568 dokonany, nadał mieszczanom, którzy będą sprawować nie nagannie urzędy miejskie, przywilej szlachectwa i wszystkie jego prerogatywy; magistratowi zatwierdził używanie dawnej pieczęci z wyobrażeniem św. Krzysztofa na czerwonym laku, a nakoniec zapewnił mieszkańcom Wilna sprawiedliwość w rozdawaniu gospód dla posłów i dworu królewskiego. Od tej epoki poczyna się wyzwolenie stanu miejskiego w stolicy litewskiej i przypuszczenie go do swobód krajowych wraz z innemi stanami obu narodów, połączonych ostatecznie na sejmie lubelskim 1569 r. W pośród takiej pomyślności i wzrostu Wilna Wilno nowe opinie religijne, dotąd mało kogo obchodzące, zaczęły się coraz wyraźniej objawiać między jego mieszkańcami i poruszać umysły wszystkich. Jeszcze w r. 1539 jakiś ksiądz Abraham Kulwa, powróciwszy z Niemiec, rozsiewać zaczął zasady Marcina Lutra i już nawet szkolę założył; ale zamiary te zniweczył Paweł ks. Holszański, biskup wileński; po Kulwie inny duchowny, miany za Wiklefistę, około r. 1555 miewał kazania w kościele św. Anny dla Niemców i odnowił nieznacznie zakazana naukę. Gdy się spostrzegła kapituła i ten wygnany został. Wszakże odtąd nasiona reformy potajemnie rozkrzewiać się I zaczęły Baliński, Pisma historyczne, III I; Łukaszewicz, Dzieje wyznania helwec. na Litwie, I, str. 1, uwaga; Nowodworski, Encyklop. kościelna, VII, 287; Kojałowicz, Miscelanea rerum, str. 12; Adamowicz, Kościół augsburgski w Wilnie. Już było w mieście kilku ludzi możnych, którzy się nią opiekowali, jak Morsztyn, który w domu swym dozwalał nauczać skrycie temuż samemu wygnańcowi. Ale w r. 1556 Mikołaj Radziwiłł Czarny, woj. wil. , odważył się nawet dwór swój na przedmieściu Łukiszkach zamienić na zbór dla reformatorów. Co większa sam Zygmunt August patrzał na to obojętnie a nawet i pobłażał, pociagniony do tolerancyi silnym wpływem ducha czasu. Za jego upoważnieniem Radziwiłł przeniósł nawet zbór do środka miasta do własnego pałacu. Odtąd reforma relgijna bujnie krzewić się zaczęła w stolicy Litwy i ztąd rozlała się na cały kraj Łukaszewicz, 1. c; Adamowicz; Bukowski, Dzieje reformacyi, I, 329 367. Chciał wstrzymać gwałtowny ku niej popęd przybyły w r. 1555 do Wilna Alojzy Lippomani, legat papiezki, ale król nie dał się nakłonić do użycia ostrych środków w celu zatamowania nowych opinii Relacye nuncyuszów apostolskich, I, str. 13 i n. . Skuteczniej temu postanowił zaradzić biskup wileński Waleryan Protasewicz sprowadzające r. 1569 jezuitów, których głównym celem zwalczanie różnowierstwa. Zrazu jednak niełatwo było nowym przybyszom usadowić się w Wilnie Kirkor pod pseudonimem Śliwowa ogłosił po rusku w Ruskim Wiestn. monografię Jezuity w Litwie, w której szczegółowo opowiada o pierwszych chwilach przybycia jezuitów do Wilna. Baliński utrzymuje, źe kapituła nawet nie miłem okiem okiem na nich patrzała, a Piotr Royziusz, kanonik wileński i proboszcz kościoła św. Jana, sławny prawnik, całemi siłami opierał się razem z magistratem przyłączeniu tej świątyni do ich kolegium; Kirkor przeciwnie dowodzi, źe kapituła wysłała na spotkanie ich deputata od siebie, a kościół św. Jana i przyległy dom stał się własnością; jezuitów Oryginalne dokumenty z epoki osiedlenia się jezuitów w Wilnie, służące do wyjaśnienia ich historyi, znajdują się w Bibliotece publicznej wileńskiej, w oddziale rękopisów, fasc. I, NN. 25, 34, 35, 42 Od tej epoki reforma znalazła potężnych nieprzyjaciół w jezuitach, ci bowiem potrafili ją. ostatecznie zwalczyć. Ciągły pobyt Zygmunta Augusta w Wilnie uczynił to miasto pamiętnem w dziejach z powodu znakomitych wydarzeń. R. 1551 pogrzebał król ukochaną żonę swoja Barbarę Przeździecki, Jagiellonki Polskie, III, 243; Kirkor, Bazylika litewska, 104; Czasy Zygmunta Augusta Gołębiowskiego, I, 28 w kościele katedralnym. R. 1555 odbył się synod dyecezyalny, na którym postanowiono ustanowić urząd inkwizytora. R. 1557 wyruszył król z wojskiem do Inflant. R. 1561 Gotard Kettler razem z arcybiskupem rygskim uroczyście poddali mu w hołd Kurlandyą, a Inflanty z Estonia na dziedzictwo. R. 1562 d. 4 października odbył się w Wilnie z wielką, uroczystością ślub Jana, ks. Finlandyi, z siostrą królewską, królewną Katarzyną w kościele katedralnym, który dawał biskup Protasewicz, a potem wspaniałe wesele, na którem przy oddawaniu królewny miał mowę ksiądz Myszkowski Pamiętnik sandomierski, 61 66. Gdy w r. 1563 wojska cara Iwana Bazylewicza który się starał o Katarzynę Jagiellonkę po wzięciu Połocka już zagroziły Wilnu, a posłowie Augusta stanąwszy w Moskwie w grudniu nie mogli doprowadzić do układu, wyszli ztąd Mikołaj Radziwiłł, het. , i Grzegorz Chodkiewicz z wojskiem naprzeciw wojewodom ruskim i na polach Druckich w walnej bitwie je pokonali. Me było jednak końca tej wojnie, zbiegły z Moskwy kniaź Kurbski, udawszy się do Wilna pod opiekę Augusta, więcej jeszcze zawikłał ułatwienie warunków pokoju Nie prędko, bo aż w r. 1568 rozejm między stronami wojującemi przyszedł do skutku. Na sejmie w r. 1564, w Bielsku odbytym, król nadając drugi Statut dla Litwy, nowym swoim przywilejem wyłączył odniego mieszczan wileńskich, jako uległych prawom magdeburskim. Na schyłku tego błogiego dla Wilna panowania w r. 1571 głód okropny dotknąwszy kraj cały, sprowadził znowu zarazę, która przeszło rok grasując w samem mieście, zgładziła około 20000 mieszkańców. Wojownicze panowanie Stefana Batorego, po krótkiem pobycie na tronie Henryka Walezyusza, w dziesięcioletnim przeciągu czasu 1576 1586 nie wywarło żadnego niepomyślnego wpływu na byt materyalny mieszkańców miasta Wilna. Owszem, jeżeli przestało być ciągłą, stolicą; króla, jak było za Augusta, zawsze jednak znaczenia raz nabytego nie postradało, nieustannie ożywiane pobytem króla, który w istocie nie miał stałej stolicy, bo pół życia w obozie przepędził, a także przez ciągły ruch wojska i zapasy religijne. O te dwa przedmioty obija się tylko cała historya Wilna za Batorego, Wilno Po pierwszym przejeździe przez stolicę litewską. w r. 1577, kiedy się w następnym na dłuższy czas tu wybrał idąc na wojnę, w pośród przygotowań, gdy w puszkami pod zamkiem działa lano a pułki Jedne po drugich ciągnęły ku Dźwinie, król troskliwy o pomnożenie oświaty w kraju, pomimo oporu wielu senatorów, w większości akatolików, ustanowił przy kolegium jezuickiem akademią Rostowski, Litvaniear. Societ. Jesu, I, 61; Albertrandy, Panow. Henr. Wal. i Stef. , I, 294; Baliński, Dawna akademia. Biskup Protasewiez, pierwszy jej opiekun, wzbogacił ten zakład fundacyą bursy Waleryańskiej dla ubogich uczniów, a biblioteka akademicka, powstała jeszcze z zapisu ksiąg posiadanych przez Zygmunta Augusta i chowanych na zamku pod dozorem Łukasza Górnickiego, wzbogaciła także ten zakład Bieliński Józef, Stan nauk na Litwie, str. 525. Jezuici silnie się wzięli za publiczną instrukcyą, widząc w niej całą nadzieje wykorzenienia reformy, która li tylko dzięki powszechnej ciemności tak szybko się rozwinęła, i dla tego gdy Batory w r. 1579 szedł pod Połock, znalazł akademią w największym rozwoju. W tymże czasie znajdowali się w Wilnie posłowie tatarscy, ofiarujący posiłki, i Gotard Ketler, ks. kurlandzki, dla złożenia hołdu. Tegoż roku król powracając z wyprawy potwierdził niektóre przywileje miasta Dubiński, 1. c. , 132. Przebywanie tego monarchy w Wilnie po raz trzeci w r. 1580 równie się stało pamiętnem, gdy biskup żmujdzki Giedrojć oddawał publicznie w kościele katedralnym Batoremu miecz i czapkę książęcą, poświęcone i przysłane przez Grzegorza XIII, w obecności legata Jana Andrzeja Caligario Kojałowicz, Miscellanea, 24, 25. Wtenczas także Kasper Bekiesz, aryanin, zmarł w Wilnie i pochowany został na górze nad Wilejką. Góra od tego czasu nazywa się Bekieszową Kraszewski, Wilno, I, 299. Grzegorz Ościk, znakomity rodem, przekonany o zdradę i fałszerstwo monety, ścięty został publicznie tegoż roku Bieliński Józef, Ród Chreptowiczów Rkps. 37. R. 1581 zaczął się ważnym i pożądanym wypadkiem, urządzeniem trybunału litePo śmierci Mikołaja Radziwiłła Czarnego wyznawcy helweccy pozbawieni zostali domu modlitwy, gdyż syn jego, Sierotką zwany, w 1565 r. dany im dom odebrał. Stryjeczny brat zmarłego. Rudym zwany, kupił dla nich od Hornostaja 1579 dwór blisko cerkwi Preczystej. Wówczas kalwini zaczęli jak dawniej odprawiać nabożeństwo, szkołę i drukarnię utrzymywać. Jezuici zaczęli przeciwdziałać, lecz Batory z obozu pod Pskowem 20 września 1581 niedozwolił im tego Łukaszewicz, Dzieje wyznania helw. na Litwie, II, 114. Z równąż przezornością zapobiegł król Stefan zamieszkom, skutkiem wprowadzenia poprawnego kalendarza 1582 wynikłym. Mieszczanie wschodniego wyznania nie chcieli go przyjąć. Batory okrył ich swą opieką i zalecił, ażeby stawanie w sądach w dni świąteczne dla wyznawców wschodniego kościoła nie było obowiązkowem Dubiński, 1. c, 149. Za panowania Zygmunta III inne nastały czasy dla Wilna. Przedewszystkiem okropny głód, a za nim choroby zaraźliwe w 1588 i 1589 zaczęły gnębić mieszkańców. Zygmunt potwierdziwszy przywileje miasta na sejmie koronacyjnym, pierwszy raz je oglądał w takim stanie nieszczęśliwym przejeżdżając do Rewia, ale nie zaradził złemu Dubiński, 1. c; Rostowski, 1. c. , ks. III, str. 167. Umysł jego był całkowicie zajęty sprawami religii. Dokonana w r. 1590 na synodzie brzeskim unia kościoła wschodniego z rzymskim wkrótce wprowadzoną została do Wilna, wywołując tu pamiętny związek niechętnych jej greków z protestantami, pod przewodnictwem Konstantego ks. Ostrogskiego, w 1599 w celu zabezpieczenia wyznań i praw politycznych różnowiercom służących Kraszewski, Wilno, I, 313, 408. Odtąd zaczęły się nieustanne walki religijne, naruszające pokój publiczny i roznoszące zgorszenie powszechne. Cerkiew św. Trójcy, oddana unitom, odebraną zo stała w r. 1607 przez greków, co i trybunał potwierdził, Zygmunt unieważnił postanowienie trybunału i powrócił ją unitom. Zacięte rozterki trwały także między katolikami i protestantami. Jezuici, potężni słowem i nauką, przenieśli walkę na pole kaznodziejstwa i piśmiennictwa. Na czele stanął Skarga jako obrońca kościoła, przeciw niemu występował niemniej znakomity Wolan. Walka ta poruszyła wszystkie umysły, a z tej polemiki teologicznej, wypłynęły znakomite utwory literackie, stanowiące ozdobę literatury polskiej w Wilnie. Jezuici zwyciężyli, reforma upadła, reforma tak potężna do niedawna w Litwie, gdzie jeden na tysiąc szlachty był tylko katolikiem, a na Żmujdzi sześć kościołów parafialnych katolickich zaledwo się pozostało. Z czasów tej walki powstało w Wilnie wiele drukarni. Oprócz wzmiankowanych powyżej należy zanotować jeszcze Radziwiłłowską, później jezuicka, Mąjmoniczów, Tymofiejewicza, Pietkiewicza, Kartzanów, Kmity, Wolbramczyka, Ulryka i Salomona Sultzerów i wreszcie Wolana. Z tejże epoki datuje się głośne zajście między Radziwiłłem Krzysztofem, wojewodą wileńskim, a kasztelanem wileńskim Hieronimem Chodkiewiczem o rękę Zofii Olelkowiczówny, ostatniej dziedziczki ks. słuckiego. Zajście to było niejako przepowiednią niesforności moźnowładzców w kraju Naruszewicz, Życie Chodkiewicza, I, 27, ed. Mostowskiego. W r. 1602 powtórna morowa zaraza nawie Wilno Wilno dziła Wilno, a 1610 r. groźny pożar za murami przy kościele św. Stefana. Pożar skutkiem silnego wiatru ogarnął większą, część miasta, a nakoniec strawiwszy 4700 domów, 10 kościołów, kolegium jezuitów, obrócił się na zamek. Wtenczas spłonił ten starożytny gmach, kosztem Ja giellonów odnowiony, spaliła się katedra, tylko kaplica św. Kazimierza ocalała; nawet most na Wilii zaczął gorzeć. Królowa Konstancya, obecna wówczas w mieście, ratując się z płomieni na łódkach ze swojemi kobietami zaledwo z życiem uszła; kilka jednak kobiet z jej otoczenia utonęło. Klęska ta tyle wrażenia zrobiła, że ją nawet opiewano w żałosnych rymach Baliński, Dawna akademia, dodatek, a tak była dotkliwa, że miasto zaledwie po latach kilkunastu, przy usilnych staraniach mieszczan, bogatych dawną, zamożnością, mogło przyjść do siebie. W kilka lat później nie mniejsza klęska spadła na nieszczęśliwe miasto w 1624 i 25 powstało tak srogie powietrze morowe i głód, ze trzecia częśó prawie ludności miejskiej wyginęła Rostowski, 1, c. , str. 303 Te klęski i mniejszej wagi lecz niemniej liczne, o których nie wspominamy, sprawiły, źe rząd przedsięwziął środki wstrzymujące nadużycia. R 1600 uchwalono dla wszystkich trzech juryzdyk, którym jedno miasto z wielką szkodą swoją podlegało, jednostajne przepisy porządku obowiązujące wszystkich. Opróez trzech juryzdyk zamkowej czyli wojewodzińskiej, miejskiej i biskupiej katolickiej, były jeszcze juryzdykcye metropolitów unickich i kś. franciszkanów. Ci ostatni ieszcze za Zygmunta Augusta ad propagationem fidei catholicae do Wilna wprowadzeni lubo jurisdictią swoię sądową y woyta mieli, nihilominus, z pewnej okazyey, w roku tysiąc pięćset piędziesiąt wtorym od tey jurydyctiey są odsądzeni Bibl publ. wileńska, Oddział rękop. Sala B, szafa 2, teka 202, dokument 81. Co się tyczy juryzdykcyi Metropolitów unickich, to o takowej prawie że nie wiedziano, dopiero ostatniemi czasy w archiwum akt dawnych odszukano kilka dokumentów bez zaprzeczenia świadczących o istnieniu tej juryzdyki. W archiwum monasteru Troickiego w Wilnie znajduje się plan części miasta Wilna, należącej do juryzdyki metropolitów unickich. Plan ten z oryginału skopiowany, dołączony został do 20 tomu aktów wydawanych przez komisyę archeologiczną wileńską. Utrzymujący szynki o 7 godzinie na półzegarzu zamykać je byli powinni i gasić ogień; o przyjezdnych i podejrzanych zaraz dawać znać do ratusza; zabroniono chodzić po ulicach w nocy, przechowywać kobiety luźne, kupować rzeczy kradzione, tandeciarzom wyznaczone były pewne tylko miejsca do handlu i niektóre dni; przekupniom wzbroniono po drogach i przedmieściach nabywać produkty od przyjeżdżających. Nakoniec zobowiąSłownik Geograficzny V. XIII. Zeszyt 151. zano mieszkańców wszystkich juryzdyk do zgody i wzajemnej pomocy, do ratunku w czasie ognia. Na nieposłusznych naznaczono kary pieniężne i więzienie. R 1603 urządzono według zalecenia królewskiego cechy kupców i rzemieślników skórników; r. 1605 zalecono szlachcie posiadającej domy płacie jak dawniej podatki do miasta potwierdzono pobieranie myta od nowo odbudowanych mostów na Wilence. R. 1610 zaczęło miasto przedstawiać królowi zamiast jednego czterech kandydatów na urząd wójta; a w r. 1611 zwolniono na cztery lata od poboru. Wszystkie te zarządzenia i przywileje zawdzięczało miasto w znacznej części ówczesnym wojewodom wileńskim Janowi Karolowi Chodkiewiczowi i Lwu Sapieże. W ciągu panowania Zygmunta III znaczne fundacye kościelne pomnożyły się w mieście ze składek pobożnych powstał kościół św. Nikodema za Ostrą bramą; Lew Sapieha zbudowawszy kościół i klasztor św. Michała, na miejscu swego dworu, sprowadził i osadził w nim klaryski i bogate je uposażył. Stefan Pac r. 1626 wystawił kościół św. Teresy przy Ostrej bramie a Dubowicz, rajca miejski, klasztor przy tym kościele. W klasztorze zamieszkali karmelici bosi i oni to zaopiekowali się obrazem Matki Boskiej na bramie Ostrej umieszczonym, który naówczas nie będąc cudownym, mało uwagi zwracał na siebie. O obrazie Ostrobramskim zaczynają pisać historycy Wilna dopiero w XIX w. Przypuszczają jedni, jak Kraszewski, ze z V w. pochodzi; drudzy, jak Narbutt i Sokołow, że przez Olgierda z Chersonezu był sprowadzony; inni wreszcie twierdzą, ze objawił się w Wilnie w XIV w. i odtąd słynie cudami. To ostatnie jest najmniej prawdziwem, zważywszy, źe ani Kojałowicz, ani Stebelski, którzy w przeszłych wiekach pisali o cudownych obrazach na Litwie, nie wspominają wcale o obrazie Ostrobramskim. W obec tak różnorodnych sądów, wywołujących namiętną polemikę, pojawiła się rozprawa Heleny Bielińskiej Kilka słów o obrazie i kaplicy N. P. Ostrobramskiej w Wilnie, Kraków, 1892, w której, na podstawie zbadania samego obrazu pod względem sztuki malarskiej, p. Bielińska dowodzi, źe obraz malowany jest olejno na deskach nie gruntowanych. Wykonanym jest umiejętnie i wprawnie pod względem rysunku, wyboru rzeczy, ich układu i obrobienia technicznego. Kolory kładziono szeroko, a w światłach nawet gęsto, pędzlami szerścianemi grubemi, w cieniach zaś i na twarzy kolory bardzo lekko są położone. Farby są pospolite, ziemne. Na twarzy Matki Boskiej w wielu miejscach prześwieca się deska, czego na obrazach starodawnych, jeszcze nawet w XIV w. , być nie mogło, gdyż wówczas kładziono tak w świetle jak w cieniach 33 Wilno kolory kryjące. Suknia malowana ponsowo, rękawy źółte, płaszcz granatowy, podszycie płaszcza zielone. Tło obrazu koloru brunatnego. W ten sposób przedstawiwszy rzecz swą p. Bielińska dowodzi dalej, że obraz Ostrobramski nosi na sobie wszystkie znamiona szkoły włoskiej, epoki porafaelowskiej, pochodzi wiec z XVI w. i najprawdopodobniej malowanym był w Wilnie przez jakiegoś zakonnika, lub przez człowieka świątobliwego, który się napatrzył na znakomite religijnej treści obrazy szkoły włoskiej. Dowodzenia przeto niektórych o byzantyjskiem pochodzeniu obrazu i sprowadzeniu go przez Olgierda w XIV w. , nie wytrzymują naukowej krytyki. R. 1604, za wspólnem staraniem króla, biskupa Wojny i Lwa Sapiehy, założono wspaniały kościół św. Kazimierza i oddano jezuitom dziś Sobor prawosławny św. Mikołaja. R. 1622 biskup Eustachy Wołłowicz wzniósł dla jezuitów kościół św. Ignacego dziś klub wojskowy; tenże biskup fundował kościół św. Katarzyny i w klasztorze przy nim osadził benedyktynki. Jerzy Chreptowicz, wojew. nowogrodzki, wymurował kościół św. Filipa i Jakuba dla dominikanów w r. 1632 na przedmieściu Łukiszki Bieliński Józef, Ród Chreptowiczów, Rkps. , 138 a Wojciech Chludziński kościół Wszystkich Świętych dla karmelitów trzewiczkowych. Najpamiętniejszą ze wszystkich uroczystości wileńskich za Zygmunta III było podniesienie na ołtarz w r. 1604 ciała niedawno kanonizowanego św. Kazimierza. Uroczystość tę podług dawnych źródeł opisał i drukiem ogłosił dzisiejszy oficyał wileński ks. prałat Lipnicki Życie, cuda i cześć św. Kazimierza, Wilno, 1858. Panowanie Władysława IV 1632 1648 jest dla Wilna przedłużoną tylko epoką upadku i utraty dawnej zamożności. Jednakże za jego czasów miasto było pełne uroczystości i odwiedzane przez znakomitych cudzoziemców, co mu nie mało korzyści przyniosło. Władysław lubił w niem przebywać i nieraz długo mieszkał z licznym dworem, załatwiając ważne sprawy polityczne. W r. 1633 po koronacyi i potwierdzeniu na sejmie przywilejów wileńskich Dubiński, 1. c, 193, Władysław przybył tu razem z królewiczem Janem Kazimierzem w pochodzie na wyprawę wojenną ku Smoleńskowi. Dwa miesiące mieszkał na zamku, zasiadając na sądach lub teź polując w okolicach. Wtenczas 20 lipca złożył tu królowi hołd lenności Fryderyk Ketler, ks. kurlardzki, a nazajutrz odbył się wobec króla wspaniały pogrzeb Lwa Sapiehy w kościele św. Michała, na którym miał kazanie Kazimierz Sarbiewski Kognowicki, Życie Sapiehów, I, 197. W powrocie z wyprawy w r. 1634, po zawarciu pokoju w Wiaźmie, znowu Władysław czas niejakiś zabawił w Wilnie. W r. 1636 pobyt Władysława w Wilnie przeciągną się przez całe lato od 7 marca. Równocześnie z nim byli Jan Kazimierz, Anna Katarzyna Konstancya, nuncyusz Philonardi, posłowie hiszpański i siedmiogrodzki Rostowski, 1. c. , 357. Wówczas to Waleryan Magni, kapucyn, ajent dworu cesarskiego, ułożył małżeństwo Władysława IV z arcyksiężniczką Cecylią Renatą, które niebawem przyszło do skutku. Najdłuższe zaś przebywanie Władysława IV w Wilnie przypadło w r. 1639, kiedy 27 stycznia razem z królową Cecylią przyjechał. Do ważniejszych czynności jego w Wilnie należy przyjęcie poselstwa od Gdańszczan, nadanie inwestytury Wilhelmowi Ketlerowi na księstwo kurlandzkie Albrycht Radziwiłł, Pamiętniki, I, 391 i zagajenie układów z Ludwikiem XIII o wyzwolenie uwięzionego Jana Kazimierza. Ztąd, po wszystkich tych sprawach, udał się król do Baden, dokąd mu towarzyszył lekarz wileński Maciej Lettow. R. 1642 odbyła się za bytności królewskiej uroczystość kościelna na cześć św. Józafata męczennika, którą poprzedził przegląd wojsk za miastem Rostowski, I. c. , 361. R. 1643 przyjmował Władysław Waldemara, królewicza duńskiego, jadącego do Moskwy w sprawie zaślubin carówny Eudoksyi. Po tych wszystkich dniach wesołych, które król w stolicy litewskiej spędził, nadszedł z kolei czas smutku. R. 1644 królowa z przestrachu na polowaniu poroniła i wskutek tego 24 marca umarła na zamku wileńskim Kwiatkowski, Dzieje Władysława IV, 278, 286. Krócej bawił król w Wilnie 1648 r. , chociaż umyślnie tu zjechał dla pokazania go drugiej swej małżonce Ludwice Maryi; ale czas swój spędzał użytecznie dla kraju, zasiadając często na sądach relacyjnych i godząc zwaśnionych moźnowładzców Kwiatkowski, 1. c, 363. Królowej podobało się Wilno. Wjazd do miasta, mimo wielkiego mrozu, odbył się bardzo wystawnie d. 19 marca Radziwiłł, 1. c. , II, 286. Ostatni to raz odwiedzał Władysław ulubioną stolicę; gdyż 4 maja tegoż roku zakończył życie w Mereczu. Serce jego spoczęło w sklepie królewskiej kaplicy św. Kazimierza. Dnia 10 maja 1861 r. , staraniem Eustachego hr. Tyszkiewicza, po prawej stronie ołtarza św. Kazimierza wzniesiono pomnik Władysławowi IV Kirkor, Groby, 45. Za Władysława IV jezuici wileńscy przenieśli tu szkołę filozofii z Połocka dla połączenia jej z akademią, którą Lew Sapieha, będąc jeszcze marszałkiem nadwor. lit. , pomnożył katedrami prawa kanonicznego i cywilnego, sprowadziwszy dwóch profesorów z Ingolsztadu Baliński, Dawna akademia. Doniosły w następstwa wypadek zdarzył się w Wilnie r. 1639. Jakiś Piekarski, strzelając dla zabawy czy teź z umysłu do wystawy św. Michała, trafił w obraz jego na kościelnej ścianie wymalowany, kilka strzał w nim utkwiło, a że pociski szły od strony zboru ewangielickiego reformowanego, który stal naprzeciw kościoła, przeto uczniowie akademii razem z pospólstwem wdarli się do zboru i zaczęli go niszczyć. Rozruch był kropny i krew się lała; dopiero piechota wojewodzińska wraz ze strażą miejską zdołała przywrócić porządek. Król naznaczył komisyą dla wyśledzenia winnych; ta się ciągnęła do r. 1640. Sprawa zakończyła się wyrokiem sejmowym przyznającym winę ewangielikom, skutkiem czego zbór przeniesionym został za miasto na Zawalną ulicę, gdzie i dotąd stoi. Baliński ogłosił akta komisyi w Tygodniku wileńskim 1818, V. Ewangielicy pozwali Piekarskiego do sądu grodzkiego, ten sprawę umorzył, kazawszy Piekarskiemu złożyć przysięgę, źe dla zabawy a nie w złym zamiarze dopuścił się tego występku Kraszewski, Wilno, II, 109. Innego rodzaju był tumult między uczniami akademii w r. 1644 zabrali się oni do gromadnego opuszczenia miasta, z powodu niewyjaśnionej dotąd przyczyny. Posłany za nimi rotmistrz Osiński ze 400 strzelcami, sam życie postradał. Za Władysława IV biskup Abraham Wojna wprowadził do W. w 1635 bonifratrów, oddawszy im kościołek św. Krzyża, co pomnożyło liczbę szpitalów w mieście, a w r. 1638 kanoników lateraneńskich do kościoła św. Piotra na Antokolu. Stefan Pac, podkancl. litewski, wspólnie z żoną fundowali w r. 1638 kościół św. Józefa, a przy nim klasztor panien karmelitek bosych. Jakub Załamaj założył w r. 1647 na Zarzeczu kościół z klasztorem dla kanoników regularnych de poenitentia św. Bartłomieja. W tym przeciągu czasu nie wiele skorzystało Wilno odnośnie do porządków miejskich, jednakie w 1633 oznaczono wyraźniej stosunki handlowe żydów którzy już od czasów Witolda na Litwie mieszkali względem kupców wileńskich i na pewnych tylko ulicach pozwolono im mieszkać i handlować, a mianowicie od kościoła św. Mikołaja do ulicy Niemieckiej; na ulicach Jatkowej i Żydowskiej. R. 1643 uwolniono znowu domy urzędników magistratu od gospód Dubiński, 1. c. , 203. R. 1647 oznaczono stale przychody miejskie i szafunek ich; przepisano ćwiczenia wojenne dla cechów. Wreszcie za staraniem i pod dozorem Jakuba Gibla, burmistrza, stanął most murowany na rzece Wilii, brama zwana Spaską i nakoniec wzniesiono kościół luterski, na nowo po pożarze odbudowany przy ulicy Niemieckiej Adamowicz, Kościół augsburski. Sejm warszawski 1641 r. naznaczył stałe dochody na opatrzenie i utrzymanie w porządku zbrojowni wileńskiej. Nowy król Jan Kazimierz 1649 1669 zastał Wilno w stanie owej jeszcze błogiej zamożności, która je od czasów Zygmunta Augusta podniosła na stopień jednego z pierwszych miast na północy. Znaczna ludność z różnych narodów i różnych wyznań złożona, rozległość, wielka liczba świątyń, pałaców i dworów szlacheckich, składy kupieckie, pomimo nieregularnej budowy ulic, znaczne zakłady naukowe i miłosierne, wszystko to nadawało Wilnu postać stołecznego grodu, jakkolwiek stolicą już być przestało. Ale to był zachód jego pomyślności Kojałowicz, Hist. Lit. , I, 264. Ciężkie i spodziewane już klęski miały nań spaść w ciągu tego panowania. Wojna ogarnęła ze wszech stron całą krainę, a tymczasem wkradający się oddawna nieład sprowadził niedbalstwo w zabezpieczeniu pewnej obrony od nieprzyjaciół. Opuszczone wały i zamki, niedostatek wojska rozpierzchnionego na wszystkie strony, gotowały dla miasta ostateczny upadek. Jakoż nastąpił on wkrótce. Ogromne wojska Aleksego Michałowicza zagarnąwszy w r. 1654 całą Litwę prawie, przybywają pod Wilno 10 sierpnia t. r. , i za ustąpieniem słabego oddziału Janusza Radziwiłła, hetm. w. lit. , biorą je razem z zamkami, w których się bronił Kazimierz Żeromski. A chociaż bogatsi mieszkańcy i duchowni uszli z miasta, unosząc co kto zdołał, zginęło jednak w chwili zajęcia około 25000 mieszkańców, a pożar wszczęty podczas tego okropnego zamieszania zamienił domy i przedniejsze gmachy w gruzy i popioły Rudawski, Historya, tłumaczenie Spasowicza, II, 1. Potem wszystkieni nastąpiło morowe powietrze, wstrzymując nawet większą część tych, którzy ocaleli, od powrotu Rostowski, L c. , 396. Ustanowiony od Aleksego wojewodą ks. Szachowski usiłował przywrócić dawny porządek miejski; odprawiały się więc sądy wójtowskie i burmistrzowskie; miasto wyprawiało r. 1657 deputacyą do cara w potrzebach swoich Kraszewski, Wilno, II, 120 i chociaż zniszczenie było okropne, zdołano przecież pozostałej ludności zapewnić bezpieczeństwo, bo wojewoda Szachowski łagodnie rządził. Ale wkrótce klęski powróciły z większem natężeniem. Wojska królewskie kusząc się o odebranie miasta, jątrzyły Daniela Myszackiego, dowódzcę ruskiej załogi w obu zamkach, który nastąpiwszy po Szachowskim zaczął okrutnie z mieszczanami postępować. Tymczasem straszliwy głód przywodził ich do rozpaczy; ludzie umierali na ulicach i zabijali się wzajemnie o kawałek chleba. Dopiero w r. 1660 ustała zaraza, wygubiwszy połowę pozostałej ludności, lecz wojna i srogie jej skutki nie ustawały. Nakoniec Michał Pac, hetm. fit. , po dwukrotnem usiłowaniu opanował miasto w r. 1661 przed samą Wielkanocą, załoga ruska wszakże zamków bronić postanowiła; widząc się jednakże zbytecznie słabą, musiała się poddać pomimo oporu Myszackiego, który przypłacił głową swoje postępowanie Rostowski, 1. c. , 413. Nie mamy do Wilno Wilno tychczas dokładnej historyi sześcioletniej okupacji Wilna przez wojsko ruskie. Według zapewnienia p. Storożewa, delegata z Moskwy na IX zjazd archeologiczny, przygotowany został do wydania drugi tom dzieła Akty Mosk. gosud. , w którym ma być zamieszczoną serya aktów tyczących się owej historyi, a mianowicie o zarządzie miasta i kraju pod kierunkiem Szachowskiego, dokumenty tyczące się wojennych czynności w powiecie wileńskim, akta zjazdu poselskiego w Wilnie. Akty te przedstawiają, szereg doniesień wojewody wileńskiego do rządu moskiewskiego i odpowiedzi na nie. Gdy tak po sześciu latach Wilno odzyskanem zostało, przybył do zwalisk jego Jan Kazimierz i prócz uwolnienia mieszkańców od stacyi żołnierskiej, niczem go podźwignąć nie mógł. Nie miał bowiem żadnych do tego sposobów, a tymczasem wojsko oddawna niepłatne domagało się żołdu, utworzyły się więc związki między żolnierstwem w Koronie i Litwie. Na czele ostatniego staną Kazimierz Żeromski. Nim komisya przyszła do jakiegoś rezultatu, rozzuchwalone źołnierstwo zabiło swego marszałka Żeromskiego oraz hetmana Gosiewskiego Rostowski, 1. c. , 419. Po uspokojeniu rozruchów żołnierskich, przeciągały się jeszcze do r. 1667 działania wojenne na Litwie, stolica jej długo jeszcze musiała mieścić i utrzymywać wojska swoje, od cudzych zaś w częstej zostawać obawie, mianowicie w sierpniu 1664, pomimo uroczystego przyjęcia przebywającego tu Jana Kazimierza. Starał się on zapobiedz wszelkim uciemiężeniom, jakie nieustannie uciskały miasto w pośród tak nieszczęsnego położenia kraju, ale usiłowania jego były po większej części bezskuteczne, bo nielad bral górę wszędzie. R. 1663 król zabronił deputatom trybunalskim gwałtownie postępować z mieszczanami, zabierania domów ich i wypędzania z mieszkań. R. 1665 upomniano wojskowych, ażeby w przechodach nie ważyli się wymagać gospód od miasta ani kontrybucyi. Jednakże nie wiele to pomagało; kupcy i rzemieślnicy musieli nowemi składkami zastępować niedostatek kasy miejskiej, co trwało bezustanku aż do r. 1667. Podana później likwidacja wszelkich kosztów i wydatków miasta na prowianty, utrzymanie i uzbrojenie chorągwi kozackiej podczas wojuj, dostarczanie amunicyi, naprawę wałów i szańców, nigdy nie została zaspokojoną pomimo swojej słuszności, bo skarb publiczny zupełnie wycieńczony, sam potrzebował ratunku Kraszewski, Wilno, II, 137. Pod następnem krótkiem panowaniem króla Michała, Wilno, używając martwej niejako spokojności, zaczęło się powoli odbudowywać; żadne wreszcie wypadki godne pamięci w niem nie zaszły, kalwini tylko postradali zbór swój, który się spalił z nieostrożności w r. 1670 razem z poblizkiemi domami Naramowski, Facies rerum sarmatic. , I, 58. Za Jana III posłowie wyznaczeni od miasta na sejm koronacyjny r. 1676, pod przewodnictwem Pawła Boym, wójta ówczesnego, przełożywszy różne uciski i szkody swoje, a między innemi nadzwyczajne rozmnożenie się w samym środku miasta żydów z uszczerbkiem handlujących i rzemiosłami trudniących się chrześcian, wyjednali, że w r. 1678 Wilno znowu we wszystkich swych przywilejach z Krakowem porównane zostało Dubiński, 242 270. Król odwiedził poraz pierwszy miasto w r. 1688 wracając z Grodna po zerwanym sejmie. Pocieszyli go mieszczanie przyjmując z taką wspaniałością i z takiemi oznakami radości, jak wypadało przyjąć zwycięzkiego obrońcę chrześcijaństwa. Jan III, którego powitał aż za miastem magistrat, ofiarując przy kluczach na tacy sto czerwonych złotych, wjechawszy przez bramę Rudnicką z królewiczem Jakubem, otoczony dworem i dygnitarzami, udał się przez rynek do pałacu Paca, gdzie mu, dla ruiny zamku, przeznaczono mieszkanie Domowe wiadom. w. x. 1. , 41. Poprzedzali króla urzędnicy, muzyka i piechota węgierska, a lud z całego miasta zgromadzony zalegał ulice, okna i dachy kamienic. Przez cały czas pobytu zwiedzał król nie tylko kościoły i gmachy przedniejsze, nowo podźwignione z upadku, ale nawet bliższe okolice miasta. Jakoż odrodziło się było już z gruzów i popiołów swych Wilno w ciągu lat 30; nie tylko dawne kościoły i klasztory odbudowano ale i nowe fundacye przybyły. Najpamiętniejszą z nich, a razem najświętszą dla całej Litwy i głównego jej miasta, jest wzniesienie kaplicy nad Ostrobramą w 1674, dla umieszczenia ku czci powszechnej cudownego obrazu Bogarodzicy Helena Bielińska, 1. c. , str. 24. Prócz tej sławnej kaplicy, powstały fundacye około r. 1677 augustyanów eremitów przy ulicy Sawicz obecnie cerkiew św. Andrzeja; r. 1678 klasztor dominikanek przy kościele św. Ducha przez Aleksandra Hilarego Połubińskiego, pisarza polnego lit. obecnie nie istnieje; r. 1685 misyonarzy, których wprowadził do Wilna biskup wileński Kotowicz, a kościół na Górze Zbawiciela za miastem, p. tyt. Wniebowstąpienia Pańskiego, wymurował im Teofil Plater. W tej epoce spokojnej wprawdzie od napaści obcych, ale burzliwej z powodu niesforności wewnętrznej, okazały się w Wilnie skutki krnąbności możnowładzców, coraz jaskrawsze na Litwie w drugiej polowie XVII w. , a także źle zrozumianego fanatyzmu na miejsce owej tolerancyi i uległości prawom, jakie panowały tu w XVI stuleciu. Wilno było świadkiem i teatrem dwóch właśnie wypadków, z których jeden skaził kartę historyi krajowej za panowania Jana III, a drugi bezprzykładnem zgorszeniem Wilno wstrząsł moralność publiczną. Pierwszym jest uwięzienie i trzymanie w wieży na zamku wileńskim r. 1688 Kazimierza Łyszczyńskiego, a następnie spalenie go w Warszawie Zródła do dziejów Przeździecki i Malinowski, II, 449; Naramowskl, Facies, I, 123 i in. ; drugim wyklęcie w katedrze wileńskiej Kazimierza Sapiehy, het. w. lit. , przez biskupa wileńskiego Konstantego Brzostowskiego Narbut Justyn, Dzieje wewnętrzne narodu lit. , I, 1 92; Kraszewski. Wilno, II, 66, 156. W r. 1696 zawiązuje się konfederacya wojska pod naczelnictwem Ogińskiego, dopominająca się o wypłatę zaległego żołdu, skutkiem czego następuje w Wilnie 1698 r. w sierpniu zjazd senatorów. Uspokojone wprawdzie zostało wojsko przez wypłatę jednorocznego żołdu i rozbrojenie, ale środek ten był czasowy tylko, bo gdy Sapiehowie rozjątrzyli szlachtę lekceważeniem, to pod dowództwem Wiśniowieckich krwawo się ona z niemi rozprawiła pod Olkienikami Malinowski, 1. c; Załuski, Epistol. familiar. , II, 922. Niezgody i zamieszania takie najniepomyślniej na byt miasta wpływały, które za wstąpieniem na tron Augusta II nic więcej nie zyskało prócz nowego przywileju potwierdzającego dawniejsze, w r. 1699. Tymczasem pożar 1700 r. 18 marca uszkodził częśó miasta od zamku do ratusza po lewej ręce, mieszkańcy musieli cierpić od niekarności wojsk, to sapieżyńskich, to związkowych. Wśród takiej niedoli zastała Wilno druga wojna szwedzka. W kwietniu 1702 r. wojska Karola XII weszły do W. , obsadziwszy miasto z przedmieściami, a z resztą pułków rozłożywszy obóz za miastem, na prawym brzegu Wilii, gdzie na przedmieściu Snipiszkach stanęła główna kwatera Załuski, Epistol. , III, 182 Krótki, bo miesięczny, pobyt Szwedów kosztował miasto w kontrybucyi pieniężnej i przez dostarczenie prochu i ołowiu 150000 złp. , prócz nałożonej opłaty na duchowieństwo Kraszewski, Wilno, Ii, 82. Później, w całym ciągu tej długiej wojny, W. , jak wiele innych miast polskich, wystawione było na ciągłe przechody różnego rodzaju wojsk i wszelkie dolegliwości wojenne. Do pamiętniejszych wypadków tej epoki należą naprzód pobyt w Wilnie 1705 cesarza Piotra W. , który mieszkając w pałacu Słuszków nad Wilią dziś więzienie, nie tylko miasto ale i przedniejsze jego zakłady oglądał. Szczególniej zwiedzał kolegium i klasztory jezuickie, był przytomnym na dyspucie akademickiej i na trybunale głównym słuchał wywodu sprawy przez obustronnych patronów Domowe wiadomości, 41. Póżniej w r. 1708 zawitał tu z kolei Karol XII z Stanisławem Leszczyńskim, którzy zwołali do Wilna radę senatu, dla ułożenia punktów powszechnej amnestyi. Do fandacyi kościelnych i miłosiernych za panowania Augusta II należą rochici, których po r. 1700 sprowadził biskup Brzostowski, nadawszy im place przy bramie Zamkowej, gdzie w skromnym klasztorze utrzymując szpital ubogich kobiet i poświęcając się grzebaniu umarłych nędzarzy, w następnych klęskach, mianowicie w r. 1710, wyświadczyli wielkie przysługi ludzkości Domowe Wiadom. , 42. Obecnie nie istnieją, a na miejscu, gdzie był ich klasztor, jest w części plac katedralny, w części ogród spacerowy. Trynitarzów fundował na początku XVIII w, i osadził na Antokolu przy kościele P. Jezusa obecnie cerkiew św. Michała przy szpitalu wojskowym Kazimierz Sapieha, hetman w. lit. ; wizytki zaś sam król fundował w r. 1717, z przyłożeniem się biskupa Brzostowskiego, którego serce złożone było w kościele klasztornym, ozdobionym malowidłami Czechowicza obecnie cerkiew i klasztor prawosławny żeński. Kościół św. Rafała na przedmieściu Śnipiszkach wymurował dla jezuitów przy ich domie trzeciej probacyi Michał Koszyc, pis, ziem. lit. , przed r. 1709. Pijarzy najpóźniej znaleźli się w W. , wprowadzeni także przez biskupa Brzostowskiego w r. 1722, których stałym i zamożnym funduszem opatrzył później gorliwy o rozkrzewienie lepszej instrukcyi w kraju Antoni Sapieha, starosta merecki. Nadał on im własny pałac przy ulicy Dominikańskiej na kolegium obecnie szkoła wyższa żeńska. Konarski przyjeżdżał z Warszawy urządzać szkoły. W takiej postaci miasto, pomnożone licznemi gmachami i odbudowane, zastał w. XVIII, kiedy liczne i niesłychane klęski spadły na nie tak gromadnie i tak gwałtownie, że wkrótce i miasta i mieszkańców zaledwie słabe szczątki pozostały. Klęski te były poźar, głód i morowe powietrze, skutki nieszczęsne wojny i nieładu. Wśród ciągłych zaburzeń wojennych od r. 1702 1712, wśród przechodów wojsk szwedzkich, saskich i sprzymierzonych, mieszczanie, zaledwie przyszedłszy do siebie po ostatnim pożarze, ujrzeli 18 maja 1706 r. ogień od kościoła św. Mikołaja przy Wielkiej ulicy obecnie cerkiew, zajmujący się gwałtownie po dachach, najwięcej drewnianych, który od zamku ciągnąc ku ratuszowi, doszedł aż do kościoła karmelitów bosych ostrobramski i obrócił w popiół ratusz z częścią najdawniejszych aktów miejskich, oraz kramy. Sam tylko obraz Matki Boskiej Ostrobramskiej, przeniesiony dla ostrożności do kościoła, ocalał. Pożar ten był tylko poprzednikiem straszliwej plagi, to jest głodu, który w r. 1708 od krańców Żmujdzi aż do Wilna zaczął srodze grasować. Lud zgłodniały zbiegając się z okolic, powiększał okropność nędzy publicznej. Tysiącami umierali ludzie po domach i ulicach z zarazy, z głodu wyrodzonej i nie było już ratunku na podobne nieszczęście, bo stan wojenny utrudniał przedsięwzięcie środków, a szpitale i miłosier dzie publiczne nie były wystarczającemi. Głód ten i mór przetrwały do r. 1710 i 30000 chrześcian a 4000 żydów w samem mieście padło ich ofiarą. Załuski, Epistol, famil. , III; Naramowski, Facies rer. , I, 164; Kraszewski, Wilno, II, 85. Pożerano psy i koty, zabijano się nawet w uniesieniu rozpaczy. Takie wrażenie ta klęska uczyniła na umysłach, że cały jej widok wystawiono na obrazie wymalowanym na murach cmentarza przy kościele św. Piotra Frank, Memoires, III, 140. Tymczasem w r. 1715 d. 26 maja powtórny pożar, w którym nawet kaplica drewniana na Ostrej bramie zgorzała, znowu część miasta zniszczył. Lecz w ciągu następnych lat kilkunastu odbudowali się mieszczanie, po zakończeniu wojny szwedzkiej, jakby dla tego jedynie, żeby znowu czem zasilić nieubłagany ogień, któremu po kilkakroć podlegała dawna stolica Jagiellonów. Jeden z tych pożarów d. 2 czerwca 1737 wszczęty wielkie szkody w mieście poczynił; w nim bowiem zgorzał starożytny kościół z klasztorem franciszkanów, kościół św. Jana z kolegium jezuickiem, kościół św. Ignacego z nowicyatem, bonifratrzy, kościół św. Maryi Magdaleny, rochoci, ratusz i kościół św. Kazimierza. Nie długo po nim, bo w d. 21 marca 1741 r. spalił się kościół katedralny z kaplicami. Ale szkody te, jakkolwiek bardzo znaczne, niczem były w porównaniu z tem co wkrótce nastąpiło. Pobudzony niemi magistrat wydał wprawdzie surowe polecenie, aby dachy wszystkie, dotąd drewniane, dachówką pokryć i inne środki ostrożności przedsięwziął, lecz nim to do skutku doprowadzono, powstał 11 czerwca 1748 na Zarzeczu z niedbałości żydowskiej tak gwałtowny ogień, że w pół dnia dwie trzecie części miasta, to jest północna i środek jego, stały się kupą. gruzów i popiołów. Kilka tysięcy domów, a między niemi 469 znaczniejszych kamienic i dworów, 15 pałaców, 12 kościołów i cerkwi, 21 ważniejszych handlów, do których należała apteka i księgarnia niemiecka, stały się pastwą, płomieni. Dwie kolumny ognia połączywszy się w jeden kłąb ognisty, okryły większą, część przestrzeni miasta i strawiły ją, bez ratunku, tak że wiele mniejszych kościołów i klasztorów na zawsze zniknęło Jachimowicz Bazyli, Relacya o straszliwym upadku stołecznego miasta wileńskiego. Ale nie dość na tem, w rok potem równie straszny pożar dokonał ostatecznej ruiny owej niegdyś ulubionej stolicy Zygmunta Augusta. Zajął się on d. 8 czerwca 1749 na przedmieściu Subocz i pozostałą trzecią część miasta w perzynę obrócił Jachimowicz, 1. c. Po tak okropnych klęskach trudno już było samym mieszczanom zaradzić nieszczęściu, prosili więc na sejmie konwokacyjnym o niektóre ulgi i wsparcie na dźwignienie się z tak wielkiego upadku. Długo gruzy i ruiny zalegały ulice, a niektóre gmachy, dawnej świetności ostatki, jak np. sam zamek jagielloński, pałace radziwiłłowskie, oraz cerkiew metropolitalna św. Spasa, do najpóźniejszych lat w zwaliskach pozostały. Dopiero kilkonastoletni pokój za Stanisława Augusta i ożywione związki handlowe z Królewcem, polepszając byt kupców i rzemieślników, odmieniły ponurą postać miasta. Odnawiano lub z gruntu murowano nowe kamienice. Kościół katedralny kosztem kapituły i biskupa Zienkowicza oraz jego następcy Massalskiego, przez Gucewicza zaczął się wznosić na nowo od r. 1777. Podobnież po roku 1781 powstał nowy ratusz podług planów Gucewicza i zwolna całe miasto z ruin wyszło. Reforma akademii jezuickiej na Szkołę Główną w. ks. lit. pod rektorstwem słynnego Poczobuta, założenie obserwatoryum uświetniło miasto i więcej doń ludności sprowadziło Baliński, Dawna akademia; Bieliński Józef, Stan nauk za czasów wszechnicy wileńskiej, 1889. Wilno na schyłku panowania Stanisława Augusta liczyło 32 kościołów katolickich i tyleż prawie klasztorów, 10 pałaców, prócz zamku, akademią, 2 konwikty szlacheckie wielkie Collegium nobilium, dwa seminarya duchowne, 8 szpitalów i 4 drukarnie. Ludność przechodziła 60000 mieszkańców stałych. Baliński pisze Starożytna polska, III, 199, że historya stolicy litewskiej we trzech naturalnych pomnikach utrwaliła się na zawsze. Pomniki te, są owemi trzema górami nad miastem, przy korycie Wilenki wznoszącemi się, w których zawarte są trzy główne epoki rozwoju cywilizacyi Litwy. Góra Zamkowa, dźwigając zwaliska grodu Giedymina, przedstawia pogaństwo; góra Łysa ze swomi trzema krzyżami, ofiarę i tryumf chrześcijaństwa; góra Bekieszowa nakoniec, z grobowcem na grzbiecie, przypomina potęgę i oświatę europejską. Dziś niema krzyży ani grobowca Bekiesza, który skutkiem osunięcia się góry spadł do Wilejki. W r. 1788 weszły wojska ruskie do Wilna. W 1794 wybuchło powstanie kierowane przez generała Jasińskiego. D. 1 czerwca wojska ruskie, pod dowództwem Knoringa i Zubowa, okrążyły Wilno, gdzie dowodził jenerał Mejen i 31 lipca zdobyły miasto. D. 30 października 1794 r. zarząd województwa wileńskiego oddany został generałgubernatorowi Repninowi, a 14 grudnia Wilno otrzymało nazwę miasta gubernialnego nowo utworzonej gubernii wileńskiej. W r. 1795 poraz ostatni odwiedził Wilno Stanisław August i ztąd 3 lutego tegoż roku z całym swym dworem do Petersburga wyjechał. W tymże samym roku 15 maja przybył tu cesarz Paweł I. Zwiedził zakłady naukowe i oglądając roboty około kościoła katedralnego, na dokończenie fabryki świątyni znaczną sumę przeznaczył. Wilno W r. 1802 przybył cesarz Aleksander I. Uroczysty był wjazd tego monarchy. Przy kościele franciszkańskim czekało duchowieństwo katolickie, a przy św. Janie urzędnicy i uczniowie. Cesarz zwiedzał zakłady dobroczynne, pensyę żeńską u wizytek, uniwersytet, gabinety naukowe, bibliotekę, obserwatoryum, teatr i ratusz, przy którym na placu dana była uczta dla ludu. W r. 1803 d. 24 stycznia utworzono okrąg naukowy wileński, którego kuratorem mianowany ks. Adam Czartoryski, a 18 maja szkoła główna lit. otrzymała nazwę uniwersytetu, składającego się z czterech fakultetów fizycznoma tematycznego, medycznego, nauk moralnych i politycznych, oraz sztuk pięknych i literatury. Skład uniwersytetu był następujący rektor, 4 dziekanów, 32 profesorów i 12 adjunktów. Na utrzymanie jego roczne 1, 056, 000 rs. przeznaczono z dochodów majątków pojezuickich Baliński, Dawna akademia, Dodatek. W r. 1804 Ludwik XVIII pod imieniem hr. de Lille w przejeździe do Mitawy zatrzymał się w Wilnie kilka godzin. Orszak jego składał się z 14 osób. Od r. 1797 aż do nieszczęsnych wypadków r. 1812 Wilno znowu się znacznie podźwignęło. Znakomici profesorowie wszechnicy wileńskiej dali poznać całemu światu uczonemu imię uniwersytetu wileńskiego. Ludność miasta do 100, 000 doszła, a teatr, pod dyrekcyą Każyńskiego, zachwycał nawet cudzoziemców, gdy w nim występowali Bogusławski, Werowski, Kudlicz, Dmuszewski, Ledóchowska Kirkor, Przewodnik. Zabawy, koncerty, wieczory muzykalne prawie nieustawały, co wszystko ożywiał najwięcej prof. Frank. D. 14 czerwca 1812 r. przybył do Wilna cesarz Aleksander a 23 t. m. otrzymano wiadomość o zbliżaniu się armii Napoleona. Nazajutrz Aleksander ze swoim dworem udał się do Święcian, dokąd też i cała armia ruska nadciągać poczęła, prócz 70, 000 wojska pozostałego w Wilnie; lecz za przybyciem Francuzów Barkley de Tolli, lękając się być odciętym od lewego i prawego skrzydła, kazał spalić Zielony most oraz zniszczyć wszystkie magazyny, a sam z wojskiem cofnął się do Niemenczyna. D. 28 czerwca magistrat miasta, mając przy sobie osobną deputacyę, na czele której był obywatel Lachnicki, wyszedł z kluczami na góry Ponarskie na spotkanie Napoleona. Po krótkim odpoczynku w pałacu biskupim, dziś generałgubernatora, Napoleon poszedł na brzeg rzeki Wilii i natychmiast rozkazał zaciągnąć mosty. Dnia następnego objechał miasto konno, o południu przyjmował duchowieństwo i szlachtę, a 30 czerwca zarząd uniwersytetu i wszystkich profesorów. D. 1 lipca ustanowiono rząd główny, zostający pod prezydencyą wyznaczonego przez barona Hogendorpa litewskiego wojennego gubernatora, a baron Bignon uczestniczył w nim jako komisarz ze strony Napoleona. Członkami zarządu byli Józef hr. Sierakowski, Aleksander Sapieha, Franciszek Jelski, Jan Śniadecki, a sekretarzem podczaszy Kossakowski Baliński, Pamiętniki o Janie Śniadeckim, I. D. 4 lipca Napoleon dał posłuchanie członkom nowego rządu, udzielając im rozmaitych informacyi; poczem przyjmował znakomitsze domy; następnie był na balu, który Pac na cześć jego w swoim pałacu wydał. Ciągle przyjmował u siebie deputacye oraz posłów, jak np. od dworu ruskiego generała Bałaszowa, którego rokowania były bezskuteczne, przybył tu także książe serbski Miłosz. Co niedziela słuchał Napoleon w pałacowej kaplicy mszy św. , odprawianej przez biskupa Kundzicza, któremu podarował na pamiątkę bogaty pierścień a asystentom duchownym 300 napoleondorów. Szczególniejsze zaufanie Napoleona pozyskał ówczesny redaktor Kuryera litewskiego Daniłowicz, mianowany dyrektorem policyi. Ciekawą sylwetkę tego Daniłowicza podał Kirkor Ze wspomnień wileńskich. Napoleon wyjechał 16 lipca do Święcian. W Wilnie pozostali ks. Bassano, generał Hogendorp, baron Jomini, baron Bignon, oraz całe ciało dyplomatyczne, posłowie turecki i szwedzki. W stało się ważnym punktem strategicznym; żywność zwożono tu z całej Litwy, pootwierano ogromne magazyny, składy, szpitale na 6000 chorych, tych ostatnich rozlokowano w klinice medycznej, w domu gimnazyalnym, w klasztorze bazyliańskim, w koszarach św. Ignacego, w murach pijarskich, w domu głównego seminaryum i dobroczynności, tudzież w okolicach miasta Zakrecie i w Workach. Oddział Oudinota i SaintCyr a zostały się dla obrony miasta. Rząd główny miał w swojej wiedzy wszystkie komitety gubernialne, a litewski generał gubernator Hogendorp, jenerał Jomini i minister spraw zagranicznych ks Bassano najważniejsze w nim role odgrywali ob. Kuryer litewski od lipca 1812 r. . Każde miasto gubernialne otrzymało prefekta, a każdy powiat podprefekta. Utworzono też żandarmów powiatowych. Intendent de Van począł już spisywać majątki skarbowe oraz tych z obywateli, którzy nie wierząc w gwiazdę Napoleona wydalili się z kraju. Napoleon zostawił w Wilnie pół miljona franków, z prywatnych zaś ofiar zebrano 40000 rs. Wszystkie te pieniądze były przez rząd główny spożytkowane. Kasą rozporządzał były podskarbi wileński Eyssymont. oddzielna komisya administracyjna, zawiadująca żywnością, magazynami i szpitalami, zostawała pod prezydencyą barona Nicolai; członkami jej byli Adam Chreptowicz i Ferdynand Plater. Po powtórnej bitwie pod Połockiem, 6 i 7 września, część wojsk Napoleona pod dowództwem generała Wrede cofnęła się ku miasteczku Głębokie pow. dzisieński, dla zasłonienia Wilna; Wilno lecz ks. Witgenstein przeszkodził mu połączyć się z armią; Napoleona, będącego podówczas w Orszy. Później, po przeprawie przez Berezynę, zostawiwszy dowództwo Muratowi, Bonaparte z dwoma tylko ulubieńcami 23 listopada, przy 28 stopniowym mrozie, popędził prostemi saniami ze Smorgoń do Kowna. W Wilnie zatrzymał się tylko dla przemiany koni, tak iż po pięciu i pół miesięcznym pobycie w Rossyi rano 26 listopada znajdował się już za granicą, . Nieszczęsne tłumy skostniałych od zimna żołnierzy wlokły się na pół nieżywe do Wilna, mając za sobą. Witgensteina, Czaplica, Płatowa i Borozdina. Ważniejsze klęski zadane im przez Czaplica były pod Mołodeczna, Smorgoniami i Oszmianą. W przejściu od Smorgoni do Wilna zginęło ze 20000 Francuzów, pozostałe zaś 60000 przybywszy do Wilna, rzuciły się na magazyny, szpitale, byle czemkolwiek głód zaspokoić. Zjawiły się straszliwe choroby, tak iż całe miasto było podobne do szpitala. Przeszło 15000 Francuzów pasowało się ze śmiercią, w samem mieście. Reszta poszła do Kowna przez góry Ponarskie, gdzie pod ogniem Płatowa zostawiono większą; część artyleryi, tabor obozowy i kasę. D. 28 listopada przybyli do Wilna Czaplic od Oszmiany, a Kutuzow i Borozdin od Niemenczyna i Czerwonego Dworu, zajmując miasto bez żadnego oporu. D. 30 listopada feldmarszałek Kutuzow, wszedł do miasta gdzie był przedtem dwa razy generałgubernatorem 1800 1801 i 1811. Dowiedziawszy się o zajęciu Wilna przez Kutuzowa, cesarz Aleksander sam przybył tu 11 grudnia i podpisał manifest zapewniający zapomnienie przeszłości i ogólną, amnestyę Baliński, Pamiętniki o Janie Śniadeckim, ibid. Naoczni świadkowie opowiadali, że na Antokolu zakopano przeszło 5000 Francuzów, którzy skutkiem zimna, ran i głodu zginęli. Za przedmieściem Śnipiszki w styczniu 1813 r. spalono na jednym stosie około tysiąca trupów ze szpitali i dziedzińców pozbieranych, które poznajdowano pod śniegiem w czasie odwilży. Tym sposobem podług zdania prof. Becu zapobiegano zarazie; stało się całkiem inaczej, gdyż skutkiem palenia powstał tak wielki zaduch, że ludzie z gorączki umierać poczęli, dla tego więc resztę trupów grzebano w ziemi. Niezliczona liczba psów zebrała się na przedmieściach; wprawiwszy się na trupach, rzucały się później na przechodzących, co wywołało konieczną potrzebę jak najrychlejszego ich wygubienia. Nie podobna teź zamilczeć o jednym ohydnem wydarzeniu, któremu trudnoby było dać wiarę, gdyby świadectwo prof. Franka nie ręczyło za wiarogodność faktu. Frank założył gabinet anatomopatolo giczny. Gdy armia francuska weszła do miasta i zajęła kliniczne gmachy, oszczędzano gabinet, opiekowano się nim nawet; lecz w czasie rejterady, gdy szpital został opuszczony, wówczas nieszczęśliwi chorzy, głodem zmorzeni, pozjadali preparaty i wypili spirytus, w którym te preparaty były umieszczone. Były wypadki, że znajdowano chorych ogryzających ciało świeżo zmarłych i znajdowano zmarłych w czasie ogryzania trupów Bieliński Józef, Stan nauk lekarskich, str. 179. W r. 1828 uniwersytet uroczyście obchodził 250 letni jubileusz swego istnienia. Na pamiątkę obchodu rzeźbiarz hr. Tołstoj wykonał medal, na którym z jednej strony popiersie Stafana Batorego założyciela i Aleksandra I odnowiciela, a po drugiej Mikołaja I, za panowania którego obchodził się jubileusz i wreszcie uniwersytet zamknięty został po 254 latach istnienia. W tymże roku 1828 z rozkazu cesarza Statut litewski, wydany przez Lwa Sapiehę w r. 1588 w języku białoruskim, przetłumaczony został na język ruski i wydany w trzech językach ruskim, polskim i białoruskim. W r. 1831 zjawiła się w Wilnie cholera i trwała od kwietnia do grudnia. Komitet pomocy lekarskiej zostawał pod prezydencyą, Jędrzeja Śniadeckiego. W czasie wypadków 1831 r. Chrapowicki był generałgubernatorem; dowódzcami wojsk w Wilnie i przyległych okolicach generałowie hr. Tołstoj, hr. Kuruta, Saken, Sulima, Chiłkow i inni Kuryer litewski. W połowie września odwołano Chrapowickiego, a jego miejsce zajął ks. Mikołaj Dołhoruki, który ludzkością, i wyrozumiałością; począł łagodzić smutny ze wszech miar stan kraju. Dnia 1 maja 1832 r. zamknięto uniwersytet, dwa zaś oddziały medyczny i teologiczny przemianowano na akademie medykochirurgiczną i duchowną, , z których pierwsza na mocy ukazu z d. 30 grudnia 1841 została zamkniętą, w r. 1842, a ostatnia zaś w sierpniu 1842 przeniesioną została do Petersburga. Akademia duchowna otworzona ukazem 1 lipca 1833 mieściła się w gmachu b. seminaryum głównego za czasów uniwersytetu kościół augustyanów. Rektorem jej był kś. Alojzy Osiński, infułat ołycki. Po nim nastąjpił kś. Antoni Fijałkowski, późniejszy metropolita mohylewski, a po przeniesieniu do Petersburga rektorem mianowany prof. uniwersytetu kijowskiego Ignacy Hołowiński, również późniejszy metropolita. W r. 1834 założono pensyę szlachecką, przekształconą w r. 1838 na instytut szlachecki, który istniał do r. 1864. W r. 1837 cesarz Mikołaj zwiedził Wilno. W r. 1839 d. 12 lutego w Połocku duchowni obrządku grekounickiego podpisali akt połączenia się z cerkwią prawosławną. Akt ten przedstawiono do synodu, według uchwały którego, za rozkazem cesarskim d. 30 marca nastąpiło zjednoczenie obu obrządków, o czem ogłoszono publicznie ukazem senatu 23 lipca. Pierwszym arcybiskupem litewskim mianowano Józefa Siemaszkę, biskupa unickiego litewskiego. Nowo Wilno Wilno mianowany arcybiskup konsekrował sobor św. Mikołaja d. 8 września 1840, przerobiony z kościoła św. Kazimierza. W r. 1889 obchodzono uroczyście w Wilnie piędziesięcioletni jubileusz zniesienia unii, a komisya archeograficzna wileńska zaznaczyła ten dzień specyalnem wydawnictwem. W XVI t. wydawanych przez nią aktów pozbierano to wszystko, co się do unii odnosiło w wieku bieżącym. D. 25 lipca 1849 usunięto statut litewski, a natomiast wprowadzono prawo cywilne rossyjskie. W r. 1843 W. wiele straciło pod względem materyalaym przez utworzenie gubernii kowieńskiej, do składu której odeszły najbogatsze powiaty wiłkomierski, poniewieski, telszewski, nowoaleksandrowski dawniej brasławski, rossieński i kowieński. Natomiast przyłączono do gubernii wileńskiej powiaty wilejski i dzisieński od gubernii mińskiej, i powiat lidzki od grodzieńskiej. D. 24 czerwca 1848 zjawiła się w Wilnie cholera i trwała aż do 15 listopada; z 2055 chorych umarło wtedy 490 osób. D. 9 stycznia 1849 kś. Wacław Żyliński wstąpił na katedrę biskupów wileńskich, osieroconą od zgonu biskupa Andrzeja Kłągiewicza 27 grudnia 1841 r. . D. 2 kwietnia 1852 założono w Wilnie centralne archiwum ksiąg aktowych gub. zachodnich. D. 29 kwietnia 1855 r. cesarz Aleksander II uchwalił założenie w Wilnie muzeum starożytności i komisyi archeologicznej. Założycielem tych zakładów był Eustachy hr. Tyszkiewicz. Rząd wyznaczył osobne pomieszczenie dla muzeum w gmachu pouniwersyteckim. Właściwe muzeum mieściło się w sali, zwanej aulą, gdzie się odbywały posiedzenia publiczne uniwersytetu wileńskiego. Długośó tej sali wynosi blisko 24 metrów, szerokość blisko 11 mt. W środku sklepienia na suficie, ujęty w pięknie rzeźbionych złotych ramach, znajdował się obraz olejny Smuglewicza, przedstawiający Minerwę na Olimpie uwieńczającą laurem mężów uczonych, wchodzących do świątyni sławy. Po bokach zaś malowidła tegoż artysty geniusz sławy głoszący zasłużonych w nauce; praca i pilność gotują uczonym wieńce, tarcza mądrości zasłania poświęcających się naukom. Nad wejściem alegoryczny obraz wyobrażający dwóch aniołów, a w środku trupią czaszkę. Gzemsy w tej sali, w kształcie pół arkad, spływające ku ścianom, miały wyobrażone na sobie popiersa mędrców Heraklitesa, Arystotelesa, Eurypidesa, Dyogenesa, Homera, Platona, Archimedesa i in. ob. chromolitografowaną rycinę, wydaną staraniem Tyszkiewicza. Obecnie sala ta ozdobioną została w ruskim stylu. W przyległych dwóch salach na dole mieściła się biblioteka, w trzech salach górnych gabinety ornitologiczny, zoologiczny, mineralogiczny, oraz zbiory etnologiczne. W auli złożono zabytki, które były własnością hr. Tyszkiewicza, jak również zbiory monet i medali, przeszło 2000 sztuk w tej liczbie znaczna część z pozostałości zbiorów uniwersyteckich, oraz z daru Michała Tyszkiewicza; przeszło 1000 egz. sztychów, rycin, blach miedzianych rytowanych, drzeworytów i t. d. Zbiór znaczny dyplomatów, rękopisów i autografów; bibliotekę złożoną z 3000 tomów, przeważnie dzieł starożytniczych i historycznych, ofiarowanych przez Eustachego hr. Tyszkiewicza i 7000 tomów z bibliotek klasztorów zamkniętych; w końcu oddział pamiątkowy i osobliwości. D. 1 stycznia 1856 muzeum otwartem zostało dla publiczności; 11 stycznia odbyło się pierwsze posiedzenie ko misyi archeologicznej, a d. 17 kwietnia t. r. akt uroczystego otwarcia muzeum. Towarzystwo archeologiczne składało się z prezesa, zarazem dożywotniego kuratora hr. Tyszkiewicza, miano wanego przez cesarza, wiceprezesa Michała Balińskiego, sekretarza naukowego Maurycego Krupowicza, oraz 75 członków rzeczywistych, 55 honorowych i 45 współpracowników. Bliższe szczegóły o zbiorach i wydawnictwach muzeum, ob. w Wielkiej Encyklopedyi ilustrowanej IV, 633 638. D. 24 czerwca 1855 odbył się 300 letni jubileusz istnienia kościoła ewangielickoluterskiego w Wilnie. Na tę pamiątkę wybito medal, a prof. Adamowicz napisał kronikę zboru. Na mocy reskryptu cesarskiego na imię generała gubernatora Nazimowa z d. 20 listopada 1857 r. otwarty został 19 lutego 1858 r. w Wil nie komitet szlachecki w celu uwolnienia włościn z poddaństwa. Szlachta gubernii wileńskiej była jedną z pierwszych, która podała do Tronu adres o zniesienie poddaństwa, co teź cesarz Aleksander wyrazić raczył publicznie dziękując szlachcie w Wilnie podczas pobytu swego we wrześniu 1858 r. Wprowadzenie nowego prawa w życie przez ustanowione organy administra cyjne polecone zostało głównie miejscowym obywatelom, a że zasadnicza idea dobrze przez nich była pojętą i prawo było sumiennie wyko nywane, dowodzi tego Najwyższe zadowolenie cesarskie, ogłoszone d. 23 czerwca 1861 komi tetom zarządu spraw włościańskich wileńskiemu i kowieńskiemu. Pierwsze prace około przeprowadzenia kolei żelaznej z Petersburga do Warszawy i za granicę na Kowno rozpoczęto w okolicach Wilna d. 15 maja 1858 r. Pierwszy pociąg z Dyneburga do Wilna przybył d. 4 września 1860 r. Ostatecznie kolej otwartą została z Wilna do Petersburga i Kowna d. 15 marca 1862, z Wilna zaś do Warszawy 6 września 1862 roku. Na mocy statutów dla miast ruskich z d. 16 czerwca 1870 r. Wilno pozyskało zarząd wybieralny. Bada miejska otwartą została d. 28 lipca 1876 r. Starostwo al. ciwunostwo grodowe wileń Wilno skie podług spisów podskarbińskich z 1766 r. obejmowało, oprócz mta Wilna, dobra Niemenczyn, Giejany, Święciany, Lingmiany, Użwenty. Posiadał je wówczas Tyszkiewicz Józef, opłacające 6675 złp. 17 gr. kwarty a 3118 złp. hyberny. Podług ustaw krajowych sstą wileńskim bywał zawsze wwda wileński. Herb miasta. Starodawny herb miasta W. wyobraża człowieka przechodzącego przez wodę, a na barkach niosącego osobę siedzącą; . Napis do koła Sigillum civitatis Vilnensis. Anno VII Urbi conditae institutum. Podług Narbuta Dzieje Narodu litewskiego, I, 408, tabl. VII, fig. 40 herb ten przedstawia wyobrażenie olbrzyma Alcisa, który z czasem przerobionym został na św. Krzysztofa. Kraszewski Wilno, III, 377, polemizując z Narbuttem, dowodzi, że postać ta jest wyobrażeniem św. Krzysztofa, który był bardzo popularnym onego czasu, naturalną, przeto rzeczą, było przyznanie go za patrona miasta. Największym, podług Kraszewskiego, powodem do tego było, że go równie grecy jak łacinnicy czcili i wzywali; gdy tymczasem w owych czasach gdy Alcisa czczono, pieczęci nie używano, herbów nie znano, patronów miastom nie obierano. Ta pieczęć służyła magistratowi. Kronikarze nie czynią, o niej wzmianki. Lelewel przyznaje kolumny jagiellońskie Bibliogr. ksiąg dwoje, I, 80 a Paprocki daje herb Pogonią z całem w. ks. litewskim Gniazdo, str. 1226. Herb z wyobrażeniem św. Krzysztofa używany był do czasu usunięcia prawa magdeburskiego w bieżącem stuleciu. Teraz Wilno wespół z całą gubernią używa Pogoni. Herb ten, przedstawiający w polu czerwonem jeźdzca na białym koniu pędzącego na prawo, z mieczem podniesionym w jednej, a tarczą z podwójnym krzyżem w drugiej ręce, był już jakoby używanym w wieku XIII. Niesiecki ustanowienie jego przypisuje Narymundowi około r. 1280 Herbarz, I, 9, wyd. Bobrowicza. Krzyż jednak na tarczy nie wątpliwie jest późniejszym dodatkiem z czasów wprowadzenia chrześciaństwa Niesiecki, 1. c, 10. Niektórzy nawet robią bardzo trafny domysł, źe ten krzyż podwójny jest herbem węgierskim Jadwigi, małżonki Władysława Jagiełły Kirkor, Przewodnik po Wilnie, wyd. 2, str. 85. Piekosiński O dynastycznem szlachty pochodz. 81, 88 podaje, że krzyż podwójny służył królom polskim; dla w. ks. litewskich kładziono na tarczy kolumny jagiellońskie. Bibliografia. Dla uzupełnienia obrazu podaję niektóre źródła do dziejów miasta Wilna w porządku alfabetycznym autorów L Acte de confirmation de l Université impériale de Vilna 1803, Adamowicz Kościół augsburski w Wilnie 1855, Akty wydawane przez komisyą wileńską dla rozbioru dawnych akt t. I XX, Archeograf. Sborn. t. 1 10. Album widoków W. wydane przez Zawadzkiego 1894, Baliński Michał. Dawna akademia 1862, Historya miasta Wilna 2 tomy, 1836, Opisanie statystyczne miasta Wilna 1835, Pamiętniki o Janie. Śniadeckim, 2 tomy, 1865, Wilno w 3 tomie Starożytnej Polski, Bielińska Helena Kaplica i obraz Ostrobramski w Wilnie 1892, Bieliński Józef Cesarskie Towarzystwo lekarskie wileńskie 1889, Czasopisma wileńskie w Wiadomościach bibliograficznych warszawskich 1883 1885, Doktorowie medycyny promowani w Wilnie 1886, Stan nauk lekarskich na Litwie 1888, Stan nauk fizycznomatematycznych na Litwie 1889, Burzyński S. Academia et Universitas Vilnensis 1738, Dobrianskij Katałog predm. Muzea drewn. 1885, Putjewod. po Wilnje 1878, Dubiński Piotr Zbiór praw i przywilejów miastu stołecznemu Wilnowi nadanych 1788, Homolicki Michał liczne artykuły tyczące się dawnego Wilna, jego świątyń, szczególniej katedry i kaplicy św. Kazimierza w Wizerunkach i roztrząsaniach naukowych 1834 43, Jubilej prawosł. litowskoj duchownoj seminaryi 1878, Kirkor A. Bazylika litewska 1886, Groby wielkoksiążęce i królewskie w Wilnie 1882, Istorikostatisticzeskije oczerki 1852, 1853, 1858, Litwa i Biełoruś 3 tom Żywopisnoj Rossii, Przechadzki po Wilnie 1857, 1859, Przewodnik po Wilnie 1862, 1880, 1889, Kojałowicz Wijuk Historiae Litvanae, 2 tomy 1650 i 1669, Miscelianea rerum, ad statum eclesiasticum 1650, Korotyński Wincenty Wilno Encyklopedya Orgelbranda t. XXVII, Kraszewski J. Ostrobrama Ołtarzyk Ostrobramski, 1859, Wilno 4 tomy, 1836, 1839 42, Lipnicki Augustyn Katedra św. Stanisława w Wilnie rękopis, Życie św. Kazimierza 1858, Murawjew Russkaja Wilna 1867, Naramowski Adam Facies rerum sarmaticarum 2 tomy, 1727, Pamiatnyje kniżki wilenskoj gubernii za wiele lat, Przyjałgowski Żywoty biskupów wileńskich 3 tomy, 1861, Rolewicz J. M. Wiadomość o cudownych obrazach, .. . w Wilnie 1863, Salkind Wilhelm Opyt medikotopo graficzeskawo opisania goroda Wilny 1891, Smiarowski Remigian Fontanna mistyczna z obrazu M. P. na Łukiszkach wytryskująca 1737, Swiatyje wilenskije muczeniki 1883, Stebelski Ignacy Dwa wielkie światła 1781, Wilenskoje Swiatotroickoje preżdje swiatoduchowskoje bractwo 1876. Liczne widoki kościołów i gmachów z opisami pomieścił Tygodnik Illustrowany. Województwo wileńskie. Do wiadomości podanych w artykule Litewskie województwa ob. t. V, 337 8 dodajemy tu szereg wojewodów i kasztelanów wileńskich. Wojewodami wileńskimi byli 1 Hanul, starosta wileński 1385; 2 Gasztold Andrzej 1387; 3 Minigajło 1393; 4 4 Moniwid Wojciech, 1396 1412 starosta wileński, od 1413 1424 wojewoda wileński; 5 Gedygołd Jerzy 1426 1432; 6 Dowgerd Jan Wilno 1434 1443; 7 Gasztold Jan 1443 1458; 8 Moniwid Jan 1458 1458; 9 Kieżgajłowicz Michał 1459 1476; 10 Sudymontowicz Olechno 1477 1491; 11 Radziwiłłowicz Mikołaj 1491 1509; 12 Radziwiłł Mikołaj 1510 1522; 13 Gasztold Olbracht 1522 1539; 14 Hlebowicz Jan 1542 1549; 15 Radziwił Mikołaj II J551 1556; 16 Radziwiłł Mikołaj III 1566 1584; 17 Radziwiłł Krzysztof 1584 1603; 18 Radziwiłł Mikołaj IV 1604 1616; 19 Chodkiewicz Jan Karol 1616 1621; 20 Sapieha Lew 1623 1633; 21 Radziwiłł Krzysztof II 1633 1640; 22 Tyszkiewicz Janusz 1640 1642; 23 Chodkiewicz Krzysztof 1642 1652; 24 Radziwiłł Janusz 1653 1655; 25 Sapieha Paweł Jan 1656 1665; 26 Radziwiłł Michał Kazimierz 1667 1668; 27 Hlebowicz Jerzy 1668 1669; 28 Pac Michał 1669 1682; 29 Sapieha Kazimierz 1682 1703; 30 Wiśniowiecki Janusz 1704 1705; 31 Wiśniowiecki Michał 1706 1707; 32 Sapieha Kazimierz powtórnie 1708 1720; 33 Pociej Ludwik 1722 1730; 34 Ogiński Kazimierz 1730 1753; 35 Wiśniowiecki Michał powtórnie 1735 1744; 36 Radziwiłł Michał Kazimierz 1744 1762; 37 Radziwiłł Karol 1762 1764 i od 1768 1790; 38 Ogiński Michał Kazimierz 1764 1768; 39 Radziwiłł Michał Hieronim 1790 1796, 1831. Kasztelanami wileń. byli 1 Minigajło był także wojewodą; 2 Ostyk Krystyan 1419 1444; 3 Kieżgajło Michał 1445 1448; 4 Giedygołdowicz Sienko 1351; 5 Sudywoj Wolimuntowicz 1451 1455; 6 Kiejżgajłowicz Dobko 1458 1460; 7 Moniwid Wojciech 1461; 8 Ostykowicz Radziwiłł 1475 1477; 9 Kieżgajłowicz Jan 1478 1485; 10 Holszański kniaź Aleksander 1492 1511; 11 Ostrogski kniaź Konstanty 1511 1522; 12 Kieżgajło Stanisław 1422 1526; 13 Radziwiłł Jurii 1527 1541; 14 Ostyk Hryhory 1544 1557; 15 Chodkiewicz Hieronim 1559 1561; 16 Chodkiewicz Hryhory 1564 1572; 17 Chodkiewicz Jan 1574 1579; 18 Wołłowicz Ostafi 1519 1587; 19 Kiszka Jan 1588 1591; 20 Pac Paweł 1593 1595; 21 Chodkiewicz Hieronim 1595 1617; 22 Radziwiłł Janusz 1619 1620; 23 Hlebowicz Mikołaj 1621 1632; 24 Radziwiłł Krzysztof 1633; 25 Radziwiłł Albrycht 1633 1636; 26 Chodkiewicz Krzysztof 1636 1642 27 Sapieha Mikołaj 1642 1644; 28 Sapieha Andrzej 1644 1646; 29 Chodkiewicz Jan Kazimierz 1646 1660; 30 Radziwiłł Michał 1661 1667; 31 Pac Michał 1667 1669; 32 Zawisza Krzysztof 1669 1670; 33 Pac Mikołaj 1670; 34 Kotowicz Andrzej 1672 1682; 35 Boenhof Ernest 1683 1685 36 Słuszka Józef 1685 170J; 37 Wiśniowiecki książe Janusz 1702; 38 Wiśniowiecki ks. Michał 1703 1706; 39 Pociej Ludwik 1709 1722; 40 Czartoryski Fryd. Michał 1722 1724; 41 Czartoryski Kazimierz 1724 1741; 42 Radziwiłł Michał 1742 1744; 43 Massalski Michał 1744 1768; 44 Ogiński Ignacy 1768 1775; 45 Radziwiłł Michał Hieronim 1775 1790; 46 Radziwiłł Maciej 1790 1796, 1800 Józef Wolff, Senatorowie i Dygnitarze w. ks. l. , 71 84. Wileńska dyecezya w obecnym swym składzie rozciąga się na gub. wileńską i grodzieńską. Jest to najdawniejsze biskupstwo w gub. litewskich, założone bowiem zostało przez Władysława Jagiełłę bezpośrednio po przyjęciu chrześcijaństwa w 1387 r. W chwili swego założenia rozciągało się na przestrzeni dzisiejszej Żmujdzi, całej Litwy, szło od Augustowa i Knyszyna z zachodu na wschód aż do Połocka, Witebska i Orszy. Utworzenie później biskupstwa żmujdzkiego w 1416 r. a następnie smoleńskiego, niewiele wpłynęło na umniejszenie granic dyecezyi wileńskiej. Ta rozległość władzy i okoliczność, że biskup wileński zajmował pierwsze krzesło w senacie litewskim a w polskim szóste szło bowiem po dwóch arcybiskupstwach oraz po biskupstwach krakowskiem, kujawskiem i poznańskiem, sprawiły, że biskupi wileńscy, lubo podlegali metropolii w Gnieźnie, bardzo wysoko patrzeli. Dążąc przez wiele pokoleń do swego wywyższenia, starali się podnieść biskupstwo jeżeli już nie do osobnej metropolii, to przynajmniej do arcybiskupstwa. Długo starania owe były bezowocne, aż w końcu na konfederacyi generalnej po śmierci Augusta III, stanęła uchwała formalna, aby prosić stolicę apostolską o podniesienie Wilna na arcybiskupstwo. Rzym uchwały tej nie potwierdził. Rozległość biskupstwa była powodem, że już w 1496 r. ustanowiono sufragana wileńskiego w osobie biskupa in partibus Kaffy kś. Jakuba Michowskiego. W półtora wieku potem 1649 r. powstała druga sufragania, białoruską zwana, której założycielem był biskup Jerzy Tyszkiewicz. Nareszcie w 1772 r. powstaje trzecia sufragania trocka, natomiast odpadła sufragania białoruska, wchodząca odtąd do świeżo utworzonego arcybiskupstwa mohylewskiego. W 1798 r. w dyecezyi było aż czterech sufraganów, t. j. wileński, trocki, kurlandzki i brzeski. Sufragania kurlandzka, w myśl konkordatu z 1847 r. , odeszła do biskupstwa żmujdzkiego, przy Wilnie przeto pozostało trzech sufraganów. Dzisiejsza dyecezya wileńska, po przejściu biskupstwa mińskiego do archidyecezyi mohylewskiej, rozciąga się na dwie gubernie wileńską i grodzieńską. Kapituła składa się z sześciu prałatów proboszcza, dziekana, archidyakona, kustosza, kantora i scholastyka, oraz czterech kanoników kaznodziei, podkustosza, seniora i kanclerza. Dyecezya ma na swojem etacie 10 wychowańców w akademii duchownej, 100 zaś w miejscowem seminaryum biskupiem. W samem Wilnie, oprócz katedry, było 6 kościołów parafialnych i 15 poklasztornych, oprócz kaplic. W dyecezyi jest 23 dekanatów, z tych 14 w gub. wileńskiej a 9 w grodzieńskiej. W gub. wileńskiej dekanat wileński miejski 23 kościoły w mieście i 8 w promieniu trzech milowym za miastem, giedrojcki 12 kośc. , trocki 14 kośc. , merecki 13 kośc. , oszmiański 9 kośc. , Wiszniewski 15 kośc. , święciański 15 kośc. , Świrski 12 kośc. , lidzki 13 kośc. paraf. , raduński 11 parafii, wilejski 14 kośc. , nadwilejski 8 parafii, dzisieński 12 kośc. . W gub. grodzieńskiej dekanat grodzieński 16 kośc. , wołkowyski 16 parafii, słonimski 14 kośc. , prużański 8 parafii, kobryński 8 parafii, brzeski 11 parafü, białostocki 15 parafii, bielski 25 parafii i sokólski 15 parafii. Bliższe szczegóły o pojedynczych dekanatach podane są pod właściwemi nazwami. Oprócz kościołów parafialnych w dyecezyi jest 68 kościołów filialnych i 273 kaplic Szereg kanoniczny biskupów wileńskich rozpoczyna Andrzej Wasiłło, franciszkanin od 1387 r. , 1398 r. . Następcami jego byli 2 Jakub Plichta, 3 Mikołaj z Gorzkowa, 4 Piotr z Kustynia, 5 Maciej z Trok, 6 Mikołaj Dzierzgowicz, 7 Jan Łosowicz, 8 Andrzej II Szeliga, 9 Wojciech Tabor, 10 Wojciech Radziwiłł, 11 Jan z Książąt litewskich, 12 Paweł książę Holszański, 13 Waleryan Protasewicz Suszkowski, 14 Jerzy kardynał książe Radziwiłł, 15 Benedykt Wojna 1600 1615, 16 Eustachy Wołłowicz 1616 1630, 17 Abraham Wojna 1631 1649, 18 Jerzy Tyszkiewicz 1650 1656, 19 Jan Dowgiałło Zawisza 1656 1661, 20 Jerzy Białozór 1661 1667, 21 Aleksander Sapieha 1667 1672, 22 Mikołaj Stefan Pac 1672 1684, 23 Aleksander Kotowicz 1685 1686, 24 Konstanty Kazimierz Brzostowski 1686 1722, 25 Maciej Ancuta 1722 1723, 26 Karol Piotr Pancerzyński 1724 1730, 27 Michał Jan Zienkowicz 1730 1761, 28 Ignacy Jakub książe Massalski 1762 1794, 29 Jan Nepomucen Korwin Kossakowski 1796 1808, 30 Hieronim Strojnowski 1808 1815, 31 Benedykt Kłągiewicz 1841, 32 Wacław Żyliński 1856 1859, 33 Adam Stanisław Krasiński 1859 1863, 34 Karol Hryniewicki 1883 1884, 35 Antoni Franciszek Audziewicz 1890 Naramowski, Facies rer. Sarm. ; Przyjałgowski, 1. c. ; Rubrycelle. Wileński powiat zajmuje środkową, północnozachodnią, częśó gubernii i graniczy na północ z pow. wiłkomierskim gub. kowieńskiej, na wschód z pow. święciańskim, na połudn. z oszmiańskim i lidzkim, a na zachód z trockim. Rozległy jest 102 mil al. 4943 w. kw. Podług pomiarów mierniczych w powiecie jest 602181 dzies. , z czego przypada na pola i ogrody 263820 dzies. , na lasy 257122, na łąki 56984, na wody 15103, na błota, wygony, zarośla itp. 9152 dzies. Położenie powiatu jest w ogóle wzniesione. Koło Wilna skupione są, główne wyniosłości pod nazwą gór Ponarskich, góry Łysa, Bekieszowa, Zamkowa i Szeszkinia. Najwynioślejsze punkty znajdują się przy folw. Miedniki 1036 st. , Józafatowie 973 st. , wsiach Jankowszczyźnie 959 st. , Zabirze 938 st, Bereźniki 868 st. i folw. Naborowszczyźnie 826 st. . Gleba przeważnie gliniasta, wyjąwszy część północną, w której na pr. brzegu Willi znajduje się czarnoziem a około Wilna i na płd. zach. od miasta grunta piaszczyste. Pod względem rozkładu wód bieżących i stojących, powiat jest bardzo szczęśliwy. Środkiem jego płynie rz. Wilia, nad którą ciągnie się cała zachodnia granica; oprócz tego rz. Wilia odgranicza pow. wileński od święciańskiego na przestrzeni przeszło 40 w. , od ujścia rz. Oszmianki do ujścia rz. Żejmianki, która także służy za granicę powiatu. W środku powiatu płynie rz. Wilejka, w południowej części bierze początek rz. Mereczanka i Wisieńcza, w zachodniej części płynie rz. Mussa. W ogólności cała powierzchnia powiatu, poprzecinana rzekami, rzeczkami i strumieniami, które oprócz dostarczania wód, są głównem źródłem bogatego zbioru siana, skraplając i oblewając swemi wodami łąki. Jezior w powiecie znajduje się 44. Wszystkie po większej części leżą w północnowschodniej części powiatu, po prawej stronie rz. Wilii i przedstawiają niejako przedłużenie grupy jezior pow. nowoaleksandrowskiego. Są one w ogóle niewielkie, brzegi mają lesiste, wyniosłe i urwiste. Zasługują na uwagę Olka, przy majątku Dubinkach, szereg jezior na przestrzeni prawie 18 w. kw. , Kokaje dług. 6 w. , szer. 3 w. , głęb. 8 saż. ; Malaty dł. 6 w. , szer. 1 1 2 w. , głęb. 4 saż. ; Gołonia blisko miasteczka Inturek i in. Z lewej strony rz. Wilii w powiecie znajduje się znaczna ilość błot, z nich największe Pobereźańskie. W r. 1890 oprócz m. Wilna było 188846 mk. , w tej liczbie prawosławnych męż. 4753, kob. 4960; rozkolników męż. 2573, kob. 2404; katolików męż. 77894, kob. 77300; ewang. augsb. męż. 213, kob. 220; kalwinów męż. 85, kob. 83; żydów męż 9121, kob. 9080; mahometan męż. 74, kob. 86. W ciągu r. 1890 zawarto w powiecie 1665 ślubów urodziło się dzieci prawych chłopców 3564, dziewczyn 3565, razem 7069 nieprawych chłopców 163, dziewczyn 178, razem 341, w ogóle urodzeń było 7410. W tymże roku zmarło męż. 2152, kob. 1968, w ogóle 4120. Przyrost zatem ludności wynosi 3290. Pod względem etnograficznym przeważają Litwini, dalej idą Polacy, Żydzi, Białorusi i niewielka liczba Tatarów w okolicy Niemieża. Mieszkańcy zajmują się rolnictwem, uprawą lnu, zwłaszcza w części płn. , ogrodnictwem w okolicach Wilna, hodowlą bydła. Przemysł fabryczny niezbyt rozwinięty. Wilno Wilno Oprócz gorzelni i browarów piwnych były w powiecie 3 papiernie w Werkach Nowych, Kuczkuryszkach i Lubowie, huta szklana w Jaszlinach, fabryka gwoździ w Koj ranach. Handel koncentruje się w Wilnie. Pod względem administracyjnym powiat dzieli się na 6 okręgów policyjnych, z biurami w Śnipiszkach gm. Mejszagoła, Niemenczyn, Rzesza, Szyrwintach Giełwany, Muśniki, Szyrwinty, Podbrzeziu Giedrojcie, Janiszki, Malaty, Podbrzezie, Wornianach Bystrzyca, Worniany, Jaszunach Ilino, Rukojnie, Sołeczniki, Szumsk i Wilnie Mickuny i Rudomino, 18 gmin, 134 okręgów starostw wiejskich. W powiecie jest 2406 miejscowości, mających 9847 dm. , 124720 mk. włościan. Miasteczek, po większej części małoludnych, jest 39; w 1 okr. pol. Dukszty, Korwie, Mejszagoła, Niemenczyn, Rzesza Wielka. Suderwa; w 2 okr. Bogusławiszki, Czabiszki, Giełwany, Kiernów, Muśniki, Szeszole, Szyrwinty; w 3 okr. Dubinki, Giedrojcie, Janiszki, Inturki, Malaty, Podbrzezie Podberezie, Widziniszki; w 4 okr. Bujwidzie, Bystrzyca, Gierwiaty, Ławaryszki, Michaliszki, Ostrowiec, Worniany; w 5 okr. Cudzeniszki, Jaszuny, Miodniki, Rukojnie, Soleczniki Małe i Wielkie, Szumsk, Taboryszki, Turgiele; w 6 okr. Mickuny, Porudomino i Rudomino. Pod względem sądowym powiat bez miasta obejmuje 3 rewiry sędziów śledczych 1 i 2 w Wilnie, 3ci w Giedrojciach i 2 okręgi sędziów pokoju. Pod względem oswiaty w powiecie znajduje się 25 szkół gminnych, do których w 1887 r. uczęszczało 863 chłopców i 45 dziewcząt, oraz 1 szkółka paroch. we wsi Nowo Piotrowska, z 10 chłopcami i 3 dziewczynami. Kościoły wyzn. prawosławnego stanowią dwa dekanaty wileński i szumski. Pierwszy z nich obejmuje 17 parafii, t. j. 13 w W. a 4 w powiecie Intury z filią w Bijuciszkach, Podbrzezie, Dukszty i Rudomino, razem 3 monastery, 2 sobory, 9 cerkwi paraf. , 16 filialnych, 2 cmentarne i 3 kaplice, 11847 wiernych 7920 męż. , 3927 kob. , drugi zaś 6 parafii Szumsk, Bystrzyca, Ostrowiec, Rukojnie, Cudzeniszki i Kierdziejowce, 6 cerkwi paroch. , 3 fil. , 4053 wiernych 2088 męż. , 1965 kob. . Kościoły katol. powiatu dzielą, się na 4 dekanaty wileński miejski ob. wyżej; wileński podmiejski z 7 parafiami Niemenczyn filia w Sużanach, kapl. na cmentarzu w Niemenczynie i w Lubowie, Suderwa kapl. Szylany, Mejszagoła, Muśniki, Kiernowo kaplica w Plikiszkach, Czabiszki, Werki kapl. w Rzeszy i Czerwonym Dworze; dawniej także w Duksztach; razem 30393 wiernych; dekanat wileński powiatowy, również z 7 parafiami Turgiele kapl. na cmentarzu, Gierwiaty kapl. w Sokołajciach i Girach, Taboryszki kapl. na cment. , Worniany kapl. w Weronie, Ławaryszki, Michaliszki kapl. na cment. i Bujwidzie kapl. w Dubnie i Bujwidzach; dawniej prócz tego Rukojnie, Szumsk, Cudzeniszki, Rudomino, Bystrzyca, Słobódka, Ostrowiec; razem 38383 wiernych; dekanat giedrojcki, ob. Giedrojcie 1. Pod względem komunikacyjnym powiat posiada 6 stacyi dr. żel Podbrodzie, Bezdany, Wilejka, Wilno, Kiena, Słobódka, oraz 3 st. pocz. Wilno, Wiessy, Soleczniki, Oprócz mta Wilna znajdują się w powiecie liczne miejscowości historyczne, niegdyś miasta, zamki, a dziś mizerne miasteczka ob. Baliński, Starożytna Polska, III. Z uwagi, że jak cala gubernia tak rówinież i powiat wileński przez wiele wieków był teatrem ciągłych wojen i zdarzeń historycznych, przeto każda nieomal piędź ziemi jest pomnikiem historycznym, pełnym podań, legend i wspomnień. Do najwydatniejszych pod względem dziejowym należą. Kiernów, prastara stolica ks. litewskich, Mejszagoła, Widziniszki, Giedrojcie, Dubienki, siedziba niegdyś Barbary Radziwiłłówny, Miedniki, Niemieża, pierwsza siedziba Tatarów na Litwie i in. Marszalkami szlachty pow. wileńskiego byli w porządku alfabetycznym Abramowicz Mikołaj h. Jastrzębiec 1820, Baliński Ignacy h. Jastrzębiec 1821 23, Czyż Kasper h. Lis 1798 1805, Ciechanowiecki Jan h. Dąbrowa 1846, Giedrojc ks. Antoni h. Poraj, Giedrojc ks. Jan 1809 12, Giedrojc ks. Stefan 1816, Hornowski Kasper przed 1842 Jasiński Stanisław h. Sas przed 1821, Lachnicki Antoni 1807, Łęski Aleksander 1847, Minejko Tomasz h. Leliwa 1840 Pisanka Rudolf h. Prus 1853, Plater hr. Adam 1864 78, Plater hr. Józef, Plater hr. Stefan 1858, Szumski Stanisław h. Jastrzębiec 1829, Tyszkiewicz hr. Jan h. Leliwa 1859, Wańkowicz h. Lis 1861. Wileńska gubernia, jedna z t. zw. gubernii zachodnich litewskich cesarstwa rossyjskiego, leży pomiędzy 53 23 a 55 50 płn. szer. i 42 34 a 47 6 wschod. dług. od F. i według urzędowych wykazów zajmuje 3, 890, 812 dzies. przestrzeni. Według badań geodozyjnych rozległość wynosi 37351, 8 w. al. 771, 97 mil geogr. kw. Graniczy na północ z pow. wiłkomierskim i nowoaleksandrowskim gub. kowieńskiej i Kurlandyą, z płn. wsch. z gub. witebską, od której oddziela się rzeką. Dźwiną. ; na zach. z król. polskiem, od którego oddziela ją rz. Niemen; na południozachód z gub. grodzieńską; na południe z guberniami grodzieńską, i mińską. ; na wschód z gub. mińską, i witebską. . Największa długość z północy na południe, od granicy pow. święciańskiego z gub. kowieńską, , powyżej wsi Siniszki, do granicy pow. oszmiańskiego poniżej wsi Sieniawska Słoboda, wynosi 220 w. , największa zaś szerokość ze wschodu na zachód, od granicy pow. wilejskiego z gub. mińską, w bliskości miasteczka Krajska, do rzeki Niemna na granicy Wilno pow. trockiego z król. polskiem, w bliskości miasteczka Birsztany, ma 224 w. Podług ukazu z r. 1843 gub. wileńska składa się z siedmiu powiatów wileńskiego, trockiego, święciańskiego, lidzkiego, oszmiańskiego, wilejskiego i dzisieńskiego. Pierwsze trzy powiaty, a także część lidzkiego i oszmiańskiego stanowią, jądro Litwy i należały bez przerwy do w. ks. litewskiego, aż do przyłączenia tego kraju do Rossyi w 1795 roku. W r. 1413 Władysław Jagiełło utworzył województwo wileńskie, w skład którego wcho dziły dzisiejsze powiaty wileński i święciański. Powiat trocki stanowił osobne województwo, a południowowschodnia część pow. oszmiańskiego i pow. wilejski należały do ks. mińskiego, ojczyzny Słowian Krywiczan, od r. 1300 znajdujących się już pod władzą ks. litewskoruskich. W późniejszym czasie te powiaty weszły w skład województwa wileńskiego i należały do powiatu oszmiańskiego. Powiat dzisieński był odwieczną składową częścią ks. połockiego, już od połowy XIII w. zależnego od litewskiej Rusi. Z tego księstwa utworzono z czasem w r. 1500 województwo połockie. Wreszcie pow. lidzki z ks. dejnowskiem stanowił za czasów Olgierda osobne udzielne księstwo; w późniejszym czasie w XIV w. przyłączony do województwa wileńskiego. Powiaty wilejski i dzisieński po drugiem podziale Rzpltej weszły w skład gub. mińskiej, utworzonej 3 maja 1795 r. , przyłączone zaś zostały do gub. wileńskiej 1 lipca 1843 r. Powiat lidzki od 1795 r. należał do gub. Słonimskiej, następnie od r. 1801 do grodzieńskiej, a nakoniec w r. 1843 przyłączony do gub. wileńskiej. Gubernia wileńska składała się w r. 1796 z 11 powiatów wileńskiego, zawilejskiego, trockiego, brasławskiego, oszmiańskiego, kowieńskiego, upickiego al poniewieskiego, wiłkomierskiego, telszewskiego, rossieńskiego i szawelskiego. Po wstąpieniu na tron cesarza Pawła polecono gubernie wileńską i Słonimską połączyć w jedną i nazwać ją gub. litewską, z przyłączeniem do niej 8 powiatów gubernii Słonimskiej Słonimskiego, nowogródzkiego, grodzieńskiego, wołkowyskiego, lidzkiego, brzeskiego, kobryńskiego i prużańskiego; lecz już w r. 1801 gubernia litewska znowu rozdzieloną została na dwie wileńską i grodzieńską w miejsce Słonimskiej. W r. 1829 uregulowano granicę między Kurlandyą i gub. wileńską według dawnych map i opisów. W r. 1839 gubernia wileńska składała się z 10 tylko powiatów, gdyż powiat trocki został zniesiony, a miasto Troki przestało być etatowym zasztatnyj gorod; wówczas to powiat brasławski przemianowanym został na nowoaleksandrowski. W r. 1852 d. 18 grudnia polecono utworzyć gub. kowieńską, w skład której weszły powiaty telszewski, szawelski, rossieński, upicki poniewieski, nowoaleksandrowski, wiłkomierski i część kowieńskiego. Bo pozostałych przy gubernii wileńskiej trzech powiatów wileńskiego, oszmiańskiego i święciańskiego dołączono od grodzieńskiej powiat lidzki, od gub. mińskiej powiaty wilejski i dzisieński. W tymże czasie wznowiono powiat trocki, z dołączeniem do niego części powiatu o. Powierzchnia gubernii przedstawia równinę piaszczystą. Malownicze brzegi rzek, a mianowicie Wilii i Niemna, są wprawdzie wzniesionemi, lecz pochodzi to właściwie od znacznego zagłębienia się rzek. Najwyżej położone miejscowości w gub. wileńskiej znajdują się w płd. zachod. części pow. lidzkiego oraz w pow. oszmiańskim, wilejskim i dzisieńskim, a częściowo tylko w wileńskim i święciańskim. Najwyższe punkty dochodzą w bliskości wsi Ciupiszki w pow. oszmiańskim 147 sąż. 1029 st. npm. ; około wsi Kondraty w pow. wileńskim 145 sąż. 1015 st. ; około folw. Józefatowo 139; wsi Jankowszczyzna 137; Zaborze 134; Łojcy w pow. oszmiańskim 130 i in. Wzniesienia te stanowią przedłużenie wyniosłości Awratyńskiej, gałęzi gór Karpackich, wychodzących z Galicyi przez Wołyń i łączącej się na wschód gubernii wileńskiej wąskim przesmykiem z wielką wyniosłością Wałdajską Ałauńską. To pasmo rozdziela gubernią swomi stokami na dwie części, przedstawiające różnice w powierzchni miejsc. Na północnym stoku przemaga grunt piaszczysty i gliniasty, pokryty lasami i jeziorami; południowy zaś stok, nieodróźniając się glebą, obfitszy jest w znaczne błota i głównie pokryty lasami. Sam grzbiet przedstawia otwartą piaszczystogli niastą miejscowość, nie zachowując jednostajnej wyniosłości, gdyż miejscami zniża się i tworzy kotliny. Pod względem geologicznym gub. wileńska nie jest ściśle zbadaną. Były projekty, aby przy banku ziemskim wileńskim jeden z taksatorów był geologiem; on to powinien był zbierać materyały do geologii gubernii przy ocenianiu wartości majątków ziemskich, żądających pożyczki z banku. Projekt był dobrze opracowany i gdyby był przyjęty przez zebranie akcyonaryuszów, mielibyśmy dokładną kartę geologiczną po latach 15 20, że zaś nie został przyjęty musimy się przeto posiłkować powierzchownemi postrzeżeniami Murchissona, Eichwalda i Giedrojcia. Podług nich gubernia wileńska należy do dolnego piętra trzeciej formacyi, oprócz północnowschodniej części, gdzie występują piaskowce i wapienie formacyi dewońskiej. Rzeki gub. wileńskiej należą wszystkie do dorzecza morza Baltyckiego. Niemen płynie po południowozachodniej granicy. Początek bierze w gub. mińskiej, na przestrzeni 85 w. oddziela pow. oszmiański od gub. mińskiej. Przy wpadnięciu rzeki Gawii, na granicy pow. oszmiań skiego z lidzkim, Niemen płynie gubernią wileńską o wiorst kilka od jej granicy z gubernią grodzieńską na rozległości przeszło 80 w. Za miasteczkiem Orle Niemen wchodzi w gub. grodzieńską, z której przy granicy z król. polskiem znowu się zbliża ku gub. wileńskiej i tu na przestrzeni 170 w. prawym swym brzegiem należy do gubernii wileńskiej, dzieląc ją. od król. polskiego. Nie dochodząc 7 w. do miasteczka Rumszyszek, przy ujściu rzeki Strawy, Niemen wchodzi w granice gub. kowieńskiej. W gubernii wileńskiej przepływa Niemen 395 w. , mają. w górnym biegu 35 sążni szerokości, a przy wyjściu do 75, przy głębokości 1 1 2 sąż. Brzegi Niemna, jak w ogóle wszystkich rzeczek i rzek gubernii wileńskiej, są wyniosłe i urwiste. Na wybrzeżach znajdują się bujne łąki, żyzne pola i lasy. Miejscami napotykają się lotne piaski, a na lewym brzegu wyniosłości kredowe, pozbawione wszelkiej roślinności. Czas zamarznięcia i puszczania nie jest stale oznaczony; rzeka pod lodem nie pozostaje dłużej nad cztery miesiące. Najznaczniejszym z dopływów Niemna jest Wilia. Jest ona główną rzeką w gubernii wileńskiej. Początek bierze w gub. mińskiej i pod Kownem wpada do Niemna. Szerokość rzeki w gubernii od 15 70 sążni, przy głębokości od 1 2 do 4 arszynów. Brzegi Wilii z początku płaskie, w pow. wilejskim podnoszą się i po większej części są piasczyste, kręte, urwiste. Składają się one z warstw piasku, wapienia i skamieniałości. Dno rzeki w górze iłowate, w środku kamieniste, u ujścia piasczyste. Wilia pod lodem znajduje się 100 dni. Spław Wilią zaczyna się od ujścia rzeki Dźwinki, na granicy gub. witebskiej, a żegluga od mta Wilejki. Do Wilii wpadają z prawej strony Serwecz z trzema znacznemi przypływami z prawej i dwiema z lewej strony rzeka spławna, Narocz, także spławna, Stracza, Żejmiana, Mussa, Szyrwinta. Wszystkie spławne. Z lewej wpadają do Wilii Dźwinka, Ilia, Usza. Te trzy rzeki ze swemi bocznemi przypływami płyną przez błotne i leśne miejscowości. Dalej wpadają do Wilii Wilenka, Oszmianka, Waka. Oprócz tych znaczniejszych, Wilia przyjmuje wiele rzeczek i strumieni, które z kolei zabierają inne strumienie. Do Niemna w granicach gub. wileńskiej wpadają jeszcze Strawa, Wierzchnia, Mereczanka 110 w. długa, z kilku większemi dopływami każda z nich; Rotniczanka, na granicy gub. grodzieńskiej, Kotra, Lipiczanka, Lebioda, Dzitwa, Gawija, Berezyna, szczególniej bogata w dopływy, płynie lesistą i błotną miejscowością; Ussa, Sułła. Dźwina zachodnia stanowi granicę między gub. wileńską a witebską na przestrzeni 80 w. Wielkiego jest znaczenia pod względem przemysłowym i handlowym. Brzegi Dźwiny przylegające do gub. wileńskiej są wysokie, kręte; grunt ich piasczysty, pomieszany z drobnemi kamieniami wapiennemi. Pod lodem znajduje się przeszło cztery miesiące. Żegluga na Dźwinie zachodniej napotyka bardzo wiele przeszkód w skutek mielizn, progów i prądów. Do niej wpadają w gub. wileńskiej, oprócz mniej znacznych przypływów, dwie rzeki spławne Dzisna i Druja. Jezior w gubernii liczą przeszło 400 rozmaitej wielkości, leżących najwięcej w północnej części gubernii. Leżą one albo śród błot, albo wśród wysokich i spadzistych brzegów. Jedne i drugie są po większej części opasane lasem Prócz tego jeziora tworzą tworzą oddzielne grupy, nie wchodzą w systemat wodnych komunikacyi, dostarczając natomiast mieszkańcom obfitego rybołówstwa. W ogólności jeziora są male i tylko jedno z nich Narocz ma 16 w. długości a 12 w. szerokości. Klimat w gubernii umiarkowany, lecz z częstemi zmianami temperatury. Na wiosnę, latem, w jesieni a niekiedy i w zimę, często padają deszcze, nieraz po kilka tygodni. Najzimniejsze miesiące są grudzień, styczeń, luty; cieple zaś czerwiec, lipiec i sierpień. Średnia temperatura zimą 3, 28 R. , wiosną 4, 79 R. , latem 13, 57 R. , jesienią 5, 50. R. Temperatura roczna 5, 5 R. Najniższą bywa temperatura przy wietrze wschodnim, wówczas stan barometru wysoki; przy zachodnim wietrze przeciwnie. Panujące wiatry południowozachodnie. Zwykle mrozy zaczynają się w pierwszej polowie listopada i trwają z przerwami do końca marca. Jesień w ogólności jest zimniejszą od wiosny, chociaż i w marcu trafiają się często zimna większe od listopadowych. W zimie mrozy dochodzą średnio do 18 20 R. Z roślin zbożowych rosną w gubernii pszenica ozima i jara, żyto, owies, jęczmień, tatarka, len i konopie, groch i proso. Z ogrodowych kapusta, mak, pory, selery, kartofle i w części burakic ukrowe. Z drzew owocowych najbardziej upowszechnione są jabłonie, gruszki, wiśni i śliwki; z jagód zwyczajne są maliny, porzeczki białe, czerwone, czarne i agrest. Gdzie niegdzie uprawiają chmiel i tytuń. Wiele drzew owocowych rośnie w dzikim stanie. Zwierzęta w stanie dzikim znajdujemy następujące wilk, lis, borsuk, kot dziki, wydra, sarny, zające, wiewiórki; w południowych powiatach trafiają się dzik i niedźwiedź. Z ptaków głuszcze w powiecie oszmiańskim, cietrzewie, kuropatwy, przepiórki, mewy, kaczki, gęsi dzikie, czaple, żurawie, bociany i t. p. Z ryb poławiają się sandacz, jazgarz, okoń, miętus, karp, lin, leszcz, szczupak, sielawa; w Niemnie a czasami i w Wilii poławiają się sumy i jesiotry. Lasy, tak znaczne niegdyś, skutkiem drapieżnego gospospodarstwa wyniszczone zostały. Składają się one przeważnie z sosny, jodły, brzozy, gdzie niegdzie dębu. Spotykamy także topole, klon, osikę, wierzbę, leszczynę i inne. Wilno Wilno Pod względem etnograficznym gub. wileńską. zamieszkują Litwini i Słowianie, a także w nieznacznej liczbie Tatarzy, karaimi i żydzi. Uczeni etnografowie przedsiębrali niejednokrotnie badania dla wykreślenia granic plemiennych Litwinów i Słowian. Badano najstarożytniejsze osady, dawne nazwiska rzek, jezior, język, prastare zwyczaje i obyczaje; porównywano podania i legendy z kromkami nąjdawniejszemi, a nawet w ostatnich czasach rozpoczęto pomiary antropologiczne. Rezultaty dotychczas nie wielkie, gdyż na wiele pytań trudno znaleść odpowiedzi. Ciągle sąsiedzkie stosunki w ciągu wielu wieków między Litwinami i Słowianami zacierały coraz to więcej plemienne różnice. Jedni od drugich przyjmowali zwyczaje i obyczaje. Często się zdarza, że w jednej i tej samej wiosce mieszkają od wieków Litwini i Słowianie. Otóż w obec takich warunków niezmiernie trudno nakreślić granice między siedzibami Słowian i Litwinów na przestrzeni gub. wileńskiej. Według dotychczasowych rezultatów granica siedzib litewskich poczyna się od ujścia rzeki Rotniczanki do Niemna. Ztąd w górę, z biegiem Rotniczanki do wsi Lut, dalej w kierunku wschodnim do wsi Kiermuszy; następnie posuwając się granicą oddzielającą gub. wileńską od grodzieńskiej, do jez. Dup i wioski Romanowo czyli Romuwe; ztąd w prostej linii do ujścia rzeki Pelussy do jeziora tegoż nazwiska, około wioski Dubiczy; następnie, w górę z biegiem rzeki Pelussy do majętności Pelussa. Dalej po granicy parafi Zabłockiej i raduńskiej, w górę po rzece Dzitwie, do ujścia jej do rzeki Ossówki, z biegiem Ossówki do wsi Podworoncowa, a następnie na wschód do wsi Dajnówka, leżącej na praw. brzegu rz. Żyżmy, ztąd w górę, trzymając się prawego brzegu Żyżmy, do miasteczka Stok; od tego miasteczka do ujścia rzeki Oszmianki przy majętności Graużyszki i z biegiem tej rzeki w dół, z lewego brzegu, do ujścia jej do Wilii. Następnie lewym brzegiem Wilii do mka Michaliszki, ztąd do północnego brzegu jeziora Świr; dalej na północowschód w górę, z biegiem rzeki Struny i Otry, a następnie w prostej linii do mka Postawy. Idąc granicą pow. dzisieńskiego do granicy gub. koweńskiej, następnie, granicą tej gubernii do Niemna i wreszcie po Niemnie aż do ujścia Rotniczanki. Otóż na tej płaszczyznie mieszkają Litwini, a na południe i południowschód Słowianie. Z powyższego okazuje się, że Litwini zajmują cały powiat wileński i trocki, północną część pow. lidzkiego i oszmiańskiego i północnozachodnią część święciańskiego. Pozostałą przestrzeń gubernii, mianowicie powiaty wilejski i dzisieński, część pow. święciańskiego zamieszkują Białorusini; południowowschodnią część pow. oszmiańskiego i całą przestrzeń za prawym brzegiem Dzitwy Krzywiczanie; w powiecie lidzkim, w kierunku granicy z gubernią grodzieńską, niegdyś ks. dajnowskie, Czarnorusini. Odnośnie cyfr tych nawet w przybliżeniu podać nie możemy, dla tego, że w nowszych statystycznych źródłach, któreśmy rozpatrywali, tylko wyznanie jest uwzględniono i ono wyrokuje o plemiennem pochodzeniu. Z dawniejszych zaś źródeł wiadomo z r. 1851, że z ogólnej ludności gubernii 808178, przypadało na Słowian 353290, Litwinów 388697. Tatarzy i karaimi osiedleni zostali w gub. wileńskiej za czasów Witolda. Pierwsi w r. 1395, ostatni w 1398. Cyganie pojawili się za czasów Jagiełły 1417, a Żydzi przeszli na Litwę z Kijowa w XII stuleciu. Wileńska gubernia pod względem administracyjnym należy do generałgubernatorstwa północnozachodniego kraju. Naczelnikiem gubernii jest gubernator, naczelnikiem powiatu sprawnik isprawnik. Powiat dzieli się na okręgi policyjne stany; na czele stanu jest komisarz prystaw. Każdy stan podzielony jest na kilka pomniejszych ucząstków, z kilku gmin składających się; naczelnikiem takiego ucząstku jest urjadnik. W hierarchii policyjnoadministracyjnej urjadnik stoi na najniższym szczeblu. Niezależnie od powyższego podziału, każdy powiat dzieli się na gminy włości, na czele jej stoi starszy na, gmina zaś na okręgi wiejskie starostwa, ze starostą na czele. W gubernii jest 29 stanów, 126 ucząstków urjadniczych, 151 gmin, 985 okr. wiejskich sielskich obszczestw, 10746 miasteczek, wsi i siół, w nich 73271 gospodarstw miejskich i wiejskich. Pod względem sądowym, gubernia należy do izby sądowej wileńskiej, ma swój sąd okręgowy, 5 okręgów sądów pokoju, które się dzielą na 28 rewirów, nadto w gubernii znajduje się 27 okręgów sądowośledczych. Dla odbywania ogólnej powinności wojskowej gubernia dzieli się na 23 rewiry konskrypcyjne. Pośredników al. komisarzy włościańskich jest 13 w gubernii. Co do przestępstw za czas od r. 1883 do 1887 posiadamy następująco cyfry Średnia ilość przestępców, karanych rocznie przez sądy ogólne, wyraża się cyfrą 3369 męż. i 526 kobiet, karanych zaś przez sędziów pokoju cyfrą 3144 męż. i 501 kob. , czyli że na 10000 mk. przypada rocznie 13, 2 przestępców skazanych. Stosunek to mniejszy od istniejącego w Petersburgu 18, w Moskwie 16 i w Warszawie 21. Ilość przestępców nieletnich, do lat 13 wieku, stanowi zaledwie 1 8 ogółu skazanych, przestępcy w wieku od lat 13 do 20 stanowią 13 i od 21 do 35 lat 40. Temu stosunkowi odpowiadają też cyfry, dotyczące osób karanych przez sądy pokoju. Co do stanu rodzinnego, 47 skazanych w sądach ogólnych przypada na żonatych i zamężne, mających przytem dwoje lub więcej dzieci, w sądach zaś pokoju ilość przestępców tej kategoryi wynosi zaledwo 15; Wilno zkąd daje się wywnioskować, że ludzie obarczeni liczną rodziną zdobywają się na występki i zbrodnie, lecz nie na drobne wykroczenia. Największa ilość przestępstw, według kategoryi zatrudnień, przypada na rolników 52, Po nich idą robotnicy stali i dzienni 20, dalej handlarze 15, reszta przypada na przestępców wszystkich innych profesyi. Ruch ludności w r. 1890 określa się następującemi cyframi ślubów małżeńskich zawarto w miastach 1086, w powiatach 11014, ogółem 12000. Na każdy dzień przypada w ogóle 34 śluby. Urodziło się w miastach 2746 chłopców, 2068 dziewczyn, razem 4814; w powiatach 27874 chłopców, 26021 dziewczyn, razem 53895; w ogóle w gubernii urodziło się 30620 chłopców, 28089 dziewczyn, razem 58709. W liczbie urodzonych przypada nieprawych w miastach 216 chłopców, 210 dziewczyn; w powiatach 970 chłopców, 916 dziewczyn; w ogóle w gubernii 1186 chłopców, 1126 dziewczyn, razem 2312. Na każdy dzień wypada do 160 urodzin. Zmarło w miastach 2075 męż. , 1660 kobiet, razem 3735; w powiatach 14694 męż. , 14113 kob. , razem 28807; w całej guberni 16769 męż. , 15773 kob. , razem 32542 osób. Śmiertelność między mężczyznami była większą niż u kobiet w miastach o 415, w powiatach o 581 w całej guberni o 996 osób. Dziennie umierało średnio do 90 ludzi. Liczba urodzeń przewyższała liczbę zejść na 26167 dusz. Ilość ta wyraża rzeczywisty przyrost ludności gub. wileńskiej. Jeżeli z cyfry tej wyłączymy rekrutów na r. 1890, a także tych, którzy się przesiedlili do innych miejscowości, okaże się że ludność w gubernii powiększyła sie w rzeczywistości na 21772 osób 9558 męż. , 12214 kob. , ludność gubernii na r. 1890 doszła więc cyfry 1, 336, 279 osób 660122 męż. , 676. 157 kob. . W powyższej cyfrze było szlachty dziedzicznej 4398, szlachty osobistej 6557, duchowieństwa prawosławnego świeckiego i zakonnego i rodzin ich 2151, duchowieństwa katolickiego 315, duchowieństwa ewangielickoluterskiego i rodzin ich 12, ewangielickoreformowanego 9, izraelskiego 7, karaimskiego 3, mahometańskiego 7, mieszczan honorowych dziedzicznych 406, osobistych 425, kupców z rodzinami 2513, mieszczan i cechowych 312007, włościan 889235, innych kategoryi wolnych ludzi 375, żydów rolników 2655, wojskowych tak w rzeczywistej służbie jak i emerytów a także ich rodzin 56508, cudzoziemców 2478, różnych 10223, w ogóle 1, 336, 279. Według wyznań prawosławnych 180333 męż. , 183018 kob. , rozkolników 12390 męż. , 12053 kob. , katolików 362643 męż. , 374694 kob. , ewang. augsb. 1463 męż. , 1489 kob. , kalwinów 171 męż. , 148 kob. , żydów 101313 męż. , 102907 kob. , karaimów 309 męż. , 324 kob. , mahometan 1500 męż. , 15, 24 kob. Słownik Geograficzny T. XIII. Zeszyt 151. Pod względem kościelnym wyznawcy kościoła prawosławnego należą do dyecezyi eparchii litewskiej, obejmującej gub. wileńską, grodzieńską i kowieńską. Gubernia dzieli się na następujące dekanaty błagoczynia wileński sobór, 9 cerkwi paroch. , 14 filialnych, 2 cmentarne i 3 kaplice, szumski 6 cerkwi paroch. , 8 cmentarne, trocki 6 cerkwi paroch. , 1 filialna, 1 cmentarna, oszmiański 14 cerkwi paroch. , 8 filial. , 9 cment. i 4 kaplice, wolożyński 12 cerkwi par. , 3 fil. , 6 cment. , 3 kaplice, wilejski 14 cerkwi par. , 4 fil. , 18 cment. , 3 kaplice, miadziolski 10 cerkwi par. , 4 fil. , 1 cment. i 1 kapli ca, mołodeczniański 17 cerkwi par. , 12 fil, 25 cment. i 4 kaplice, dzisieński 11 cerkwi par. , 6 fil. , 2 cment. i 1 kaplica, głębocki 13 cerkwi par. , 7 fil. , 5 cment. , 1 kaplica, drujski 14 cerkwi par. , 7 fil. , 1 cment. , 2 kaplice, świę ciański 9 cerkwi par. , 6 fil. , 1 kaplica, lidzki 12 cerkwi par. , 2 fil. , 3 cment. , 4 kaplice i szczuczyński 10 cerkwi par. , 8 cment. . W ogóle w gubernii 14 dekanatów błagoczynii, 157 parochii, 3 monastery, 2 sobory, 157 cer kwi paroch. , 74 fil, 86 cment. i 27 kaplic. Rz. katolicy należą do dyecezyi wileńskiej. Guber nia dzieli się na dekanaty katolickie wileński miejski miasto Wilno i okolice ma 1 kościół katedralny, 2 klasztory, 16 kościołów paraf, 10 filial. , 2 kaplice cmentarne, 4 kaplice, 81137 wiernych; wileński powiatowy, ma 7 kościołów paraf. , 6 kaplic, 41819 wiernych; giedroicki ma U parafii, 3 filie, 8 kaplic, 54269 wiernych; trocki 12 parafii, 2 filie, 6 kaplic, 71274 wier nych; merecki 14 parafii, 5 filii, 9 kaplic, 84410 wiernych; oszmiański 6 parafii, . 2 filie, 10 kaplic, 40395 wiernych; Wiszniewski 12 parafii, 3 filie, 10 kaplic, 65366 wiernych; święciański 15 pa rafii, 3 filie, 9 kaplic, 86365 wiernych; Świrski 10 parafii, 10 kaplic, 46875 wiernych; lidzki 12 parafii, 3 filie, 8 kaplic, 54375 wiernych; raduński 11 parafii, 2 filie, 8 kaplic, 67478 wierwiernych; wilejski 7 parafii, 5 filii, 13 kaplic, 25217 wiernych; nad wilejski 7 parafii, 1 filia, 15 kaplic, 37507 wiernych; dzisieński 12 parafii, 2 filie, 28 kaplic, 56627 wiernych. Ogółem w gu bernii 14 dekanatów, 152 parafie, 203 kościołów, 304 kaplic, 737337 wiernych. Rozkolnicy mają 10 parochii, ewang. augsb. 1 parafią, ewang. reform. również jedną. Pod względem oświaty niema w guberni zakładów naukowych oprócz miasta Wilna wyższych, a nawet średnich. W Molodecznie jest seminaryum nauczycielskie, wychowańców 76 wyłącznie prawosławni, przy niem szkoła początkowa 89 uczniów i prywatna 36 ucz. Szkoła miejska w Święcianach 103 wy chowańców; 5 szkół powiatowych 260 ucz. ; 6 szkół parafialnych dla chłopców 360 ucz. i ty leż szkół dla dziewczyn 215. Szkoła ludowa dla chłopców 73 u. , 3 szkoły dla dziewczyn 44 u. i 183 szkół dla obojej płci 10045 uczniów. 34 Wilno Dwie szkoły źydow. początkowe 170 u. , 4 szkoły dla chłopców 191 i 4 dla dziewczyn 243 specyalnie przeznaczone dla wyuczenia sie języka ruskiego, 20 chederów. Niezależnie od powyższych szkółek jest w gubernii 37 szkól cerkiewno parafialnych, do których przyjmują i dzieci katolickie i 388 szkółek początkowych, tegoż charakteru. W tych szkołach cerkiewnych pobierało naukę 6504 chłopców i 530 dziewczyn. W ogóle w gubernii oprócz szkół cerkiewnych było 276 zakładów naukowych tak w miastach jak i w wioskach oprócz Wilna. Głównem zajęciem większości mieszkańców i podstawą ich dobrobytu jest gospodarstwo rolne, będące w ścisłej zależności od warunków klimatycznych, nader zmiennych. W ostatnich latach zauważono gwałtowne przejścia od ciepła do chłodu, silne wiatry podczas kwitnięcia roślin zboźowycli, wpływające na ich wydajność, późne śniegi, tak zwane ostatnie i t. p, a zmiany te niekorzystnie oddziaływające na gospodarstwo rolne, pochodzą od gwałtownego wyniszczania lasów. Wileńska gubernia zajmuje 3, 890, 812 dzies. przestrzeni. Z tej ilości użyto pod oziminę 682947 dzies. , pod jarzynę 639350 i pod kartofle 102069 dzies. ; na lasy wypada 1, 331, 717 dzies. , na łąki 29, 5129, pod wodą 229441, pod biota, wygony, krzaki i t. d. 463692 dzies. Na wysiew użyto pszenicy i żyta 655484 czetw. , jęczmienia, owsa i grochu 813945 i kartofli 996431 czetw. Zebrano za wyłączeniem strat przez gradobicie oziminy zniszczył grad 4758, a jarzyny 4771 dzies. , czyli 17150 czetw. oziminy i 17064 czetw. jarzyn, w przybliżeniu na ogólną sumę 248000 rs. ozimego ziarna 2, 372, 016, jarego 2, 802, 152, a kartofli 3, 878, 492 czetw. Na jedną przeto dziesięcinę wypada średnio oziminy 3, 46, jarzyny 3, 65 i kartofli 38, 3 czetw. W porównaniu z r. 1889 otrzymano oziminy mniej 27984, jarzyny więcej 130183 i kartofli mniej 423052 czetw. Nieurodzaj dotknął przeważnie, odnośnie oziminy, pow. święciański, a jarzyny nieurodziły się w pow. święciańskim i oszmiańskim. Porównawszy wysiane ziarno ze zbiorem okaże się, że czetwiert wysiana daje oziminy 3, 62, jarzyny 3, 44 i kartofli 4 czetwierti. Siana zebrano w całej gubernii 18, 204, 200 pudów. Cena najmu robotnika w czasie żniw była różną w różnych powiatach. I tak np. w pow. wileńskim robotnik z koniem i na własnem utrzymaniu pobierał dziennie 160 kop. , a takiż robotnik w pow. oszmiańskim 75 kop. dziennie. Jeźeli zaś był na utrzymaniu najmującego, pobierał w pow. wileńskim 125 kop. , w oszmiańskim 50. Robotnik pieszy na własnem utrzymaniu pobierał w pow. wileńskim 70 kop. , w oszmiańskim 25 kop. i t. p. Robotnica piesza na utrzymaniu wynajmującego pobierała w pow. wileńskim 35 kop. , w oszmiańskim 15 kop. Utrzymanie obliczone na 10 kop. dziennie. Hodowla lnu stanowi w gub. wileńskiej ważną gałęź gospodarstwa rolnego. W 1891 r. zebrano w ogóle 47000 czetw. siemienia lnianego i 54000 pudów włókna. Ilość zbywającą od potrzeb domowych sprzedawano na rynkach handlowych w Wilnie, Rydze, Dwińsku, Petersburgu i Królewcu, po cenie od 2 10 rs. za pud, stosownie do gatunku. Konopie i tytuń, uprawiano w niektórychtylko miejscowościach; nie stanowiły one przedmiotu handlu, gdyż zaledwie wystarczały na potrzeby domowe. Roślin farbiarskich i w ogóle roślin mających znaczenie w technice nie uprawiano prawie wcale, za wyłączeniem buraków i to w niektórych tylko miejscowościach, jak np. w pow. wilejskim. Sprzedawano buraki od 140 do 250 kop. za czetw. Ogrodnictwo i sadownictwo nie stanowią gałęzi przemysłu; owoce zaledwie wystarczają na potrzeby domowe. W niektórych miejscowościach powiatu trockiego, lidzkiego i święciańskiego warzywa i owoce stanowią przedmiot handlu i sprzedawane są na rynkach w Wilnie, Kownie i Dyneburgu. Jabłka i gruszki są w cenie od 6 17 rs. za czetwiert; truskawki od 10 16 rs. za pud. W ogólności gub. wileńska jest ubogą w sady fruktowe, istniejące zaś są źle utrzymane, dowodem czego nędzne gatunki jabłek, gruszek, śliwek, lub zwyrodniałe przez nieumiejętne obchodzenie się z drzewem, jak np. słynne niegdyś gruszki sapieźanki. To samo można powiedzieć o warzywnictwie. Oprócz kapusty, ogórków, cebuli, fasoli, pietruszki nic więcej nie uprawiają z małemi wyłączeniami. Warzywa są złego gatunku. Pojawiające się lepsze na rynku wileńskim są sprowadzane z Warszawy. Sady owocowe utrzymywane są po większej części przez przybyszów z gubernii wielkoruskich i przez żydów; zakłady ogrodnicze w Wilnie utrzymywane są przez Niemców, a ogrody warzywne znajdują się w rękach karaimów, żydów i tatarów. Na wypadek gradobicia i nieurodzajów urządzono w gubernii zapasowe śpichlerze gminne. Tych w r. 1890 było 1070, a w nich zboża do 1 stycznia 1891 r. 236984 czetwierti oziminy i 114462 jarzyny. Z tych zapasów pożyczono włościanom z warunkiem zwrotu 114462 czet wierti oziminy i 31332 jarzyny. Że zaś w r. 1890 skutkiem gradobicia i nieurodzaju wydano tytułem pożyczki tylko 11956 czetwierti ozimi ny i 22768 jarzyny, przeto w powyżej przywie dzionej cyfrze, znajduje się niedobór z lat po przednich. Hodowla bydła i koni znajduje się w ścisłej zależności od gospodarstwa rolnego i stanowi bardzo ważną gałęź gospodarstwa wiejskiego. Wszystkie roboty polowe wykonywane są przy pomocy koni roboczych i wołów; również na potrzeby mieszkańców dostarczane jest mięso z bydła domowego. Bez względu je dnakże na tak wielkie znaczenie hodowli bydła i koni, znajduje się ona w gubernii wileńskiej na bardzo niskim stopniu rozwoju, a nawet ilość jego jest nieznaczna w porównaniu z ludnością i rozległością gubernii. W znacznej części zależy to od braku łąk, a zatem od braku paszy. Z brakiem bydła ściśle się wiąże i zła uprawa ziemi. Co do koni w ogólności można powiedzieć, że nieodznaczają się one wysokiemi przymiotami. Należą do rasy miejscowej, włościańskiej; sa małego wzrostu, źle zbudowane, jednakże niezmiernie są. wytrzymałe bez względu na źle ich utrzymanie. W ostatnich latach zaczęła się rasa polepszać dzięki stajni zarodowej rządowej w Wilnie. W r. 1890 było w gubernii koni 219798, bydła rogatego 417152, owiec grubowełnistych 325153, cienkorunnych 6700, świń 237070 i kóz 34608 sztuk. W ogółe 1, 240, 481 sztuk. Bez względu na znaczną ilość surowego materyału produkowanego w gubernii, przemysł miejski i wiejski słabo jest rozwinięty. Nie znamy ani jednego wytworu przemysłu, któryby nazwać można ze względu na charakter, rysunek, manierę wreszcie, specyalnie wyrobem wileńskim. Miejscowe wyroby nieodznaczają się wysokiemi zaletami, lecz noszą na sobie raczej piętno wyrobów domowych, zadawalniających niewybrednych konsumentów wiejskich. Kilka ostatnich wystaw rolniczoprzemysłowych w Wilnie najwymowniej o tem świadczyły. Ważną podporą dla włościan jest spław drzewa po Niemnie, Dźwinie zachodniej i Wilii, a także remont dróg żelaznych w tych powiatach, przez które te drogi są przeprowadzone. Przemysł leśny w gubernii, w obecnym czasie, jest nieznaczny, ponieważ olbrzymie do niedawna lasy, z braku prawa ochrony, wyniszczone zostały. Większy handel drzewem prowadzą w Wilnie 3 al. 4 firmy. Firmy te zakupując lasy w dalszych stronach, przy jednej ze spławnych rzek, wiążą tratwy i spławiają drzewo do Pruss. Drzewo zaś zdatne tylko na opał pozostaje. w granicach gubernii. Przemysłowa i rzemieślnicza działalność miejskiej ludności nieodznacza się, jak wspominaliśmy, charakterem ściśle miejscowym. Mieszkańcy miast i miasteczek, przeważnie żydzi, zajmują się drobnym handlem lub rzemiosłami. Wyroby miejscowych rzemieślników nie wychodzą z granic gubernii. Dążenia między rzemieślnikami do udoskonalenia fachu prawie że niema. Prawda że w całej guberni nie ma żadnej szkoły fachowej, więc wniosek ztąd łatwy że nawet ci, którzy rozumieją potrzebę kształcenia się, nie mogą wyjść z koła rutyny. Ogólna liczba rzemieślników w gubernii wynosi 9205 osób, w tej liczbie jest 4141 majstrów, 2685 czeladzi, 2379 uczniów. Wśród rzemieślników najwięcej żydów 60. Przemysł fabryczny z braku inicyatywy, kapitałów, a także technicznego wykształcenia słabo jest rozwinięty; nawet istniejące fabryki, jak np. gorzelnie, browary piwne, cegielnie i t. p. nie noszą na sobie charakteru wielkich zakładów fabrycznych, lecz raczej stanowią odłam gospodarstwa wiejskiego. Czysto fabryczne zakłady istnieją tylko w Wilnie, jak np. fabryki tytuniu, gilz, kopert, ołówków, cukierków, kwiatów sztucznych, kapeluszy, obuwia, safianów, guzików, szczotek, odlewnie żelaza i t. d. Wszystkie zakłady fabryczne w gubernii, odnośnie produkcyi dzielą się na dwie kategorye do pierwszej należą te, których roczna produkcya przenosi 1000 rs. , do drugiej zaś, których produkcya nie dochodzi do 1000 rubli. Pierwszej kategoryi było 208 fabryk, zatrudniających 3833 robotników. Ogólna produkcya roczna fabryk tej kategoryi wynosiła 4672064 rs. Do ważniejszych fabryk należą 74 gorzelnie, z rocznym obrotem 929418 rs. ; 38 browary piwne z obrotem rocznym 672773 rs. ; 10 fabryk tytuniu z obrotem 392401 rs. ; 30 garbarni z obrotem 582056; 3 papiernie z obrotem 412020 rs. ; jedna fabryka gwoździ do podków końskich w Wilejce z obrotem 420000 rs. ; młyn parowy wojskowy z obrotem 220570 rs. ; piekarnia wojskowa z obrotem 235288 rs. itd. Do drugiej kategoryi należało 219 różnych fabryk i zakładów przemysłowych, z ogólnym obrotem rocznym 88616 rs. Robotników obojej płci było 442. Ogólna zatem działalność fabryczna w gubernii wyraża się w ten sposób było 427 wszystkich zakładów, produkujących za 4760680 rs. i zatrudniających 4275 osób. Jeżeli wyłączymy drobny handel zamienny, to handel w gubernii nieodznacza się ani dużemi kapitałami, ani znakomitemi operacyami. Centralnym punktem handlowym w guberni jest Wilno, połączone siecią dróg żelaznych z ważnemi punktami handlowemi tak krajowemi jak i zagranicznemi. Handel przeważnie tranzytowy. Z handlu miejscowego zanotować należy wyroby bawełniane, wełniane, sukienne, kaszmirowe, fajans, porcelanę, wyroby złote i srebrne. Tu dodać winniśmy, ze wyżej przywiedzione wyroby pochodzą z Moskwy, Petersburga, Warszawy, Łodzi; nieznaczny procent stanowią wyroby zagraniczne. Przedmioty pożywienia, a także obuwie, rękawiczki, meble, prawie wyłącznie są miejscowej produkcyi. Przedmiotem wywozu z Wilna jest len, konopie, skóry wygarbowane. Cały handel w gubernii skoncentrowany jest w rękach żydowskich. Do bardzo niedawna 75 handlujących stanowili żydzi. Podług wiadomości urzędowej z izby skarbowej wileńskiej wykupiono w 1890 r. 12043 świadectw na prawo handlu. Kupców 1 gildyi było 29, z nich 4 prawosławnych, 3 lutrów i 22 żydów; drugiej gildyi było 783 kupców, z nich 614 żydów, 124 katolików, 10 lutrów i 8 pra Wilno Wilno wosławnych. Jarmarków odbywa się 163 w gubernii. Przywieziono na nie towarów na 698739 rs. , a sprzedano za 406668 rs. Znaczniejsze jarmarki pod względem obrotów były w Wilnie, na który przywieziono towarów za 198600 rs. , sprzedano za 71380 rs. dwa w Święcianach, przywieziono za 40000 rs. , sprzedano za 21000 rs. ; sześć w Komajach pow. święciański, przywieziono za 23000 rs. , sprzedano za 9700 rs. ośm jarmarków w Świrze pow. święciański, przywieziono towarów za 32450 rs, sprzedano za 19710 rs. ; cztery w Smorgoni pow. oszmiański, przywieziono za 28050 rs. , sprzedano za 17700 rs. ; cztery w Mereczu pow. trocki, przywieziono za 18520 rs. , sprzedano za 16170 rs. Prócz tego w sześciu punktach gubernii wileńskiej odbywa się corocznie 18 jarmarków specyalnie na konie. Koni przypędzają do 500, z wyjątkiem mka Żełudka pow. lidzki, gdzie handlowe obroty dochodzą do 14850 rs. i w Radoszkowiczach pow. wilejski, obroty na którym dochodzą do 7640 rs. Wyłącznie prawie sprowadzają na jarmarki konie rasy miejscowej i sprzedają takowe po 20 60 80 rs. Jesienią konie są tańsze. Podatków pobrano od włościan skarbowych pogłównego 6864, 38, od włościan uwłaszczonych 2237, 36, od żydów rolników 969 rs. Zabezpieczenie od nieurodzajów i innych klęsk wyniosło 14147, 90 1 4, razem 24219, 20 rs. Podatku od nieruchomości 133612, 50, kwaterunkowe 4238, 92, podatek ziemski rządowy 227985, 46, specyalny procent dla północnozachodniego kraju 149750 rs. , na utrzymanie duchowieństwa prawosławnego 72761, 35, razem 588353, 79 rs. Zaległość z lat poprzednich, w ogóle 162733 rs. 78 kop. Podatki ziemskie podatek na powinności gubernialne rządowe 406299. 3, podatek ziemski na prywatne powinności, z majątków szlacheckich, a także na utrzymanie szkół 49903, razem 456262, 55 rs. Zaległości z lat poprzednich nie wniesiono do 1891 r. w ogóle 225930, 91 rs. Wykupnego podatku za 1890 r. należało się 1020104 rs. , wniesiono tylko 974438 rs. , pozostało zaległości 58731 rs. W r. 1890 we wszystkich miastach gubernii było dochodów 397675, 59, z tego wydano 381755, 60 rs. Załegłości było 87144, a na 1891 r. pozostało 87771 rs. 48 kop. Zapłacono akcyzy od wódki 3266004 rs. 95 kop. , a mianowicie za wina i wódkę 2551158 rs. 68 k. , za piwo 171673 rs. 37 k. , za miód 168 rs. 75 k. , za drożdże 294383 rs. 75 k. , dodatkowy podatek od wódki 4427 rs. ; patenty 238706 rs. 62 k. , za utrzymywanie traktyerni w powiatach 850 rs. 9 k. , kary za naruszenie ustawy akcyznej 4344 rs. 15 k. Od tytoniu za banderole 330464 rs. 66 k. , za świadectwa 24184 rs. , kary 435 rs. 84 k. , dodatkowych 10 kwaterunkowego podatku 2342 rs. 96 k. , dodatkowe 15 za świadectwa 2380 rs. 13 k. , razem 360707 rs. 59 kop. Od zapałek banderole 17970 rs. 5 k. , patentowe 175 rs. , kara 1 rs. , razem 18146 rs. 5 kop. Pożarów było w gubernii w miastach 19, w powiatach 546, razem 565. Spaliło się 1709 domów. Straty wyniosły 1371667 rs. w miastach 163076, po wsiach 1208591 rs. . Straż ogniowa prawidłowo urządzona istnieje tylko w Wilnie. Koszt urządzenia jej wynosi 37000 rs. Pod względem opieki sanitarnej czuć się daje wielki niedostatek. Według urzędowych wykazów w r. 1890 było 3 lekarzy przy zarządzie lekarskim, 13 przy szpitalach powszechnej opieki, 7 powiatowych, 8 miejskich, 14 sielskich, 1 więzienny, 5 służących na kolejach żelaznych, 43 wolnopraktykujących w Wilnie, 43 w powiatach, 43 wojskowych, 3 lekarzykobiet; 12 dentystów, 15 ich uczniów; 6 weterynarzy, 72 farmaceutów, 62 uczniów aptekarskich; 7 felczerów przy lekarzach powiatowych, 27 przy szpitalach, 64 sielskich, 2 więziennych, 166 wolnopraktykujących; 8 akuszerek powiatowych, 2 sielskich, 44 wolnopraktykujących. W ogóle było w gubernii 825 osób obsługi sanitarnej. Lekarze powiatowi i miejscy dopełnili 302 obdukcyi na ciałach zmarłych, mianowicie 46 wskutek samobójstwa, 47 zabójstwa, 25 dzieciobójstwa, 7 nad dziećmi zmarłemi wskutek braku opieki, pozostałe należą do wypadkowych, zależnych od choroby i t. p. Nad żywemi dopełniono 1968 obdukcyi. W szpitalach leczyło się 5116 osób. W r. 1890 na dyfteryt zachorowało 646 osób, zmarło 69, na tyfus wysypkowy zachorowało 208, zmarło 7, na tyfus brzuszny zachorowało 899, zmarło 57 i tyleż było wypadków tyfusu bliżej nieokreślonego. Na ospę zachorowało 310, zmarło 69. Ospę ochronną zaszczepiono 30018 osobom. Aptek znajduje się w gubernii 56 i 9 szpitalnych. Wydano z nich 231224 recept. Ogólna długość dróg gruntowych w gubernii wynosi 4493 1 4 w. , z nich na trakty pocztowe przypada 284 1 4 w. Dróg bitych do ostatnich lat w gubernii nie było, dopiero w r. 1889 rozpoczęto budowanie szosy na linii strategicznej OlkienikiOrany Olita. Przez gubernię przechodzą następujące drogi żelazne st. petersbur skowarszawska na przestrzeni 210 w. , z odnogą do granicy pruskiej 61 w. , w ogóle 271 w. , lipawsko romeńska od Wilna ku Mińskowi 149 w. i poleskie od Wilna do granicy gubernii 121 w. Wszystkich mostów w gubernii 6831, gaci 584, grobli 31, przewozów 32. Miasta utrzymują 6 mostów i 1 przewóz. Na rachunek ziemski utrzymuje się 1 most i 2 przewozy, pozostałe są na opiece ludności wiejskiej. Stacyi pocztowych i telegraficznych jest 65. Koni pocztowych oprócz Wilna i Mołodeczny 169. Dla utrzymania w porządku dróg pocztowych i wojskowych po Wilsbach Wilpischen Wilpene Wilno Wilnoje Wilnoki Wilnowo Wilny Wilocie Wilontyszki Wilschgrund Wilschkowitz Wilno Wilsk Wilszczyzna trzeba w ciągu roku 75000 ludzi z podwodami i 120000 pieszych. Jeżeli liczyć robotnika z koniem 125 kop. dziennie, a pieszego 50 kop. , w takim razie utrzymanie powyższych dróg w porządku kosztuje rocznie 153750 rs. Administracya stara się obecnie o zamianę robocizny w naturze na pieniądze. Marszalkami szlachty gubernii wileńskiej byli Tyszkiewicz hr. Ludwik h. Leliwa 1798 1800, Brzostowski hr. Michał h. Strzemię 1800 5, Czyż Kasper h. Lis 1805 7, Sulistrowski Kazimierz h. Lubicz 1811, Roemer Michał h. Dwie Laski 1820, Karp Eustachy h. Karp 1820 5, Zabielło hr. Ignacy h. Topor 1830, Górski Józef h. Nałęcz 1831, Żaba Marcinkiewicz Jan h. Kościesza 1838, Minejko Tomasz h. Leliwa J846, Pusłowski Franciszek h. Szeliga z odmianą 1853, Domejko Aleksander 1855 78, Plater hr. Adam h. Trzy Bramy 1878 81. Nadto wymienieni są jako marszałkowie Giedrojc ks. Jan h. Poraj, Mostowski hr. Edward h. Dołęga, Plater hr. Konstanty h. Trzy Bramy, Pusłowski Władysław h. Szeliga z odmianą i Ropp br. Teodor. Pod względem archeologicznym badał gub. Kirkor, który rezultaty swych badań ogło sił w artykule Wycieczki archeologiczne po gub. wileńskiej Biblioteka Warszawska, 1855, t. 2, 3 i 4. Br. Józef Bieliński. Wilno, fol. , pow. bobrujski, w 4 okr. pol. , gm. i par. katol. Świsłocz, o 26 w. od Bobrujska, należy do domin. Durynicze, Zabiełłów. Wilnoje, jezioro, pow. wileński, w dobrach Suderwa. Wilnoki 1. wś, pow. nowoaleksandrowski, w 1 okr. pol. , gm. Dukszty; Orzeszkowscy mają 107 dzies. 85 lasu, 2 nieuż. . 2. W. , wś, pow. nowoaleksandrowski, w 2 okr. pol. , gm. Rymszany. Szlach. Czerwiński ma tu 12 dzies. , wlośc. Dubako 52 dzies. 1 lasu, 2 nieuż. , Zagórscy 32 dzies. 3 lasu, 6 nieuż. , Wilnowo 1. osada, pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Przebrodź o 20 w. , 12 dusz rewiz. żydów rolników. 2. W. , wś nad rzką Mierzycą, pow. dzisieński, w 3 okr. poL, gm. i par. Miory o 7 w. , okr. wiejski Bogudzienki, o 35 w. od Dzisny a 34 w. od st. dr. żel. dyneb. witebskiej Balbinowo, ma 3 dm. , 25 mk. 7 dusz rewiz. , 51 mr. ziemi wlośc; należy do dóbr Dobrolewszczyzna, Krupków. Wilny al. Gadniczy, ostatni 13 porog na Dnieprze, w pow. i gub. ekaterynosławskiej, o 57 w. poniżej Kudaku a 5 1 2 w. poniżej poprzedniego porogu Liszny. Koryto Dniepru przed porogiem zwęża się do 300 saż. i na przestrzeni od wyspy Łantukowo do wyspy Hawani spotyka masy granitu, przerzynające rzekę w różnych kierunkach i tworzące mnóstwo skalistych ostrowów. Długość porogu 450 saż. , spadek 7 st. 11 cali; szybkość biegu znaczna, zwłaszcza przy końcu porogu, u urwiska zw. Wilcze Wołczje gardło. Droga przez porog idzie nadzwyczaj kręto, co wskazuje sama jego nazwa wilny zygzakowaty; gadniczywężowy. A. Jel. Wilocie, wś, pow. szawelski, w 3 okr. pol. , gm. Krupie, o 39 w. od Szawel. Wilontyszki, wś, pow. telszewski, w 2 okr. poL, o 42 w. od Telsz. Wilpene, Ahsuppe al. Immul, rzka, w Kurlandyi, dopływ Abawy. Wilpischen, wś i dobra, pow. gąbiński, st. pocz. Gerwisehkehmen. Wilsbach, nowa nazwa gmin Oleśnica i Cisze, w pow. chodzieskim. Wilschgrund al. Wildgrund, os. , pow. prądnicki, par. kat. Langenbrueck. Młyn wodny, karczma. Wilschkowitz, 1316 Wilczcowicz, wś, pow. niemczyński, par. ew. i kat. Naselwitz. W r. 1885 było 809 ha, 63 dm. , 554 mk. 156 kat. . Wilsk, wś skarbowa nad rz. Kamionką Kamianką, pow. żytomierski, gm. Puliny, o 16 w. na płn. zach. od Żytomierza, st. pocz. Berezów ka o 10 w. , ma 55 dm. , 640 mk. Posiada cer kiew drewnianą p. w. św. Mikołaja, z drzewa wzniesioną w 1748 r. kosztem parafian i uposa żoną 64 dzies. ziemi. Do par. należą wsi Bolarka o 13 w. , Dubowiec o 6 w. , Iwanków o 3 w. , Karolina o 12 w. , Popławka o 10 w. , Szczerbiny o 6 w. , Tartak o 4 w. i Wygoda o 6 w. . Cerkiew filialna we wsi Kolodziejówka o 10 w. . W całej parafii 288 dm. , 2328 mk. prawosł, 563 katol. , 363 ewang. , 240 baptys tów, 129 starow. i 28 żydów. Mieszkańcy W. zajmują się garncarstwem, wsi zaś wchodzących w skład parafii rolnictwem i dostawą drzewa do Żytomierza. Podług reg. pobor. wwdztwa ki jowskiego z 1581 r. ks. Konstanty Ostrogski, wwda kijowski, płaci z mka Wilsko z 13 osad, 10 zagr. po 6 gr. a w 1628 r. ks. wwda kijow ski wnosi z W. z włością 282 złp. poboru Ja błonowski, Ukraina, I, 36, 85. W 1624 r. w dziale ks. Dominika z Ostroga Zasławskiego tam że, II, 360, 375, 630. R. 1650 jest w dzierża wie Aleksandra Ceklińskiego, którego oskarża Anna Alojza z Ostrogskich Chodkiewiczowa o przesiedlenie z jej dóbr kilkuset włościan. W 1714 r. skarży się regimentarz Jan Gałecki na skarbnika owruckiego Lewkowskiego na nie sprawiedliwe zakwaterowanie w W. w którym pozostało zaledwo 3 włościan 25 kawalerzystów. Do włości wilskiej należały wsi Dawydowicze, Hruszki, Iwanowicze, Nowopol, Wyszpol, Zoroków i Zubowszczyzna. J. Krz. Wilszczyzna, białor. . Wilszczyna, folw. nad bezim. dopł. Ussy, pow. miński, w. 3 okr. pol. i par. katol. Kojdanów o 15 w. , gdzie teź st. poczt. , gm. Stańków, o 30 w. od Mińska; należy do domin. Stańków, hr. Czapskich. Miejscowość Wilsznia Górska falista, małoleśna, grunta dobre, szczerkowogliniaste. A. Jel. Wilsznia Górska, wś, pow. krośnieński, w pobliżu granicy węgierskiej, nad pot. t. n. , uchodzącym p. n. Olchówka z praw. brzegu do Wisłoka. Wś liczy 33 dm. i 190 mk. kat. , należącjch do parafii w Olchowcu. Pos. tabularna braci Thonnet w Wiedniu ma 175 mr. lasu świerkowego; pos. mn. 260 mr. roli, 225 mr. łąk, 193 mr. past. i 157 mr. lasu. W. graniczy na wsch. z Smreczanem, na płn. z Ropianką, a na wsch. z Olchowcem. Mac. Wilszoptaszki, wś, pow. kowieński, w 1 okr. pol. , o 30 w. od Kowna. w 4 chmielnickiego z 1616 r. W regestrach poborowych z XVI w. nie występuje. Wilusie, wś, pow. władysławowski, gm. Tomaszbuda, par. Wysoka Ruda, odl. od Władysławowa 35 w. , ma 23 dm. , 158 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Leśnictwo. Wiluszyszki 1. zaśc, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 63 w. od Nowoaleksandrowska. 2. W. , wś, tamże, o 18 w. od Nowoaleksandrowska. 3. W. , al. Wieluszyszki, folw. , pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. poL, gm. Antuzowo. Surwiłłowię w W. i Frejżyszkach mają 44 dzies. 4 nieuż. . Wilszrdajcie, dwor, pow. szawelski, okr. pol. , gm. Skiemie, o 44 w. od Szawel. Wilten Deutsch, wś, i W. Preussisch, posiadłość, pow. frydlądzki, st. pocz. Domnau. Wiltsch 1. dobra i wś, pow. kładzki, par. kat. Gabersdorf, ew. Kładzko. W r. 1885 dobra miały 33 ha, 1 dm. , 3 mk. kat. ; wś 166 ha, 82 dm. , 144 mk. 2 ew, . 2. W. , wś, pow. ząbkowicki, par. kat. Gabersdorf. W r. 1885 było 895 ha, 38 dm. , 173 mk. 12 ew. . Wiltschau, 1307 Wilków, 1318 Wilzow, 1360 Wilczow, dobra i wś, pow. wrocławski, par. łat. Prisselwitz, ew. w miejscu. W r. 1885 wś miała 346 ha 292 roli, 26 łąk, 4 lasu, 60 dm. , 452 mk. 58 katol, dobra zaś 425 ha, 9 dm. , 199 mk. 48 katol. . Fol. W. 1 dm. , 21 mk. Kościół par. ewang. od 1743 r. ; szkoła ewang. od tegoż roku. Parafia istniała już r. 1353; pleban miał 2 włóki. Wiltzken zapewne Wilczki, wś, pow. niborski, st. pocz, Muschaken. Wiluciany, wś skarb. , pow. wileński, w 6 okr. pol. , o 9 w. od Wilna, 6 dm. , 58 mk. 3 prawosŁ, 55 katol. . Wiluki 1. wś, pow. prużański, w 4 okr. pol. , gm. białowieskoaleksandrowska, o 67 w. od Prużany, 126 dzies. ziemi włośc. 2. W. , wś, pow. wiłkomierski, w 1 okr. pol. , gm. Konstantynowo, należy do dóbr Dziewałtowo, hr. Jana Tyszkiewicza. Wilumiszki, zaśc, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 46 w. od Nowoaleksandrowska. Wilun, uroczysko na gruntach dóbr Orniany, w pow. wileńskim. Wiluńce 1. wś włośc, pow. trocki, w 3 okr. pol. , gm. Jezno o 3 w. , okr. wiejski Pokrowsk, 13 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Augliniki. 2. W. , wś, pow. trocki, w 3 okr. pol. , gm. Wysoki Dwór, okr. wiejski Władysławów, 10 dusz rewiz. Spis z 1866 r. podaje zaśc W. , położony nad jez. Niecześć, odl. o 31 w. od Trok, mający 1 dm. , 4 mk. katol. Wiluńce, inna nazwa wsi Kierdanowce al. Kierdanówka ob. , nadana w lustracyi sstwa Wilutyszki, folw. , pow. wiłkomierski, w 2 okr. poL, gm. Subocz, o 62 w. od Wiłkomierza. Wilwiszki, zaśc, pow. wiłkomierski, w 2 okr. pol. , gm. Kupiszki, o 70 w. od Wiłkomierza. Wilxaln, dobra prywat. , w okr. , pow. i par. tukumskiej Kurlandya. Wilxen 1. al. Oderwilxen, 1175 Wilczsin, 1360 Wilkxin, 1363 Wilxin, wś, pow. nowotarski Szląsk, par. kat. Wilxen, ew. Herrnprotsch. W r. 1885 było 611 ha, 74 dm. , 495 mk. 42 ew. . Szkoła katol. i kościół paraf. katol. , który istniał już r. 1353. Folwark tutejszy, zwany Elend r. 1352 Elende, był od r. 1175 własnością, klasztoru lubuskiego, który otrzymał tu w r. 1244 prawo połowu bobrów. 2. W. , al. Heidewilxen, dobra i wś, pow. trzebnicki, par. ew. Wilxen, kat. Schebitz. W r. 1885 dobra miały 915 ha, 12 dm. , 142 mk. 14 kat. ; wś 150 ha, 60 dm. , 390 mk. 33 kat. . Kościół ewang. do r. 1656 był filią, do par. Obernigk Oborniki. Wilze, rzeczka, w Kurlandyi, dopływ rz. Szwety, ob. Wilkija. Wilize, ob. Wilcza, w pow. pleszewskim i Wilcz, w pow. babimoskim. Witzen, dobra pryw. , w okr. mitawskim, pow. dobleński, par. grenzhofska Kurlandya. Do dóbr należy folw. Klein Wilzen. Wilże, jezioro, w pow. mozyrskim, w gm. Petryków, w okolicy wsi Mordwin, w prawej kotlinie Prypeci, z którą, małączność przez jej odnogę, zwana Wdowa. Jezioro rozlane w kształt ukośnego krzyża, którego ramiona mają. 1 w. długości i 1 4 w. szerokości. Rybołówstwo znaczne, jak i na wszystkich rozlewach Prypeci, Wiłajcie 1. wś, pow. rossieński, w 2 okr. poL, gm. Mankuny, par. Betygoła, o 16 w. od Rossień. 2. W. , wś, pow. rossieński, w 4 okr. pol. , gm. Sartyniki, o 82 w. od Rossień. 3. W. , wś, pow, rossieński, w 5 okr. pol. , gm. Łabardzie, o 69 w. od Rossień. 4. W. trzy dwory, pow. szawelski, w 1okr. pol. , gm. Fodubis, o 22 i 24 w. od Szawel. Gintyłłowie mają, 22 dzies. 2 łasu, Iwanowscy 10 dzies. , Chomscy 123 dzies. 16 lasu, 10 nieuż. . 5. W. , pow. szawelski, ob. Ludy. Wiłajki, w spisie urzęd. Wilejki, wś, pow. Wilsznia Wilszoptaszki Wilusie Wiluszyszki Wilszrdajcie Wilten Wiltsch Wiltschau Wiltzken Wiluciany Wiluki Wilumiszki Wilun Wiluńce Wilutyszki Wilwiszki Wilxaln Wilxen Wilze Wilize Wilże Wiłajcie Wiłajki Wiłkoliszki Wiłkomierz Wiłkiszki Wiłkańce Wiłkamergie Wiłkakalnis Wiłkajcie Wiłkagirys Wiłejki Wiłejkiszki Wiłkobole Wiłkobruki Wiłka Wiłkas Wiłokalnis Wiłkoksznia Wiłkokuk Wiłkotówka Wiłajnie Wiłkmergie Wiłkoblaudziszki Wiłkiewicze rossieński, w 1 okr. pol. , gm. i par. Kroże, o 33 w. od Rossień. Wiłajnie, folw. nad Niewiażą; , pow. kowieński, w 3 okr. pol. , o 52 w. od Kowna, w 1859 r. 25 mk. , młyn wodny. Wiłańce, dwór, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol. , o 76 w. od Nowoaleksandrowska. Wiłbeł, zaśc, pow nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 72 w. od Nowoaleksandrowska. Wiłduny, wś, pow. poniewieski, w 3 okr. poL, o 30 w. od Poniewieźa. Wiłejki 1. folw. dóbr Gruździe, pow. szawelski. 2. W. , ob. Wilejki. Wiłejkiszki 1. okolica szlach. , pow. trocki, w 2 okr. pol. , par. Dorsuniszki, o 46 w. od Trok, 3 dm. , 40 mk. 31 katol. , 9 żydów. W r. 1850 posiadali tu czyści Dulski, Ostromęcki, Sokołowski, w ogóle 23 dzids. 2. W. , zaśc, pow. kowieński, w 4 okr. pol. , gm. Janów, należy do dóbr Marywil, Szwojnickich. W spisie urzęd. niepodany. 3. W. , wś, pow. rossieński, par. Lale, własność Topolskich w 1860 r. . Wiłka, rzeczka, w gub. kowieńskiej, prawy dopływ Minii. Wiłkagirys, wś, pow. poniewieski, w 3 okr. poL, o 37 w. od Poniewieźa. Wiłkajcie, wś, pow. telszewski, w 4 okr. pol. , gm. Bernatowo, o 15 w. od Telsz. Wlośc Konczus ma tu 45 dzies. 2 lasu, Janusz 49 dzies. Wiłkakalnis, dwór, pow. poniewieski, w 4 okr. poL, o 56 w. od Poniewieźa. Wiłkamergie litew. , ob. Wiłkomierz. Wiłkańce 1. dwór, pow. szawelski, w 3 okr. pol. , gm. Krupie, własność Kotowiczów, ma 368 dzies. 199 lasu, 12 nieuż. . 2. W. , wś, pow. wiłkomierski, w 2 okr. pol. . gm. Rogowo; włośc Mińcia ma tu 40 dzies. 10 lasu, 2 nieuż. . Wiłkas lit. , znaczy wilk. Wiłkas, wś, pow. sejneński, gm. i par. Lejpuny, odl. od Sejn 42 w. , ma 8 toi. , 53 mk. Wiłkiewicze, jezioro, w pow. trockim, pod zaśc Jankowicze. Wiłkiszki 1. wś, pow. trocki, w 1 okr. poL, gm. Jewie o 3 w. , okr. wiejski Pasieki, 27 dusz rewiz. ; należy do dóbr Dębina, dawniej Seweryna Romera, następnie hr. Tyszkiewiczów. 2. W. , ob. Wilkiszki. Wiłkmergie litew. , ob. Wiłkomierz. Wiłkoblaudziszki, wś skarbowa, pow. nowoaleksandrowski, w 1 okr. pol. , par. Tauroginy, o 49 w. od Nowoaleksandrowska. Nadana rodzinie Pruszaków, poczem przeszła na skarb, dziś rozkolonizowana. Wiłkobole, jezioro, w dobrach t. n. , w pow. wyłkowyskim, ma 20 mr. obszaru. Wody jego odpływają, do jez. Zelwa. Wiłkobole, niekiedy Wiłkobole, wś i folw. , pow. wyłkowyski, gm. i par. Bartniki, odl. od Wyłkowyszek 22 w. , ma 5 dm. , 49 mk. Dobra Wiłkobole składały się w r. 1885 z folw. W. z attyn. Torfienica i Nowosady, rozl. mr. 1238 folw. W. z Torfienicą gr. or. i ogr. mr. 645, łąk mr. 100, pastw. mr. 143, nieuż. mr. 41; bud. mur. 13, drew. 9; płodozm. 12pol. ; folw. Nowosady gr. or. i ogr. mr. 150, łąk mr. 88, pastw. mr. 8, lasu mr. 59, nieuż. mr. 3; bud. mur. 2, drew. 4; płodozm. 5pol. , las nieurządzony, pokłady torfu. Wś W. os. 20, mr. 42. Wiłkobruki al. Wiłkobrukie, wś skarbowa nad rz. Świętą, pow. wiłkomierski, w 4 okr. poL, gm. i par. Wiżuny, o 62 w. od Wiłkomierza. Wiłokalnis al. Wilkokalnie, zaśc, pow. święciański, w 2 okr. pol. , gm. Łabonary o 6 w. , okr. wiejski i dobra, Jałowieckich, Syłguciszki Syłgutyszki, o 37 w. od Święcian, 1 dm. , 8 mk. katol. w 1865 r. 5 dusz rewiz. . Wiłkoksznia, zaśc nad rz. Strawą, , pow. trocki, w 2 okr. pol. , gm. Sumieliszki o 7 w. , okr. wiejski Bogdanańce, o 15 w. od Trok, 1 dm. , 13 mk. katol. ; należy do dóbr skarbowych Grynapol, dawniej Seweryna Romera. Wiłkokuk, często Wilkokuk, jezioro przy wsi t. n. , w pow. sejneńskim, o 1 w. na zach. od jez. Zelwa, o 2 w. na płd. od jez. Pomorze; brzegi przeważnie niskie i lesiste. Jezioro to, w dawnej puszczy Perełomskiej, było własnością Chodkiewicza, kraj czego J. Kr. Mci Rewizya puszcz z r. 1559. Wiłkokuk, wś i os. leś. , pow. sejneński, gm. Pokrowsk, par. Berżniki, odl. od Sejn 13 w. ; wś ma 6 dm. , 46 mk. ; os. leś. 1 dm. , 2 mk. W 1827 r. było 2 dm. , 40 mk. Wiłkoliszki, wś, pow. telszewski, w 4 okr. poL, o 26 w. od Telsz. Wiłkotówka, Wiłkowawka, wś, pow. poniewieski, w 3 okr. pol. , gm. Pompiany, o 21 w. od Poniewieża. Ciemnołońscy mają tu 19 1 2 dzies. 2 nieuż. . Wiłkomierz, mylnie Wilkomierz, litew. Wiłkamergie, Wiłkmergie wiłkaswilk, mergadziew czyna, córka, w kronikach krzyżackich Vilkemirgen, łac. Vilcomiria. mto powiat. gub. kowieńskiej, położone na pr. brz. rz. Świętej, przy ujściu strum. Sokołówki i Wiłkomierki, pod 56 15 18 płn. szer. a 42 26 wsch. dług. , odl. o 66 w. na płn. wsch. od Kowna, przy tr. poczt. kowieńskodyneburskim. Śród rozleglej piaszczystej równiny położone, w 1891 r. miało 126 dm. murowanych a 1025 drewn. i 16448 mk. 8788 męż. i 7660 kob. , w tej liczbie według stanów 7 osób stanu duchow. , 177 szlachty, 81 kupców i obyw. honor. , 14783 mieszczan, 1398 stanu wojskowego i 2 cudzoziemców, podług wyznań zaś 2117 prawosł. 1645 męż. , 15 jednowierców, 746 rozkoln. , 2707 kat. , 42 ew. augsb. , 8 ewang. reform. , 10810 żydów, 3 mahomet. W 1890 r. urodziło się 419 dzieci, zmar Wiłajnie Wiłańce Wiłbeł Wiłduny Wiłkomierz ło 305 osób, przyrost zatem ludności wynosił 114 dusz. Zawarto w t. r. 98 ślubów. W 1860 r. było 631 dm. 42 mur. , 237 sklepów i 7809 mk. 343 prawosł. , 237 rozkoln. , 2848 katol. , 43 ew. i 3838 żydów a w 1876 r. 14466 mk. 7686 męż. i 6980 kob. , w tej liczbie 3302 katol. i 9264 żydów. W mieście, oprócz zwykłych władz powiatowych, znajduje się cerkiew paraf. , p. w. św. Trójcy, wzniesiona w 1842 r. kosztem skarbu parafia prawosŁ, błagoczynia wiłkomierskiego, 627 wiernych, kościół katol. paraf. , kaplica na cment. grzebalnym, synagoga, 20 domów modlitwy żydowskich, szkoła powiat. i miejska, szpital miejski i żydowski, dom schronienia dla starców przy kościele, browar, 3 cegielnie, 8 garbarni, st. pocz. telegr. St. poczt. , na trakcie bitym z Kowna do Nowoaleksandrowska, leży między st. Pogiełoże o 16 1 2 w. a Staszkuniszki o 22 1 4 w. . Nadto W. łączy się zwykłym traktem pocztowym z Poniewieżem o 65 3 4 w. i odległy jest od najbliższej st. Towiany o 16 1 4 w. Targi odbywają, się dwa razy na tydzień, jarmark zaś w dzień św. Piotra i Pawła, dawniej ożywiony, obecnie podupadły. Tutejszy kościół paraf. katol. , p. w. św. Piotra i Pawła, wzniesiony pierwotnie z drzewa w 1387 r. przez Wład. Jagiełłę, po kilkakrotnem spaleniu się z muru wybudowany w 1818 r. przez kś. Sznajderowicza. Pierwiastkowy fundusz pomnożony został później przez różne zapisy, około 1583 prywatne a d. 9 czerwca 1579 r. z nadania Stefana Batorego. Fundacya kaplicy sięga r. 1425, altarya zaś św. Anioła Stróża fundował w 1492 r. Władysław Włodko. Parafia katol. , dekanatu wiłkomierskiego, 7763 dusz. Filie w Towianach i Szałkowsku. Bo miasta należy 2358 2 3 dzies. ziemi. Dochody w 1890 r. wynosiły 13857 rs. w 1860 r. tylko 4485 rs. , wydatki zaś 13839 rs. W 1875 r. obywatele powiatu podali prośbę o otworzenie w W. 5cioklas. progimnazyum, lecz projekt upadł, ponieważ włościanie odmówili subsydyum rocznego po 2 kop. z dziesięciny. W. należy do porządniejszych miast w gubernii, ulice ma brukowane; w środku miasta znajduje się dość obszerny bazar i plac wojskowy. Do czasu zbudowania drogi żelaznej i przeniesienia w skutek tego ruchu handlowego do innych miejscowości, W. był bardzo ożywiony, tak pod względem towarzyskim jak i handlowym, poczem podupadł i dopiero w ostatnich czasach zaczął się nieco ożywiać. W. jest jednym z najdawniejszych grodów na Litwie. Dawniejsi dziejopisowie polscy założenie jego odnoszą do X w. , przypisując je Dowszprungowi czy też Dorszprungowi, potomkowi mitycznego Palemona. Gród stał na górze, dotąd Zamkową zwanej, a po otaczających go wąwozach i wzgórzach zaległo miasto, z drewnianych domów złożone. Od XIII w. W. zaczął podlegać groźnym i częstym napadom rycerzy mieczowych inflanckich, przechodzących tędy na podbicie pogańskiej Litwy. Zamek tutejszy niemiał nigdy takiego znaczenia jak inne w tym kraju i nigdy nie był warownią pierwszorzędną i dla tego też podczas nieporozumienia Witolda z Jagiełłą w 1391 r. , gdy wojska krzyżackie nic pod Wilnem dokonać nie mogły, W. łatwo został zdobyty i spalony przez oddział wysłany przez w. m. Konrada Wallenroda, pod wodzą Witolda i marszałka zakonu, przyczem załoga została wyciętą. W 1435 r. , za panowania Władysława Warneńczyka, zaszła w okolicach W. , pod Pobojskiem, krwawa bitwa pomiędzy Zygmuntem Kiejstutowiczem, namiestnikiem królewskim w Litwie, a Świdrygajłłą, wspomaganym przez stronników swych z Rusi litewskiej oraz posiłkami Krzyżaków inflanckich, pod głównem dowództwem Zygmunta Korybuta, synowca Jagiełły, który czas niejaki na tronie czeskim zasiadał. W. ks. litewski, wsparty ośmiotysięcznym hufcem jazdy polskiej, pod wodzą Jakuba z Kobylina, odniósł zwycięztwo nad przeciwnikiem. Lecz ostateczna zguba Niemców i stronnictwa Swidrygajłły dokonaną została d. 1 września t. r. pod samym Wiłkomierzem. Mianowicie klęska Inflantczyków była zupełną, sam w. mistrz Frank Kirkshoff poległ na placu a kronikarze Zakonu utrzymują, że kilkanaście tysięcy Niemców tu zginęło. Kilku książąt ruskich i litewskich straciło życie w boju, dwóch synowców Świdrygajłły pojmanych zostało, on sam z małą tylko garstką niedobitków zdołał ujść do Połocka, naczelny zaś wódz wyprawy król Korybut, okryty ranami dostał się do niewoli i podług niektórych dziejopisów został utopiony z rozkazu zawziętego Zygmunta w rz. Świętej, prawdopodobnie jednak umarł z ran. Bitwa ta miała to samo znaczenie dla kawalerów mieczowych, co Grunwald dla Krzyżaków. Podczas konfederacyi barskiej zaszła pod miastem potyczka konfederatów, pomyślna dla nich. Swobody miejskie datują od Zygmunta I, który W. nadał, a prawdopodobnie odnowił prawo magdeburskie, naznaczył dwa stałe targi w niedzielę i czwartek i zaprowadził jarmark w dzień św. Piotra i Pawła. Podczas najścia Szwedów w 1711 r. zginął oryginalny przywilej w rabunku miasta, o co dopiero w 1729 r. mieszczanie zanieśli manifest. Stanisław August wydał dla W. przywilej renovationis w d. 22 maja 1792 r. , którym potwierdzając prawo magdeburskie, oswobodził mieszczan rolników od wszelkich powinności względem starostów wiłkomierskich, place zaś wieczyście im przyznał. Nowy herb tym przywilejem nadany miastu wyobrażał dom z gruzów powstający, na którego wystawie była księga rozłożona, z herbem kraju i napisem wdzięczność wiekuista królowi na lewej karcie, a na prawej z herbem mającym w sobie pięciolistną różę. Do podniesienia bytu miasta przyczyniła Wiłkomierz się ostatecznie fundacya kolegium i szkól pijarskich. Szlachta zebrana w 1745 r. na sejmiki złożyła znaczne składki na zbudowanie temu zgromadzeniu kościoła. Jeden z donataryuszów Teodor Chomicz zapisał plac Skopowszczyzną, zwany, Tomasz Siesicki, marszałek wiłkomierski, ofiarował 12000 złp. , Dąbrowscy nadali folwark. Nadto do fundacyi przyczynili się Zemhorscy, Heykingowie, Rudominowie, Koziełłowie, Ciołkowicze, Jan Zabiełło, kaszt. mścisł. , i in. Pijarzy posiadali dobra Pomusze nadane w 1750 r. , Kończyszki 1770 i Jodanice 1802. Utrzymywali oni szkoły, o ile się zdaje 6cio klasowe, zamienione przez komisyą edukacyjną na podwydziałowe. W. był miejscem sejmików swojego powiatu, oraz sądów ziemskich i grodzkich. Starostwo grodowe wiłkomierskie, położone w wwdztwie wileńskiem, podług spisów podskarbińskich z 1569 r. było uposażeniem stołuj królewskiego, następnie zamienione na sstwo, obejmowało mto powiat. Wiłkomierz z przyległościami. Około 1775 r. posiadał je Marcyan Morykoni, opłacając zeń kwarty 1800 złp. a hyberny 1440 złp. Na sejmie z 1773 5 r. Stany Rzpltej zaradzając stratom, jakie z uronienia akt ziemskich powstawały przez to, iż takowe do dwu miast Wiłkomierza i Onikszt na repartycye były przewożone, zakazały odbywania sądów w Oniksztach i odtąd sądy grodzkie istniały tylko w Wiłkomierzu. Na tymże sejmie przez oddzielną konstytucyę dozwolono Marcyanowi Morykoniemu ustąpienia tego sstwa Ignacemu Tyzenbauzowi, jakkolwiek nieletniemu, zostawując królowi moc stanowienia administratora aż do dojścia do pełnoletności tegoż Tyzenhauza, starościca poselskiego. Na górze zamkowej, w zwaliskach opustoszałego zamku, gdzie obecnie wzniesiono koszary, utrzymywano wieżę fundować dla przestępców. Starostami grodowemi wiłkomierskiemi byli Wigaił czy nie Weżgajło, 1398, Kieżgajło Michał 1410, Semenowicz Borys 1501, Dowojnowicz Juri 1517 22, Radziwiłłowicz Stanisław 15247, Kmita Kuncowicz 1532 47, Kmita Jan 1554, Pac Paweł 1576, 1595; Kiszka Mikołaj 1631 8, Tyszkiewicz Jan Antoni h. Leliwa 1640 8, Komorowski Samuel h. Ciołek 1652 9, Siesicki Dowmont Michał h. Kitaurus 1674, Siesicki Jan Dowmont 1707, Sapieha Jerzy h. Lis 1717, Strutyński Jan Michał h. Sas 171732, Tyzenhauz Benedykt h. Tur 1733 66, Eperyeny Jan 1765 73, Morykoni Marcyan 1775 83, Morykoni Ignacy 1784 86, Morykoni Benedykt 1788; ostatni. Nadto wymienieni są jeszcze jako starostowie Dowojnowicz Jan 1492, Giedrojc Marcin h. Poraj w XVII w. . Kiszka Janusz 1604 i Kazimierz 1623, Kościałkowski Józef h. Syrokomla, Sanguszkowicz Jan 1555, Siesicki Michał 1621, Tyszkiewicz Jerzy 1564 i Tyzenhauz Ignacy h. Tur w XVIII w. . Po przyłączeniu do Rossyi 1796 r. W. został mtem powiat. namiestnictwa wileńskiego, od 1797 r. mto powiat. gub. wileńskiej a w 1842 r. gub, kowieńskiej. W 1837 r. został wyłączony z dawnego starostwa i przeszedł na własność skarbu. W 1877 r. w dzień jarmarku 29 czerwca prawie całe miasto spłonęło. Nazwę miasta łączą z podaniem o jakiejś dziewicy mergie, która razem z wil kami wiłkas mieszkała w jaskini góry Zamkowej. Inne podanie głosi o dziewczynie, porwanej przez wilka, którą mieszkańcy odbili w lesie rosnącym na miejscu dzisiejszego miasta. Opisy podał Tygodnik Illustrowany w 1863 r. , t. VII, str. 214 i 1864 r. , str. 271 i następ. . Porów. teź Pamiętniki Kamertona przez L. Potockiego 1869 r. . Wiłkomierski powiat, położony w płd. wsch. części gub. kowieńskiej, między 55 11 i 56 7 płn. szer. a 43 45 i 44 55 wsch. dług. , przedstawia nieforemny pięciokąt i graniczy na płn, z pow. nowoaleksandrowskim, na wschód z święciańskim i wileńskim, na płd. z kowieńskim, na zach. z kowieńskim i poniewieskim. Powierzchnia powiatu podług wyliczeń akademika Keppena wynosi 5143 w. kw. al. 535729 dzies. , podług pułk. Strjelbickiego 5185, 8 w. kw. , podług zaś pomiarów wojennotopograficznyeh 5106 w. kw. Linia największej długości wynosi 108 w. , szerokości zaś do 75 w. Powierzchnia zachodniej części powiatu przedstawia nizka równinę, poprzerzynaną gdzie niegdzie gęstemi lasami i wyniosłemi wybrzeżami rzek. W części wschodniej przechodzi szerokie pasmo wyniosłości, od mka Kozaczyzny pow. nowoaleksandrowskim, przecinające szosę kowieńskądyneburską pod st. Ławżedyszki. Również z pow. nowoaleksandrowskiego wstępuje niewielkie pasmo, przechodzące przez północny zakątek powiatu i kończące się pod mkiem Kupiszki. Nadto w niektórych miejscach wyniosłości towarzyszą wybrzeżom rzek i rzeczek. Najwyższe wyniosłości znajdują się pod wsią Stworańce 646, 5 st. aug. npm. , Bolniki 595, 7 i Kongiedy 562, 2 st. . Pod względem geognostycznym w płn. części powiatu spotykamy wapienie formacyi dewońskiej np. na wybrzeżach rz. Świętej. W płd. wsch. części podłoże stanowią piaski i gliny formacyi eoceńskiej dolnej trzeciorzędowej, śród któryeh miejscami znajdują się cieńkie warstwy lignitu i w niewielkiej ilości bursztyn. Doliny między wzgórzami i wybrzeżami rzek zasiane są głazami narzutowemi. Gleba w ogóle jest gliniasta, żyzna; zachodnie części powiatu gm. Troupie, Szaty, Kupiszki, Poławeń, Traszkuny, Komaje, Szymańce mają grunt czarnoziemny, iłowaty, pod względem urodzajności mogący współzawodniczyć z pow. poniewieskim i szawelskim. W ogóle grunta w pow. wiłkomierskim są żyzne oprócz gmin Widziszki, Nidoki, Żmujdki, znacznie przewyższające grunta pow. telszewskiego i nowoaleksandrowskiego tudzież wszystkie bez wyjątku powiaty gub. wileńskiej. Rzeki, zraszające powiat, należą do systematów Niemna i rz. Aa. Z pierwszych najważniejszą. jest rz, Święta, która wypłynąwszy z błot pow. nowoaleksandrowskiego, na pld. od mka Smolwy, przerzyna na dwie równe prawie połowy pow. wiłkomierski, od płn. wsch. na płd. zach. , oblewa Uszpol, Androniszki, Onikszty, Kowarsk, Wilkomierz, i o 5 w. powyżej Janowa pod wsią Kułwa wpada do Wilii. Długa w granicach powiatu przeszło 150 w. , szerokość nieprzechodzi 13 sążni, głębokość nieznaczna, tak że po większej części można ją przebywać w bród. Z tego powodu mogą być po niej spławiane tylko tratwy i to głównie podczas przyboru wiosennego. W 1862 r. probowano spławiać po niej zboże len i siemię lniane na płaskodennych barkach, unoszących zaledwo 3000 pudów, ale próby te, dla braku dostatecznej ilości wody, nieudały się. Wylewy wiosenne są znaczne, użyźniają one łąki zalewne pod Kowarskiem i Wieprzami. Dorzecze rz. Świętej zajmuje większą część powiatu. Z dopływów jej ważniejsze; od lewego brzegu Wirynta al. Wierynta i Cesarka Sesarka, od prawego zaś Szateksznia al. Jara i Pelisza. Z rzek nienależących do systematu rz. Świętej najważniejszą jest Niewiaża, prawy dopływ Niemna, która bierze początek pod Rogowem, płynie w granicach powiatu 28 w. i na tej przestrzeni nie jest jeszcze spławną, za Troupiami wkracza w pow. poniewieski i pod Czerwonym Dworem o 6 w. od Kowna w pow. kowieńskim ma ujście. Z dopływów Niewiaży w powiecie jest tylko jeden większy strumień Abela, uchodzący niedaleko od Kiejdan. W płn. zach. części powiatu przepływa rzka Ławena, uchodząca w pow. poniewieskim do Muszy dopł. rz. Aa. Długa w granicach powiatu 47 w. , bieg ma błotnisty, powolny. Część wschodnia powiatu, przylegająca do pow. nowoaleksandrowskiego i gub. wileńskiej, obfituje w jeziora do 100. Są one w ogóle niewielkie, kształtu okrągłego. Ważniejsze z nich Ałowsza przy mku Sudejki do 5 w. długie, 2 1 2 w. szerokie, Rubiki, w pobliżu Onikszt i Lelun długie 4 1 2 w. , szerokie do 3 w. , mające w obwodzie 15 w. , Soły długie do 6 w. , szerokie zaledwie 1 2 w. , Świadoście, Wiżuny, Łany. Jeziora te, jakkolwiek nie urządzone racyonalnie, dostarczają przecięciowo do 10000 pudów ryb rocznie. Błota zajmują do 239 w. kw. 24896 dzies. , t. j. około 5 ogólnej przestrzeni. Zalegają one przeważnie w płd. zach. i płn. części powiatu. Z błotnych obszarów ważniejsze Płaczewo, na zachód od szosy między Kownem a Wiłkomierzem, od Dziewałtowa do Szat, długie do 20 w. , szerokie do 5 w. ; nadmiar wody spływa przez rzkę Armonę do rz. Świętej. Dalej położone w gm. Pogiry i Niedrewo 3 w. długie, Purwy 6 w. długie i Strepty 3 1 2 w. długie; przy drodze z Szat do Truszkowa błoto Berże do 9 w. długie oraz na płd. od Kupiszek błoto Szapeta mające 10 do 12 w. kw. . Nadto w okolice bagniste obfitują mka Rogowo, Traszkuny, Korsakiszki i Szymańce. Klimat powiatu umiarkowany, morski. Średnia temperatura roku wynosi 6 R. ; średnia wiosny 3, lata 16, jesieni 5, zimy3. Najwyższe ciepło dochodzi w Lipcu do 26, najniższe w styczniu 23. Dni słotnych bywa średnio 46 rocznie. Pomimo umiarkowanego klimatu zły wpływ na zdrowotność mieszkańców wywierają rozległe bagniska, powodujące swemi wyziewami różne formy gorączek tyfoidalnych i będące przyczyną znacznego śmiertelności, wynoszącej najmniej 2, 07 dochodzącej w niektórych latach do 3, 4 1886 r. . Powiat obfitował niegdyś w lasy i do dziś, pomimo ustawicznej trzebieży, przechowały się obszerne przestrzenie leśne, zwłaszcza w części zachodniej, mianowicie w gminach Ołoty, Rogowo i Subocz. Do skarbu należy do 20000 dzies. lasu, przeważnie sosnowego, do właścicieli zaś większej posiadłości 61761 dzies. , w tej liczbie 23476 1 2 dzies. lasu budulcowego, 31518 1 2 opałowego; resztę stanowią zarośla. Do większych obszarów należą t. zw. puszcza Towiańska, połączone lasy Towiańskie ks. Radziwiłłów 60 wł. , lasy Łańskie Montwiłła i Komarów 170 wł. , lasy Rogowskie Komara 280 wł. ; puszcza Szymańska 200 wł. lasu skarbowego, łącząca się z lasami prywatnemi Kołyszki, Pomernackiego, Węcławowicza; leśnictwo Oniksztyńskie; lasy Podbereskich nad dolnym biegiem Świętej i in. W lasach przechowały się dość obficie sarny, dziki, łosie, lisy, zające. W głuchych zakątkach powiatu, np. śród błota Szapeta i in. , lęgną się jeszcze wilki, choć nie w tak wielkiej ilości jak dawniej. Z ptactwa dzikiego spotykają się głuszce pod Rogowem, pardwy, kuropatwy, jarząbki, dzikie kaczki i in. Pomimo rozmaitych ograniczeń w polowaniu zwierzyna ubywa z każdym rokiem; przyczyną tego jest z jednej strony wycinanie stopniowe lasów i osuszenie błot, z drugiej strony wytrzebianie ptactwa w czasie lęgu, zajęcy na wiosnę a grubszej zwierzyny podczas obław na wilki. Ludność powiatu bez miasta w 1890 r. wynosiła 219715 osób 109793 męż. i 109922 kob. , w tej liczbie 102 osób stanu duchow. , 8773 szlachty, 75 kupców i obyw. honor. , 38588 mieszczan, 165913 włościan, 6322 stanu wojskowego, 42 cudzoziemców; podług wyznań zaś 2123 prawosł. , 346 jednowierców, 4455 rozkolników, 181850 katol. , 308 ewang. augsb. , 17 ewang. reform. , 30595 żydów, 22 mahomet. W t. r. urodziło się 8070 dzieci, zmarło 5266 osób, przyrost zatem ludności wynosił 2804 dusz. Zawarto 1613 ślubów. W Wiłkomierz Wiłkomierz 1860 r. było w powiecie 134543 a w 1876 r. 187761 mk. Pod względem etnograficznym główną, masę ludności stanowią Litwini włościanie. Wyłącznem ich zajęciem jest rolnictwo, przez pracowitość jednak i oszczędność doszli do znacznej zamożności, zwłaszcza ci, którzy przed reformą włościańską należeli do skarbu gm. Uszpole, Komaje, Jurkiszki i Świadoście. Około 5 ogólnej przestrzeni 256511 dzies. , w tej liczbie 243724 dz. użytkowej 110707 nieużytków jest obecnie w posiadaniu włościan. Ilość ta ziemi włościańskiej z każdym rokiem wzrasta, do czego w znacznej części przyczynia się ukaz z 10 grudnia 1864 r. , wzbraniający szlachcie pochodzenia polskiego nabywać posiadłości ziemskie w kraju płn. zachodnim, a wyłączający od tego włościan, w skutek czego ci ostatni kupują; często cale większe majątki szlacheckie. Okoliczność ta wpłynęła na podniesienie ceny ziemi w powiecie, która w ostatnich czasach doszła do niepraktykowanej wysokości, mianowicie do 2000 rs. za włókę. Oprócz rolnietwa włościanie nie zajmują się żadnym przemysłem. Hodowla bydła znajduje się na niskim stopniu. Koni rasy lepszej pomiędzy włościanami znaleźć trudno, pomimo że w Traszkunach urządzono stajnię rozpłodową, rządową, w celu poprawienia rasy koni włościańskich. Bydło również mają. niskich gatunków. Owce hodują szare i czarne, z grubą wełną, na kożuchy i tak zwane samodziały grube szare sukno włościańskie i Czerkasy lekka materya z farbowanej wełny na odzież dla kobiet. Drugą z kolei co do liczebności część zaludnienia powiatu stanowią mieszkańcy pochodzenia polskiego. Stanowią oni szlachtę, z której składają się właściciele ziemscy, dzierżawcy oraz szlachta zaściankowa, nieuznana przez heroldyą; dalej chrześcijańska ludność mieszczańska i tak zwani czynszownicy, którzy w czasie reformy włościańskiej nie otrzymali nadziału i dla tego byt ich jest nadzwyczaj opłakany. Zwykle chodzą oni po dzierżawach lub też wyrabiają, grunta na połowę, t. j. za obrobienie gruntu otrzymują, 1 4 krescencyi ogólnej. W ręku obywateli znajduje się 246391 dz. 4432 pod osadami, sadami i ogrodami, 82643 roli orn. , 41584 łąk, 31790 pastw. , 61761 lasu, 3584 nieuż. przynoszących dochód i 21236 bez dochodu. Z ogólnej liczby 1097 właścicieli większej posiadłości w 1889 r. było 99 nie polskiego pochodzenia 11, posiadających 30578 1 2 dzies. ziemi, t. j. 12 własności prywatnej. Eksploatacya roli w majątkach obywateli jest równie pierwotną jak i u włościan. Za. wyjątkiem około dwudziestu folwarków, w których zaprowadzono gospodarstwo płodozmienne, w innych prowadzą odwieczną, trzypolówkę. Bo lepiej zagospodarowanych majątków należą Karolinów al. Becze Liwenów, Białozoryszki Przyjałgowskich, Rogówek Komarów, Poławeń również Komarów, Traszkuny Montwiłłów, Naruny Węcławowiczów, Ławko gol Kontowtów, Troupie Kerbedziów, Towiany ks, Radziwiłłów, Wojtkuszki hr. Kossakowskich, Owanta Paców Pomernackich. Większa część majątków jest oddana w dzierżawę. Dzierżawcy, szczególniej żydzi, nadzwyczajnie wyniszczają grunt przez nadmierne zasiewanie lnu i konopi, tak że po czterech lub pięciu latach takiego gospodarstwa, zwłaszcza przy Mchem umierzwianiu, grunt zupełnie jałowieje. Maszyn rolniczych prawie żadnych nieużywają, wyjąwszy po większych majątkach młocarń, poruszanych siłą wołów i koni. Po większej części są to ogromne deptaki drewniane. W wyjątkowo postępowych gospodarstwach bywają siewniki, sieczkarnie żelazne i inne narzędzia rolnicze ulepszone. Przyczyną tak smutnego położenia majętności ziemskich jest, przynajmniej jak twierdzą, sami obywatele, nadzwyczajny brak gotówki i utrudniony kredyt, drogość najemnika i serwituty włościańskie. Kredyt rzeczywiście jest bardzo trudny i przytem drogi. U małomiasteczkowych żydów zwyczajny procent wynosi 48 rocznie. Kredyt zaciągany w Wileńskim banku ziemskim z przyczyny nieakuratności obywateli a w części z powodu wadliwej ustawy banku można oddawać pożyczkę tylko papierami banku wileńskiego i to z tego roku, w którym pożyczka była zaciągnięta kończy się zwykle likwidacyą majętności ziemskich. Jest wprawdzie jedno stowarzyszenie wzajemnego kredytu, tak zwany bank w Traszkunach, ale z niego mogą korzystać tylko nieliczni mieszkańcy okolic Traszkun. W ogóle stan obywatelstwa wiłkomierskiego jest obecnie bardzo opłakany i nie ma nadziei żeby się w prędkim czasie polepszył. W 1889 r. zebrano w ogóle w powiecie; do 23000 czetw. pszenicy, przeszło 520000 żyta, przeszło 175000 owsa, do 170000 jęczmienia, do 3500 tatarki, do 50000 grochu, około 865000 kartofli i do 290000 pudów włókna lnianego. W t. r. było w powiecie w ogóle do 44000 sztuk koni, do 98000 bydła rogatego, około 75000 owiec zwyczajnych, 27 rasy poprawnej, około 58000 trzody chlewnej, do 3000 kóz i 11 osłów. Ludność miejska jest przeważnie żydowska, chrześcian po miasteczkach jest mało, są to albo rzemieślnicy albo rolnicy. Roi mają zwykle po 8 dziesięcin i bytem swoim nie różnią się od szlachty zaściankowej. Żydzi, podobnie jak wszędzie, zajmują się handlem, trochę rzemiosłami, eksploatują chrześcian a w obecnych czasach biorą się nawet do roli. Nakoniec osadnicy wielkoruscy starowiercy rozsiani są po całym prawie powiecie, bytem swoim nie różnią, się od włościan, mieszkają na wieczystej dzierżawie czynsz roczny z włóki wynosi najwyżej 50 rs. . Najwięcej tych starowierców, zwanych tu burłakami, osiedliło się w gm. Uszpole 123 domów, 800 dusz na 1538 dzies. , Onikszty 79 domów, 480 dusz na 1047 dzies. , Rogowo 57 domów, 271 dusz na 753 dzies. i Żmujdki 28 domów, 168 dusz na 413 dzies. . Przemysł fabryczny bardzo słabo rozwinięty, ograniczał sie w 1890 r. na 110 zakładach w tej liczbie pomieszczono i 33 młynów wodnych, 22 drobnych garbarni, 19 garncami, 11 cegielni i t. p. , produkujących w ogóle za 376000 rs. , z czego 215000 rs. przypada na produkcyą gorzelni. Przemysłem rękodzielniczym zajmowało się 2040 majstrów, 715 robotników i 429 uczniów. Handel ogranicza się głównie na sprzedaży drzewa, zboża, lnu i siemienia lnianego. Jarmarki, oprócz W. , odbywają się w Szatach 16 do 21 maja i w Ucianach 2 lutego, 1 maja, 10 maja i 2 października. W powiecie znajduje się 6 towarzystw zaliczkowo wkładowych w Dziewałtowie, Szatach Troickie, Traszkunach, Rogowie, Kupiszkach i Uszpolu. Pod względem administracyjnym powiat dzieli się na 5 okręgów policyjnych stanów, 24 gmin i 230 okręgów starostw wiejskich, obejmujących 1821 miejscowości z 12497 dm. Mianowicie 1 okr. pol. Pogiełoże obejmuje gminy Konstantynów Dziewałtów, Pogiry, Siesiki, Szaty i Wieprze; 2 okr. Rogowo gminy Kupiszki, Rogowo, Subocz, Traszkuny i Wirbaliszki; 3 okr. Widziszki gminy Kowarsk, Kurkle, Towiany, Wojtkuszki i Żmujdki; 4 okr. Uciany gminy Dobejki, Owanty, Uciany, Uszpole, Wiżuny; 5 okr. Onikszty gminy Androniszki, Ołoty, Onikszty i Pupany. Pod względem sądowym powiat dzieli się na 4 okręgi sądów pokoju 1 Wilkomierz dla jednej połowy miasta i 5 gmin, 2 Leoniszki dla 7 gmin, 3 w Wiłkomierzu dla drugiej polowy miasta i 5 gmin, 4 Soły dla 7 gmin powiatu oraz 4 rewiry sędziów śledczych, z rezydencyą 1, 2 i 4go w Wiłkomierzu, 3go w Rogowie. Dalej powiat dzieli się na 2 rewiry komisarzow do spraw włościańskich mirowych pośredników i 5 okręgów konskrypcyjnych. Pod względem obsługi sanitarnej powiat dzieli się na dwa okręgi 1go lekarz przebywa w mku Towianach szpital miejski, felczerzy w Towianach, Traszkunach ambulatoryum, Siesikach ambulatoryum. Wieprzach, Pogirach, Kurklach i Suboczu, akuszerka w Towianach; 2go w Świadościu, felczerzy w Świadościu, Wiszyntach ambulat. , Lelunach ambulat. , Androniszkach, Oniksztach, Ucianie i Uszpolu; akuszerki w Świadościu i Lelunach. Oprócz tego w powiecie było w 1891 r. 9 lekarzy wolnopraktykujących. Apteki normalne znajdują się w Ucianach, Oniksztach. Szatach, Kupiszkach; wiejskie w Traszkunach, Rogowie, Świadościu i Uszpolu. W drogi komunikacyjne powiat niezbyt obfituje. Północny zakątek przerzyna na przestrzeni 50 w, odnoga KałkunyRadziwiliszki dr. żel. lipawsko romeńskiej, ze stacyami Subocz i Sławianiniszki. W południowej części przechodzi szosa kowieńskodyneburska na przestrzeni 106 w. , ze stacyami Pogiełoże, Wiłkomierz, Staszkuniszki, Ławżedyszki i Uciana. Trakt ten, niegdyś bardzo ruchliwy, stracił zupełnie swe znaczenie od czasu przeprowadzenia dr żel. warszawskope tersburskiej i lipawskoromeńskiej. Również upadł dawny trakt pocztowy z Poniewieźa do Wilna przez Wiłkomierz, ze stacyami Rogowo, Towiany, Wiłkomierz, Malinka i Szczęśliwa. Ważniejsze znaczenie mają drogi podjazdowe do stacyi dróg żel. Główniejsze z nich są wychodzące z Onikszt do Poniewieża, Suboczu, Sławianiszek i Poniemuńka oraz do Wiłkomierza na Kowarsk i Świętorzecz. St. poczt. są w Kupiszkach, Ławżedyszkach, Oniksztach, Pogiełożu. Rogowie, Szatach, Traszkunach, Ucianie i Wiłkomierzu; st. telegr. w Kupiszkach, Oniksztach, Rogowie, Ucianie i Wiłkomierzu. Pod względem oświaty ludowej, oprócz niższych szkól w Wiłkomierzu, w powiecie znajduje się 23 szkól ludowych ogólnych i 4 dla dziewcząt, do których w 1890 r. uczęszczało 1144 chłopców i 109 dziewcząt. Pod względem kościelnym prawosławni należą do dekanatu błagoczynia wiłkomierskiego eparchii litewskiej, rozciągającego się na pow. wiłkomierski i poniewieski, i obejmującego 6 parafii Wiłkomierz, Onikszty, Rogowo, Poniewież, Birze i Karoliszki jednowierców. W ogóle w powiecie, wraz z monasterem w Surdegach, jest 7 cerkwi prawosł. , 1 jednowierców i kaplica. Starowierzy mają 1 dom modlitwy. Rz. katolicy należą do dwu dekanatów dyecezyi żmujdzkiej wiłkomierskiego i uciańskiego, mających 31 parafii, 43 kościoły i 32 kaplic. Dekanat wiłkomierski obejmuje 17 parafii Wiłkomierz filie Towiany i Szołkow, kaplica w Wiłkomierzu, Kowarsk kapl. Ferdynandowo, Pobojsk filie Wojtkuszki i Chrzczeniszki, kaplice Pobojsk, Antokol i Dowmontyszki, Subocz filia Korsakiszki, kaplice Subocz, Surdegi, Bigajle, Poławki, Strzeczna, Żyliszki, Tyłtagoła, Pelisze al. Popile, Siesiki filia Ponatery, kaplica Siesiki, Szaty kaplica Szaty, Pogiry kaplice Pogiry i Kietraki, Dziewałtów kaplica tamże, UpnikiWieprze filia Upniki, kaplica Śliże, Nidoki kaplica w miejscu, Żmujdki filia Pozelwa, Rogów filia Rogówek, kaplice dwie w Rogowie i w Bogówku, Bukańce, Troupie filia Szyły, kaplice Troupie i Leoniszki, Wodakle kaplica w miejscu, Traszkuny kaplica w miejscu i Widziszki. Dekanat uciański w granicach pow. wiłkomierskiego obejmuje 14 parafii Uciany filia Suginty, kapl. Jassany i Syrutany, Kupiszki filie Szymańce, Alojzów, Poławenek, kaplice Kupiszki i Krejwenie, Onikszty filia Androniszki, orator. Burbiszki, kaplice Onikszty i Pelisze, Świadoście dwie kapl. w Świadościu i jedna w Ołotach, Uszpol, Owanta filia Skiemiany, kapl Bu Wiłkomierz Wiłkońgowie żale, Wiżuny kapl. Jorańce, Leluny filia Pokolnie, Sudejki, Bolniki, Kurkle dwie kaplice w Kurklach i jedno w Powiryńcach, Wieszynty kaplica Jurgiszki, Dobejki kaplica w miejscu, Poławeń filia Nowy Dwór al. Giełaże. Kalwini maja zbór w Dziewałtowie, żydzi 8 synagog i 69 domów modlitwy. Herb powiatu przedstawia tarczę na dwie połowy przedzielona, w górnej połowie mającą herb gubernii, w dolnej zaś w polu różowem trzy wiązki lnu, ułożone w kształ cie gwiazdy. Marszałkami pow. wiłkomierskie go za czasów Rzpltej byli Rajecki Aleksander h. Łabędź 1601 1626, Jerzykowicz Jerzy Moniwid 1640 48, Mierzyński z Mierzna Jan 1653 8, Rajecki Jerzy Zygmunt Dunin h. Łabędź 1669, Pac Jan Bonifacy h. Gozdawa 1678, Siesicki Melchior h. Kitaurus al. Bawoł około 1692, Dąbrowski Marcyan h. Junosza 1718 33, Siesicki Tomasz około 1730, Piet kiewicz Hieronim h. Trąby 1765 83, Kościałkowski Mikołaj h. Syrokomla 1775 80, Kościałkowski Ignacy 1782 99. Nadto wy mienieni są Siesicki Kazimierz i Mateusz. Mar szałkami szlachty po rozbiorze byli Kuszelewski Józef 1800, Bolcewicz Józef 1805 7, Frąckiewicz Wincenty h. Brodzie 1809, Ko ściałkowski Mikołaj h. Syrokomla 1812 17, Żagiel Adam ks. h. Trąby 1820, Weisenhoff Franciszek h. Łabędź 1822, Pietkiewicz Bene dykt h. Trąby 1825, Jawgiełł h. Łabędź 1858, Kończa Medard h. Ogończyk 1858, Komar Konstanty h. własny 1876. Nadto jako marszałkowie wymienieni są Bystram Karol h. Tarnawa, Erdman, Komorowski Franciszek h. Ciołek, Kosko Onufry i Siesicki Feliks h. Kitau rus. Za podstawę opisu pow. wiłkomierskiego służyły notaty udzielone przez p. Józefa Narkiewicza, obywatela miejscowego, i opis powiatu przez K. Hukowskiego, sekretarza komitetu Sta tyst. kowieńskiego Kowno, 1890 r. , jako odbi tka z Pamiat. kniżki na 1891 r. . J. Krz. Wiłkomuże, zaśc. szl. nad strugą t. nazwy, pow. wileński, w 2 okr. pol. , o 44 w. od Wilna, 1 dm. , 8 mk. katol. Wiłkońgowie, wś, pow. poniewieski, w 1 okr. pol. , o 8 w. od Poniewieźa. Wiłkonostry, wś, pow. sejneński, gm. i par. Lejpuny, odl. 40 w. od Sejn, ma 19 dm. , 137 mk. , 712 mr. Wchodziła w skład dóbr Lejpuny. W 1827 r. było 8 dm. , 41 mk. Wiłkopedzie, pow. suwalski, gm. Sejwy, par. Puńsk, odl. od Suwałk 26 w. , ma 22 dm. , 225 mk. W 1827 r. było 13 dm. , 98 mk. Wiłkorojście 1. al. Wiłkurojście, zaśc. nad Niemnem, pow. wileński, w 1 okr. pol. , gm. Niemenczyn o 2 w. , okr. wiejski Padziuny, o 24 w. od Wilna, 3 dm. , 16 mk. katol. , 7 żydów w 1865 r. 4 dusze rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Giejany. 2. W. , wś włośc, pow. wileński, w 3 okr. poL, o 48 w. od Wilna, 3 dm. , 39 mk. katol. Wiłkosłostis, w spisie z 1865 r. Wiłkoslastin, zaśc. nad rzką Łokais, pow. wileński w 3 okr. pol. , gm. Janiszki o 14 w. , okr. wiejski i dobra, dawniej hr. Wittgentsteina, następnie ks. Hohenlohe, Baranowo, o 63 w. od Wilna, 2 dm. , 26 mk. katol. 11 dusz rewiz. . Wiłkoszniec jezioro, w pow. trockim. Wiłkotońce al. Wołkotańce, wś i przys. , pow. wiłkomierski, w 3 okr. pol. , gm. Kowarsk, o 21 i 22 w. od Wiłkomierza. Dawniej własność Skirmuntów. Wiłkowawka, ob. Wiłkołówka. Wilkowyja, ob, Wilkowyja. Wiłkowyszki, ob. Wyłkowyszki. Wiłkunkinie, wś, pow. telszewski, w 4 okr. pol. , o 24 w. od Telsz. Wiłkupie 1. wś, pow. suwalski, gm. i par. Wiżajny, odl. od Suwałk 36 w. , ma 17 dm. , 89 mk. W r. 1827 było 9 dm. , 33 mk. , par. Jeleniewo. W. wchodziły w skład majoratu rząd. Kadary szki. 2. W. , wś i folw. , pow. wyłkowyski, gm. Kibarty, par. Olwita, odl. od Wyłkowyszek 15 w. , mają 4 dm. , 17 mk. , 34 mr. Wchodziły w skład dóbr Porożniewo. W r. 1827 było 11 dm. , 140 mk. Dobra W. składały się w r. 1870 z folw. W. i Leopoldowo, rozl. mr. 790 folw. W. gr. orn. i ogr. mr. 353, Iak mr. 88, wody mr. 2, lasu mr. 25, nieuż, mr. 13; bud. murow. 8, drew. 11; płodozm. 9pol. ; folw. Leopoldowo gr. orn. i ogr. mr. 259, łąk mr. 43, nieuż. mr. 7; bud. drew. 5, pokłady torfu. Wś W. os. 3, mr. 38. 3. W. , wś, pow. władysławowski, gm Zy ple, par. Łuksze, odl. od Władysławowa 30 w. , ma 10 dm. , 81 mk. Br. Ch. Wiłkupompie, wś, pow. rossieński, gm. i par. Szweksznie, o 124 w. od Rossień. Wiłkurojście, ob. Wiłkorojście. Wiłnany, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. poL, o 72 w. od Nowoaleksandrowska. Wiłnokiszki al. Antokalnie, wś włośc. nad jez. Ejsiata, pow. święciański, w 2 okr. pol. , o 33 w. od Święcian, 5 dm. , 37 mk. katol. Wiłnokura, zaśc, pow. nowoaleksandrowski, o 81 w. od Nowoaleksandrowska. Wiłnoszyszki, folw. , pow. szawelski, w 1 okr. pol. , gm. Szawkiany, o 25 w. od Szawel. Wiłon, uroczysko, pow. słonimski, w 2 okr. poL, gm. Żyrowicze, o 15 w. od Słonima. Wiłowaczka, folw. , pow. białostocki, w 1 okr. pol. , gm. Gródek, należy do dóbr Waliły Ottona Emila Jonasa. Wiłożeńce, okolica szlach. nad rz. Dzitwą, pow. lidzki, w 4 okr. pol. , o 40 w. od Lidy a 36 w. od Wasiliszek, 4 dm. , 38 mk. kat. A. T. Wiłsznie, dwór, pow. szawelski, w 1 okr. poL, gm. Łukniki, o 51 w. od Szawel. Wiłtraki, wś, pow. władysławowski, gm. Leśnictwo, par. Władysławów odl. 15 w, , ma Wiłkomuże Wiłtraki Wiłsznie Wiłożeńce Wiłowaczka Wiłon Wiłnoszyszki Wiłnokura Wiłnokiszki Wiłnany Wiłkurojście Wiłkupompie Wiłkupie Wiłkunkinie Wiłkowyszki Wiłkowawka Wiłkotońce Wiłkoszniec Wiłkosłostis Wiłkorojście Wiłkopedzie Wiłkonostry Wiłkomuże Wincencin Wincenta Wiłuńce Wiłunajce Wiłujnie Wiługirce Wiłucie Wiłucewicze Wiłucewicze 18 dm. , 198 mk. W r. 1827 wś rząd. Wyłtroki miała 16 dm. , 99 mk. Wiłucewicze, zaśc, pow. wilejski, w 1 okr. poL, gm. Horodek o 5 w. , okr. wiejski Piotrowszczyzna, o 48 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. z Mołodeczna do gr. pow. mińskiego, ma 3 dm. , 18 mk. katol. Wiłucie 1. os. , pow. wiłkomierski, w 5 okr. pol. , gm. Ołoty, o 75 od Wiłkomierza. 2. W. , wś, tamże, o 92 w. od Wiłkomierza. Wiługirce, zaśc, pow. wiłkomierski, w 5 okr. pol. , gm. Onikszty, o 46 w. od Wiłkomierza. Wiłujnie, wś, pow. wiłkomierski, w 5 okr. pol. , gm. Ołoty, par. Skopiszki, o 95 w. od Wiłkomierza. Kołodzińscy mają, tu 145 dzies. 125 lasu, 5 nieuż. , Wiszniewscy 90 dzies. Poprzednio własność Rapackich. Wiłunajce, wś skarb. nad pot. Użbalis, pow. szawelski, w 4 okr. pol. , gm. Ligumy, o 29 w. od Szawel, 15 dm. , 195 mk. , szkoła. Włośc. Waluszys ma tu 31 dzies. 2 nieuż. . Wiłuńce 1. wś nad jez. Kowalskiem, pow. trocki, w 2 okr. pol. , gm. Kronie, okr. wiejski Domejkowo, o 47 w. od Trok, 23 dm. , 25 mk. prawosŁ, 223 kat. , 2 ewang. i 7 żydów w 1865 r. 92 dusz rewiz. ; kaplica prawosł. murowana, szkoła. Należy do dóbr Płytniki, dawniej Wawrzeckich, następnie Orwidów. Tadeusz Orwid, łowczy żmujdzki, fundował tu cerkiewkę, w której były groby rodziny. 2. W. , wś, pow. trocki, w 3 okr. pol. , gm. Wysoki Dwór, okr. wiejski Władysławów, 10 dusz rewiz. Wiłuniszki 1. wś włośc. nad potokiem Brażołka, między jeziorami Baka, Dekis i Siemiut, przy linii dr. żel. warsz. petersburskiej, pow. trocki, w 1 okr. pol. , gm. Jewie o 6 w. , okr. wiejski Drozdówka, o 9 w. od Trok, 12 dm. , 79 mk. katol. w 1865 r. 75 dusz rewiz. ; należała do dóbr skarbowych Mejryszki. W 1766 r. wchodziła w skład sstwa miciuńskiego al. miczuńskiego. 2. W. , dwa folw. nad rzeką Brażką Brażołką, pow. trocki, w 1 okr. poL, o 8 i 9 w. od Trok. Jeden z nich ma 1 dm. , 4 mk. katol. , drugi zaś 1 dm. i 15 mk. t. wyz. W 1850 folw. W. należał do Zajączkowskich i miał 211 dzies. rozległ. Wiłutyszki, wś, pow. wiłkomierski, w 2 okr. pol. , gm. Subocz. Prokopowiczowie mają 80 dzies. 15 lasu, 10 nieuż. . Wiły 1. uroczysko, w pow. bobrujskim, w gm. Horki, należy do domin. Melitonowo, Soł tanów. 2. W. , wś, przy ujściu rz. Świadzicy do Essy, pow. borysowski, w 1 okr. poL, gm. Woło sewicze, ma 2 osady; miejscowość obfita w łąki. 3. W. , karczma, w pow. nowogródzkim, przy dr. ze wsi Smolenniki do Worończy, w gm. Cy ryn. 4. W. , uroczysko osiadłe, pow. piński, w 4 okr. poł. łohiszyńskim, gm. Porzecze, o 26 w. od Pińska. 5. W. , dwór, pow. lepelski, 346 dzies. w 2 częściach. A. Jel. Wiły 1. wś, pow. zasławski, gm. Chorowiec, par. praw. Majdan Łabuński o 4 w. . 2. W. , ob. Widły. Wimajew, jezioro, w pow. święciańskim. Wimaki al. Cotowo, folw. , pow. sieński, dziedzictwo Woropajów, 274 dzies. 43 roli, 20 łąk, 151 lasu; karczma. Wimbory, okolicy i zaśc, pow. kowieński, w 3 okr. pol. , gm. Bobty, o 28 w. od Kowna. Mają tu części Franckiewiczowie 49 dzies. 9 1 2 lasu, 5 1 2 nieuż. , Tałmontowie 35 dzies. 3 łasu, Wimhorowie 262 dzies. 44 lasu, 46 nieuż. . Wimby, zaśc, pow. poniewieski, w 4 okr. poL, o 70 w. od Poniewieźa. Wimsdorf niem. , ob. Kurkocin. Wimuzow, ob. Wymuszówka. Wimże, dwór, pow. szawelski, w 1 okr. pol. , gm. Fodubis, własność Proszkowskich, ma 151 dzies. 7 nieuż. . Winagiszki, futor, pow. lidzki, w 4 okr. pol. , 1 dm. , 3 mk. żydów. A. T. Winarka, Winiarka al. Krywarka, Krywianka, rzeczka, w pow. skwirskim, prawy dopływ Irpienia, płynie pod wsią Krzywe. Winarówka 1. jar nad wybrzeżem Dniepru, w Kaniowie, ob. t. III, 818. 2. W. , pow. taraszczański, ob. Wojnarówka. Winary, ob. Winiary. Winaska, góra, wzn. 526 mt. , nad kotliną zdrojów min. w Iwoniczu. Ze strony płnzach. okryta z tej strony wielkim lasem szpilkowym, pod 39 26 wsch. dł. , 49 34 płd. sz. Karta woj. , 7, XXV. Wincemierzyce, pow. grotkowski, ob. Winzenberg. Wincencin, wś, pow. włodawski, gm. Wola Wereszczyńska, par. Wereszczyn, 23 dm. , 151 mk. , 481 mr. W 1827 r. było 16 dm. , 85 mk. , par. Andrzejów, Wincenta Wycięta, rzeczka, ob. Jańsbork t. III, 439 i Łabna. W akcie z 1343 wymieniona jako stanowiąca część granicy między Mazowszem a posiadłościami krzyżackiemi Dok. Ulanow. , 311, 26. Wincenta, właściwie Wycięta, wś nad rzką t. n. , pow. kolneński, gm. Czerwone, par. Lachowo. Leży przy ujściu rzeczki Wincenty do Fisi, nad samą granicą pruską, odl. 9 w. od Kolna a 37 w. od Łomży. Częściowi właściciele mają 196 mr. 111 roli ornej, a włościanie, dawni pańszczyzniani, mają 205 mr. 144 mr. roli. W 1827 r. było 20 dm. , 121 mk. Komora celna przy drodze bitej prowadzącej z Łomży na Kolno do Jańsborka w Prusach. W 1876 r. wywóz miał wartość 130192 rs. , przywóz 162736 rs. W r. 1879 pobrano cła 18035 rub. met. , 5737 rub. kred. Vincenthorst, kol. , w pow. babimoskim, ob. Mochy 1. Wincemierzyce Winaska Winary Winarówka Winiarka Krywarka Krywian Winagiszki Wimże Wimuzow Wimsdorf Wimby Wimbory Wimaki Wimajew Wiły Wiłutyszki Wiłuniszki Wincentów Wincentówek Wincentówka Wincentowo Wincentów 1. folw. , pow. warszawski, gm. i par. Nieporęt. 2. W. , os. włośc, pow. radzymiński, gm. i par. Radzymin odl. 12 w. , ma 38 mk. , 189 mr. 94 roli, 41 Iak, 26 lasu i 24 pastw. . 3. W. , wś, pow. grójecki, gm. i par. Czersk, ma 221 mk. , 643 mr. Wchodziła w skład dóbr Czaplin. W 1827 r. było 6 dm. , 69 mk. 4. W. , wś, pow. skierniewicki, gm. Korabiewice, par. Jeruzal, ma 233 mk. , 190 mr. W 1827 r. było 17 dm. , 81 mk. 5. W. , kol, pow. laski, gm. Bałucz, par. Borszewice, od Łasku odl. 35 w. , ma 14 dm. , 134 mk. , 206 mr. 6. W. , folw. , pow. łaski, gm. Dąbrowa Rusiecka, par. Wola Więzowa, odl. 35 w. od Łasku. Folw. ten, oddzielony w r. 1887 do dóbr Wola Więzowa, rozl. mr. 551 gr. orn. i ogr. mr. 412, łąk mr. 10, pastw. mr. 69, przestrzenie sporne mr. 33, nieużyt. mr. 26; bud. murow. 2, drew. 8. 7. W. , kol. , pow. laski, gm. Chociw, par. Widawa, ma 19 dm. , 74 mk. , 85 mr. wlośc; os. karcz. 1 dm. , 5 mk. , 1 mr. dwor. 8. W. , łaki nad rz. Wartą, pow. sieradzki, gm. i par. Charłupia Mała, odl. od Sieradza 4 w. Obszaru łąk 103 mr. , pastw. 31 mr. , wody 11 mr. , nieuż. 1 mr. 9. W. , os. nad rz. Pilicą, pow. radomski, gm. i par. Stromiec, odl. od Radomia 39 w. , ma 1 dm. , 9 mk. , 30 mr. dwor. 10 W. , al. Wicentów, wś, pow. radomski, gm. Wielogóra, par. Radom odl. 14 w. , ma 46 dm. , 340 mk. , 60 os, 640 mr. Wchodziła w skład dóbr Klwatka Szlachecka. 11. W. , Nowy i Stary, dwie wsi, pow. radomski, gm. Gzowice, par. Sucha, odl. od Radomia 19 w. W. Nowy ma 6 dm. , 39 mk. , 96 mr. ; W. Stary 5 dm. , 56 mk. , 160 mr. W 1827 r. było 5 dm. , 39 mk. Por. Czarna 6 t. I, 736 13. W. , pow. kozienicki, gm. i par. Tczów, odl. od Kozienic 32 w. , ma 19 dm. , 102 mk. , 320 mr. 14. W. al. Gałganów, wś, pow. iłżecki, gm. i par. Rzeczniów, odl. od Uży 14 w. , 9 dm. , 99 mk. , 5 mr. dwor. , 168 mr. włośc. 15. W. , pow. opoczyński, ob. Wincentynów. 16. W. , Małachowskich, wś, pow. konecki, gm. i par. Końskie odl. 4 w. , ma 5 dm. , 23 mk. , 72 mr. włośc, 1 mr. dwor. Wchodziła w skład dóbr Końskie 17. W. , Grabkowskich, wś, pow. konecki, gm. i par. Końskie odl. 4 w. , ma 11 dm. , 67 mk. , 119 mr. dwor. , 15 mr. włośc W 1827 r. było 4 dm. , 24 mk. 18. W. , folw. , pow. sandomierski, gm, i par. Obrazów, odl. od Sandomierza 13 w. , ma 1 dm. , 149 mr. Należy do dóbr Święcica. 19. W. , folw. , pow. kielecki, gm. i par. Piekoszów, odl. 17 w. od Kielc. Folw. ten, oddzielony w r. 1885 od dóbr Rykoszyn, rozl. mr. 563 gr. orn i ogr. mr. 189, łąk mr. 53, pastw. mr. 59, lasu mr. 242, odpadki mr. 6, nieuż. mr. 14; bud. murow, 2, drew. 5; las nieurządzony, pokłady kamienia wapiennego, piaskowego i torfu. 20. W. , przysiołek Żelisławic, w pow. włoszczowskim. 21. W. , folw. , pow. lubartowski, gm. Łuck, par. Lubartów, leży w pobliżu Lubartowa o 3 w. , przy trakcie do Kocka. Utworzony r. 1870 na obszarze dóbr Lubartów. Przy ich wyprzedaży przez bank polski nabyty w r. 1882 za rs. 88355. Poprzednio jeszcze obszar ten należał do dóbr Szczekarków. W r. 1876 miał obszaru 1577 mr. 711 mr. roli, 230 łak, 190 pastw. , 281 lasu, 110 zarośli, 55 nieuż. ; bud. drew. 12. Po r. 1882 rozkolonizowany został. Osiedli tu Niemcy. 22. W. , Majdan, wś, pow. krasnostawski, gm. Rudka, par. Krasnystaw, ma 18 os. , 175 mr. Wchodziła w skład dóbr Krupe. Br. Ch. Wincentów, kolonia, pow. włodzimierski, gm. Kisielin o 9 w. . Wincentówek, folw. , pow. lubelski, gm. i par. Bychawa. Wincentówka, folw. , pow. hrubieszowski, gm. i par. Moniatycze. Wincentówka 1. wś, pow. lipowiecki, w 2 okr. pol. , gm. i par, prawosł. Lipowiec o 5 w. , ma 247 mk. , 190 dzies. ziemi włośc, 210 dwor. W epoce uwłaszczenia włościan należała do Wincentego Sadowskiego. 2. W. , wś nad rzka Tarnawą. , pow. uszycki, okr. pol. , gm. , sad, parafia i st. poczt. Dunajowce o 6 w. , odl. o 30 w. od Uszycy, przy drodze z Ostoi do Antonówki, ma 42 dm. , 242 mk. Należy do klucza dunajowieckiego. Porów. Muszkutyńce, 3. W. , wś nad rzeką, Horochowatką, pow. wasylkowski, w pobliżu granicy pow. kijowskiego, w 3 okr. pol. , gm. Wincentówka, o 50 w. od Wasylkowa a 45 od Białejcerkwi, ma 3316 mk. W 1790 r. było 140 dm. i 1215 mk. ; 1863 r. 2456 mk. Posiada cerkiew p. w. św. Mikołaja, z drzewa wzniesioną, i uposażoną. 78 dzies. Poprzednia cerkiew fundowaną, była w 1752 r. przez ks. Stanisława Wincentego Jabłonowskiego. Wś należy do klucza białocerkiewskiego dóbr hr. Branickich. Do par. prawosł, należy wś Leszczynka o 7 w. . Gmina składa się z 9 okręgów starostw wiejskich, obejmuje 9 miejscowości, mające 1421 dm. , 14109 mk. , 22606 dzies. ziemi 11779 włośc, 7256 dwor. , 260 cerkiewnej i 3311 należącej do apanaży. J. Krz. Dr. M. Wincentówka, pow. brzozowski, ob. Temeszów. Wincentowo 1. al. Stary Bór, wś i folw. , pow. nieszawski, gm. Bytoń, par. Witowo, odl. 49 w. od Nieszawy, leży na wyspie śród jez. Orle, ma 35 mk. W r. 1827 było 5 dm. , 26 mk. , par. Chalno. Folw. W. , oddzielony w r. 1880 od dóbr Pścinno, rozl. mr. 373 gr. orn. i ogr. mr. 297, łąk mr. 21, lasu mr. 1, wody mr. 48, nieuż. mr. 6; bud. murow. 5, drew. 10, wody stanowią, jezioro. 2. W. , wś, wchodziła w skład dóbr Koneck, w pow. nieszawskim, miała os. 12, mr. 16. 3. W. , wś, pow. gostyński, gm. Łąck, par. Dobrzyków, ewang. Gombin, ma 29 os. , 250 mk. , 470 mr. Wchodziła w skład dóbr Ciechomice. 4. W. , wś, pow. kolski, gm. i par, Wincentów Winciszki Wincuki Wincławiszki Wincipole Wincentyszki Wincentynów Wincenty Wincentowo Brudzew, odl. od Koła 16 w. , ma 3 dm. , 48 mk. 5. W. , al. Galewo, wś i folw. nad rzeczką b. n. , pow. kolski, gm. i par. Brudzew, odl. od Kola 18 w. , ma 4 dm. , 35 mk. Dobra W. , które da wniej wchodziły w skład dóbr Wola Brzostowa, składały sie w r. 1888 z folw. W. , Bratuszyn, os. młyn. Dzierzązna, rozl. mr. 1504 fol. W. gr. orn. i ogr. mr. 732, łąk mr. 64, pastw. mr. 26, lasu mr. 235, nieuż. mr. 22; bud. murow. 9, drew. 13, las nieurządzony; folw. Bratuszyn gr. orn. i ogr. mr. 372, łąk mr. 28, pastw mr. 12, nieuż. mr. 13; bud. murow. 4, drew. 4, pokłady torfu i wiatrak. Wś W. os. 9, mr. 9; wś Galewo os. 11, mr. 67; wś Józefowo os. 21, mr. 322; wś Kalinowo os. 46, mr. 638; wś Huta Józefów os. 20, mr. 45; wś Bratuszyn os. 6, mr. 31. 5. W. , pow. pułtuski, gm. Obrytte, par. Lubiel. W 1827 r. było 20 dm. , 145 mk. 6. W. , os. , pow. ma ryampolski, gm. Michaliszki, par. Płutyszki, odl. od Maryampola 25 w. , ma 1 dm. , 6 mk. 7. W. , ob. Wincentów. Br. Ch. Wincentowo 1. folw. , pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , gm. Głębokie, okr. wiejski i dobra ks. Wittgensteina, Wincentowo, o 79 w. od Dzisny, przy b. dr. poczt. z Wilejki do Dzisny, ma 1 dm. , 23 mk. Kaplica katol. par. Głębokie. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsi Demideńki, Łaplino, Nowosiołki, Ramżyno, Sakowicze, Samkowszczyzna Sajkowszczyzna, Soroki, Wereteje Wierecieje, w ogółe w 1865 r. 268 dusz rewiz. włośc. uwłasz. 2. W. , wś pryw. , pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , o 59 w. od Dzisny, 1 dm. , 88 mk. Była tu kaplica katol. drewniana. 3. W. , zaśc, pow. święciański, w 1 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Łyntupy o 2 w. , 2 dm. , 34 mk. katol. podług spisu z 1865 r. 3 dusze rewiz. . 4. W. , pow. święciański, ob. Polana 8. 5. W. al. Budrewicze, folw. , pow. wilejski, w 1 okr. pol. , gm. Chotenczyce, o 42 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. z Ilii do Radoszkowicz, 1 dm. , 7 mk. ; w 1865 r. własność Budrewiczów. 6. W. , Wikentiewo, zaśc, pow. wilejski, w 2 okr. poL, gm. Budsław o 5 w. , okr. wiejski i dobra Koziełłów, Komarowo, o 45 w. od Wilejki, 2 dm. , 17 mk. katol. w 1865 r. wykazany jako wś, mająca 17 dusz rewiz. . 7. W. , folw. , pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. Porpliszcze, okr. wiejski Wincentowo, o 87 w. od Wilejki, 1 dm. , 15 mk. katol. ; własność dawniej ks. Wittgensteina, następnie ks. Hohenlohe. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsi Kozły, Litowce, Szendzieliszki i Wołodyki, oraz zaśc. Pobidziniszcze, w ogóle w 1865 r. 55 dusz. rewiz. 8. W. al. Andryjańki Wincentowo, dobra, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 2 okr. pol. , gm. Aleksin, o 24 w. od Bielska, własność Markowskich, 180 dzies. 36 łąk i pastw. , 30 lasu, 1 nieuż. . 9. W. , okolica, pow. kowieński, w 1 okr. pol. , gm. Wilkija, o 55 w. od Kowna. Mają tu Boguszowie 20 dzies. , Kobieccy 3 dzies. , Szukiewiczowie w W. i Romanach 150 dzies. oraz w W. i Bakach 30 dzies. 10. W. , dwór, tamże, w 2 okr. pdl. , o 78 w. od Kowna. 11. W. , dobra, pow. telszewski, w 4 okr. pol. , gm. Żorany, o 37 w. od Telsz, własność Minichów, mają 617 dzies. 114 lasu, 28 nieuż. . 12. W. , dwor, pow. dyneburski, własność Zaleskich, 503 dzies. J. Krz. Wincentowo 1. ob. Wiesenthal, kol. , pow. wschowski, okr. komis. Włoszakowice Lusch witz, st. poczt. Bargen Zbarzewo. 2. W. , folw. , pow. żniński, okr. komis. w Janowcu, sąd w Wągrówcu, paraf. , szkoła kat. i poczta w Żernikach, 1 dm. , 19 mk. katol. Powstał w nowszych czasach. 3. W. , folw. , w pow. średzkim jaro cińskim, sąd w Szremie, okr. komis. i poczta w Jaraczewie, paraf. w Wrączynie. 4. W. , kol. , w pow. średzkim, sąd i okr. komis. w Pobiedzi skach, poczta w Swarzędzu. 5. W. , folw. na płd. Ostroroga, pow. szamotulski, należał do dóbr Ottorowa, ks. saskoaltenburskiego. Parafia Ottorowo. W. Ł. Wincenty, wś, pow. lepelski, ob. Niesin. Wincentynów, wś, pow. opoczyński, gm. Kuniczki, par. Kunice, odl. od Opoczna 13 w. , ma 23 dm. , 170 mk. , 443 mr. Wchodził w skład dóbr Kamień Wielki. Wincentyszki, wś, pow. kalwaryjski, gm. Raudań, par. Kalwarya odl. 7 w. , ma 8 dm. , 38 mk. Wchodziła w skład majoratu rząd. Kalwarya lit. B. W 1827 r. było 3 dm. , 27 mk. Wincentyszki, zaśc, pow. wiłkomierski, w 5 okr. pol. , gm. Kurkle, o 50 w. od Wiłkomierza. Wincipole 1. dobra szlach. , pow. wileński, w 5 okr. pol. , gm. Soleczniki, własność Krzyckich, w zeszłym wieku Wierzbowiczów, wraz z Trudami ob. , mają 307 dzies. ziemi upraw. 2. W. , Nowe, zaśc. szl. , pow. wileński, w 5 okr. pol. , o 36 w. od Wilna, 1 dm. , 7 mk. katol. 3. W. Stare, zaśc, tamże, o 38 w. od Wilna, 1 dm. , 7 mk. t. wyzn. Winciszki, wś nad potok. Jodunis, pow. święciański, na płd. od st. Duda dr. źel. warsz. petersburskiej, w 2 okr. pol. , o 29 w. od Święcian, 9 dm. , 63 mk. 52 katol. , 11 żydów. Wincławiszki 1. zaśc, pow. święciański, w 2 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra Chrystyniczów, Łabonary o 4 w. , 2 dusze rewiz. 2. W. , wś, pow. święciański, w 2 okr. poL, gm. i dobra skarbowe Daugieliszki o 7 w. , okr. wiejski Izabelin, 37 dusz rewiz. Wincuki, wś włośc i zaśc, pow. oszmiański, w 3 okr. pol. , gm. Siedlisko, okr. wiejski Paszele, o 44 w. od Oszmiany a 8 w. od Dziewieniszek, 15 dm. , 120 mk. katol. w 1865 r. 84 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Gieranony. Wińcze 1. okolica szlach. , pow. lidzki, w 4 okr. pol. , o 21 w. od Lidy a 10 w. od Wasiliszek, 2 dm. , 27 mk. katol. 2. W. , 2 folw. i osada, pow. kobryński, w 4 okr. pol. , gm. Osowce Wincentowo Osowiec, o 64 w. od Kobrynia. Jeden z folw. należy do Korczynów i ma 147 dzies. 45 łąk i pastw. , 18 lasu, 10 nieuż. ; drugi, Danowskich, ma 120 dzies. 16 łąk i pastw. , 37 lasu, 15 nieuż. ; osada 27 1 2 dzies. 2 lasu, 3 1 2 nieuż. , własność Daniłowa. Niegdyś dobra hibernowe w pow. pińskim, były 1764 r. w posiadaniu Lu dwika Orzeszko, stolnika pińskiego. Z powodu nieporozumień z sąsiadami była wyznaczona ko misya do uregulowania granic, pod przewodni ctwem Stefana Ślizienia, podkomorzego Słonim skiego ob. Vol. Leg. , VII, str. 419. 3. W. , osada, tamże, gm. Brohiczyn, należy do wsi Pi hasy. 4. W. , dwór, tamże, własność Jaroszew skich, 80 dzies. 25 łąk i pastw. , 8 lasu, 9 nieuż. . J. Krz. Windak, niem. Windack, folw. do Głuchowa, pow. chełmiński, st. poczt. Chełmża. W 1885 r. 3 dm. , 49 mk. Wizyta Strzesza z r. 1667 72 pi sze Windak, villa nobilitaris possessionis haereditariae Gnosi Głuchowski. Dnus obligatorius Gnus Lucas Elzanowski. Curia nihil pendit, cum debeat str. 7. Kś. Fr. Windapol, folw. szl. , pow. trocki, w 2 okr. pol. , o 45 w. od Trok, 1 dm. , 19 mk. katol. Windau, rzeka, ob. Wenta. Windau 1. mto, ob. Windawa. 2. W. , folw. dóbr pryw. Regen, w okr. i pow. hazenpockim, par. alszwangska. Windaushof Gross i Klein, dobra pryw. , w okr. i pow. hazenpockim, par. amboteńska Kurlandya. Pomiędzy W. a Nigranden znajdują, się pokłady węgla brunatnego ob. t. IV, 897. Windawa, rzeka, ob. Wenta. Windawa, niem. Windau, łotew. Wente, mto powiatowe i portowe, w okręgu goldyngskim Kurlandya, leży pod 57 24 płn. szer. a 39 12 wsch. dług. , o 174 w. na płn. zach. od Mitawy, na lew. brz. rz. Wenty Windawy, przy ujściu jej do Bałtyku, w okolicy pokrytej lotnemi piaskami. W 1888 r. miało 6609 mk. W 1813 r. było tu 176 dm. 37 murow. , 33 ulic, 1049 mk. ; w 1860 r. 38 ulic, 278 dm. 8 murow. , 51 sklepów, cerkiew, kościół ewang. w 1820 r. była tylko kaplica zamkowa, kaplica katol. paraf. w Goldyndze, synagoga, 5 domów modlitwy żydowskich, 4150 mk. 58 prawosł. , 55 katol. , 61 rozkolników, 1487 żydów, zresztą; ewang. . Do miasta należy 392 dzies. ; dochody w 1860 r. wynosiły 3283 rs. W. posiada port, warsztaty okrętowe, komorę celną. Port tutejszy jest obszerny, dostatecznie głęboki, zasłonięty od wiatrów i niezamarza w ciągu całego roku, ma tylko utrudniony przystęp z powodu płytkości wejścia, czemu starano się zapobiedz za czasów ks. Ernesta przez urządzenie tam w 1737 r. Wiatach 1817 do 1819 przedsięwzięto roboty dla poprawienia dawnych tam, później jednak zostały one w części uszkodzone i port uległ zasypaniu. Od 1852 r. przystąpiono znowu do oczyszSłownik Geograficzny T. XIII. Zeszyt 151. czenia i uregulowania portu. Handel oraz przemysł fabryczny 2 browary piwne i rękodzielniczy w 1860 r. 251 rzemieślników nieznaczne. Jest to starożytna osada łotyska, w której mistrz rycerzy mieczowych Burhard von Dreiloewen 1341 1346 zbudował zamek i ustanowił jedna z najdawniejszych komturyi. Po strasznej pożodze w 1495 r. miasto podźwignąć się nie mogło. Za czasów Rzpltej stanowiło sstwo niegrodowe, zależne od grodu w Goldyndze. Podług ustawy sejmowej z 1617 r. obejmowało mto Windawę wraz z zamkiem obronnym i przyległościami. Ssta windawski był obierany przez panującego księcia Kurlandyi i Semigalii. Ks. kurlandzki Jakub potwierdził i uzupełnił prawa miejskie, nadane W. pierwotnie w 1378 r. W ostatnich czasach Rzpltej było tylko miastem parafialnem; od 1795 r. mto powiatowe. W. słynie z tego, że powietrze ma być tak zdrowe, że żaden lekarz niemoze się tu utrzymać z praktyki. Windawski powiat okręgu goldyngskiego, leży w płn. zach. części gub. kurlandzkiej, zajmuje 60, 5 mil al. 1925 w. kw. i stanowi niskie wybrzeże m. Baltyckiego. Niewielkie wyniosłości znajdują się w dwóch miejscowościach powiatu. Jedna z nich rozpościera się pomiędzy jez. Uzmajteńskiem a jez. Popen i służy za dział wodny pomiędzy dorzeczem Wenty Windawy i Irby, druga zaś, znana pod nazwą gór Sinych Blauberge, znajduje się w płn. wsch. części powiatu, między rz. Stende a wybrzeżem zatoki Ryskiej, w okolicy Dondangenu, ze szczytami Jungfrauer i Sztiterhof, nie przewyższającemi 180 st. Wybrzeża sa niskie, piaszczyste, ze słabo rozwiniętą linia nadbrzeżną. Najwydatniejszym punktem linii tej jest przylądek Domesnez, stanowiący płn. cypel półwyspu Kurlandzkiego i będąjcy właściwie niebezpieczna dla żeglugi rafa piaszczystą. . Wzdłuż brzegów morskich ciągnie się na lądzie stałym pasmo pagórków piaszczystych, zwanych Kangern. Równolegle z brzegiem cięgną, się w morzu trzy rzędy mielizn piaszczystych, utrudniających przystęp statków do brzegu. Podłoże powierzchni stanowią głównie piaskowce dewońskie, przykryte głębokim pokładem napływowym. Gleba w części nadbrzeżnej składa się z piasków lotnych, w pozostałych zaś częściach powiatu jest piaszczysta lub gliniasta, obfitująca w mnóstwo kamieni narzutowych, lecz w ogóle dość urodzajna. Główną; rzeką, powiatu jest Wenta Windawa; dopływ jej Abawa Abau dotyka tylko granicy. Jedynie te tylko dwie rzeki są. spławne. Z pozostałych rzek najważniejszą, jest Irba, uchodząca do Baltyku w płn. części powiatu. Z jezior największe Uzmajteńskie, zajmujące 37 w. kw. Błota liczne. Rozróżniają, błota mchem i trzciną, zarosłe łotew. tirul pomiędzy lasami i błota nadmorskie kangern i jomek. Błota, piaski lotne i w ogóle 35 Windawa Windau Windaushof Windak Windak Windapol Windziuny Windryszki Windeck Windejki Windenburg Windenhof nieużytki zajmują do 79000 dzies. Lasy, przeważnie sosnowe, jodłowe i z czarnej olszyny, zajmują około 2 5 ogólnej powierzechni, t. j. do 133000 dzies. 30600 dz. lasów rządowych. W 1860 r. było w powiecie bez miasta 38477 mk. 881 prawosł. , zresztą luteranie, zamieszłujących 94 folw. , 1282 osad włośc. i 63 karczmy. W powiecie było 10 parafii. Masę ludności stanowią. Łotysze; Niemców było tylko 3286 dusz. Główne zajęcie mieszkańców stanowi rolnictwo do 35000 dzies. roli. Gospodarstwo przeważnie wielopolowe. Hodowla bydła dość rozwinięta. W 1860 r. było w powiecie 19200 sztuk koni, 65000 bydła rogatego, 40100 owiec, 13640 trzody chlewnej. W okolicach lesistych zajmują, się pszczelnictwem, rybołówstwem zaś w jez. Uzmajteńskiem i na płn. wybrzeżu morskiem. Przemysł fabryczny na niskim stopniu 11 gorzelni, 4 browary piwne, 9 cegielni, 2 dziegciarnie, 1 huta szklana. Handel koncentruje się w mieście W. i na jarmarkach w Dondangen, Erdwalen, Ugalen i Popen. J. Krz. Windawski kanał, ob. Wenta. Windeck niem, ob. Windyki. Windejki 1. wś nad rz. Szyrwintą. , pow. wileński, w 2 okr. pol. , gm. Muśniki o 5 w. , okr. wiejski i dobra w 1865 r. Zawadzkich i Urbanowiczów Poszyrwińcie, o 50 w. od Wilna, ma 16 dm. , 162 mk. katol. w 1865 r. 58 dusz rewiz. . 2. W. , wś, pow. telszewski, w 2 okr. pol. , o 44 w. od Telsz. Windenburg, wś nad zatoką Kurońską, pow. szyłokarczemski, st. poczt. Kinten. W 1409 r. zbudowali tu Krzyżacy zamek, zniszczony przez wodę. Stał tu teź kościół do r. 1705. Woda zabrała tu znaczny obszar lądu ob. t. IV, 929. Windenhof, wybud. , pow. świętosiekierski, st. poczt. Gutstadt. Windgiry, ob. Wingrydy. Windisch 1. Bohrau, pol. Borowo, dobra i wś, pow. kożuchowski, par. kat. w miejscu, ew. Neustaedtel. W r. 1885 dobra miały 186 ha, 4 dm. , 27 mk. 8 kat. ; wś 155 ha, 21 dm. , 117 mk. 45 ew. . Kościół par. katol. 2. W. Marchwitz, wś, par. ew. Brzyczów, katol. Namysłów. W r. 1885 było 669 ha, 59 dm. , 401 mk. 22 katol. Windischen Albrechtsdorf, ob. Ullersdorf 9. Windkeim 1. dobra ryc. , pow. rastemborski, st. poczt. Rastenburg. 2. W. , Gross i Klein, wś i folw. , pow. świętosiekierski, st. poczt. Ludwigsort. Windorp 1780, Winkidorp 1686, wś, pow. chojnicki, st. poczt. i par. katol. Leśno; 412 ha 118 roli orn. , 14 łąk, 20 lasu; 1885 r. 8 dm. , 12 dym. , 77 kat. mk. W topogr. Goldbecka zapisana jako pustkowie o 4 dym. Windryszki, zaśc, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 19 w. od Nowoaleksandrowska. Windsheim, łotew. BrunnawaMujża, dobra prywat. , w okr. selburskim, pow. frydrychsztacki, par. Selburg Kurlandya. Winischendorf, ob. Słowiańska Wieś. Windtken, wś, ob. Wołówko. Winduga 1. przyl. dóbr Duninów, w pow. gostyńskim. 2. W. , folw. , pow. piotrkowski, gm. Łęczno, paraf. Sulejów, odl. 16 w. od Piotrkowa, ma 5 dm. , 33 mk. , 458 mr. 285 mr. roli, 37 mr. łąk, 126 mr. lasu, 10 mr. nieuż. . Wchodził w skład dóbr Wola Bielska. 3. W. , Rachcińska, folw. nad rz. Wisłą, pow. lipnowski, gm. Szpital, par. Chełmica, odl. 21 w. od Lipna, ma 15 dm. , 158 mr. , młyn parowy. Należy do dóbr Chełmica. W 1827 r. było 2 dm. , 9 mk. 4. W. Włocławska al. Łacha, folw. , pow. lipno wski, gm. Szpital, par. Chełmica, ma 35 mk. Należy do Witoszyna. W 1827 r. był tu 1 dm. , 7 mk. Br. Ch. Winduga 1. al. Więduga, niem. Bommelablage, leśnicz. , w pow. międzychodzkim skwierzyńskim, o 10 klm. na zach. płn. od Międzychodu, na praw. brzegu Warty. 2. W. , dwie windugi żórawie, na lew. brzegu Noteci, po obu stronach toru dr. żel. , przed młynem drawskim. Windugiery al. Widugiry, wś, pow. sejneński, gm. Krasnowo, par. Urdomin, odl. od Sejn 12 w. , ma 43 dm. , 405 mk. Windusschin, ob. Smarchów 1. Windyczany ob. t. VIII, 445, mylnie, za Wendyczany. Windyki Grzybowo, wś i folw. , pow. mławski, gm. Dębsk, par. Wieczfnia, odl. 8 w. od Mławy, ma gorzelnią, 14 dm. , 234 mk. , 31 os. , 74 mr. Folw. ma 10 bud. murow. , 10 drew. 1096 mr. , ob. Grzybowo 3. Windyki, niem. Windeck, folw. do Kamienia, pow. suski, st. poczt. Iława; 1885 r. 3 dm. , 73 mk. Windziule, wś włośc. , pow. trocki, w 2 okr. poL, gm. Sumieliszki o 7 w. , okr. wiejski Windziule, o 25 w. od Trok, 16 dm. , 141 mk. katol. w 1865 r. 75 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Postrawie. W skład okr. wiejskiego wchodzą wsi Bojary al. Wizgirdy, Nowosiołki, Szakołdany, Windziule i Źuwice, w ogóle w 1865 r. 163 dusz rewiz. b. włości skarb, , 1 jednodworców, 10 żołnierzy dymis. i 26 osadników w. ross. Windziuliszki, wś włośc, pow. trocki, w 2 okr. pol. , gm. i dobra skarbowe Sumiliszki o 21 w. , okr. wiejski Naszkuny, o 43 w. od Trok, 1 dm. , 9 mk. katol. W 1865 r. wraz ze wsią Warkolską Budą 30 dusz rewiz. Windziuny, wś włośc. nad stawem, pow. wileński, w 5 okr. pol. , o 36 w. od Wilna, 18 dm. , 174 mk. 17 prawosł. , 157 katol. ; cegielnia. Wingendorf, dobra i wś, pow. lubański, par. ew, w miejscu, kat. Bertelsdorf. W r. 1885 do Windgiry Windawski Windziuliszki Windisch Windischen Windkeim Windawski kanał Windorp Windtken Winduga Windugiery Windusschin Windyczany Windziule Windyki Winischendorf Windsheim Winek Winiarczyków Winiarki Winiarskie Winiary Wingsnupoehnen Wś ma 12 dm. , 72 mk. ; folw. 6 dm. , 42 mk. ski, gm. Winiary Wiślickie, par. Korczyn. Leżą Wingsnupoehnen 1. Gross, wś, pow. nizinny, st. p. Kellminen. 2. W. , Klein al. Plagntschen, wś, pow. nizinny, st. p. Skaisgirren, Winguszki, wś wlośc, pow. oszmiański, w 3 okr. pol. , o 52 w. od Oszmiany a 27 od Dziewie niszek, 28 dm. , 280 mk. katol. A. T. Winiarczyków, grupa domów we wsi Lipnicy, w hr. orawskiem. Wiiiiarka9 ob. Winarka. Winiarki, wś nad rz. Opatówka, pow. sandomierski, gm. Dwikozy, par. Trójca, odl. od Sandomierza 11 w. , 26 dm. , 173 mk. , 313 mr. ziemi włośc. W 1827 r. było 19 dm. , 152 mk. Według reg. pob. pow. sandomierskiego z r. 1578 we wsi W. Minor, w par. św. Trójcy, J. Dmosicki płacił od 1 zagr. Pawiński, Małop. , 177. Winiarskie Szwaby, ob. Szwaby 1. Winiary 1. w XVI w. Winary, wś i folw. nad rz. Pilicą, pow. grójecki, gm. Nowa Wieś, par. Warka, odl. 22 w. od Grójca, 56 w. od Warszawy, 10 w. od szosy. Leży pod sama Warka, ma 372 mk. , dwór, browar, zabudowania folwarczne murowane, kryte blachą. W 1827 r. było 31 dm. , 299 mk. Dobra W. , Zakrzew i Wymysłów składały sie w r. 1886 z folw. W. i Zosin, rozl. mr. 1741 folw. W. gr. orn. i ogr. mr. 408, łąk mr. 271, pastw. mr. 100, lasu mr. 63, nieuż. mr. 88; bud. mur. 18, drew. 23; płodozm. 15pol. ; folw. Zosin gr. orn. i ogr. mr. 237, łąk mr. 2, pastw. mr. 7, lasu mr. 548, nieuż. mr. 18; bud. drew. 5, las nieurządzony. W skład dóbr wchodziły poprzednio wś W. os. 16, mr. 359; wś Zakrzew os. 16, mr. 629; wś Wymysłów os. 6, mr. 56; wś Szwaby os. 8, mr. 33. Według podania, za czasów Bony założono tu wielkie winnice, których śladem są zdziczałe krzewy winne śród zarośli nadbrzeżnych. Obecnie istnieje tu winnica, świeżo założona, starannie i na wielką skalę prowadzona. Według reg. pob. pow. wareckiego z r. 1576 wś Winary, w par. Warka, miała 3 1 2 łan. Pawiński, Mazowsze, 239. 2. W. , wś i folw, , pow. kaliski, gm. Tyniec, par. Tłokinia, odl. od Kalisza 8 w. W 1875 r. istniała tu gorzelnia z dystylarnią. W r. 1875 folw. W. , oddzielony od dóbr Opatówek, rozl. mr. 904 gr. orn. i ogr. mr. 344, łąk mr. 109, pastw. mr. 10, lasu mr. 413, nieuż. mr. 31; bud. mur. 12, drew. 10; płodozm. 10pol. , las urządzony. Na obszarze W. odkryto w r. 1890 cmentarzysko pogańskie. Wykopano kilkanaście urn ze łzawnicami ob. Tyg. illustr. , 6, z r. 1890. Sołys z W. wspomniany w dok. z r. 1298 Kod. Wielk. , n. 722 i 799. Na początku XVI w. kmiecie dawali pleban. w Tłokini po mierze żyta i owsa z łanu Łaski, L. B. , II, 66, Według lustracyi z r. 1564 wś królewska W. ma kmieci 8, którzy mają pod sobą zrzebiów 10, z każdego płacą czynszu po zł. 1 gr. 18. Wójtowstwa jest 2 zrzebia. Włóka 1 osiadła na kanonia kalis. Dochody wynoszą zł. 34 gr. 5 den. 10 Lustr. , V, 66. 3. W. , wś nad doliną Wisły, pow. sandomierski, gm. Dwikozy, par. św. Trójca, odl. od Sandomierza 13 w. , leży pod Zawichostem, ma 33 dm. , 248 mk. , wiatrak. W r. 1827 było 29 dm. , 300 mk. Dobra W. składały się w r. 1887 z folw. W. , Buczek i Kępa Chwałowska, rozl. mr. 1856 folw. W. gr. orn. i ogr. mr. 385, łąk mr. 84, pastw, mr. 221, lasu mr. 45, nieuż. mr. 21; bud. mur. 8, drew. 14; folw. Buczek gr. orn. i ogr. mr. 421, pastw. mr. 18, lasu mr. 32, nieuż. mr. 5; bud. drew. 11; płodozm. 8pol. ; folw. Kępa Chwałowska gr. orn. i ogr. mr. 159, łąk mr. 20, pastw. mr. 3, lasu mr. 306, nieuż. mr. 136; las nieurządzony. Wś W. os. 31, mr. 245; wś Winiarki os. 31, mr. 313. Dziesięcina z W. nadana kollegiacie sandom, w XII w. Wś sama nadana r. 1257 klasztorowi w Zawichoście. Dok. z r. 1262 wymienia Vinare cum lacu qui iacet in Comorino. Dokument z 1284, potwierdzający swobody kollegiaty sandom. , wymienia Winiary w liczbie wsi kościelnych Kod. Małop. , 5, 53, 70, 126. W połowie XV w. wś W. , w par. Zawichost, nadana klasztorowi św. Andrzeja przez Bolesława Wstydliwego, miała 4 łany km. , z których płacono czynszu po 1 grzyw. , 30 jaj, 2 koguty, 2 sery, odbywano powabę i odrabiano jeden dzień w tygodniu. Folwark płacił dziesięcinę kościołowi św. Trójcy w Zawichoście. Karczma z rolą płaciła pół grzyw. , 2 zagr. z rolą płaciło po fertonie i odrabiali dzień pieszy. Wszystkie role płaciły dziesięcinę, wartości 10 grzyw. , kościołowi w Zawichoście Długosz, L. B. , II, 493; III, 311, 317. Według reg. pob. powiatu sandomierskiego z r. 1578 wś W. major, w par. Zawichost, w części J. Boboli miała 1 os. , 1 2 łanu, zagr. ; część Garbowskiego 1 os. , 1 2 łanu, 1 zagr. częśó Gardżany 3 os. , 1 1 8 łanu, 1 zagr. ; Dmosicki 2 os. , 1 łan. 1 zagr. z rolą, 2 zagr. Pawiński, Małop. , 177. 4. W. Wiślickie, wś i folw. nad rz. Nidą, w malowniczem położeniu, z widokiem na pobliską Wisłę i dalsze okolice, pow. pińczowtuż pod Korczynem, mają browar piwny. Wchodziły w skład ststwa korczyńskiego. W 1827 r. było 51 dm. , 284 mk, W połowie XV w. wś W. , w par. Korczyn, miała łany km. , folwark królewski, karczmę z rolą, z których płacono dziesięcinę, wartości 8 grzyw. , prebendzie w Nowym Mieście Korczynie Długosz, L. B. , II, 439. W r. 1578 wś królewska Wynari, w pow. wiślickim, płaciła od 8 os. , 4 łan. , 4 ogrod. z rolą, 1 kom. , 2 ubogich, 1 rzem. Pawiński, Małop. , 213. 5. W. , wś i folw. , pow. pińczowski, gm. i par. Zagość. Folw. jest majoratem rządowym, nadanym r. 1842 gener. major. Wilcińskiemu. W 1827 r. było 47 dm, 267 mk. Fulko, bisk. krak. , ustępuje r. 1207 klasztorowi w Busku dziesięciny z W, Kod. dypl. pol. , I, 18. W r. Winguszki Wingsnupoehnen 1248 Prandota, bisk. krakow. , zamienia dziesięeiuy z wsi Winiary, należące do dziekana san dom. , na dziesięciny ze wsi Ruszcza, pobierane przez rektora krzyżowców z Zagościa Kod. Ma łop. , I, 36. W polowie XV w. wś W. , w par. Zagość, własnośc królewska, miała 10 łan. km. , karczmę z rolą, zagr. z rola, z których dawano dziesięcinę, wartości 15 grzyw. , kościołowi w Zagościu. Był też łan duchowny i laka Długosz, L. B. , II, 375, 376. W r. 1579 wś królewska Wynary miała 8 os. , 4 łan. , 1 kom. , 2 ubog. Pawiński, Małop. , 210. 6. W. , dawniej W. Biskupie, wś, pow. miechowski, gm. i par. Pa łecznica, Wchodzi w skład majoratu rząd. Książnice ob. . W 1827 r. było 22 dm. , 137 mk. W dok. z r. 1250 wymieniono wś Vinare jako własność bisk. kujawskich Dok. Ulanow. , 187, 13. Wś tę, jako własność kościoła kujawskie go, zwracają, w r. 1335, po niesłusznem przywła szczeniu, wraz z innemi. Bracia szpitalni niemiec cy z Lubiszewa na Pomorzu. Zapewne drogą zamiany przeszła na własność biskupów krakow skich. W połowie XV w. wś ta, własność bisku pa krakowskiego, miała 9 łan. km. , 3 zagr. , od których dziesięcina szła dla bisk. krakow. w na turze 30 miar pszenicy, 30 jęczmienia, 30 owsa Długosz, L. B. , II, 77. Według reg. pob. pow. krakowskiego z r. 1581 wś W. Biskupie miała 6 łan. km. , 1 kom. z byd. , 4 kom. bez byd. Pa wiński, Małop. , 14, 441. 7. W. , folw. i wś włośc. nad rz. Wisłą, pow. płocki, gm, Brwilno, par. Płock odl. 1 w. , ma 5 dm. , 21 mk. , 152 mr. Rzeczka Brzeźnica, uchodząca tu do Wisły, odgranicza obszar W. od obszaru miasta Płocka. W r. 1827 było 12 dm. , 69 mk. Ob. Maszewo. Według reg. pob. pow. płockiego z r. 1578, by ło tu zagr. 3, rybaków 4, zagr. z rolą 9 Pawiń ski, Mazowsze, 3. 8. W. , w par. Zuzel dziś pow. ostrowski, według reg. pob. pow. nurskie go z r. 1578 miały wraz z Pentkowem łan. 13 1 4 Pawiński, Mazowsze, 398. Będzie to za pewne wieś nosząca dziś nazwę PętkowoWy miarowo. Br. Ch. Winiary, wś, pow. wielicki, na lew. brzegu Raby, u ujścia do niej pot. Krzyworzeki al. Niżowej, w równinie podnoszącej się ku płd. w lesiste wzgórza. Par. rzym. kat. w Dziekanowicach. Przez obszar wsi prowadzi gościniec z Gdowa do Bochni. Wraz z obszarem więk. pos. liczą W. 88 dm. i 516 mk. 244 męz. , 272 kob. rzym. kat. Pos. więk. Wikt. br. Lipowskiej wynosi 333 mr. roli, 23 mr. łąk, 3 mr. ogr. , 104 mr. pastw. , 316 mr. lasu, 1 mr. nieuż. i 3 mr. 411 sąż. parcel budowlanych; pos. mn. 483 mr. roli, 104 mr. łąk, 143 mr. pastw. i 117 lasu. Za Długosza była ta wieś królewską L. B. , I, 216, z 11 łanami km. Trzymali ją imieniem króla ibid. , II, 113 Stan. i Jan Marszałkowicze h. Zadora. Dziesięciny, wartości do 10 grzyw. , płacono klasztorowi w Mogile, z predium zaś oddawano dziesięciny, wartości 5 grzyw. , altaryście Wniebowzięcia w katedrze krak. W 1581 Pawiński, Małop. , 51 trzymał tę wieś Sziraczki, miała 10 półłan. km. , 7 zagr. z rolą, 1 kom. z byd. , 1 kom, bez bydła i karczmę na półłanku. Graniczy na wsch. z Falkowicami i częścią Kunie, na płn. z Niżową a na zach. z Dziekanowicami. Odl. 5 klm. od Gdowa na zachód. Mac. Winiary 1. w dok. Winare, Winari, Vinar, Vygnare, Villa Winitorum, wś i wyb. , pow. po znański, tuż pod Poznaniem, szkoła kat. i ewang. w miejscu, par. , sąd, okr. komis. w Poznaniu. Wś ma 97 dm. , 779 ha obszaru, 2034 mk. 1248 katol. , 9 żyd. , z resztą ewang. . Na gruntach wsi zbudowaną została cytadela poznańska, fort Wi niary al. Kernwerk. Mieszkańcy musieli się od r. 1828 pobudować w dalszej stronie nad szosą pozn. obornicką. Wś W. należy wraz z Boninem do włości, nadanych miastu przywilejem lokacyjnym. Nazwisko otrzymała podobno od winnic książęcych, które się znajdowały prawdopodobnie na stokach wysokiego brz. doliny Warty. R. 1283 daje Prze mysław II częśó swoją W. Bartłomiejowi z Po znania za Źabikowo. R. 1296 posiadały dominikanki ogród czy winnicę na W. R. 1344 wystę puje niejaki Kyrstanus z W. , magister pannicidorum. W 1372 r. zwraca królowa Elżbieta Po znaniowi W. , zabrane przez króla Kazimierza, co król Władysław potwierdza r. 1388. R. 1284 Przemysław II nadał osadzonym przez siebie w Gnieźnie klaryskom częśó W. i uwalniając mieszkańców wsi od ciężarów krajowych, tudzież od juryzdykcyi świeckiej, pozwolił osadzać wś na prawie niem. Podobny przywilej nadał r. 1295 dla W. i innych posiadłości klasztornych. Oba nadania potwierdziła królowa Elżbieta r, 1372. Z W. pochodzi Piotr Winiarczyk, które mu Przemysław II r. 1289 za wyświadczone usługi pozwala osadzać posiadłości na prawie niem. W r. 1613 były W. jeszcze w posiadaniu klarysek, w r. 1793 w posiadaniu franciszkanek. W r. 1523 dawali kmiecie po 2 kor. żyta za meszne. We wsi tej wydał Ludwik, król węgier ski, w r. 1372 przywilej, uwalniający miasto Po znań od opłaty ceł. Przypuszczają, ze był tam dwór królewski, wystawiony przez Kazimierza W. Siedziało tu kilkunastu kmieci i zagrodni ków, którzy miastu czynsz opłacali, a oprócz te go zaciąg odrabiali do Sałasza i Bonina. Opodal od W. istniało w XV i XVI w. sołectwo Bonin, które miasto w r. 1549 kupiło od Stanisława Ko koszki. W. należą do wsi, które dziś miasto Po znań zaopatrują w warzywa, owoce i t. p. 2. W. , wś i huby pod Gnieznem, z parafią w Gnie źnie u św. Michała, ma 21 dm. , 426 ha, 292 mk. 264 katol. . Wł. Łeb. Winiary, niem. Weingasse, wś, pow. prądnicki, par. kat. i ew. Głogowa Górna. W r. 1885 było 124 ha, 74 dm. , 480 mk. 1 ew. . Winiatyńce z Wygodą, wś, pow. zaleszczy Winiary Winiatyńce Winiary Winków Winkowce Winiawka Winiawka Winiawły Vinica Winica Winichowy Viniczna hora Winiec Winiele Gross Klein Winiówka Winin Winiki Winiewka Winiewo Winija cki, 16 klm. na płn. wsch. od Zaleszczyk sąd pow. , 7 klm. na płn. wsch. od urzęd. poczt. w Kasperowcach. Na płn. leża Sinków i Duni nów, na płd. zach. Szczytowce, na zach. Holihrady, na płn. Nowosiółka Kostiukowa, na wsch. Szuparka pow. borszczowski. Środkiem wsi płynie pot. Chrumowa, lewy dopł. Seretu, a wzdłuż granicy płn. zach. lewy dopł. Chrumowej, pot. Chrepelów. Zabudowania leżą w dolinie Chromowej, na płd. wsch. grupa domów Wygoda. Wzn. na płn. wsch. sięga 304 mt. Własn. więk. ma roi orn 977, łąk i ogr. 44, pastw. 199, lasu 465 mr. ; wł. mn. roli orn. 1213, łąk i ogr. 136, pastw. 73 mr. W r. 1880 było 351 dm. , 1727 mk. w gm. , 24 dm. , 95 mk. na obsz. dwors. 1596 gr. kat. , 160 rzym. kat. , 66 izr. ; 1743 Rus. , 79 Pol. . Par. rzym. kat. w Zaleszczy kach, gr. kat. w miejscu, dek. zaleszczycki. We wsi jest cerkiew. Do parafii należą Holihrady. Jest tu szkoła lklas. , kasa poż. gm. z kapit. 215 złr. i gorzelnia. Lu. Dz. Winiawka, pow. trembowelski, ob. Chmielówka. Winiawły, dwór, pow. kowieński, w 1 okr. pol. , o 48 w. od Kowna. Vinica, góra, 177 mt. wysoka, pomiędzy potok, Olyka a rz. Ondawą, na obszarze Kis Domara, w płn. Węgrzech, pod 39 23 wsch. dług. a 49 58 pln. szer. g. Karta woj. , 10, XXV. Winica al. Mały Folwark, niem. Weinberg, dobra i wś, pow. sycowski, par. kat. i ew. Syców. W r. 1885 dobra miały 358 ha, 5 dm. , 112 mk. 48 kat. ; wś 11 ha, 9 dm. , 80 mk. 34 ew. . Winichowy, pustkowie nad rz. Wartą, pow. wieluński, gm. i par. Mierzyce, odl. od Wielunia 14 w. , ma 11 dm. Ob. Kamień. Viniczna hora, góra, 407 mt. wysoka, lasem pokryta, wznosi się na obszarze Szinny, w pln. Węgrzech, na praw. brz. Pcolinki, praw. dopływu Ciroki, pod 39 48 1 2 wsch. dług. a 48 59 3 4 płn. sz. g. Karta woj. , 10, XXVI. Winiec, rzeczka, w pow. prużańskim, prawy dopł. Jasiołdy. Winiec al. Wieniec, w dok. Winche, Wincz, Wintzig, Winczig, wś rycerska i gospodarska, w pow. mogilnickim, sąd, okr. komis. i poczta w Mogilnie. Wś ryc. ma 756 ha, z czystym do chodem 4426 mrk; wś gospod. należy do parafii i szkoły katol. w Niestronnie, ma 11 dm. , 767 ha, 171 mk. 120 katol. . Os. młyn. ma 1 dm. , 10 mk. Na początku XVI w. dziesięcinę z łan. km. i folw. dawano kościołowi w Mogilnie, zaś pleban w Niestronnie brał z pewnych tylko ról folw. a od kmieci kolędę po groszu. Wś ta wcielona była dopiero r. 1508 do nowo utworzo nej parafii w Niestronnie Łaski, L. B. , 171, 190, 332. Wł. Ł. Winiele, wś, pow. poniewieski, w 1 okr. pol. , gm. Krakinów, o 32 w. od Poniewieża. Mejer i Giedymin mają tu 30 dzies. 2 nieuż. . Winiewka, rzeczka, w pow. oszmiańskim, pod wsią Olsztanka. Winiewo, zaśc. nad rz. Olą, pow. bobrujski, w 1 okr. pol. , gm. Turki, o 38 w. od Bobrujska. Łąk i lasu dużo, grunta lekkie. A. Jel. Winija rzeczka, lewy dopływ Łoszy lew. dopł. Niemna. Płynie z zachodu od Pleszewicz i Kaczanowicz, na Kuczynkę. Winiki, wś, pow. poniewieski, w 2 okr. pol. , gm. Rozalin, o 38 w. od Poniewieźa. Mają tu części włośc. Dydziulis i Puszko 97 dzies. 32 łasu, 2 nieuż. , Zawadzka i Namowiczowa 34 dzies. 4 lasu, 7 nieuż. , Namowiczowie 37 dzies. 4 lasu, 8 nieuż. , Radowiczowie 30 dzies. 2 lasu, 5 nieuż. , Janielunasowie 46 dzies. 13 łasu, 6 nieuż. , Walisowie 20 dzies. 6 nieuż. , Wałowiczowie 16 dzies. Winin, wś, pow. pruźański, w 2 okr. pol. , gm. Rewiatycze, na płn. wschód od Siechnowicz, 355 dzies. ziemi wlośc. 155 łąk i pastw. , 3 nieuż. , oraz 54 dzies. należących do różnych właścicieli. Winiówka, osada nad rzką Komylanką al. Komylówką, dopływ. Piereczuty, pow. miński, w pobliżu toru dr. żel. moskiewskobrzeskiej, pomiędzy st. Niehorełe i Stołpce, w 3 okr. pol. kojdanowskim. A. Jel. Winkeldorf Gross i Klein, wś i folw. , pow. rastemborski, st. p. Korschen. Winkeldorf, wś, pow. bystrzycki, par. kat. i ew. Landeck. W r. 1885 było 616 ha, 49 dm. , 300 mk. 1 ew. . Winkeimuehle, ob. Grahowno. Winkeisdorf niem. , ob. Grobowo. Winkelvorwerk, pow. międzyrzecki, ob. Kąty 1. Winkenhagen, wś, pow. morąski, st. p. Liebemuehl. Winklerhuette, folw. , ob. Groditz. Winkleryszki, folw. , pow. szawelski, w 2 okr. pol. , gm. Tryszki, własność Antoniego Dowgiałło, posiadający w W. i Bersztwach 162 dzies. 20 lasu, 4 nieuż. . Winków al. Winkowo, mylnie Wańkowo, okolica szlachecka, pow. słucki, w 3 okr. pol. i par. katol. Kopyl, gm. Hrozów, o 36 w. od Słuc ka. Mają tu własność Korbutowie, 3 dm. , prze szło 25 włók, i Rymaszewscy przeszło 1 włókę. Przy schedzie Korbutów jest uroczysko WielkaPolana. A. Jel. Winkowce, wś i folw. nad strugą Ostrowem, pow. lidzki, w 1 okr. pol. , gm. Lida, okr. wiejski Przepierzyce, o 4 w. od gminy, 84 mk. w 1865 r. 18 dusz rewiz. ; własnośc Maszewskich. Winkowo 1. cztery pobliskie zaścianki, pow. ihumeński, w 1 okr. poL uździeńskim. Na płn. od W. leżą olbrzymie błota mszyste, zwane Omelno, Aleksino, Bobowe, i Korytno. 2. W. , ob. Winków. A. Jel. Winkeldorf Winkeimuehle Winkeisdorf Winkelvorwerk Winkenhagen Winklerhuette Winkleryszki Winkszyliszki Winkszniany, wś włośc. i folw. skarbowy, pow. oszmiański, w 3 okr. pol. , gm. Juraciszki, okr. wiejski Winkszniany, o 64 w. od Oszmiany a 37 w. od Dziewieniszek, ma 21 dm. , 170 mk. katol w 1865 r. 83 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Traby. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsi Baczeszniki, Bilmony, Jatołtowicze, Pobole, Walki i Winkszniany, w ogóle w 1865 r. 116 dusz rewiz. włośc. uwłaszczonych i 162 b. włościan skarbowych. Za czasów Rzpltej stanowiły sstwo niegrodowe, które podług spisów podskarbińskich z r. 1766 obejmowało wś W. z przyległościami. Posiadał je w tym czasie Górski, opłacające kwarty złp. 209 gr. 15. Podług Eustachego hr. Tyszkiewicza dobra te były dawniej w obrębie ordynacyi birżańskiej, Winksznikij folw. szl. , pow. trocki, w 4 okr. poL, 69 w. od Trok, 1 dm. , 8 mk. katol. Winkszninie, wś, pow. poniewieski, w 4 okr. poL, o 72 w. od Poniewieźa. Winkszniny, wś, pow. trocki, w 4 okr. pol. , gm. Niedzingi o 4 w. , okr. wiejski Pilwingi, 21 dusz rewiz. ; należy do dóbr Łysogóra, Czyżów. Winksznobrość, Winksznobrojście, mylnie Wiksznobrość, Wikszłobrojście, wś na prawym brzegu Szyrwinty, pow. wileński, w 2 okr. pol. , gm. Muśniki o 6 w. , okr. wiejski Poszyrwińcie, par. katol. Bogusławiszki, odległa o 49 w. od Wilna, 28 w. od Wiłkomierza, 25 w. od st. dr. źel. Żośle i Jewie, 18 w. od st. poczt. Teolinka, 14 w. od mka Szyrwint. Rozległość wynosi 450 dzies. , z czego na grunta dworskie wypada 336 dzies. 141 dz. lasu. Grunta przeważnie pszenne 1 klasy, las liściasty, z przewagą w drzewostanie jesionu i dębu. Podług spisu z 1865 r. wś miała 23 dusz rewiz. Spis z 1866 r. podaje folw. , mająjcy 1 dm. , 16 mk. katol. , wś z 14 dm. i 108 mk. t. wyzn. i zaśc. 1 dm. , 14 mk. katol. . W. należy do dóbr Wybrańce, Hryńczuków Łukaszewiczów. Winksznupie 1. wś, pow. władysławowski, gm. Tomaszbuda, par. Gryszkabuda, odl. od Władysławowa 30 w. , ma 19 dm. , 147 mk. W 1827 r. było 18 dm. , 133 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Leśnictwo. 2. W. , wś i fol. , pow. wyłkowyski, gm. i par. Bartniki, odl. od Wyłkowyszek 18 w. ; folw. ma 4 dm. , 80 mk. ; wś 26 dm. , 150 mk. W 1827 r. było 23 dm. , 175 mk. Znajduje się tu jedyny w królestwie polskiem meczet drewniany, ubogi. W r. 1868 Tatarów było w ówczesnej gubernii augustowskiej 155 76 męż. , 79 kob. . W r. 1866 było 171 79 męż. , 92 kob. w pow. sejneńskim 26, kalwaryjskim 120 i maryampolskim 26. Dobra W. składały się w r. 1884 z folw. W. , Morgi al. Wojszwiłwo, os. Olszyna, rozl. mr. 925 folw. W. gr. or. i ogr. mr. 389, łąk mr. 135, lasu mr. 11, nieuż. i place mr. 19; bud. mur. 2, drew. 13; folw. Morgi al. Wojszwiłowo gr. orn. i ogr. mr. 178, łąk mr. 62, pastw. mr. 31, lasu mr. 74, nieuż. mr. 26; bud. mur. 1, drew. 8. Wś W. os. 39, mr. 305. Br. Ch. Winksznupis, strumień, w gub. kowieńskiej, lewy dopływ, Okmiany. Winkszyliszki, wś, pow. wiłkomierski, w 3 okr. pol. , gm. Wojtkuszki. Glebowtiewa w W. i w Mojgiszkach ma 119 dzies. 15 lasu, 21 nieuż. . Winkuławki, ob. Sprawdajcie. Winna, wś, pow. opatowski, gm. i par. Łagów, odl. od Opatowa 29 w. , ma 19 dm. , 132 mk. W 1827 r. było 10 dm. , 86 mk. Winna 1. wś nad rzką Kukawką, pow. biel ski gub. grodzieńskiej, w 3 okr. pol. , gm. Skurze, o 42 w. od Bielska, 6 dm. , 37 mk. , 167 dzies. ziemi włośc. 10 łąk i pastw. , 5 lasu, 24 nieuż. , 32 1 2 dz. kościelnej; młyn wodny. Po siada kościół katol. paraf. , p. wez. św. Doroty, z drzewa wzniesiony w 1696 r. przez ks. prob. Mamińskiego. Parafia katol. , dekanatu bielskie go, 3035 wiernych. 2. W. Chroły, osada, tam że, 81 dzies. 66 łąk i pastw. , 11 lasu, 3 nieuż. . 3. W. Stara, dobra, tamże, własność Wyga nowskich, 181 dzies. 25 łąk i pastw. , 54 łasu, 2 nieuż. . 4. W. Wilki, wś, i Wypychy, osada, tamże, wszystkie o 43 w. od Bielska. W. Wypychy mają 159 dzies. 14 łąk i pastw. , 8 łasu, 5 nieuż. . J. Krz. Winna, folw. do Jaszkowa dóbr hr. WŁ Za moyskiego, w pow. średzkim, sąd, okr. komis. i st. dr. żel. w Środzie, poczta w Zaniemyślu Santomischl, parafia i szkoła katol. w Śmieci skach, ma 10 dm. , 605 ha, 176 mk. Wś gospo darska, tamże, ma 16 dm. , 122 ha obszaru i 130 mk. Leży na północ od Zaniemyśla, na płd. wsch. od Kórnika. W. składała dziesięciny al taryi św. Stanisława w kated. gnieźn. już przed r. 1387. W r. 1390 pisał się Wawrzyniec z W. Wś tę posiadali w r. 1578 Maciej Krzycki i To masz Międzychodzki, r. 1618 Maciej Jaskólski, r. 1755 Maciej Poniński a około r. 1793 Jara czewski, ststa wałecki. W. wchodziła wówczas w skład dóbr zaniemyślskich. W. Ł. Winnagóra, wś, pow. skierniewicki, gm. i par. Słupia, ma 130 mk. , 304 mr. wlośc. Winna góra 1. wzgórze bezleśne, 345 mt. , w Miejscu, w pow. krośnieńskim, we wsi Główienka, pomiędzy pot. Lubatówką a Polszczynami, pod 39 26 wsch. dł. , 49 39 płn. szer. Karta woj. 7, XXV. 2. W. g. , wzgórze, we wsi Kutkorz ob. . 3. W. g. nad Bouszowem, wzgórze, w dohnie Lipy Gniłej ob. t. V, 250. Winna Góra 1. Vineus Mons, Winnogóra, Winogóra, wś gospodarska, pow. średzki, nad rzką Szywrą dopł. Maskawy, okr. komis. w miejscu, st. kolei i poczta w. Miłosławiu. Szkoła i kościół parafialny w miejscu, sąd w środzie. WŚ ma 9 dm. , 197 ha, 80 mk. 2. W. , wś rycerska, tamże, ma 20 dm. , 686 ha, Winkszniany Winksznikij Winkszninie Winkszniny Winksznobrość Winksznupie Winksznupis Winkuławki Winna Winnagóra Winna góra Winna Góra Winkszniany 238 mk. 236 katol. . Czysty dochód gruntowy 8681 mrk. Do W. należą folw. Bronisław, Chocicza, Ołaszewo i Rumiejki. W. była kiedyś własnością biskupów poznańskich; nadana bisk. Boguchwałowi r. 1246 przez ks. Bolesława. Kościół fundowany i uposażony w r. 1306 przez Andrzeja, bisk. pozn. Drewniany kościół ten, kilkakrotnie odbudowywany, ostatecznie w r. 1766 ustąpił miejsce świątyni murowanej, wzniesionej kosztem ks. Teodora Czartoryskiego, bisk. pozn. Znajdują się tu dotąd znaczne winnice, od których wś wzięła nazwę. R. 1250 Bolesław, syn Władysława Odonicza, oznajmia, ze, za życia biskupa Boguchwała, nadał W. kościołowi poznańskiemu. O dworzyszczu biskupiem w W. wspomina dyplomat z r. 1288. Pod r. 1299 występuje Małostrzyg, sołtys miejscowy. R. 1305 Andrzej, bisk. pozn. , przekazuje kościołowi winnogórskiemu dziesięciny z Budziłowa, Budziłówka, Łagiewek, Rumiejek, Chudzic, Pałczyna, Nietrzanowa, Chociczy, Ołaczewa, Piątkowa Białego i Czarnego. R. 1331 spustoszyli W. Krzyżacy. R. 1336 Jan, bisk. pozn. , sprzedaje sołectwo i czynsz 3 grzyw. z W. E. 1383 Peregryn z Węgleszyna zwołał rycerstwo na 2 sierpnia do W. celem oderwania od Kalisza ks. Konrada i Bartosza z Odolanowa, który naszedł zebrane rycerstwo i rozpędził. Według inwentarza dóbr biskup. z r. 1564 było w W. 41 łan. , z których 5 1 2 osiadłych. Z łanu os. składano biskupom czynszu 1 grzyw. 8 gr. w gotówce, 4 ćwiertnie owsa, 2 kapłony i 20 jaj, tudzież baraniego 3 gr. i 6 denarów. Od 2 łanów nic nie płacono. Były tam 2 karczmy, z których jedna stała pustkami, a druga opłacała 28 groszy rocznie. Karczmarz był obowiązany do roznoszenia listów. Sołtys, szlachcie Ścibor Sobański, posiadał 4 łany. Folwark biskupi utworzony został z 28 1 2 łanów. Między rolami były łąki, z których sprzątano około 5 kóp siana. Sześć ogrodów znajdowało się między rolami kmiecemi w środku wsi. Były też 2 sadzawki rybne. Reg. pobor. z r. 1578 wymieniają przy W. Franciszka Solnika, urzędnika p. bydgoskiego, który snać wieś tę dzierżawił i wspomnianego sołtysa z dwoma śladami os. W r. 1583 zachodziły zatargi między plebanem winnogórskim a dziedzicami Chociczy. Pod W. istniał w r. 1623 las, zwany Postałka. W. należała do klucza soleckiego ob. Solec Biskupi, zabranego przez rząd pruski i nadanego następnie przez cesarza Napoleona gen. Henrykowi Dąbrowskiemu, którego zwłoki spoczywają w kościele miejscowym. Następnie była własnością syna generała Bronisława. W. par. , w dek. miłosławskim, ma 2086 dusz. Opis W. podał Tyg. illustr. r. 1883, 30 i nast. . W r. 1879 wyszedł w Poznaniu poetyczny opis p. t. Siedziba wodza. 3. W. , niem. Weinberg, os. , w pow. szamotulskim, na zach. płn. od Wronek, w parafii Żoń, w lasach biezdrowskich. 4. W. , wzgórze na lewym brzegu Noteci, tuż przy m. Ujściu, w pow. chodzieskim. W. Ł. Winna góra, niem. Weinberg, góra pod Trzebnicą, w Kocich górach, wzn. 311 mt. npm. Winne Leśne, os. , pow. włocławski, gm. Dobiegniewo, par. Wistka, ma 7 mk. Winnica 1. kol. , pow. warszawski, gm. Jabłonna, par. Tarchomin, ma 13 mk. , 30 mr. 2. W. , kol. , pow. koniński, gm. Wysokie, par. Kramsk, odl. od Konina 17 w. , ma 6 dm. , 41 mk. 3. W. , os. nad rz. Wartą, pow. słupecki, gm. i par. Pyzdry, odl. od Słupcy 18 w. , ma 1 dm. , 2 mk. 4. W. , wś, folw. i os. nad rz. Wisłą, pow. sandomierski, gm. i par. Połaniec, odl. od Sandomierza 44 w. , ma 6 dm. , 37 mk. , 93 mr. dwor. , 4 os. i 14 mr. włośc. W 1827 r. było 6 dm. , 21 mk. 5. W. , wś i folw. nad rzką Bursaczką, pow. pułtuski, gm. i par. Winnica, posiada kościół par. murowany. W 1827 r. było 22 dm. , 186 mk. W r. 1866 folw. W. rozl. mr. 721 gr. or. i ogr. mr. 527, łąk mr. 73, pastw. mr. 9, lasu mr. 210, zarośli mr. 52, nieuż. mr. 50. Wś W. os. 32, mr. 112; wś Pawłowo os. 6, mr. 104; wś Nowa Winnica os. 4, mr. 61. Kościół i parafia erekcyi niewiadomej. Obecny, murowany, p. w. św. Trójcy, z wysoką wieżą, dachówką kryty, fundował bisk. płocki Dobiesław, podobno r. 1371. Od 1847 należy do par. filia Gąsiorów. W. par. , dek. pułtuski, 4480 dusz, W skład parafii wchodzą wsi Bielany, BrodowoRemboły, B. Kuce, B. Wi ty, B. Żyłki, Domosław, Duchniki, GnatyGroma dze, G. Remboły, G. Lewiski, G. Szczerbaki, G. Zarazy, G. Wieświany, Glinice Wielkie i Małe, GórkiBaczki, G. Duże, G. Witowice, Kamienna, Kowalewice, Łempice Wielkie, MieszkiBurły, M. Leśniki, M. Kuligi, M. Przybyły, M. Morgi, Pawłowo, Poniaty, P. Kęczki, P. Cibory, P. Wielkie, Rembowo, Skorasze Wielkie i Małe, Winnica, Winniczka, Zbroszki wszystkie te wsi w 1821 płacą proboszczowi 247 złp. 17 gr. dziesięciny, Golądkowo w 1821 daje dziesięcinę wyłączną snopkową z 4 pół włóczków, Bulkowo z 2 1 2 pół wł. , wójtowstwo Skarzyce z całego obszaru. Na plebanii w 1821 r. znajdujemy organistę, 3 kopcarz. , 2 szewc, kowala i szpital. Parafia liczyła dusz 702 męż. dorosłych i 419 syn. , 856 kob. i 455 cór. Sama wś odrabiała pańszczyznę do folw. t. n. i wchodziła w skład klucza Wierzbice, należącego do dóbr Golądkowo biskupich, a następnie skarbowych. Osady pańszczyźniane, po 50 mr. , odrabiały każda 2 dni tłuki, 78 dni sprzęż. , 78 pieszych i opłacały każda 9 złp. hyberny, 18 złp. 13 gr. dziesięciny do dworu za czasów biskupich uiszczanej do seminaryum w Pułtusku, 2 kapł. , 15 jaj, 3 łokcie przędzy z włókna dwors. W 1821 znajdujemy 2 takie osady puste, 8 zamieszkałych; każda wysiewała 5 kor. jarz. i 5 ozim. i zbierała 4 fur siana; gospodarstwo trzypolowe; 4 kopcarz. , karczm. , owcarz, razem z plebanią 63 męż. , 61 Winne Winnica Winna Winna góra kob. starszych nad 12 lat 45 męż. , 45 kob. , 14 koni, 24 woł, 27 krów, 15 jałow. , 16 owiec, 30 świń. Na folw. w 1821 r. wysiewano 36 kor. pszen. , 45 żyta, 10 jęczm. , 36 owsa, 3 gryki, 2 grochu, rzep. , 1 8 prosa. Znajdował się 1 dm. , 8 parob. , 3 dziewek, 8 koni, 6 woł. , 12 krów, 18 jałow. , 15 świń, 250 owiec; siana ze brano 30 fur. 6. W. , wś i folw. nad rzką. Skrwą. , pow. lipnowski, gm. Brudzeń, par. Bądkowo, odl. 29 w. od Lipna, ma 8 dm. , 192 mk. W r. 1827 było 13 dm. , 140 mk. W r. 1885 fol. W. rozl. mr. 524 gr. orn. i ogr. mr. 397, łąk mr. 14, pastw. mr. 33, nieuż. mr. 27; bud. mur. 9, drew. 2; płodozm. 11pol. Wś W. os. 29, mr. 104. We dług reg. pob. ziemi dobrzyńskiej z r. 1564 wś W. miała kmieci osadzonych na 3 1 2 łanach, 5 zagr. Płacono 1 fl. 12 gr. . 1 sol. Pawiński, Wielkop. , I, 275. W r. 1789 wś jest własno ścią Winnickich. Br. Ch. Winnica 1. wś pryw. , pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , o 80 w. od Dzisny, 3 dm. , 22 mk. starowierców. 2. W. , dobra i W. Kolonia, wś, pow. kobryński, w 3 okr. pol. , gm. Iłosk, o 21 i 20 w. od Kobrynia. Wś W. wraz z osadą Moczulniki ma 138 dzies. ziemi włośc, dobra, własność Bortnowskich, 112 dzies. 18 łąk i pastw. , 16 lasu, 20 nieuż. . Winnica, mto powiat. gub. podolskiej, pod 48 14 płn. szer. a 46 81 wsch. dług. , na półwyspie oblanym z trzech stron rz. Bohem, przy ujściu do niej rzki Winniczki al. Wiszni, w pobliżu toru dr. żeL południowozachodnich, na przestrzeni Kijów Brześć, która ma tu stacyą, odl. o 21 4 w. od miasta i połączoną z niem drogą bitą, odległe jest o 180 w. od Kamieńca linią powietrzną a 224 w. gościńcem publicznym, 830 w. od Warszawy na Lublin a 250 w. od Kijowa dawną drogą pocztową. W. , otoczona przedmieściami Dubowiecka Słoboda, Stare Miasto, Zamostem i Nowe Miasto, zwane Zawalem, położona w żyznej okolicy i przy ważnej linii dr. żeL, jest jednem z piękniejszych miast w gubernii i rozrasta się i upiększa z każdym dniem. W 1887 r. było tu 1923 dm. mieszkalnych 154 mur. , 1769 drew. , 903 oficyn i domów włośc, 2904 różnych zabudowań, 23591 mk. , w tem 32 praw. , 78 katol. , l, 5 starow. , 0, 2 ewang. , 58, 5 żydów. Obecnie ludność wzrosła do 24989 dusz. Miasto, prawie całe zabrukowane, posiada 5 cerkwi soborną, p. w. Przemienienia Pańskiego, z muru wzniesioną w 1779 r. i uposażoną 44 dzies. , z 2158 paraf; na Starem Mieście, p. w. św. Mikołaja, z 1746 r. , ma 1742 paraf. i 42 dzieś ziemi; św. Trójcy, z 1785 r. , z 1488 paraf. i 33 dzies. ziemi; oprócz tego jest jeszcze dwie cerkwie na przedmieściach, kościół katol. murowany, synagogę i 13 dm. modlitwy żydowskich, szkołę realną 6cio klas. , przed kilku laty przeniesioną z Mohylowa, szkolę powiat. 2klas. 8 nauczycieli i 3 nauczycielki; 148 chłopców i 78 dziewcząt, pensyonat prywatny żeński, założony w 1886 r. 4 naucz. , 314 uczennic, 2 apteki, szpital powiat. na 20 łóżek, st. poczt. i tel. , 3 hotele, skwer, ogród spacerowy z letnim teatrzykiem, dwa kluby miejski i wojskowy. W północnej części miasta wzniesiono w ostatnich czasach ogromne koszary dla konsystujących tu wojsk, około których tworzy się oddzielna dzielnica miasta. Zamierzono nadto założyć w W. centralny szpital dla obłąkanych dla 3 gubernii płd. zach. Zarząd miasta dumę zaprowadzono w 1880 r. Pod względem przemysłowym jest w W. 16 fabryk między niemi 2 browary, 2 fabryki mydła, 1 świec łojowych, 1 drożdży, 1 tytuniu, 1 odlewnia żelaza i miedzi, cegielnia, produkujących za 84790 r. rocznie. Znajdują się tu nadto 2 drukarnie, zakład fotograficzny, 50 restauracyi, 5 składów win większych i 11 mniejszych, 212 sklepów. Jest 226 rzemieslników. Targi odbywają się raz w tydzień, jarmarki zaś cztery razy do roku. Nad bezpieczeństwem miasta czuwa straż ogniowa, obsługiwana przez 15 ludzi i 6 koni. Dochód miejski wynosi 46528 rs. , wydatki zaś 38429 rs. Do miasta należy 2939 dzies. ziemi 2250 ornej, 165 łąk, 374 pastw. , 150 nieuż. , przynoszącej 13852 rs. dochodu. Kościół paraf. katol. pokapucyński, p. wez. N. M. P. Anielskiej Portiuneulum, przez Ludwika Kalinowskiego, sstę Winnickiego, w 1760 r. z muru wzniesiony a przez biskupa Wołłowicza w 1761 r. konsekrowany. Par. katol. , dekanatu Winnickiego, 5043 wiernych. Kaplice w Biskupce, Siedliszczach, Telepenkach a dawniej i w Jaroszówce. Do parafii, oprócz W. z przedmieściami, należy mko Józwin i wsi Biskupka, Bochenniki, Chiżyńce, Chmielowa, Ćwiżyn, Czerlenków, Hawryszówka, Humenna, Jakuszyńce, Jaroszówka, Jurkowce, futor Kajdaszycha, Komarów, Ludwikówka, Łysohórką, Łuka, Majdan Czepelski i Józwiński, Niedźwiedzie Ucho, Pietniczany ze Słobódką, Pisarzówka, Purpurowce, Sciborów, Siedliszcze, Siekierzyńce, Skurzyńce, Sołowijówka, Studennica, Szeremetka, Telepenki, Teneńki, Tiażyłów, Tiutki, Wisznia i Zarwańce. St. W. dr. źel. płd. wsch. kijowskoodesskiej, odl. o 2 1 4 w. od miasta, położona pomiędzy st. Kalinówką o 22 w. a Hniewaniem o 23 w. , odl. jest o 44 w. od Żmierzynki Żmierynki, 60 w. od Koziatyna, o 207 w. od Kijowa a 406 w. od Odessy. Początkowe dzieje W. giną w pomroce czasów. Powszechnie utrzymują, ze w. ks. lit. Olgierd, po zawojowaniu ziem podolskich na Tatarach, oddał je w 1331 r. w zarząd synowcom swoim Koryatowiczom, którzy zbudowali tu zamek i mto założyli. Pochodzenie nazwy miasta rozmaicie wywodzą. Jedni wyprowazadają ją od rzki Winniczki, tu uchodzącej do Bohu, inni od winnic, obficie w okolicach niegdyś istniejących, inni wreszcie pomiędzy nimi Marczyń Winnica Winnica ski od przepalania gorzałki i browarów winnych, których tu, przy dostatecznych lasach, było bardzo wiele. Początkowo mieli się tu osiedlać wolni kozacy, w dzisiejszym Starem Mieście, za Bohem, gdzie też prawdopodobnie istniał pierwotny zamek, przez Koryatowiczów zbudowany a później dopiero wzniesionym został drugi zamek. Miejscowa tradycya nazywa go mylnie zamkiem królowej Bony, której przypisywanem bywa założenie wielu zamków w różnych okolicach kraju. Z czasów władania Podolem przez Koryatowiczów i z następnego stulecia nic nam dzieje nieprzechowały o W. W 1395 r. Teodor Koryatowicz postradał swe posiadłości a w. ks. Witold zarówno W. jak i inne grody podolskie obsadził swojemi załogami i wcielił do posiadłości wielkoksiążęcych. Pomimo opieki królów i ciągłych przywilejów miasto dźwignąć sie nie mogło skutkiem ciągłych napadów tatarskich i zdzierstw starostów. Jak się zdaje król Aleksander nadal pierwszy miastu prawo magdeburskie i powiększył nadział ziemi. Dzieje wspominają, że w 1508 r. ssta winnicki, pod wodza Jana Kamienieckiego, kasztelana lwowskiego, rozbił Tatarów w okolicy W. , pod Woronowem horodyszczem, i do 2000 trupem ich położył. W 1541 r. znowu Tatarzy plondrowali w okolicy W. , ale ich dopędził słynny Bernard Pretficz, ssta barski, i odbił wziętych do jasyru. Zygmunt August gorliwie się zajmował losami miasta. W 1545 r. wysłał dla rewizyi zamku sekretarza swego Lwa Patejowicza Tyszkiewicza Tyszkowicza. Komisarz królewski znalazł zamek w stanie najopłakańszym. Było w nim 30 horodni utrzymywanych przez ziemian i mieszczan i 3 wieże. O robocie tego zamku, powiada Tyszkiewicz, rad bych pisał, jedno w tym zamku niema czego chwalić, cały opadł i ognił. A przytem mały jest i z drzewa zbyt cienkiego robiony, a nadto ściany niezamczyste, prawie jedne dziury wszędy i nie wiem gdzieby indziej tak prosto zamek był budowanym jak ten właśnie; nietylko ludziom w czasie przygody od nawalnego nieprzyjaciela niema gdzie się zamknąć i zkąd obronę czynić, ale i bydło niebezpiecznie zamykać, bo jakiem żyw, tak prostego a słabego zamku ukrainnego nie widziałem. Postanowiono tedy zamek przebudować i rozszerzyć, ale ziemianie i mieszczanie nie chcieli się brać do tego bez pomocy hospodarskiej, wymawiając się swem ubóstwem i brakiem rąk roboczych. Co do stróżów i kilkunów, takowych powinien starosta najmować za pieniądze, jakie ziemianie od ludzi swoich w podymszczyźnie dawali, po półtrzecia grosza litewskiego bez pieniędza z dymu. Mieszczanie zaś owej klikowszczyzny niedają oddawna, jedno stróże za miastem na sochach dla siebie trzymają, z wiosny a jesienią, kiedy orzą, dla bezpieczeństwa od Tatar. Również w bardzo opłakanym stanie było uzbrojenie zamku. Z dwóch niewielkich działek lanych jedno tylko było zdatne do użycia; hakownic żelaznych było 26 dobrych, nadto 4 kije staroświeckie, niepewne do strzału; rusznicy ani jednej. Prochu około kamienia, saletry dwie niewielkie beczki, siarki około kamienia; ołowiu przeszło 3 kamienie; kul działowych kamiennych, żelazem oblanych 19 a hakowniczych 40; prochownic nie było wcale. Puszkarz był jeden, który nie umiał wyrabiać saletry. Zapasu żywności naspiżowania żadnego niebyło. Ssta winnicki kn. Teodor Sanguszkowicz, marszałek ziemi wołyńskiej, wymawiał się zupełnym brakiem uposażenia starostwa, jedyne bowiem sioło Meżykowce ciążyło wprost do zamku. Pomimo całkowitej prawie bezbronności zamku zarówno starosta jako teź ziemianie i mieszczanie wszelkie potrzeby onego usiłowali zwalić na skarb hospodarski. Odbywający przeto rewizyę sporządził szczegółowy wykaz majętności tak bojarów jak i mieszczan, z którego okazuje się, iż było wówczas w mieście W. 141 dym. mieszczan hospodarskich, 27 ich pasiek, 21 dm. bojarskich, ludzi zaś ich z popowskimi 121 dym. , t. j. wszystkich domów w mieście, oprócz domów bojarskich i ich podworników, 253. Siół zaś ciągnących do zamku Winnickiego wyliczono 4 hospodarskich i 18 bojarskich. Ogółem tak w W. jak i w powiecie wszystkich ludzi hospodarskich i bojarskich, do zamku ciążących, 1113 dymów Jabłonowski, Rewizye, 108 116. W skutek przedstawienia lustratorów w 1571 r. ówczesny ssta winnicki ks. Bohusz Korecki wybudował nowy zamek na wyspie, którego ślady dotąd przetrwały. Chcąc uregulować stosunki starosty do mieszczan Zygmunt August w 1552 r. polecił, ażeby ssta nie miał prawa samowolnie ustanawiać wójta, aby mieszczanie obowiązani byli do strzeżenia zamku w czasie trwogi, przyczem nie mają być znaglani do robót zamkowych ani teź do jeżdżenia ze starostą na Iowy. Tenże monarcha uwolnił w 1559 r. mieszczan raz na zawsze od opłaty ceł i myta, pobieranych w dobrach królewskich. Wzrost W. datuje się dopiero od upadku Bracławia, szlachta bowiem województwa, zaniepokojona o akta ziemskie, niszczone bezustannie przez napady Tatarów, prosiła na sejmie r. 1598 o przeniesienie grodu do Winnicy. Zgodnie z tem nastąpiła uchwała sejmowa, orzekająca przeniesienie do Winnicy sądu i akt ziemskich i grodzkich i wszelkiej juryzdykcyi sądowej i sejmików powiatowych z Bracławia i takim sposobem W. stała się stolicą wwdztwa bracławskiego. W 1580 r. zamek winnicki został przez Tatarów spalony, wzniesiony więc został nowy, jak o tem świadczy konstytucya 1613 r. zamek winnicki po pogorzeniu, iż przez sstę Winnickiego Walentego Aleksandra Kalinowskiego kosztem jego własnym i przewagą de nova radicis zbudowany, naznaczyliśmy rewizorów, którzy mają Winnica Winnica zbudowanie zamku z municyami i fortecami pilnie i uważnie opatrzeć, którą, rewizyę odprawiwszy, na przyszłym sejmie o wszystkiem wiadomość zupełną winni będą oddać Vol. leg. , III, 189. Ale o opatrzeniu tego zamku lustracya w 1615 r. przez Wojciecha z Rycht Humieckiego, kasztel. kamien. , uczyniona nic nam nie wspomina, tylko objaśnia, że posesorem starostwa jest Aleksander Bałaban. Należało do tego miasta wsi kilka przedtem. Tak na mieście samem, jako i na tych wsiach sumy starej przed Unią. było kóp 5000 litew. , które król August wziął był u ks. Koreckiego, naówczas bracławskiego i Winnickiego ssty, na zapłatę pewnym żołnierzom, na pewne zamki, której sumy ś. p. Pan halicki, braclawski i winnicki ssta, odłożywszy ją. potomkom przerzeczonego ks. Koreckiego, to sstwo z rąk ich wykupując, trausfuzyą na się otrzymał. Ta tedy suma wszystka kóp 5000 natenczas służy JMP. Walentemu Aleksandrowi Kalinowskiemu, kamienieckiemu i bracławskiemu staroście, jako sukcesorowi legitime JMP. halickiego, która suma na wsiach tych do W. zdawna należących i w posesyi P. ssty kamienieckiego i teraz będących, t. j. Miziaków, Hizince, Niedźwiadka, Samnik nazwanych, zostawa się zupełnie Do których wsi, na miejsce W. samej i miasta Wisienka nazwanej, Sałasse wieś należy, na którą przedtem ta suma nie ściągała się. Wspomina dalej, że na sejmie walnym koronnym w Warszawie r. 1615 odprawionym wniesiona była prośba od koła poselskiego o przyczynę do JKMci, aby suma 5000 kóp groszy litew. przez Zygmunta Augusta na sstwo winnickie wniesiona a Walentemu Aleksandrowi Kalinowskiemu. .. . służąca, z przerzeczonego m. W. , teraz już sądowego, i z juryzdykcyi Winnickiej, na sioła Miziaków Miedziaków, Hizince Chyżyńce, Sałasse Sałasze, słobody Ćwiżyn, Niedźwiedka, Samnik Sanniki przeniesiona była, i aby to starostwo Winnickie, jako sądowe i ukrainne, od tej sumy wolne było, i na wsiach przerzeczonych JMP. staroście kamienieckiemu i jego potomstwu authoritate sejmu tego asekurowana była. Taż lustracya wspomina Mto W. , stara i nowa osada. Z tych podatki żadne do zamku nie idą, oprócz owsa, którzy różnie dają z domu, co pospołu z czynszem żydowskim czyni fl. 200. Do tego straż od Tatar odprawować i przeciwko nieprzyjacielowi koronnemu przy p. staroście Winnickim, konno z orężem wsiadać powinni. Innych też podatków żadnych z miasta tego p. staroście nie masz, prócz arendy, młynów, gorzałek, browaru, która czyni na rok fl. 2000. W 1629 r. posesorem sstwa Winnickiego był Adam Kalinowski. Czyniło ono fl. 3128 gr. 29 Jabłonowski, Lustracye, 74 5, 187. Wniesiono pobór z 787 dym. Jabłonowski, Ukraina, I, 138. Kalinowscy stawszy się zastawnymi właścicielami większej części starostwa, stali się teź i dobrodziejami samego miasta. Walenty Aleks. Kalinowski oprócz zamku i zaopatrzenia go w uzbrojenie i odpowiednią załogę, pobudował około 1610 r. kolegium jezuickie w kształcie warownej twierdzy, o czem świadczą dzisiejsze ruiny, tak że można śmiało powiedzieć, iź dwoma obronnemi zamkami W. opatrzył. Na kolegium jezuitów ofiarował 30000 złp. , oraz nadal im wsi Kajdaczychę i Kazanichę pod Winnicą, w samem mieście znaczną jurydykę, a nadto dwie wsi w pow. bracławskim Bandurówkę i Piasoczyn. Miasto zabezpieczone na zewnątrz cierpiało wiele od nadużyć starostw, a do tego i jezuici, zająwszy większą część miasta pod swoją jurydykę, nakładali uciążliwe czynsze i daniny. Nadto w tym czasie wielki pożar nawiedził miasto i strasznie go zniszczył. Władysław IV w 1640 r. pośpieszył W. z pomocą, wznawiając używanie prawa magdeburskiego, ustanowił trzy porządki zabezpieczające od nadużyć starostów radę z 8 osób czyli magistrat; wójta i 3 ławników oraz 12 dożywotnich gminnych. Ławnicy i gminni przedstawiają trzy osoby, z których starosta mianuje burmistrza, wójta zaś z podanych sobie trzech innych kandydatów. W sprawach przenoszących 200 złp. lub grożących karą osobistą, apelacya od wyroków wójtowskich i radzieckich szła do sądu pośredniczego starościńskiego, a od tego do sądów zadwornych dopuszcza się; sprawy kryminalne do sądu wójtowskiego należeć mają, lecz pod surowemi karami zabrania się wójtowi i ławnikom wyjeżdżać do innych dóbr dla sądzenia spraw kryminalnych. Przepisując król obszerne ustawy co do sposobu wyboru urzędników, składania przez nich przysięgi i pełnienia powinności, znosi tortury w sądzie wójtowskim, sprawy zaś o czarodziejstwo i zabobony w instancyi starościńskiej sądzić nakazuje; sądom radzieckim poniedziałek, środę i piątek, wójtowskim wtorek, czwartek i soboty wyznacza. Nadaje dalej pieczęć z herbem niewyrażono jakim; zachowuje mieszczan przy dawnem prawie warzenia piwa, sycenia miodów i palenia gorzałki; dochody z miary, wagi smoły, dziegciu na użytek miasta przeznaczone; wszelkie przez starostę nieprawnie wybierane opłaty, daniny i wymagane powinności uchyla. Starożytna Polska, II, 1366. W tym czasie przeniesieni tu zostali kś. dominikanie przez Stefana Czerlenkowskiego z mka Czerlenkowa, spalonego przez Tatarów. W 1639 r. starosta winnicki Jan Odrzywolski nadał im plac na folwark, stawek i ogród, a następnie nabyli oni futor, co Władysław IV osobnym przywilejem potwierdził. W 1635 r. król fundował monaster dziewiczy, który przetrwał do dnia dzisiejszego. Pod opieką króla i nadanych przez niego przywilejów miasto zaczęło się szybko rozwijać i dopiero wojny kozackie straszny mu cios zadały. Miasto kilkakrotnie zajmowane przez Kozaków, w 1651 Winnica r. dostało się Chmielnickiemu na mocy paktów Zborowskich, jako pograniczny punkt między Ukrainą, i Wołyniem. Po zwycięstwie hetmana Mikołaja Potockiego pod Krasnem, tenże obiegł W. , zajęta przez Bohuna, otrzymawszy jednak wiadomość o ciągnącej odsieczy, cofnął się, zostawując wozy i inne sprzęty obozowe. Dopiero Kalinowski chwilowo ją odebrał, ustąpić jednak musiał przed przeważną silą pułkownika Głucha i Tatarów. Podczas wojen kozackich dominikanie opuścili miasto a klasztor ich został zniszczony. Po Kalinowskich sstą Winnickim został Andrzej Potocki jakto widzimy z konstytucyi 1662 r. Należy na tym securitati wwdztwa, aby miasto W. miało praesidium adaequatum dla bezpieczeństwa obywatelów, przetoż pozwalamy Andrzejowi Potockiemu, wwdzie bracławskiemu, aby sstwo winnickie insimul z wwdztwem, pro hac sola vice trzymał ea conditione że powinien mieć zawsze przy rezydencyi swojej obecnej 200 piechoty kosztem własnym in praesidio miejsca tamtego. Post ascensnm zaś pomienionego wwdy ad majorem dignitatem, albo post fata ejus in sequelam, takowe trzymanie sstwa iść nie ma Star. Polska, II, 1367. Jak dalece miasto było zniszczone podczas wojen kozackich, objaśnia nam manifest pisarza ziemskiego, zaniesiony d. 18 stycznia 1664 r. , iż przy objęciu urzędowania niezastał w kancelaryi pióra i kałamarza, żadnej księgi, ani aktów, które podczas rebelii kozackiej spalone zostały. Na mocy traktatu Buczackiego 1672 r. W. dostała się Turkom, lecz Jan Sobieski ją odebrał. W połowie XVII w. przebywał tu partyzant Samuś ze strony Rzpltej i wielkie usługi oddawał, niszcząc oddziały buntowniczych szajek i Tatarów. Pod rządami ssty Ludwika Kalinowskiego W. znowu zaczęła się podnosić. Poprawił on kosztem swoim oba zamki, odnowił i przebudował kolegium jezuickie i ze starościńskich gruntów jurydykę powiększył, wreszcie w 1745 r. kościół i klasztor kś. kapucynów, który wszystkie inne przetrwał i jest obecnie jedynym parafialnym kościołem. W 1750 r. hajdamacy napadli na W. , wzięli zamek, zniszczyli znajdujące się tam dokumenty, należące do całego wwdztwa bracławskiego, i ograbili żydów, którzy się tu schronili. Dla ukrócenia tych napadów obywatele województwa ustanowili milicyę a dowództwo jej powierzyli ks. Czetwertyńskiemu, lecz gdy żołnierze również zaczęli się dopuszczać różnych nadużyć a między innemi napadli i na W. , milicya została rozwiązaną Akta kom. kijowskiej. W 1758 r. Michał Grocholski, sędzia ziemski bracławski, zbudował kościół i klasztor dla dominikanów, którym Zakrzewski nadał wś Sołowijówkę. Wś tę dominikanie trzymali do 1805 r. O stanie miasta w tym czasie podaje wiadomość inwentarz z 1764 r. , podług którego było w starem mieście 75 chrześcian gospod. , 87 żydów; na nowem mieście 16 chrześcian, 15 żydów. Jurydyki jezuici mieli 35 chałup, dominikanie 15, bazylianki 6, szlachta 36 dworków; przedmieście Sadki 24 gospodarzów. W 1774 r. część wojsk tureckich plądrowała w okolicach W. i przez załogę została zniesioną. Machmud Basza, bej rumelski, mszcząc się, zdobył i zniszczył miasto Sękowski, Collectanea. Podług taryfy z 1775 r. znajdowało się w obu miastach starem i nowem 244 dm. , na przedmieściu Jarwińskiem 65, Winnickiem 68, Miedziakowskiem 108. Smutne rządy i zdzierstwa następnego ssty Józefa Czosnowskiego, zwanego Faraonem, zubożyły mieszkańców, szczególniej żydów, skutkiem czego zanosili oni skargi do króla, jak to widziemy z pisma królewskiego z d. 23 lutego 1780 r. . Przełożono nam jest z strony niewiernych żydów, jako oni krzywdy i bezprawia od ssty Józ. Czosnowskiego czynione znosić muszą, a o takowe prawnie czynić chcieliby, lecz przemocy ssty obawiają się których ażeby bezpiecznie prawem w sądach naszych asesoryi dochodzić i szkód wszelkich nagrodzenia poszukiwać mogli, proszono nas przez panów rady przy boku naszym będących, abyśmy tychże żydów w protekcyą wzięli i onych powagą naszą zabezpieczyli, oraz glejt od wszelkiej przemocy ssty, jego komisarza, ekonoma i wszystkich zwierzchność jakążkolwiek mających dać raczyli. Do której prośby, jako sprawiedliwej, przychylając się, żydów w protekcyą naszą bierzemy i onym glejt nasz od wszelkiej przemocy dajemy; którym to glejtem wsparci, krzywd swoich bezpiecznie dochodzić, w każdym miejscu stawać i wszelkie potrzeby przyzwoite czynić, handle prowadzić, bez najmniejszej przeszkody i bojaźni mogą, tak jednak, aby skromnie sprawiali się, zwierzchności w sprawiedliwych rzeczach posłuszni byli, zwyczajne podatki wypłacali i dobrodziejstwa naszego na złe nieużywali. Pomimo jednak tej opieki Czosnowski jeszcze więcej grabił mieszkańców, szczególniej żydów, dając za powód, ze Chrystusa umęczyli; sprawa aż na sejmie roztrząsać się miała, tylko ją ważniejsze wypadki polityczne przerwały. Stanisław August wracając z Kamieńca, zjechał tu 20 listopada 1781 r. , witany mowami od obywateli wwdztwa, duchowieństwa i młodzi szkolnej. Po Czosnowskim posiadaczem sstwa został synowiec króla Stan. Poniatowski, podskarbi w. lit. W 1789 r. miał on ztąd 81881 złp. dochodu. Lustracya w t. r. dopełniona smutnie nam stan miasta przedstawia Kościół eksjezuicki pusty, znacznej ruinie podpadły, w którego kollegium szkoły akademickie; kościoły dominikanów i kapucynów murami opasane. Po zgorzeniu r. p. cerkwi, zostało dwie; przy jednej z nich klasztor bazylianek. Zamek na kępie za miastem, Bohem i odnogą tejże rzeki oblanej; przy moście brama drewniana, z 2 po bokach komórkami na niewolników, a na górze Winnica izba na wieżę dla obywatelów; w dziedzińcu budynek duży z drzewa, dosyó wygodny, budynek kuchenny i trzeci na aresztantów; na górze stajnia a pod góra wieża in fundo, darnem równo z ziemia pokryta, dalej magazyn, wał z ziem, sypany, znacznie popsuty; na obszernym placu zaczęto kancellaryę budować. W Starem i Nowem mieście jest 99 dworków szlacheckich, z których żadna dla ssty nie idzie opłata. Na rogu rynku ratusz stary, opadły, per modum karczmy zajezdnej; pośród rynku kramnice żydowskie drewniane, bez symetryi i porządku, a przy nich izdebki mieszkalne. Żydzi mają, w rynku 53 domów zajezdnych, 27 niezajezdnych, 82 zatylnych; szynkarze opłacają skapszczyznę od spustu gorzałki 40 kwartowego na swoim kotle wyrobionej tynfów 2 i miarkę surowcu, a od spustu gorzałki na stronie kupionego 4 zł. Domów chrzęśc, z których czynsz dla ssty idzie, 79. Na nowem mieście, Zawale zwanem, 9 domów żydowskich i 2 chałupy chrzęśc. Intrata roczna czyni 18563 złp. 10 gr. Miasto magdeburskiego niema urządu i z gruzów swoich niepowstaje; mieszczanie handlu prowadzić ani domów dla ozdoby głównego w województwie miasta budować nie są w stanie; cechy rzemieślnicze zostają nieuregulowane. Wyzuci z wolności, praw i przywilejów mieszczanie, dla czynienia prawnie z Józ. Czosnowskim, sstą, u króla glejt wyjednali byli; mimo tego ledwie nie każdy na osobie swojej przykrych doznawał ciosów i coraz do większych opłat, danin i powinności był pociągany, aż ledwie te wyrządzane przykrości z śmiercią ssty ustały. I chociaż za rządu teraźniejszego księcia ssty, nienależyte z mieszczanami postępowania zupełnie upadły, wolność jednak jeszcze zupełnie podług przywilejów nie jest odzyskana, a mieszczanie do pańszczyzny są używani. Mnogość żydów całe miasto obejmuje, domy ich nieporządnie zabudowane i zagęszczone, codziennym ogniem grożą; ulice i domy gnojem zasłane, przyjeżdżającym, jako do stołecznego miasta obywatelom, przykrość i niewygodę sprawują. Żydzi handel i konsumpcyą utrzymują, towary wszelkie, likwory, mięsiwa i wszelaką żywność, uprzedzając katolików, na jarmarkach i targach przekupują i ceną niezwyczajnie drogą przedają; rzemieślnicy żadnej istotnej i właściwej nie mają nad sobą władzy; zgoła wszystkiego przeciwnego prawu, sprawiedliwości i wolnościom miejskim, w tem pogranicznostołecznem mieście, smutnie doświadczać każdemu przychodzi i nigdzie nikomu na nieporządek, drogość i doznaną krzywdę uskarżać się nie ma Staroż. Pol. , III, 1368 70. Po przyłączeniu do Rossyi na mocy ukazu cesarz, Katarzyny II z d. 22 maja 1795 r. wwdztwo bracławskie pozostało w dawnych granicach, ze zmianą na namiestnictwo i z podziałem, zamiast 3 dawniejszych, na 12 powiatów. Pierwszy namiestnik Bergman, dla braku odpowiedniego pomieszczenia w W. zamieszkał w sąsiednich Pietniczanach, w pałacu hr. Grocholskich. Niedługo jednak W. była stolicą namiestnictwa bracławskiego, gdyż ukaz cesarza Pawła I w 1796 r. przyłączył W. z powiatem do gub. podolskiej, co ostatecznie dopełniono w 1798 r. Starostwo winnickie, składające się z mka Jóźwina i Miedziakowa, wsi Chiżyniec, Hawryszówki, Medwedki, Miedziakowskich futorów i Słobódki, Niedźwiedziego Ucha, Olchowy, Szczytek, Tenenek, Licherzyniec i Telepenek, nadane było za przywilejem króla z 1782 r. w dożywocie ks. Stanisławowi Poniatowskiemu, b. gener. lejtn. w. pol. , który prawa swe odstąpił Piotrowi Potockiemu, wwdzie kijowskiemu. Prawo to przez komisyą bankową warszawską sprzedane zostało w 1801 r. Kajetanowi Skopowskiemu, stolnikowi brzeskiemu, a po jego śmierci sukcesorowie Jordanowie odstąpili je, za najwyższem potwierdzeniem, 15 marca 1819 r. hr. Mikołajowi Grocholskiemu, którego prawo skończyło się z życiem ks. Poniatowskiego. Ukazem 1806 r. darowano to sstwo po ukończeniu dożywocia sukcesorom Murawiewa, którym kazano wypłacić i kwartę, wynoszącą rocznie 7048 rs. , Majdan Jóźwiński, należący również do sstwa Winnickiego, w 1820 r. wypuszczony został w 12to letnią dzierżawę Wilczopolskiemu, z opłatą rocznie po 800 rs. Po skasowaniu jezuitów i zamknięciu ich kolegium, komisya edukacyjna ustanowiła w W. szkoły podwydziałowe stanu akademickiego, umieściwszy je w gmachach pojezuickich. Zorganizowanie ich powierzono profesorom Zajączkowskiemu, Kopijowskiemu, Chruścielskiemu i Dobrzańskiemu dyrektor. Szkoły te były bardzo uczęszczane; w 1784 r. liczyły 440 uczniów. Po przyłączeniu do Rossyi szkoła przeszła pod zawiadywanie rządu gubernialnego. Ukazem cesarza Aleksandra I z 1803 r. zatwierdzono gimnazyum w W. pod zawiadywaniem uniwersytetu wileńskiego, które otworzono dopiero w 1814 r. Na dyrektora powołany został pijar kś. Michał Maciejowski, kanonik kamieniecki, który energią i pracą w krótkim czasie budynek pojezuicki doprowadził do porządku i przy pomocy ofiarności publicznej założył bibliotekę, gabinety naukowe i ogród botaniczny. Pod jego kierunkiem i opieką kuratora Szczeniowskiego, a również przy odpowiedniem doborze nauczycieli, gimnazyum wkrótce stało się pierwszorzędnem w kraju. Z nauczycieli wykładali tu Jan Miładowski matematykę, Bielecki fizykę, Józef Uldyński, następnie profesor w Krzemieńcu, nauki polityczne i moralne, Jan Styczyński wymowę i poezyą, Ignacy Jagiełło literaturę starożytną grecką i rzymską, Jurkowski łacinę, Kotelski język ruski, Debores jęz. francuski. Wojewódzki niemiecki, Brzoskiewicz rysunki, Orsini fechtunek. To teź ilość uczniów ciągle wzrastała; przy otwarciu gimna Winnica zyum wynosiła 400, w cztery lata później doszła do 747. W gimnazyum tem kształcili się, między innymi Tytus Szczeniowski, Izydor Koper; nicki, Piotr Jaxa Bykowski i w. in. Chociaż więc miasto utraciło urzędy wojewódzkie, szkoła jednak sprowadziła znaczną liczbę nauczycieli prywatnych, oraz rodziców osiadłych dla kształcenia dzieci, wznoszono nowe domy, handel się ożywił, powstały dwie prywatne pensye żeńskie Maczyńskiej i Bersoc. W 1822 r. miasto liczyło już 799 dm. , mimo pożaru, który w 1817 r. blisko polowe miasta zniszczył. Ze śmiercią jednak dyrektora Maciejowskiego, który opuściwszy szkoły zmarł w Warszawie 1829 r. , gimnazyum straciło na swej świetności i wreszcie w 1843 r. przeniesione zostało do Białejcerkwi, wraz z biblioteką i wielkiemi zasobami. Pozostałe obszerne mury oddano na użytek wojskowy. Zarząd miejski usiłował odebrać na rzecz swoją te gmachy ale nadaremnie. W ostatnich czasach miasto kilkakrotnie czyniło starania o otwarcie gimnazyum, lecz nie mogło uzyskać pozwolenia, chociaż jeszcze w 1875 r. zmarły mieszkaniec W. Weinstein zostawił znaczny legat wynoszący przeszło 50000 rs. na cele szkolnictwa. Miasto ze swej strony zobowiązywało się dać budynek i 8000 rs. rocznej zapomogi. W ostatnich dopiero czasach przeniesiono tu z Mohylowa szkolę realną. Bo zakładów wychowawczych w W. zaliczyć należy instytut muzyczny, założony w 1834 r. przez Platona Kozłowskiego, znanego muzyka i kompozytora, ucznia Fielda. Dźwignął on własnym kosztem gmach na wyniosłej skale nad Bohem, zwanej dotąd Skalą Kozłowskiego. Instytut ten przetrwał do 1840 r. Starostami Winnickimi najdawniejszymi byli kn. Konstanty Iwanowicz Ostrogski 1498 1517, kn. Roman Andrejowicz Sanguszko 1517, kn. Konstanty Iwanowicz Ostrogski 1518 30, kn. Ilia Konstantynowicz Ostrogski 1530 39, kn. Semen Hlebowicz Proński 1540 41, kn. Teodor Andrejejewicz Sanguszko 1546 8, kn. Bohusz Korecki 1551 65, kn. Roman Fedorowicz Sanguszko 1566 71, kn. Karol Korecki 1622 3. Dalej byli sstami, między innymi Jerzy Struś z Komorowa, Aleksander Bałaban, Jan Odrzywolski, Kalinowscy Walenty Aleksander, Adam i Marcin, Andrzej Potocki, Ludwik Kalinowski, Józef Czosnowski, Stanisław Poniatowski. O Winnicy pisali kś. Maciejowski, kś. Marczyński w Statystyce, Piotr Jaxa Bykowski W. dzisiejsza i dawniejsza, w Tygod. Ilustr. , t. X, 1880 r. . Winnicki powiat leży w płn. wsch. części gub. podolskiej, graniczy od pln. z pow. żytomierskim, od płn. wsch. z pow. berdyczowskim, od wschodu z bracławskim od południa z jampolskim i mohylowskim, od zachodu z mohylowskim i lityńskim i zajmuje 58, 8 mil al. 2844 w. kw. podług innych danych 5413 mil al. 2619, 3 w. kw. . Powierzchnia dosyć równa, podnosi się nieznacznie od zachodu ku wschodowi. Wchodzi tu mianowicie z gub. wołyńskiej niewielkie odgałęzienie gór Awratyńskich, które ciągnie się granicą gub. kijowskiej a później lewym brzegiem Bohu. Południowa część powiatu jest więcej pagórkowata i poprzerzynana dość głębokiemi jarami, jakie tworzą tu rzeczki uchodzące do Bohu. Pod względem geognostycznym spotykamy tu granit, obnażenia którego występują pod Winnicą. Ciągnie się on nadto żyłą od Brahiłowa do Ułanowa w pow. lityńskim. Dalej znajduje się wapień w okolicach Brahiłowa i margiel w okolicy Winnicy. W płd. zach. części powiatu podłoże należy do formacyi miocenicznej środkowej trzeciorzędnej. Glebę na lewym wybrzeżu Bohu stanowi czarnoziem, zalegający niezbyt grubą warstwą na pokładzie gliny. Natomiast prawy brzeg rzeki, dawniej prawie całkowicie zarosły lasami dębowemi, z których dziś ani śladu niepozostało, ma glebę złożoną z białawej lub czerwonawej gliny, rozsypującej się w palcach i wymagającej starannej uprawy. Główną rzeką powiatu jest Boh, przerzynający jego powierzchnią od płn. ku południowi. Do m. Winnicy Boh płynie szeroką błotnistą doliną, poczem dolina jego zwęża się, brzegi ma suche i nieco wyniosłe; w obnażeniach występuje granit. Koryto rzeki do Winnicy jest ilaste, poniżej zaś zasiane wielkiemi granitowemi skałami i porogami, utrudniającemi żeglugę, zwłaszcza między Winnicą i Tywrowem. Z dopływów Bohu w granicach powiatu ważniejsze Rów, Desna, Winniczka al. Wisznia, Czeremoszna, Potok. Jezior niema w powiecie; błota, bardzo zresztą nieznaczne, spotykają się nad Bohem, powyżej Winnicy. W 1860 r. było w powiecie bez miasta 115735 mk. Obecnie ludność wzrosła do 202149 dusz 101934 męż. , 100, 215 kob. , w tej liczbie 0, 9 szlachty, 0, 6 stanu duchownego, 19 2 mieszczan, 69, 6 włościan, 8, 6 st. wojskowego, 0, 6 cudzoziemców, 0, 5 innych stanów; pod względem zaś wyznania 74, 3 prawosławnych, 8, 9 katol. , 0, 4 ewang. , 2 starowierców, 14, 4 żydów. Na 1 w. kw. przypada 77, 8 mk. Jednodworców dawnej szlachty polskiej było w powiecie 3049 dusz. Pod względem etnograficznym rdzenną masęludności stanowią Malorusy, dalej idą Polacy, Wielkorossyanie, żydzi. Z ogólnej przestrzeni znajdowało się 18133 dzies. pod zabudowaniami i ogrodami, 152692 dzies. pod rolą, 21242 łąk, 50847 lasów i 14360 nieużytków; z tego do włościan nalażało 13513 dz. pod zabud. i ogrodami, 79188 roli, 10418 łąk, 4537 lasów. Z pomiędzy właścicieli większej posiadłości w 1887 r. 184 Ruskich posiadało 51997 dzies. a 84 Polaków 75827 dzies. Stosunek ten w ostatnich czasach znacznie się zmienił z powodu ukazu zabraniającego katolikom naby wania ziemi w kraju płd. zach. W powiecie było 158 miejscowości 25 skarb. i 133 prywatn. właśc. mających 14261 dym. Średni nadział ziemi na 1 duszę rewiz. wynosi 2, 56 dzies. Zasiewają średnio żyta 17316 dzies. włośc, a 7905 dz. właśc. więksi; pszenicy 9025 dzies. włościanie a 14872 obywatele; tatarki 4736 dz. wlośc. a 1511 obywatele; prosa 4056 dz. włośc, 1467 obywatele; jęczmienia 4708 dz. wlośc. a 3036 obywatele; owsa 8254 dz. włośc. a 8602 obywat. ; kukurydzy 432 dz. obywatele; kartofle sadzą na 371 dzies. włośc. a 265 obywatele. Średni urodzaj wynosi 5, 4 żyta, 5, 3 pszenicy, 3, 2 gryki, 3, 6 prosa, 4 grochu, 4, 8 jęczmienia, 7, 2 owsa, 6, 3 kukurydzy, 30, 6 kartofli. Powiat posiada wiele sadów owocowych, szczególniej w mająjtkach dawniej należących do Szczęsnego Potockiego, Chołoniewskich i Grocholskich, którzy sprowadzali doskonałych ogrodników i starali się o zaprowadzenie wyborowych gatunków. Hodowla bydła dość rozwinięta. Było 16390 sztuk koni, 33956 bydła rogatego, 40220 owiec, 22142 trzody chlewnej. Pod względem administracyjnym powiat dzieli się na 3 okręgi policyjne stany i 10 gmin, mianowicie 1 okr. pol. Żmerynka, dla gmin Brahiłów, Stanisławczyk i Tywrów; 2 Strzyżawka, dla gmin Hawryszówka, Józwin i Strzyżawka i 3 Pików dla gmin Kalinówka, Kutyszcze, Ostrożek i Pików. Komisarzy włościańskich mirowych pośredników jest dwóch w Winnicy dla 5 gmin i w Strzyżawce dla drugich pięciu gmin. Okręgów konskrypcyjnych jest cztery Winnica, Brahiłów, Strzyżawka i Pików. Pod względem sądowym powiat dzieli się na 4 okręgi sądów pokoju 1 w Brahiłowie dla gmin Brahiłów, Stanisławczyk i Tywrów; 2 w Winnicy dla przedmieść Winnicy, Strzyżawki i Kalinówki; 3 w Pikowie dla gmin Kutyszcze, Ostrożek i Pików; 4 w Winnicy dla mta Winnicy i gmin Jóźwin, Tywrów i wsi Jaryszówki. Inkwirenci sądowi są w Winnicy, Brahiłowie i Pikowie. Pod względem cerkiewnym powiat dzieli się na 6 dekanatów błagoczynii i ma w ogóle 13 cerkwi murow. i 120 drewn. i dwa monastery żeńskie w Winnicy i w Brahiłowie. Rozkolnicy mają cerkwie w Borkowie i Żukowcach. Powiat tworzy oddzielny dekanat katolicki dyecezyi łuckożytomierskiej, obejmujący parafie Winnica, Brahiłów, Janów, Ostrożek, Pików, Tywrów, Strzyżawka i Woroszyłówka, w ogóle 15846 wiernych. Żydzi mają w powiecie 8 synagog. Pod względem oświaty ludowej, oprócz przed kilku założonej 6cio klasowej szkoły realnej w Winnicy i 2klas. szkoły powiatowej tamże, w powiecie znajduje się 25 szkółek gminnych, do których uczęszczało około 2000 dzieci, i 67 szkółek cerkiewnych. Pod względem sanitarnym w Winnicy znajduje się szpital powiatowy, w Pikowie i Brahiłowie szpitale wiejskie a oprócz tego 6 szpitali fabrycznych przy cukrowniach. Pod względem ko munikacyjnym powiat przerzyna dr. żel. kijowsko odesska i odesskowołoczyska, ze stacyami w Żmerynce, Brahiłowie, Gniewaniu, Winnicy i Kalinówce. Droga bita przeprowadzona jest z mka Tywrowa do st. Gniewań 17 w. i od st. dr. żeL Winnica do miasta. Dawny trakt poczto wy przechodzi z Lityna przez Winnicę do Nie mirowa. Przemysł fabryczny reprezentowany jest przez 231 fabryk, mianowicie 6 cukrowni Kalinówka, Gniewań, Brahiłów, Noskowce, Uła dówka i Kordylówka, na których w 1887 r. przerobiono 666000 berkowców buraków, na su mę 2191000 rs. ; rafinadę wyrabiają w Uładówce i Gniewaniu; 6 gorzelni Uładówka, Holaki, Sutyska, Strzyżawka, Rogińce i Brahiłów; wy produkowały one 33000000 st. spirytusu; 157 młynów i 20 wiatraków; fabryka tytuniu w Win nicy przerabia rocznie 1184 pudów na sumę 9396 rs. , zatrudnia 9 ludzi; 3 mydlarnie z pro dukcyą na 3800 rs. ; 3 fabryki świec z prod. na 1342 rs. ; 13 garbarni z produk. na 340 rs. ; 2 browary piwne z produkcyą na 16980 rs. ; fabryka drożdży z prod. 226 rs. ; fabryka octu z prod. 2580 rs. ; odlewnia żelaza z prod. 9495 rs. ; 23 cegielnie z produkcyą na 9495 rs. ; 19 garncami z produkcyą na 35790 rs. ; 13 pieców wapiennych z produkcyą 35190 rs. ; 1 fabryka wód mineralnych produkująca za 800 rs. ; 2 drukarnie i litografie i 1 fotografia. Zakładów sprzedających napoje wyskokowe jest 386 w powiecie 288 szynków, 73 zajazdów i restauracyi i 25 winiarni. Handel nieznaczny, jarmarki odbywają się tylko w Pikowie. Herb powiatu przedstawia w polu czerwonym 2 pała sze na krzyż złożone i ostrzem od siebie odwró cone a w środku krzyż, którego dolne ramię roz dziela się nakształt kotwicy. Lr. M. Winnica al. Nosowka, rzka, w gub. czernihowskiej, lewy dopływ Osteru. Winnica 1. wzgórze, 333 mt. wysokie, wznoszące się w małym garbie po nad pot. Stradomka, we wsi Łąkta, w pow. bocheńskim, pod 38 4 wsch. dł. a 49 51 płn. sz. g. Karta wojs. , 6, XXIII. 2. W. , bezleśne wzgórze, 329 mt. wysokie, w Jodłowej, w pow. pilzneńskim, pod 49 52 1 2 płn. szer. a 38 37 wsch. dl. Karta woj. , 6, XXIV. Winnica 1. Weinberg, kol, pow. międzyrzecki, okr. komis. , st. dr. źel. i poczta, szkoła i parafia w Międzyrzeczu. Ma 41 dm. , 462 mk. 174 katol, 24 żyd. . Tu wystawiono pomnik ks. Bismarkowi z napisem My Niemcy boimy się Boga a oprócz tego nikogo więcej. 2. W. , osada, o 1 dymie, w pow. kościańskim. 3. W. , folw. , w pow. wschowskim leszczyńskim, należy do majątku Goniembice Golembetz, na zach. płn. Osieczny. W r. 1793 w posiadaniu Turnów. 4. W. , os. w dobrach Wijewo, pow. wschowski. 5. W. , niem. Schwentner Weinberge, w Winnica Winnica Winniki Winniczka Winnickie Winnicki Winnica Winnica Dworska pow. babimoskim. Nazwa Winnica często się powtarza jako nazwa pól i pagórków na obsza rze Wielkopolski. Nazwę W. nosi pagórek pod Osieczną; w pow. leszczyńskim, pagórek pod Lwówkiem Neustadt bei Finne w pow. nowotomyślskim, pole pod Pszczewem pow. międzyrzeczki, wzgórze w Międzychodzie pow. szrem ski, w Dzielmarkach pow. gnieźnieński, da wny chmielnik w Nietuszkowie pow. chodzie ski, wzgórze w Wroniawach pow. babimoski, miejscowość pod Ruskiem pow. jarociński, pod Wągrowcem około r. 1540, pod Wilkowem i Czempiniem pow. kościański, bioto pod Dol skiem od strony Lubiatowa pow. szremski, tuż pod Sierakowem, na lewym brzegu Warty, przy ujściu Kwilcza, w Siekowie, pow. kościańskim smigielskim. Zapewne oznaczają one najczę ściej nie miejsca dawnej uprawy winnej lecz za rośla, z których wycinano gałęzie na Winniki miotły używane w łaźni. W. Ł. Winnica Dworska, las we wsi Rozhurcze, pow. stryjskim. Winnicki Futor 1. pow. lipowiecki, ob. Dołożek 2. W. Futor, pow. wasylkowski, gm. Chwastów, par. praw. Winnickie Stawy o 4 w. , w 1863 r. miał 151 mk. Należał do skarbu. Winnickie Futory, Wielkie i Małe, przedmieścia mta Winnicy, nad Bohem, przy trakcie poczt. do Niemirowa, o 7 w. od miasta a 5 w. od st. dr. żel. Winnica. Wielkie maja 202 osad, 1735 mk. , cerkiew p. w. św. Jerzego, w 1727 r. wzniesioną; ; Małe zaś 221 osad, 1388 mk. , cerkiew św. Trójcy, fundowana w 1875 r. Dr. M. Winnickie Stawy al. Seredyna Słoboda i Seredynka, wś, pow. wasylkowski, na obszarze Perepetowego pola, ob. Stawy 2, Sady mylnie za Stawy i Seredyna Słoboda. Winniczka, wś i fol. , Winniczka Zbroszki, pow. pułtuski, gm. i par. Winnica, odl. 10 w. od Pułtuska, ma młyn wodny. W 1827 r. było 15 dm. , 84 mk. W r. 1885 folw. W. Zbroszki rozl. mr. 1012 gr. or. i ogr. mr. 620, łąk mr. 56, past. mr. 11, lasu mr. 296, nieuż. mr. 29; bud. mur. 3, drew. 22; las urządzony. Wś Zbroszki os. 16, mr. 30; wś Winniczki os. 10, mr. 186; wś Budy Zabroszkowskie os. 2, mr. 16. Winniczka, rzeczka, w pow. winnickim, le wy dopływ Bohu. Zaczyna się powyżej wsi Pisarzówki, mija tę wś, Szczytki, Teneńki, futor Kajdaszychę i pod przedmieściem Winnicy Dubowiecką. Słobódką, ma ujście. X M. O. Winniczki, wś, pow. lwowski, 12 klm. na płd. wsch. od Lwowa, 5 klm. na płd. wsch. od Winnik sąd pow. i urz. pocz. . Na płn. i płn. wseh. leżą Czyszki, na płd. wsch. Dmytrowice, na płd. Gańczary, na płd. zach. Dawidów. Na zach. powstaje potok i płynie na wsch. do Kabanówki, dopł. Pełtwi. Zach. częśó obszaru lesista na zach. las Machnota i Brzezina, na płd. zach. Zapole Najw. wzn. na płn. 289 mt. Własn. więk. ma roli or. 266, łąk i ogr. 76, past. 105, lasu 501 mr. ; wł. mn. roli or. 351, łąk i ogr. 100, past. 15, lasu 1 mr. W r. 1880 było 88 dm. , 431 mk. w gm. a mianowicie 60 dm. , 273 mk. we wsi, a 15 dm. , 81 mk. w części Chołchów, 13 dm. , 77 mk. w części Ludwin; 5 dm. , 60 mk. na obsz. dwor. 446 rz. kat. , 25 gr. kat. , 20 izr. ; wszyscy narodowości polskiej. Par. rz. kat. w Winnikach, gr. kat. w Dmytrowicach. We wsi jest szkoła lklas. i kasa poz. gm. z kapit. 725 złr. Na obszarze dwor. pałac z ogrodem i księgozbiorem. Wś ta zwala się da wniej Małe Winniki. W sierpniu 1352 r. za twierdza Kazimierz W, podczas pobytu we Lwo wie rodzinie mielników i kupców Stecherów da wniejszy przywilej księcia Leona na tę wś nada ny ob. Zubrzycki, Kronika miasta Lwowa, Lwów, 1844, str. 36. We Lwowie 1 list. 1378 r. daje Władysław Opolski Grzegorzowi Stecherowi, mieszczaninowi lwow. , dziedzicowi Małych Winnik Mały Wynik, po drugiej stronie rze ki rozgraniczającej tę wieś, dla zaokrąjglenia po siadłości jego, tyle gruntu, ile pięciu pługami zaorać można, a to dla tego, żeby grunta jego ciągły się pasem juxta jus theutonicum a nie kawałkami juxta consuetudinem Ruthenorum Zubrzycki, 1. c, str. 46, i Liske, A. G. Z. , t. III, str. 52. D. 1 lipca 1549 r. rozgraniczono dobra Czyszki, należące do franciszkanów lwow skich, od dóbr Dmytrowice i Winniczki, należą cych do Jana Pieczychoskiego Arch. Kraj. we Lwowie, T. t. 14, str. 393. W pierwszej poło wie XIX w. należała wś do hr. Duninów Borkow skich. Widoki W. mieszczą, się w zbiorze rycin Pawlikowskiego 5520 do 5523 i w Muzeum Ossol. Widoki Galicyi, 22, 302. Czytaj ta kże Lwowianin, 1840, str. 93. Lu. Dz. Winniki, wś włośc, pow. płoński, gm. Modzele, par. Cieksyn, odl. 24 w. od Płońska, ma 6 dm. , 64 mk. , 120 mr. W r. 1827 było 5 dm. , 34 mk. Winniki 1. al. W. Szlacheckie, wś, pow. drohobycki, 19 klm. na płn. zach. od Drohobycza, 10 klm. na płn. od sądu pow. i urz. poczt w Podbużu. Na płd. leży Uroż, na płd. zach. Łukawica, na zach. Czerchowa, na płn. Mokrzany, dwie ostatnie w pow. samborskim, na wsch. Nahujowice w pow. drohobyckim. Zach. część obszaru przepływa Bystrzyca; wzdłuż granicy wsch. płynie Stupianka Wielka, prawy dopływ Bystrzycy, a środkiem obszaru Stupianka Mała, lewy dopływ Stupianki Wielkiej. Zabudowania wsi leżą; na praw. brz. Bystrzycy. Nad Stupianka. Wielką, , na płn. wsch. , grupa domów Mosty. Najw. wzn. w lesistej płd. wsch. części wsi 360 mt. Własn. więk. ma roli or. 362, łąk i ogr. 75, past. 293, lasu 626 mr. ; wł. mn. roli or. 509, łąk i ogr. 127, pastw. 69 mr. W r. 1880 było 124 dm. , 625 mk. w gm. ; 4 dm. , 46 mk. na rz. kat. w Dublanach, gr. kat. w Mokrzanach. Winniczki Winnogóra W ogóle było 572 gr. katol. , 43 rz. katol. , 56 izrael. ; 561 Rus. , 110 PoL. We wsi jest cerkiew p. wez. śś. Kozmy i Damiana i szkoło etat. lklas. Tartak parowy o sile 15 koni, o 1 gatrze, 16 piłach zwyczajnych i jednej cyrkularnej, spotrzebowuje 3620 mt. kub. drzewa a produkuje 2400 mt. kub. desek i łat Hołowkiewicz Flora leśna i przemysł drzewny w Galicyi, Lwów, 1877, str. 54. 2. W, wś, pow. lwowski, 8 klm. na płd. wsch. od Lwowa, sąd pow. i urząd poczt. w miejscu. Na płn. leżą Lesienie i Podborce, na wsch. Mikłaszów i Podbereżce, na płd. Czyszki, na zach. Lwów. Przez płd. zach. cześć obszaru a następnie wzdłuż granicy płd. płynie Maruńka, dopł. Kabanówki. Środkiem obszaru idzie gościniec Iwowsko brodzki. Przy nim stoi fabryka tytuniu i leży kol. niem. Weinbergen ob. , a na płd. od gościńca, w płd. zach. stronie obszaru, wś Winniki. Na płn. zach. leży las Żupan, na płd. zach. Wielki las i góra Pryska 363 mt. . Środkową, część wsch. obszaru zajmuje las Dąbrowa. Wł. więk. fundacyi Głowińskiego tu i w Weinbergen ma roli or. 16, łak i ogr. 75, past. 28, lasu 1440 mr. ; wł. mn. ma roli or. 1537, łąk i ogr. 575, past. 87, lasu 1 mr. W r. 1880 było w W. 374 dm. , 2857 mk. w gm. ; 4 dm. , 23 mk. na obsz. dwor. 1398 gr. kat. , 1090 rz. kat. , 239 izr. , 153 innych wyzn. ; 1469 Bus. , 206 Pol. , 1189 Niem. . Par. rz. kat. w miejscu, dek. lwowski zamiejski. Do par. należą; Lesienice, Mikłaszów, Podbereżce, Unterbergen i Weinbergen. We wsi jest kościół murowany, wzniesiony w r. 1738 przez Maryannę z Potockich Tarłową. , wojew. lubelską, , erygowany na parafialny w r. 1766. Pod chórem, przy wejściu do kościoła, po prawej ręce, jest wmurowana tablica marmurowa z napisem Tu leży serce Edwarda Bratkowskiego, podkomorzego Augusta III, króla polskiego i elektora saskiego, starosty a potem dziedzica mikłaszewickiego. Zmarł 1778 r. . Na cmentarzu jest kaplica. Par. gr. kat. w miejscu. We wsi jest cerkiew p. w. Zmartwychwstania Chr P. , szkoła etat. 4klas. , kasa poż. gm, z kapit. 4945 złr. We Lwowie dn. 2 stycznia 1418 r. rozstrzyga Iwan z Obychowa, kasztszremski, ststa generalny ruski, spór o W. między Waśkiem Mosenczyczem i Janem Berneczym na korzyść ostatniego Liske, A. G. Z. , t. IV, str. 93. We Lwowie dn. 12 marca 1459 r. poświadcza Hryczko z Pomorzan, woj. podolski i ststa trembowelski, że na mocy zapadłego wyroku wolno mieszkańcom wsi jego Winnik ciąć drzewo w lasach aż do Lwowa, a na odwrót mieszczanom i mieszkańcom Lwowa aż do wsi Winnik, dopóki nie nastąpi rozgraniczenie pomiędzy Lwowem a Winnikami Liske, A. G. Z. , t. VI, str. 45. W Lublinie d. 7 czerwca 1569 gani król Zygmunt August burmistrza i rajców lwowskich, że zabrali gwałtem Aleksandrowi ŁaSłownik Geograficzny T. XIII Zeszyt 152. godowskiemu dobra jego w Winnikach i każe je zwrócić Arch. kraj. we Lwowie, C. , t. 41, str. 601. W tutejszym kościele znajduje się cudo wny obraz Matki B. podobizna M. B. Często chowskiej, na płótnie malowany. Pierwotnie na leżał on do gospodarza Nikiel zwanego i wisiał zabrudzony w komorze. Lecz gdy spostrzeżono, że pot z siebie wydawał, p. Maryanna z Potoc kich Tarłowa wzięła go do kaplicy zamkowej, i nadała fundusz na kościół w r. 1730, do które go wprowadzono obraz Barącz, Cudowne obrazy Matki Najświętszej w Polsce, Lwów, 1891, str. 289. Około r. 1750 sufragan lwowski Samuel Głowiński zapisał W. sprowadzonym przez sie bie do Lwowa pijarom. 3. W. , wś, pow. sokal ski, 20 klm. na zach. od Sokala, 12 klm. na płn. od sądu pow. i urz. pocz. w Bełzie. Na płn. leżą Chochłów i Liwcze, na wsch. i płd. Rusin, na zach. Dłużniów. Przez wieś płynie rzka Młynó wka. W r. 1880 było 28 dm. , 168 mk. w gm. 155 gr. kat. , 3 rz. kat. , 18 izr. , wszyscy narod, ruskiej. Par. rz. kat. w Warężu, gr. kat. w Dłużniowie. We wsi jest szkoła 1klas. 4. W. , przedmieście miasta Żółkwi. Lu. Dz. Winnikowce, w dokum. Vynnicovcze 1530, Winikowcze 1565, Winnikowcze 1559 r. , wś nad Zharkiem, dopł. Zharu, pow. lityński, okr. poL, st. pocz. i dr. żel. Serbinowce o 17 w, , gm. Owsianiki, par. kat. Meżyrów, o 20 w. od Lityna, ma 156 dm. , 781 mk. , 1073 dzies. ziemi włośc. z przysiołkami Stempową i Makarowem, 2126 dzies, dworskiej, 67 cerkiewnej. Posiada cerkiew p. w. św. Mikołaja, z 1260 parafianami. Stara osada, nadana w 1530 r. wraz z innemi wsiami powiatu na utrzymanie zamku chmielnic kiego. W 1565 r. królewszczyzna, do ststwa chmielnickiego należąca, płaci od 8 pługów, 1 koła doroczn. ; w 1569 r. od 3 pługów, 1 koła młyńskiego; w 1578 r. od 10 pługów, 2 kół dorocz. po 12 gr. , 10 rzemieśl po 4 gr. a w 1583 r. od 10 pługów, popa, 2 kół dorocz. po 12 gr. i 6 rzemieśl. po 4 gr. Jabłonowski, Wołyń i Po dole, 171, 182, 227, 301. Obecnie należy do Stempowskich. Dr. M. Winnogóra, dobra, ob. Winnagóra, Winnohora, uroczysko, w pow. mozyrskim. Bierze tu początek rzka Tryzna. Winnówka al. Nowołuczki wś, pow. kobryński, w 5 okr. pol. , gm. Osownica, o 85 w. od Kobrynia, 230 dzies. ziemi włośc. 52 łąk i pastw. , 9 nieuż. . Winnsdorf, Wiensdorf, 1406 Wilhelmisdorf, wś, pow. nissański, par. kat. Deutsch Wette, ew. Ziegenhals. W r. 1885 wś miała 478 ha, 59 dm. , 279 mk. kat. Wino, czesk. Vino, niem. Weine, wś na Szlą sku austr. , w pow. karniowskim Jaegerndorf, obw. sąd. Osoblaha Hotzenplotz, na płn. wsch. od Albrechcic Olbersdorf. W r. 1880 było 25 dm, i 169 mk. rz. kat. Niemców. W. H. 36 Winnikowce Winnohora Winnówka Winnsdorf Wino Winnikowce Wiiiop Winohoźka Winokurnia Winoły Winosady Winowno Winogradnoje Winogradowa Winogrady Winogród Winogradne Wingórska, garb bezleśny, ze wznies. 326 mt. , 322, 257, nad doliną Lipy Gniłej, na płn. obszarze Tustani i Chorostkowa, w pow. stanisławowskim Karta wojs. , 9, XXII. Wlnograd, rzka, w pow. zwinogródzkim i taraszczańskim, dopływ Tykicza Gniłego. Powstaje na obszarze mka Winogradu z połączenia kilki strumieni, z których jeden wytryska pod wsią Pawłówką, płynie w kierunku przeważnie pln. , od praw. brzegu przyjmuje ruczaj Bosówkę i pod wsią Semenówką ma ujście. Winograd, w dokum. Winogorodka, mko u źródeł rzki t. m. , pow. zwinogródzki, na pograniczu pow. taraszczańskiego i humańskiego, w 3 okr. pol. , gm. i par. praw. Winograd, o 40 w. na płn. zach. od Zwinogródki, przy drodze ze Stawiszcz do. Zwinogródki i gub. chersońskiej. Ma 265 dm. , 2800 mk. w 1863 r. 1619 mk. prawosł. , 14 katol. , 559 żydów, cerkiew paraf. , zarząd gminy, cegielnię, targi tygodniowe. Cer kiew drewniana, p. w. św. Trójcy, uposażona jest 90 dzies. ziemi; niewiadomej erekcyi. Do par. należy wś Tołste Rogi o l 1 2 w. . Poprze dnio był tu zarząd klucza zwinogródzkiego dóbr hr. Branickich, obejmującego 5294 dusz rewiz. i 26344 dzies. ziemi w pow. zwinogródzkim i kilka wsi w pow. taraszczańskim. Pomiędzy mieszkańcami wiele dawnej szlachty polskiej wyznania prawosławnego. Na obszarze mka dawna mogiła, zwana Bakunową, pod którą, wedle podania, został pogrzebany kozak Bakun, zabity z całą rodziną przez Tatarów. Własność poprze dnio hr. Branickich, obecnie sprzedana minist. apanaży udiełow. Gmina dzieli się na 7 okrę gów starostw wiejskich, obejmuje 7 miejsco wości, mających 2403 dm. , 13194 mk. , 17558 dzies. 9066 włośc, 337 cerkiewnej, 8155 nale żącej do apanaży. J. Krz. Winogradna niwa, uroczysko, ob. Winogradowa niwa, Winogradne, uroczysko na gruntach wsi Hrebienie Grzebienie, w pow. kijowskim. Otoczone wałami, z gęstym lasem i sadami. Podług podania przebywali tu niegdyś rozbójnicy, napadający na statki płynące po Dnieprze. Winogradnoje, ostrów na Dnieprze, ob. Ostrów 13. Winogradowa al. Winogradna niwa w dok. z XVIII w. , uroczysko na gruntach monasteru Meżyhorskiego ob. t. VI, 270, między Meźyhorjem a Piotrowcami. Winogrady al. Żarnosieki, wś nad pot. Peresłówką, pow. dzisieński, w 3 okr. pol. gm. Leonopol o 20 w. , okr. wiejski i dobra, Czerwińskich, Peresłówka, o 26 w. od Dzisny, 9 dm. , 88 mk. prawosł. w 1865 r. 61 dusz rewiz. . Winogród 1. al. Winograd, W. Polny, wś, pow. kołomyjski, 21 Mm. na płn. wsch. od Kołomyi, 5 Mm. na płn. od Gwoździa sąd pow. i urz. pocz. . Na płn. leży Ostrowiec, na płn. wsch. Bochynia, na wsch. Chwaliboga, na płd. Ostapkowce i Czechowa, na zach. Pruchniszcze i Rosochacz. Płd. zach. część wsi przepływa Czerniawa, dopł. Prutu, płynąca na płd. do O, stapkowiec. Zabudowania wsi leżą na lew. jej brzegu. Wł. więk. ma roli or. 969, łąk i ogr. 144, past. 1 mr. ; wł mn. roli or. 943, łąk i ogr. 117, past. 55 mr. W r. 1880 było 316 dm. , 1530 mk. w gm. ; 8 dm. , 31 mk. na obsz. dwor. na fol. Baltazarówka i Leonówka; gr. kat. 1274, obrz. rz. kat, 193, izr. 90, innych wyzn. 4; Rus. 1345, Pol. 126, Niem. 90. Par. rz. katol. w Gwoźdźcu, gr. kat. w miejscu, dek. źukowski. Do parafii należą Ostrowiec i Chwaliboga. We wsi jest cerkiew p. w. św. Michała, szkoła etat. lklas. i kasa pożycz. gm. z kapit. 1680 złr. 2. W. al. Winograd, wś, pow. tłumacki, 25 klm. na płd. zach. od Tłumacza, 21 klm. na płd. zach. od sądu pow. w Tyśmienicy, 7 klm. na zach. od urz. poczt. w Ottynii. Na płn. leży Ladzkie, na płn. wsch. Worona, na płd. Strupków, Hawryłówka i Weleśnica, na zach. Kamienna 4 ostatnie w pow, nadworniańskim. Płn. zach. część wsi przepływa Worona; środkiem obszaru płynie Weleśnica, dopł. Worony, a część wsch. obszaru przepływa Stebnik, dopł. Weleśnicy. Zabudowania wsi leżą w dolinie Weleśnicy. Płn. zach. i płd. wsch. częśó obszaru lesista. Wzn. w środku obszaru 322 mt. Własn. więk. ma roli or. 211, łąk i ogr. 728, past. 283, lasu 305 mr. ; wł. mn. roli or. 864, łąk i ogr. 340, past. 287, lasu 3 mr. W r. 1880 było 193 dm. , 1039 mk. . w gm, , 5 dm. , 16 mk. na obsz. dwor. 1011 gr. kat. , 2 rz. kat. , 36 izr. , 6 innych wyzn. ; 1008 Rus. , 45 PoL. Par. rz. kat. w Ottynii, gr. kat. w miejscu, dek. tyśmienicki. Do par. należy Weleśnica. We wsi jest cerkiew p. w. św. Mikołaja i szkoła lklas. Lu. Dz. Wiiiopód, czesk. Vinohrad, niem. Winohrad, wś na Szląsku austr. , w pow. cieszyńskim, obw. sąd. frydeckim. W r. 1880 było 24 dm. i 163 mk. rz. kat. , Czechów. W. tworzy dopiero z wsiami Rzepiszcze i Rakowiec jedną gminę. Winohoźka, ruczaj, w pow. orszańskim, dopływ jez. Rutowiecz al. Nikulińskie. Winokurnia, wś, pow. braclawski, o 2 w. od Szpikowa, 5 w. od st. pocz. i dr. źel. Rachny, 32 w. od Bracławia, ma 41 dm. , 227 mk. ; wraz z Hutą i Lewkowcami 1461 dzies. ziemi włośc. Stanowi przysiołek Szpikowa ob. . Porów. też Gorzelnia 1. Winoły, wś, pow. szawelski, w 4 okr. pol. , gm. Skiemie, o 72 w. od Szawel. Winosady, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , gm. Antuzowo, o 21 w. od Nowoaleksandrowska. Piotrowiczowie mają tu 70 dzies. 16 lasu, 2 nieuż. . Winowno wś i os. leś. , pow. będziński, gm. Koziegłowy, par. Koziegłówki, leży na lewo od drogi z Koziegłów do Siewierza, Wś ma 67 dm. , Winogórska Wlnograd Winograd Winogradna Winzewsie Winzig Winżytowo Mieleszkowicze Wiadziec Wioliszki Wioły Wionek Wtorek Wiory Wiosennica 585 mk. , 977 mr. ; os. leś. 1 dm. , 6 mk. , 15 mr. Należy do leśnictwa rządowego Olsztyn. Os. karcz, ma 6 mr. W 1827 r. było 41 dm. , 254 mk. Według reg. pob. pow. siewierskiego z r. 1443 wś Winowno wchodziła w skład księstwa siewierskiego, nabytego dla biskupstwa krakowskiego Pawiński, Małop. , 452. W polowie XV w. wś W. , w par. Siewierz, własnośó Jana Koziegłowskiego, miała 7 lan. km. , 2 sołtysie, z których dziesięcinę dawano kościołowi w Pszczynie Długosz, L. B. , II, str. 193. Winoż mylnie Winoża i Winoże, , wś nad rz. Ladawą, dopł. Dniestru, pow. mohylowski, okr. pol. i par. łat. Łuczyniec, gm. Kotiużany, sąd Jaryszków, st. pocz. Równo o 17 w. , st. dr. źel. Żmerynka o 47 w. , odl. o 33 w. od Mohylowa, ma 151 dm. , 1256 mk. 20 jednodworców, 1095 dzies. ziemi wlośc, 1381 dworskiej, 33 cerkiewnej. Posiada cerkiew p. w. Narodzenia N. M. P. , wzniesioną w 1854 r. , z 979 parafianami, kaplicę katol. Grunt miejscami pagórkowaty i skalisty, kopalnie wapienia i piaskowca, łomy kamienia młyńskiego. Własność niegdyś Dzierzków, Bienkiewiczów, dziś gien. Zejme. Winprogie ob. Winrogie, Winrogie, u Buszyńskiego Winprogie, wś, pow. rossieński, w 5 okr. poL, gm. Łabardzie, par. Ławkowo, o 73 w. od Rossień. Winrunki, wś i dobra, pow. szawelski, w 2 okr. pol. , gm. Popielany, o 49 w. od Szawel. Winschendorf, ob. Słowiańska Wieś. Winszniki, wś, pow. rossieński, w 4 okr. pol. , gm. Pojurze, o 63 w. od Rossień. Winteliszki 1. w spisie urzęd. Wintelszyki, dobra, pow. telszewski, w 4 okr. poL, gm. Żorany, o 15 w. od Telsz, własność Siniawskich, ma 422 dzies. 26 lasu, 23 nieuż. . 2. W. Girkontyszki, dwór, pow. telszewski, w 4 okr. pol. , gm. Żorany, własność Rodowiczów, ma 75 dzies. 1 lasu, 15 nieuż. . 3. W. Juszki, dwór, pow. telszewski, w 4 okr. pol. , gm. Żorany, własność Monstwiłlów, 32 dzies. 2 nieuż. Winterhaagen, ob. Witrówno, Wintersdorf, ob. Przechówko, Winterseifenfluss, rzeczka, w pow. lwowskim na Szląsku, ob. Lichenthal 1 t. V, 121. Wintołazy, ob. Wentołazy, Winujnie, dobra, pow. wiłkomierski, w 2 okr. pol. , gm. Kupiszki, o 101 w. od Wiłkomierza. Winupie, dwor nad Niewiażą; , pow. poniewieski, w 1 okr. pol. , o 5 w. od Poniewieźa, w 1859 r. 12 mk. , młyn i gorzelnia. Wlnzenberg, 1282 Vincemericz, 1315 Wintmeritz, 1372 Wyntmericz, podobno Wincemierzyce, dobra i wś, pow. grotkowski, par. kat. w miejscu, ew. Grotków. W r. 1885 dobra miały 519 ha, 9 dm. , 118 mk. 5 ew. ; wś 630 ha, 106 dm. , 692 mk. 5 ew. . Kościół par. katolicki. Winzewsie wś, pow. kowieński, w 1 okr. pol. , gm. Wilkija. Szlachcie Świlczewski ma tu 23 1 2 dzies. 1 nieuż. , 1 2. lasu. Winzig 1285 r. Winczk, miasto, w pow. wołowskim, położone na wyniosłości, ma 1204 ha obszaru 704 roli, 106 łak, 324 lasu, 271 dm. , 590 gospodarstw, 2397 mk. 380 kat. , 52 żyd. , posiada kościół par. ewang. , kościół par. katol. , szkołę ewang. szpital, urząd miejski, stajnie królewskie. Miasto jeszcze w 1840 r. było otoczone z trzech stron murem, rozebranym jedynie od zachodu, miało trzy bramy; głogowska, wąsowską Herrnstadt i wołowską. Ludność trudni się, rzemiosłami i uprawą roli, tudzież plantacyami tytuniu. Przemysław, ks. na Ścinawie, nadał osadzie r. 1285 prawo miejskie niemieckie, takie jakie miała Ścinawa. Król Władysław czeski nadał r. 1512 herb i jarmark na św. Trójcę. Fryderyk, ks. na Brzegu i Lignicy, nadał r. 1533 przywilej na handel solą i zbożem. Hussyci zniszczyli osadę r. 1432, Kroaci 1633, Szwedzi 1642 a pożary w 1514, 1717 i 1773 r. Winżytowo, dwór, pow. szawelski, w 2 okr. pol, gm. Wieksznie, własność Rymgajłów, ma 72 dzies. 4 lasu, 18 nieuż. . Wiodziec dobra, własność dawniej kościoła par. w miasteczku Obolce ob. Mieleszkowicze, jestto dzisiejsza wś Wiadziec ob. . Wioliszki, wś, pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , gm. Czypiany. Włośc. Wikswo ma tu 140 dzies. 3 lasu, 3 nieuż. . Wioły w spisie z 1886 r. Wiost wś, pow. szawelski, w 1 okr. poL, gm. Szawle, o 4 w. od Szawel, 7 dm. , 73 mk. Wionek, wzgórze bezleśne 361 mt. , ze względnem wzn. 70 mt. , na obszarze Balina, w pow. chrzanowskim, pod 37 2 wsch. dl. , 50 10 pln. szer. Karta wojs. , 5, XXI. Wtorek al. Wirek, wś gospod. , pow. poznań ski wschodni, st. dr. żeL i poczta w Starołęce, szkoła katol. w miejscu, par. w Głuszynie, sąd w Poznaniu. Ma 29 dm. , obszaru 352 ha, 232 mk. 231 kat. . E. 1296 Jan, biskup pozn. , na prośbę Mikołaja, wojew. kalis. , ustanawiając kolegiatę w Głuszynie, przekazał jej połowę W. z dziesięciną. W ostatnich czasach wchodził W. w skład do meny rząd. Swarzędz. W. Ł. Wiory 1. os. leś. , pow. słupecki, gm. i par. Grodziec, odl. od Słupcy 35 w. Ob. Grodziec 2. 2. W. , wś, pow. opatowski, gm. i par. Waśniów, odl. od Opatowa 26 w. ,, ma 7 dm. , 50 mk. , 132 mr. W 1827 r. było 5 dm. , 40 mk. W połowie XV w. wś. W. , w par. Krzynki Krynki, miała lany km. , 2 karczmy z rolą; , młyn z rolą. , od których dziesięciny, wartości 6 grz. , pobierał biskup krakowski Długosz, L. B. , II, 486. 3. W. , os. młyń. , pow. opatowski, gm. i par. Ćmielów, odl. od Opatowa 14 w. , ma 1 dm. , 6 mk, 26 mr. dwors. W 1827 r. 1 dm. , 8 mk. Wiosennica, rzeka, ob. Wessnitz. Wioska 1. wś, pow. sokołowski, gm. i par. Winszniki Winoż Winprogie Winrogie Winrunki Winoż Winschendorf Wioska Winterhaagen Wintersdorf Winterseifenfluss Winteliszki Wintołazy Winujnie Winupie Wlnzenberg Wiosło Wioska Wioske Wiosker Wiosna Wiosny Wiost Wiotły Wiple Wipper Wippersberg Wippich Wippiarsdorf Wipsanow Wipynks Wir Wira Wiracieje Wioska Jabłonna, ma 30 dm. , 332 mk. , 1015 mr. W 1827 r. było 20 dm. , 173 mk. Wchodziła w skład dóbr Dzierzby. 2. W. , pow. pułtuski, gm. i par. Nasielsk. 3. W. , Księże, wś, pow. laski, ma 133 mr. Oh. Księża Wioska. 4. W. Nowa, wś, pow. będziński, gm. Pinczyce, ma 14 dm. , 92 mk. , 150 mr. wlośc. 5. W. Radzymińska, pow. radzymiński, gm. i par. Radzymin. Wioska, wś i zaśc. nad bezim, strugą, pow. słucki, w 1 okr. pol. starobińskim, gm. Wyzna, o 30 w. od Słucka, ma 34 osad; za poddaństwawłasność Proszyńskich. A. Jel. Wioska, osada nie istniejąca obecnie, na obszarze dzisiejszego pow. wadowickiego. Według reg. pob. pow. szląskiego z r. 1581 wś Wioska. w par. MarcyPoręba Poremba Markowa, własność Palczowskiego, miała 6 półłan. km. , 1 zagr. z rolą, 1 kom. bez bydła Pawiński, Małop. , 102. Wioska, niem. Wiosker See, jezioro, w pow. babimoskim, na płn. Wolsztyna. Długości ma 3 Mm. a 300 mt. szerokości, leży śród lasów. Płn. zach. odnoga jeziora zwie się Brajec. Rzecz ka Dajca wpada do jeziora na wysokości Holen drów Blumskich a wypływa dwoma korytami na zach. od Barłożny. Obraca młyn Ruchocin i uchodzi do Obry. W. Ł. Wioska 1. al. Suchodębina, niem. Wioske, wś, pow. babimoski, okr, komis. Rakoniewice, st. kol. w Grodzisku Graetz, poczta w Jabłonnie Jablone, szkoła katol. w miejscu, par. w Gninie, sąd w Wolsztynie. Ma 67 dm. , obszaru 507 ha, 618 mk. 398 katol. . 2. W. al. Stara Jabłonna, wś rycerska, tamże, obszaru 1443 ha, czysty dochód gruntowy 4131 mrk. Plantacye clmielu, gorzelnia, 8 dm. , 106 mk. 86 katol. . Była w ręku Mielęckich. Por. Jabłonna, Przy wsi leżą holendry zw. Sucha Dębina ob. Wioska Nowa 1. wś, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra Domejków Sitce o 4 w. , o 73 w. od Wilejki, 20 dm. , 157 mk. w 1865 r. 61 dusz rewiz. , wiatrak. 2. W. Nowa, wś, pow. borysowski, w 3 okr. pol. i gm. Dokszyce, o 119 w. od Borysowa. A. Jel. Wioska, niem. Wioske, wś i kolonia, pow. sycowski, par. kat. i ew. Syców. W r. 1885 wś miała 113 ha, 26 dm. , 245 mk. 85 kat. ; kolo nia 240 ha, 34 dm. , 254 mk. 139 kat. . Wioske niem. , ob. Jabłonna i Wioska. Wiosker Hauland, ob. Sucha Dębina. Wiosło 1. Wielkie i Małe, według Kętrz. Wiosła, niem. Gr. i Kl. Wessel, dwie wsi na lew. brzegu Wisły, stanowiące razem jedną gminę, pow. kwidzyński, st. pocz. Mała Karczma, st. kol. Czerwińsk, paraf. kat. Pieniążkowo, 17 ha 7 roli or. , 5 lasu. W 1885 r. było w pierwszej wsi 14 dm. , 135 mk. , w drugiej 11 dm. , 74 mk. 2. W. , niem. Blankenburg al. Wessel, leśnictwo, tamże, 1 dm, , 4 mk. Wizyta Szaniawskiego z r. 1710 opiewa, że wś tutejsza niedawala mesznego tylko kolendowe str. 198. Wiżyta Rybińskiego z r. 1780 wylicza tu 44 mk. kat. i 31 ew. str. 15. W topogr. Goldbecka z r. 1789 zapisana jest jako wś rybacka, z karczmą, o 17 dymach str. 250. Kś. Fr. Wiosna, wś, pow. konecki, gm. Grodzisko, par. Radoszyce, odl. od Końskich 11 w. , ma 23 dm. , 117 mk. , 131 mr. W 1827 r. było 7 dm. , 53 mk. Wiosna, huby, w pow. średzkim, okr. komis. Środa, st. kol. w Orzechowie, poczta w Pięczkowie Pientschkowo, sąd w Środzie, szkoła kat. w Murzynowie Borowem, par. w Winnej Górze; 7 dm. , 35 mk, 2. W. Wielka i Maia, dwie łąki w leśnictwie miłosławskiem, w pow. wrzesiń skim. W. Ł. Wiosny Strzemieczne, ob. Strzemieczne 5. Wiost, ob. Wioły. Wiotły, dziś Wietły ob. , wś, w pow. kowelskim, istniała r. 1628. Ob. Ratno t. IX, 542. Wiple, wś i folw. , pow. poniewieski, w 1 okr. pol. , o 26 w. od Poniewieźa. Wipper, rzeka, ob. Wieprz. Wippersberg, wzgórze lesiste, na Szląsku austr. , po praw. stronie pot. Barbara, pod 36 38 wsch. dług. , 40 46 płn. szer. , w pow. bielskim Karta woj. , 6, XX. Wippich, wyb. do Górnych Buszków, pow. kartuski, st. p. Stęgwałd, par. kat. Dolne Pragowo; 3 dm. , 38 mk. Wippiarsdorf niem. , ob. Labutowo, Wipsanow dok. , ob. Mszanowo, Wipynks, ob. Wyping, Wir, w XVI w. Wyr, wś i fol. nad rzką Wężownicą, pow. radomski, gm. Potworów, paraf. Wrzos, odl. od Radomia o 28 w. , ma 28 dm. , 103 mk. W 1827 r. było 23 dm. , 156 mk. W r. 1888 fol. Wir z nomenklaturą Wirówek rozl. mr. 1507 gr. or. i ogr. mr. 713, łąk mr. 148, past. mr. 58, lasu mr. 553, nieuż. mr. 35; bud. mur. 7, drew. 13; płodozm. 4, 5 i 15to pol. , las nieurządzony, pokłady torfu. Wś W. os. 14, mr. 132. Na początku XVI w. cała wś ze wszystkich ról dawała dziesięcinę, wartości do 14 grzyw. , plebanowi we Wrzosie, za konopną płacono po 2 gr. z łanu Łaski, L. B. , i. 684. Wir, jezioro, w pow. rohaczewskim, w dobrach Czereja; rocznie poławia się około 37 pudów ryb. Wir Zamgłaj, rzka, w gub. czernihowskiej, lewy dopływ Soży lew. dopł. Dniepru, wypływa z błota Zamgłaj i ma ujście poniżej wsi Kolasiszcze. Wraz z dopływami odlewa 5 stawów. Wira, os. , pow. sieradzki, par. Wojków. W nowszych spisach nie podana. W 1827 r. było 2 dm. , 31 mk. Wira, rzeczka, w pow. sumskim, ob. Wiry. Wira, wś, pow. rówieński, ob. Wiry. Wiracieje wś, pow. dzisieński, w 4 okr Wirek Wirginahl Wirgałas Wirgen Wirdzieliszki Wirdzelewo Wiranden Wirawa Wiranda pol. , gm. , okr. wiejski i dobra hr. Chrapowiekich, Prozoroki o 7 w. , 3 dusze rewiz. Porów. Werecieje. Wiranda al. Wyranda, rzeczka, w pow. władysławowskim. Wiranden ob. Wyrandy. Wirawa, potok, lewy dopł. Laborcy, wypływa na obszarze Węgier, w hr. ziemneńskim, z pod Magóry, płynie przez Viravę, granicą Zburski Białej, Vilagu i Zburskiego, Zbrojny i Humenego, Zburski i Rokitowa, przez Jabłonę Sloveńską, Koskowce i w Hankovcach uchodzi do Laborczy. Bieg przeważnie śród bezleśnych pagórków, oddziela dwa znaczniejsze pasemka Magórę, ze szczytem Cereniny 672 mt. , od Bila hora Białej góry, wzn. 366 mt. Ujście na wysokości 182 mt. Karta woj. , 9, XXVI. Por. Magóra 42. Wirbale, Wirbały wś, pow. telszewski, w 2 okr. pol. , o 62 w. od Telsz. Wirbaliszki, wś, pow. maryampolski, gm. Aleksota, par. Sapieżyszki, odl. od Maryampola 55 w. , ma 20 dm. , 189 mk. Wirbaliszki, żmujdz. Wirbaliszkes, wś skarbowa nad Ławeną, pow. wiłkomierski, w 2 okr. pol. , gm. Wirbaliszki, st. pocz. Kupiszki, st. dr. żel. Sławianiszki o 14 w. , o 88 w. od Wiłkomierza, miała 28 dm. , 314 mk. , zarząd gminy, śpichlerz wiejski, szkołę, dom modlitwy żydowski. Gmina, położona w pln. części powiatu, otoczona od zach. , płn. i wschodu gm. pow. nowoaleksandrowskiego Ponedel, graniczy od pld. z gm. Kupiszki i Pupany, obejmuje 31 miejscowości, mających 650 dm. włośc, obok 15 należących do osób innych stanów, 3640 mk. wlośc, uwłaszczonych na 7365 dzies. Wirballen 1. wś, pow. szyłokarczemski, st. p. Kallningken. 2. W. al. Wirbeln, wś, pow. stołupiański, st. p. Trakehnen. Wirballen, ob. Wierzbołów. Wirbały, wś, pow. kowieński, w 4 okr. pol. Wirbel al. Wirbin, jezioro, w pow. reszelskim, pod Reszlem. Ob. Lipowo 5. . Wirbeln 1. wś, pow. wystrucki, st. pocz. Norkitten. 2. W. ob. Wirballen. Wirbelthal, kol, pow. toruński, st. p. Otłoczyn; gm. Nowa Grabia; 1868 r. 10 dm. , 71 mk. , 70 kat. , 1 ew. Wirben Gross i Kleindobra prywatne, w okr. tukumskim, pow. talseński, par. zabelnska Kurlandya. Do dóbr należy folw. Rinkuln. Wirbesztis, jezioro, ob. Pojurgiszki, Wirbinia, fol, pow. poniewieski, w 3 okr. poL, o 27 w. od Poniewieźa. Wirbitz, pow, wrocławski, ob. Schlanz. Wirbitz, ob. Wierzbice. Wirblauken, wś, pow. nizinny, st. p. Skaisgirren. Wirblewszczyzna, zaśc. włośc, pow. święciański, w 3 okr. poL, o 21 w. od Święcian, 2 dm. , 17 mk. katol. Wirboły, wś, pow. wiłkomierski, w 3 okr. poL, gm. Żmujdki, o 20 w. od Wiłkomierza Wirbuszka, Wierbuszka, zaśc, pow. wileński, w 1 okr. pol. , gm. Mejszagoła o 5 w. , okr. wiejski i dobra skarbowe Dukszty, 2 dusze rewiz. Wircawa, ob. Wirczówka, Virchenzin niem. , ob. Wierzchucino. Wirchomla, ob. Wierzchomla. Wirchów w dokum. , ob. Wierzchów 2. VirchowSee niem. , Wierzchowe, jezioro w Pomeranii, z którego wypływa rzeka Gwda Kuddow, prawy dopł. Noteci. Virchuge dok. r. 1290, jezioro pod Piecho wicami, pow. kościerski. R. 1290 nadaje to je zioro wraz z innemi ks. Mestwin wojewodzie Mi kołajowi z Kalisza ob. Perlbach, P. U. B. , str. 422. Kś. Fr. Wirchuje w dok. z r. 1210, miejscowość pod Przemętem. W. Ł. Wirciszki wś, pow. maryampolski, paraf. Gryszkabuda. Nie podana w nowszych spisach. W 1827 r. miała 7 dm. , 47 mk. Wirców, Wircawa, ob. Wuerzau i Wirczówka. Wirczówka al. Wircawa, niem. Wuerzau, rzeczka, w gub. kowieńskiej i kurlandzkiej, lewy dopływ rz. Aa. Bierze początek na zachód od mka Poszwityń i ma ujście w par. mitawskiej, o 1 w. powyżej ujścia Płatony. Długa 7 mil. Przybiera strumień Awdruwis al. Audrupis od lew. , brzegu, Ellei i Audrau. Wirdzelewo, w dok. z r. 1349, strumyk pod Chrząstowem, w okolicy Gniewkowa na Kujawach. Wirdzieliszki, zaśc, pow. wileński, w 4 okr. poL, gm. Bystrzyca o 7 w. , okr. wiejski i dobra skarbowe Preny, 7 dusz rewiz. Wirek al. Wirok, rzeka a właściwie lewe ra mię Styru, odłączone w pow. łuckim pod wsią Mouczyce, które dalej płynie już w pow. piń skim koło wsi Borowe, Piereklje gmina WolaKuchecka, Rzeczyca gmina Moroczna i o 3 w. przed wsią Prywitowicze łączy się z korytem głó wnem. Długość przeszło 4 mile; ma dużo roz gałęzień. A. Jel. Wirgałas al. Wirgalle, wyspa na Niemnie, naprzeciw ujścia Niewiaży, na której Kiejstut w 1362 r. zbudował warownię Nowe Kowno Gotteswerder. Ob. Szylele 2. Wirgen, dobra prywatne, w okr. hazenpockim, pow. grobiński, par. durbska Kurlandya. Do dóbr należy fol. Klein Wirgen. Wirgijówka, wioska, pow. bracławski, należy do klucza niemirowskiego, dawniej hr. Potockich, dziś ks. Szczerbatowej. Stanowi właściwie przysiołek wsi Kowalówki ob. , Wirginahl, łotew. Wehrgale, dobra prywa Wirbale Wirbaliszki Wirballen Wirbały Wirbin Wirbelthal Wirben Wirbesztis Wirbinia Wirbitz Wirblauken Wirble Wirboły Wirbuszka Wircawa Wirchomla Wirchów Wirchuje Wirciszki Wirców Wiranda Wirczówka Wirgijówka Wirłowicze Wirnia Wirginia Wirginki Wirgojnie Wiridiana Wirigaist Wirikiwski Wirkesmujża Wirki Wirkienie Wirkieten Wirkiniki Wirkno Wirko Wirkowo Wirkowice Wirkszrupis Wirksztys Wirkukalnis Wirkumujża Wirkutt Wirkutten Wirlandya Wironie Wirostoki Wirotejski Wirów Wirowa Wirówek Wirowen Wirówka Wirginia 4 klm. Karta woj. , 9, żytnie, łąki dobre Wirnia 1. Czarna, tue, w okr. hazenpockim, pow. grobiński, par. durbska Kurlandya. Do dóbr należy fol. Oschenecken. Wirginia, wś włośc, pow. płocki, gm. Bielino, par. Słupno, odl. 7 w. od Płocka, ma 20 dm. , 130 mk. , 240 mr. Wirginki, fol, pow. kaliski, gm. Zbiersk, par. Stawiszyn, odl. od Kalisza 18 w. , ma 2 dm. , 28 mk. Dobra W. , oddzielone w r. 1879 od dóbr Długa Wieś al. Stawiszyn, składają się z fol. Wirginki i Pólko, rozl. mr. 925; fol. W. gr. or. i ogr. mr. 613, nieuż. mr. 24; bud. mur. 10; płodozm. 12pol. ; fol. Pólko gr. or. i ogr. mr. 180, łąk mr. 61, pastw. mr. 37, nieuż. mr. 10; płodozm. 12pol; bud. mur. 2. Wirgojnie, dobra, pow. rossieński, w 2 okr. pol. , gm. Rossienie, par. Widukle, o 17 w. od Rossień; własność dawniej Bohdanowiczów, obecnie Adama Konarskiego, mają 513 dzies. 35 lasu, 10 nieuż. . Wiridiana fol. , pow. chodzieski, okr. komis. Budzyń, st. kol. i poczta tamże, paraf. i sąd w Chodzieżu, 1 dm. , 24 mk. Wirigaist jezioro, w pow. selburskim, par. dyneburskiej Kurlandya. Długie do 2 w. , szerokie 1 w. Wirikiwski potok, prawy dopływ Jabłonki lew. dopł. Stryja, wypływa z pod grzbietu ze szczytem 868 mt. wzn. , w Jabłonce Niżnej, pow. turczańskim. Długi do XXVIII. Wirk al, Wirok, inna nazwa wsi Wierzch, w pow. prądnickim. Wirkesmujża łotew. , ob. Heiden. Wirki 1 al. Wirkie, dwór, pow. rossieński, w 1 okr. pol. , gm. Kołtyniany, o 58 w. od Rossień, własność Bitowtów, 35 dzies. 1 lasu, 6 nieuż. . 2. W. , wś, pow. sieński, gm. Lisiczyn, ma 10 dm. , 29 mk. Wirki, rzeczka, w pow. łuckim, lewy dopływ Horynia praw. dopł. Prypeci. Bierze początek pod Majdanem Wirki, płynie na Romejki, Swarzyn, Horodziec, po za którym ma ujście. Wirki, wś gospod. , pow. poznański zachodni, okr. komis. i poczta Komorniki, st. kolei Źabikowo, par. i szkoła kat. w Wirach, sąd w Poznaniu; 15 dm. , 133 mk. Wirkienie 1. folw. , pow. wiłkomierski, w 2 okr. pol. , gm. Subocz, o 66 w. od Wiłkomierza. 2. W. , folw. , pow. wiłkomierski, w 5 okr. pol. , gm. Kurkle, o 49 w. od Wiłkomierza. Wirkieten, ob. JonDrucken, okr. 37 pol. , dusz st. p. Wirkiniki, wś, pow, trocki, w 2 gm. Kronie, okr. wiejski, Sznipiele, rewiz. Wirkno, wybud. , pow. szczycieński, Friedrichsfelde. Wirko, pow. przenayski, ob. Hurko, Wirkowo 1. wś nad bezim. bagnistym dopł Berezyny, pow. bobrujski, w gm. i par. praw. Świsłocz, o 49 w. od Bobrujska, ma 42 osad, cerkiewkę filjalną p. w. Narodzenia N. M. P. 2. W. , al. Wirków, zaśc. nad odnogami rz. Łoszy, lew. dopł. Niemna, pow. ihumeński, w 1 okr. pol. i par. kat. Uzda, gm. SłobodaPereszowska, o 98 w. od Ihumienia; miejscowość lesista, grunta lekkie. A. Jel. Wirkowice, wś i folw. , pow. zamojski, gm. Nielisz, par. Stary Zamość. Folw. W. wchodzi w skład klucza Nielisz, dóbr ordynacyi Zamoyskich. W 1827 r. było 100 dm. , 674 mk. Wirkszrupis, rzeczka, w gub. kowieńskiej, prawy dopływ Szuszwy. Wirksztys, u Korejwy Wirsksztys, jezioro, w pow. święciańskim, pod mkiem Daugieliszki. w 4 Wirkukalnis, dwór, pow. rossieński, pol. , gm. Pojurze, o 32 w. od Rossień. pow. pow. Wierestoń Wirkumujża łotew. , ob. Firkshof. WirkuttMatz Jon al. Wirkieten, wś, szyłokarczemski, st. p. Kukoreiten. Wirkutten al. Picturn Goerge, wś, kłajpedzki, st. p. Memel. Wirlandya, Wirlandzki powiat, niem. land, estoń. WirroMa, powiat, w gub. skiej, ob. Wesenbergski powiat, Wirłowicze, wś nad Wołmą, pow. miński, w 3 okr. pol. kajdanowskim, gm. Rubieźewicze, o 27 w. od Kajdanowa a 50 w. od Mińska, ma 7 osad; miejscowość falista, grunta szczerkowe, A. Jel. wś, pow. rohaczewski, gm. Rudnia Stara o 13 w. , ma 79 dm. , 475 mk. , zapasowy śpichlerz gminny. 2. W. Ługowa, wś, tamże, ma 41 dm. , 378 mk. , cerkiew paraf. drewnianą, zapasowy śpichlerz gminny. Wironie, wś, pow. wiłkomierski, w 5 okr. pol. , gm. Androniszki; wlośc. Senwajglisowie mają tu 80 dzies. 13 lasu, 2 nieuż. . Wirostoki al. Wyrostoki, szczyt 884 mt. , wznosi się ponad łasy na granicy Mihowa i Smolnika pow. sanockiego i Ilskiego. Stoki jego rozwinięte przez prawe dopływy Osławy. Leży pod 49 16 pln. szer. i 39 50 wsch. dług. Karta wojs. , 8, XXVI. Wirotejski, zaśc, pow. orszański, gm. Wysokie, ma 8 dm. , 46 mk. , z których 3 zajmuje się wyrobem wozów, sań i t. p. Wirów, pow. sokołowski, ob. Wierów. Wirowa al. Wyrowa, rzeczka, lewy dopływ Tanwi; ob. Netecza, por. Lubliniec Nowy, Wirowa, wś, pow. bychowski, gm. Propojsk o 3 w. , ma 57 dm. , 221 mk. , zapasowy śpichlerz gminny. Wirówek, os. , pow. radomski, gm. Potworów, par. Wrzos, odl. od Radomia 34 w. , ma 1 dm. , 2 mr. dwors. Ob. Wir. Wirowen niem. , ob. Wyrówno, Wirówka, ruczaj, w pow. bychowskim, gm. Propojsk, wzpływa z błota Czysta Łuża. Wirok Wirtkallen Wirtukszna Wirtupie Wirty Wiruliszki Wirusie Wirwita Wirpen Wirowska Wirówka Wirszyłły Wirtele Wirtuki Wirszyłłowska Wirówka Wirszaliszki Wirszyle Wirszuradówka Wirszupie Wirszuły Wirszożygle Wirszówka Wirszowice Wirszkuniany Wirszeningken Wirsoka Wirsnie Wirsksztys Wirsitz Wirsitten Wirsing Wirsikken Wirschup Wirscho Wirschkowitz Wirry Wirówka, wś, pow. klimowicki gm. Moszewo, ma 52, dm. , 366 mk. Wirowka, wś nad rzeką Kukołką, pow. konotopski gub. czernihowskiej, pot. Krasne, 233 dm. , 1405 mk. , cerkiew paraf. , dwa młyny wodne, 2 cegielnie. Wirowla, pohost, pow, horodecki, w 3 okr. pol. , gm. Wirowla o 22 w. od Horodka, zarząd gminy, cerkiew paraf. , szkoła. Gmina, położona w środkowej części powiatu, graniczy od pln. z gm. Obol, od płn. wsch. z gm. Starzyny i Beskatowa, od pld. z gm. Potasznia, od zach. z gm. Sieliszcze, obejmuje 91 miejscowości, mających 640 dm. wlośc. obok 7 należących do innych stanów, 4997 mk. włościan, uwłaszczonych na 9104 dzies. ziemi. Wirowska Buda, wś, pow. mścisławski, gm. Bochota, ma 15 dm. , 58 mk. Wirpen, folw. dóbr prywat. Pormssaten, w okr. i pow. hazenpockim, par. gramzdeńska Kurlandya. Wirpile, Wirpiły, dwór, pow. telszewski, w 4 okr. pol. , gm. Wornie, własność Rodowiczów, ma 178 dzies. 16 nieuż. . WirrGrab, struga wpadająca do Pregli w samym Królewcu. Wirrwitz al. Wuerbitz, zapewne Wierzbice, 1339 Wirbicz, 1380 Wirbitz, r. 1453 Grosz Wuerbitz, 1534 Wirbitz, dobra i wś, pow. wrocławski, par. ew. Rankau, kat. w miejscu. W r. 1885 dobra miały 377 ha, 11 dm. , 250 mk. 60 kat. ; wś miała 675 ha, 93 dm. , 666 mk. 118 kat. . Kościół par. katol. i dwie szkoły. Wirry, wybud. , pow. szczycieński, st. poczt. Friedrichsfelde. Wirschkowitz niem. , ob. Wierzchowice, Wirscho, jezioro, w pow. chojnickim, ob. Orlik. WirschupLujehl, wś, pow. szyłokarczemski, st. p. Kallningken. Wirsikken, folw. dóbr prywat. Suhrs, w okr. goldyngskim, pow. i par. windawska Kurlandya. Wirsing, kolonia pod miastem Krotoszynem. Wirsitten, folw. dóbr prywat. Ruhenthal, w okręgu mitawskim, pow. i par. bowska Kurlandya. Wirsitz, ob. Wyrzysko. Wirsksztys, ob. Wiksztys. Wirsnie, dwór, pow. poniewieski, w 1 okr. pol. Wirsoka Wersoka, potok, w pow. trockim, przepływa pod wsią Jurkiańce. Wirszeningken, wś, pow. wystrucki, st. p. Pelleningken. Wirszkuniany czy Wirzkupiany, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. poL, gm. Kwietki, o 120 w. od Nowoaleksandrowska. Wirszowice, Vrszovice, Wrschowitz, wś na Szląsku austr. , w pow. i obw. sąd. opawskim, na płd. od Opawy. W r. 1880 było 63 dm. i 526 mk. rz. kat. , Czechów. W. należą do par. Raduń. Szkoła ludowa w miejscu. W r. 1885 było tu 8 osób zajmujących się handlem i przemysłem i 1 młyn. W. H. Wirszówka, Wirszawka, rzeczka, w pow. oszmiańskim, dopływ Isłoczy lew. dopł. Berezyny. Wirszożygle al. Werszożygle, wś, pow. maryampolski, gm. i par. Poniemoń Pożajście, odl. od Maryampola 57 w. , ma 23 dm. , 148 mk. Wirszuły, wś, pow. wileński, w 2 okr. pol. , gm. Mejszagoła o 9 w. , okr. wiejski i dobra, Wołłowiczów, Izabelin, o 36 w. od Wilna, 3 dm. , 50 mk. katol. 10 dusz rewiz. . Wirszupie, wś włośc. nad pot. Ringa, pow. święciański, w 2 okr. poL, gm. i dobra skarbowe Daugieliszki o 5 w. , okr. wiejski Izabelin, o 29 w. od Święcian, 5 dm. , 33 mk. katol. w 1865 r. 8 dusz rewiz. . Wirszuradówka, al. Wierszeradówka, zaśc, pow. trocki, w 4 okr. pol. , gm. i dobra skarbowe Merecz o 10 w. , okr. wiejski Radówka, 5 dusz rewiz. Wirszyle, Wirszyły, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol. , o 71 w. od Nowoaleksandrowska. Wirszaliszki, dwór, pow. rossieński, w 3 okr. pol. , gm. i par. Erżwiłek, o 40 w. od Rossien, własność Dowiatów, ma 135 dzies. Wirszyłłowska Suderwa, pow. wileński, ob. Suderwa 3 i Zameczek, Wirszyłły, wś, pow. telszewski, w 2 okr. pol. , o 52 w. od Telsz. Wirtele, wś, pow. szawelski, w 1 okr, pol. , gm. Łukniki. Mackiewiczowie mają 30 dzies. 1 1 2 nieuż. . Wirtkallen, wś, pow. wystrucki, st. poczt. Berschkallen. Wirtuki, wś, pow. rossieński, w 2 okr. pol. , gm. Szydłów, par. Lele, o 31 w. od Rossień. Wirtukszna, jezioro, w pow. rzeżyckim, w dobrach Prezma. Wypływa z niego rzeka t. n. , uchodząca do Małty. Wirtukszna, folw. , pow. rzeżycki, posiada zarząd gm. Rezentów, szkółkę gminną. Należy do dóbr Prezma, PereświtSołtanów. Wirtupie, wś, pow. rossieński, par. Lidowiany. Wirty, niem. Wirthy, nadleśn. król. pow. starogardzki, 1 3 4 mili od Starogardu, par. kat. Zblewo, st. p. Borzechowo, 7218 ha 159 roli ora. , 25 łąk, 6248 lasu. Na jego obszarze jest 9 osad leśnych, które r. 1885 liczyły 13 dm. , 15 dym. i 95 mk. 23 kat. , 72 ew. . Kś. Fr. Wiruliszki, wś, pow. kowieński, w 1 okr. pol, o 7 w. od Kowna. Wirusie, jezioro, w pow. wileńskim, pod wsią Janów. Wirwita, rzeczka, w pow. szawelskim, lewy dopływ Wenty. Wypływa w pow. telszewskim Wirowla Wirr Wirpile Wiry Wirynta Wiry Wiryszcze Wirydowo z jez. Birżule, leżącego między mkami Janopol, Powondenie i Wornie, przepływa pod mkami Ja nopol dawniejsze Wirzuwiany, skąd W. niekie dy Wirzuwianką nazywają, Łukniki, Kownatów i Tryszki i ma ujście o 2 w. powyżej mka Wieksznie, w pobliżu dworu Kiegry. Przybiera od praw. brzegu Upinę, od lewego zaś Raszkietę, Poteklę, Bugienis i Tramesiadis. J Krz. Wiry 1. wś i os. leś. , pow. wieluński, gm. Naramnice, par. Lututów, odl. 16 w. od Wielunia, mają 9 dm. , 79 mk. W 1827 r. było 5 dm. , 25 mk. 2. W. , pustka, pow. sieradzki, gm. i par. Godynice, odl. od Sieradza 26 w. , ma 5 dm. Należy do Brąszewic. 3. W. , pow. koniński, gm. i par. Rzgów. Wiry, wś, pow. kobryński, w 3 okr. pol. , gm. Imienin, o 40 w. od Kobrynia, 250 1 2 dzies. ziemi włośc. 109 łąk i pastw. , 13 1 2 nieuż. . Wiry al. Wyry, wś, pow. rówieński, okr. pol. Dąbrowica, gm. Wiry, par. praw. Kamienne o 12 w. , o 28 w. od Bereznego a 120 w. od Równego, ma 34 dm. , 349 mk. Wraz z po bliskiemi wsiami Kamienne, Sieliszcze Małe, Babin i Łenczyn oraz kilku obok leżącemi rudniami należała dawniej do rodziny Ba bińskich. O W. wspomina się w połowie XVII w. , gdy Piotr Babiński zapisuje dożywociem żo nie swej Jadwidze Parysównie część Babina, Sie liszcza, Kamiennego i Wiry, lecz znowu w ugo dzie zawartej w 1737 r. , między Łukaszem i Franciszkiem Babińskiemi, wymienione jako miej sce nieosiedlone, bierze je Franciszek, który je znowu 5 lutego 1748 r. odstępuje Kazimierzowi, podczaszycowi kijowskiemu. Gmina, położona w płn. wsch. zakątku powiatu, graniczy od płn. z gub. mińską, od wschodu z gm. Kisarycze pow. owruckiego, od pld. z gm. Berezne, od zachodu przez rz. Słucz z gm. Niemowicze i z gm. Osowa pow. łuckiego, od płn. zach. z gm. Lubikowicze. Obejmuje 23 miejscowości, mają ce 721 chat włośc. obok 105 dm. należących do innych stanów, 5504 mk. włościan, uwłasz czonych na 12110 dzies. ziemi. J. Krz. Wiry, wś nad rzeką t. n. , pow. szumski gub. charkowskiej, gm. Wiry, o 31 w. od Szumska, ma 666 dm. , 4210 mk. , zarząd gminy, 2 cerkwie, szkolę, st. poczt. , szpital, 6 sklepów, targi, 3 jarmarki, cegielnię. Wiry, część wsi Młyny, w pow. jaworowskim. Wiry 1. w dok. Wyry, Wiri, Wirowe, Wyr Thsutonicum, wś gospodarska, w pow. poznańskim zachodnim, okr. komis. i poczta Komorniki, st. dr. żel. w Żabikowie, szkoła i kościół paraf. w miejscu, sąd w Poznaniu. Ma 52 dm. , 469 ha, 499 mk. 477 katol. , 6 żydów. Osada przy przewozie przez Wartę ma 1 dm. , 8 mk. 2. W. , wś rycerska, tamże, ma 498 ha razem z Górą, przy czystym dochodzie 6400 mrk, 11 dm. , 202 mk. 177 katol. . W r. 1357 zastawił W. Jakusz z Rogalina Janowi, bisk. pozn. R. 1387 Sędko z Wścieklic prawuje się o rozgraniczenie W. Kościół istniał tu. przed r. 1510. Właścicielami W. byli podówczas Grodzińscy a w r. 1580 psoiadali je częściowo Ciświccy, Kunowscy i Potuliccy. Potem Zbijewscy i podobno Działyńscy. W. par. w dek. bukowskim, ma 1392 dusz. Wiry, wś, dawna własność klasztoru N. P. Maryi na Piasku we Wrocławiu, ob. Wierau. Wiry, także Wery, niem. Wirry, 1415 Wyre, 1536 Vyry, 1649 i 1710 Wery, 1789 Wehry, dobra ryc, pow. świecki, st. p. , kol. i par. kat. Drzycim, 2, 2 Um. odl. 569 ha 448 roli orn. , 28 łąk, 38 lasu; 1885 r. 9 dm. , 17 dym. , III mk. , 77 kai, 34 ew. folw. Grabowska Huta 1 dm. , mk. , cegielnia; hodowla bydła, świń i owiec. R. 1889 znaleziono tu przy wykopywaniu wielkich kamieni siekierkę kamienną, dobrze zachowaną. Według taryfy pobor. z r. 1648 płaci ztąd p. Piwnicki od karczmy i 4 ogrod. 2 fl. 12 gr. ob. Roczn. Tow. P. N. w Pozn. , 1871, str. 180. Sympla wynosiła r. 1682 i 1717 20 gr. Wizyta Rozdrażewskiego z r. 1583 wykazuje tu włościan, którzy od każdej włóki dawali mesznego po 1 kor. żyta i tyleż owsa str. 71. R. 1676 było 40 mk. Według wizyty Szaniawskiego, z r. 1710 pobierał ztąd prob. drzycimski 2 kor. żyta i tyleż owsa str. 261. R. 1773 rozróżniano jeszcze 5 włók folw. i 6 wł. włościańskich; liczono też 20 dm. i 116 mk. W r. 1775 włóki włościańskie były już zamienione na folwarczne, których liczono 14; włościańskie posiadła, w liczbie 13, były zobowiązane do czynszu i tłoki. R. 1676 posiadał W. Michał Piwnicki; r. 1715 sprzedaje je Maciej Piwnicki Mikołajowi Piaskowskiemu za 11300 zł. ; po nim odziedziczył je r. 1725 Józef Piaskowski; r. 1775 był dziedzicem Antoni Pląskowski. R. 1833 nabył W. i Rówiennicę Fryderyk Paesler za 22875 tal. ob. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ver. , 1886, str. 351. Kś. Fr. Wirydowo, attyn. dóbr Miasota, w pow. wileńskim, ob. Weredewo. Wlrynka, strumień, w pow. drysieńskim, w dobrach Sarya. Wirynta, jezioro, w pow. święciańskim, w pobliżu Kołtynian. Daje początek rzeczce Wirynta, lewemu dopł. rz. Świętej, Na brzegach jeziora leżą wsi Czurłańce i Podumble oraz zaśc. Śliżyski Wirynta, Wierynta, rzeka, w pow. wiłkomierskim, lewy dopływ rz. Świętej. Wypływa z jez. Wirynta pod Kołtynianami, w pow. święciańskim, oblewa Szwabiszki, Owantę, Kurkle, i ubiegłszy 58 w. , poniżej Kowarska ma ujście. Obraca 13 młynów. Na brzegach jej znajdują się najlepsze w powiecie łąki zalewne. Przybiera od praw. brzegu Niewiażę, od lewego Owantkę. Wiryszcze, wś, pow. nowogródzki, w 1 okr. poL, gm. Szczorse, o 23 w. od Nowogródka. Wirzkupiany Wirysznie Wiseggen Wisegard Wisdehnen Wisdehlen Wischwill Wiscihuetz Wischtyten Wischten Wischteggen Wischtecken Wischrodt Wischnitz Wischniewen Wischkau WIschinsand Wischin Wischetzin Wischen Wischein Wischehnen Wischawe Wischau Wisbarren Wisbarienen Wisa Wirzynty Wirże Wirżany Wirzynka Wirzyniszki Wirzuwiany Wirzuwianka Wirzunty Wirzotzkow Wirzjaerw Wirzerw Wirzbiczany Wirza Wirysznie Wirysznie, jezioro, w pow. wileńskim, pod wsią Drusiańce. Wirza al. Wirsa, ob. Wyrza, Wirzbiczany, oh. Wierzbiczany. Wirzerw, jezioro, ob. Wirzjaewr. Wirzjaerw, Werzjaerw Białe jezioro, je zioro, w gub. inflanckiej, na pograniczu pow. dorpackiego par. Ringen, Randen i Eks i par nawskiego par. Helmet, Tarwast, Fellin i KleinJohannis, wzniesione 114 st. npm. , zajmuje 5 mil al. 242 1 2 w. kw. , przeto po jeziorze Czudzkiem jest najrozleglejszem w guberniach nadbalty ckich. Długość jeziora od płn. ku płd. wynosi 33 w. , szerokość w części płn. dochodzi do 12, w południowej 2 w. ; głębokie na środku do 24 st. , u brzegów dość płytkie. Na jeziorze znaj dują się mielizny, z których największa naprost ujścia rzeki Tennasilm, mająca do 200 saż. dłu gości. Wysp niewiele, ważniejsze Wennasaar o 2 w. od ujścia rz. Emmel i Pechtsaar 1 w, dług. , 250 saż. szer. , odl. o 2 w. od ujścia Ma lej Embachy. Brzegi jeziora są w części pokry te lasem, w części zaś zalegają, błota i ląki, przedstawiają w ogółe równinę, na której w nie których miejscach spotykają się piaszczyste pa górki. Oprócz przestrzeni zajętych przez błota, wybrzeża jeziora są. gęsto zaludnione. U wy brzeża północnego zasiadły przeważnie wsie, u południowego pojedyncze osady. Mieszkańcy nadbrzeżni zajmują, się rolnictwem, głównie zaś rybołówstwem. Ryby tutejsze ustępują pod względem wielkości i smaku rybom z jeziora Czudzkiego. Bo jeziora W. uchodzi wiele rzeczek, z których ważniejsze od strony pld. Górny Embach a od zach. Tennasilm. Od płn. wsch. wypływa z jeziora rz. Embach Dolny, uchodząca do jeziora Czudzkiego. J. Krz. Wirzkupiany, ob. Wirszkuniany. Wirzotzkow, jezioro, ob. Konarzyny 1. . Wirzunty, oh. Wirżynty. Wirzuwianka, ob. Wirwita. Wirzuwiany, dawna nazwa mka Janopol ob. , w pow. telszewskim, od przepływającj pod niem rzki Wirzuwianki. Wirzyniszki, zaśc. skarb. , pow. wileński, w 1 okr. pol. , o 35 w. od Wilna, 1 dm. , 9 mk. katol. Wirzynka, nazwa używana dawniej dla wsi Swierczyna, w pow. opoczyńskim ob. t. VII, 557. Wirżany 1. wś, pow. poniewieski, w 1 okr. pol, o 26 w. od Poniewieża. 2. W. , dobra, tamże, gm. Krakinowo, o 33 w. od Poniewieźa, w 1859 r. 24 mk. , gorzelnia. Mają tu Bakiewiczowie 260 dzies. 14 lasu, 8 nieuż. , Bańcewiczowie 120 dzies. 45 lasu, 55 nieuż. . Wirże, wś włośc, pow. wilejski, w 3 okr. poL, gm. Wołkołata o 2 w. , okr. wiejski Wirże, o 70 w. od Wilejki, ma 26 dm. , 252 mk. katol. w 1869 r. 110 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Firkowszczyzna. W skład okręgu wiejskiego wchodzą, wsi W. , Chorosze, Cinki, Horodyszcze, Jabłońce, Kisiewo, Malakowo, Petryłowo, Prudziszcze, Rakitowszczyzna, Siemieniłowo, Sieńkowszczyzna, Zagocie, Zamoszje, w ogóle w 1865 r. 509 dusz rewiz. b. włośc. skarbowych. Wirzynty, u Buszyńskiego Wirzunty, wś, pow. rossieński, w 5 okr. pol. , gm. i par. Andrzejów, o 107 w. od Rossień. Wisa al. Wissa, ob. Wyssa. Wisbarienen wś, pow. piłkałowski, st. p. Schillehnen. WisbarrenPaoss, wś, pow. nizinny, st. p. Skaisgirren. Wischau, wś na Szląsku, ob. Lichtenberg i Maryak. Wischawe, 1416 Weyschow, dobra i wś, pow. trzebnicki, par. kat. i ew. Trzebnica. W r. 1885 dobra miały 154 ha, 2 dm. , 73 mk. 29 kat. ; wś 15 ha, 7 dm. , 39 mk. 18 kat. . Wischehnen, wś, pow. fyszhuzki, st. p. Powayen. Leży śród puszczy Kaporowskiej. Por. Rachsitten. Wischein Gross i Klein, dobra prywatne, w okr. tukumskim, pow. talseński, par. zabelnska Kurlandya. Wischen, ob. Wyszanowo. Wischen ob. Wiszno. Wischetzin niem. , ob. Wyszecin, Wischin, ob. Wyszyny. WIschinsand, pow. chodzieski, ob. Piaski 7. Wischkau, al. Wischke, zapewne Wyszków, 1359 Wisschow, 1372 Wyska, 1379 Wischcow Wischkaw, wś, pow. nissański, par. kat. Neunz. W r. 1885 było 320 ha, 52 dm. , 253 mk. katol. Kaplica katol. Wieś dawniej należała do biskupów wrocławskich. Wischniewen, ob. Wiśniewo. Wischnitz, ob. Wyżnice. Wischrodt, os. młyn. , pow. fyszhuzki, st. p. Fischhausen. Wischtecken Gross i Klein, wś i dobra, pow. gąjbiński, st. p. Sodehnen. Wischteggen Alt i Neu, dwie wsi, pow. ragnecki, st. p. Kraupischken i Rautenberg. WischtenAndres, ob. Meschtellen. WischtytenSee niem. , ob. Wisztyniec, Wiscihuetz, dobra i wś, pow. wołowski, par. ew. w miejscu, kat. Krehlau. W r. 1885 dobra miały 491 ha, 8 dm. , 134 mk. 21 kat. ; wś 463 ha, 80 dm. , 426 mk. 33 kat. . We wsi kościół par. ewang. i katol. filialny. Wischwill, wś i dobra nad Niemnem, pow. ragnecki, st. p. w miejscu. Wisdehlen, folw. , pow. gierdawski, st. p. Grerdauen. Wisdehnen, dobra ryc, pow. iławkowski, st. p. Uderwangen. Wisegard, Wisegrad dok. , ob. Wyszogród. Wiseggen, ob. Wyżegi. Wisełka Wisi Wisińcza Wisiołki Wisioły Wiska Wiskacze Wiski Wiskiany Wiskienice Wisełka Wisełka, nazwa dawana niekiedy rzeczce zw. Samborka al. Gorzyczanka, ob. Samborka, Wisełka Czarna i Biała, oh. Wisla. Wisendorf al. Wizendorf, właściwie Wiesendorf Nowy i Stary, kol. , pow. lipnowski, gm. i par. ew. Ossówka, odl. 9 w. od Lipna. W. Nowy ma 31 dm. , 172 mk. , 165 mr. ; W. Stary 18 dm. , 135 mk. , 196 mr. W 1827 r. było 16 dm. , 100 mk. Wisgaliszki, wś, pow. rossieński, par. Lido, wiany. Wisia, rzka, w pow. zwinogódzkim, ob. Wyś. Wisianowo, niem. Friedrichsheim, wybud. , pow. wyrzyski, okr. komis. , st. dr. żel. , poczta, szłoła łat. i sąd w Nakle. Os. ma 1 dm. , 26 mk. Wisiaty, jezioro, w pow. dzisieńskim, pod zaśc. Okuliszki i wsią Wisiaty. Wisiaty, wś, osada i folw. nad jeziorem t. n. , pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , gm. Pohost Nowy o 10 w. okr. wiejski Biruki, o 62 w. od Dzisny. Osada ma 1 dm. , 11 mk. starow. , wś zaś 11 dm. , 102 mk. w 1865 r. 47 dusz rewiz. . Folw. , własność dawniej Walickich, od 1840 r. Żabów, ma 1102 dzies. Za czasów poddaństwa do Wisiat należały wsi W. , Wołoczki i Hurki. Wisiekle, Wiszienkle, jezioro, w okolicy Koronowa Wuttke. Wisielnica, folw. , pow. dryssieński, attyn. Saryi, Łopacińskich, ma 15 1 2 dzies. Wisieniec, uroczysko do dóbr Wojciechowszczyzna, pow. grodzieński, w 2 okr. pol. , gm. Brzostowica Mala. Wisińcz Wiseńcza, Wiśnicza, u Korejwy Wasinka, rzeczka, w pow. wileńskim, prawy dopływ Solczy lew. dopł. Mereczanki. Bierze początek po za wsią. Kamionka, płynie na Dawidowszczyznę, Soleczniki Male, dobra i folw. Jaworów, wś i folw. Powisińcze, wś Skubiaty, Jundziliszki, dobra Gudełki. Na wiosnę spławiają po niej niewielkie sztuki drzewa. Stanowiła w części granicę dawnego pow. trockiego. Wisińcza 1. al. Wiśnicze, folw. nad strugą t. n. , pow. lidzki, w 2 okr. pol. , o 53 w. od Lidy a 17 w. od Ejszyszek, ma 1 dm. , 14 mk. katol. 2. W. , zaśc, pow. trocki, w 1 okr. pol. , gm. Olkieniki, okr. wiejski Nopiszki, 7 dusz. rewiz. Wisiołki 1. Wisiałki, miejscowość na Kuno wie, pow. szremski, między Dolskiem a Gostyniem. Jest to pagórek porosty brzeziną, z którego wy pływa zdrój. Wedle podania, ponieważ zagrażał okolicy zalaniem, zawalony został kamieniami i żelaznemi drzwiami. 2. W. al. Wisiałka, pole na obszarze miasta Kamionny, w pow. między chodzkim. W. Ł. Wisioły. al. Wiesoły, Wysioły, folw. do Krotoszyna, w pow. szubińskim, o 2 klm. od Barcina. Kopalnia wapna. 2. W. , wzgórza na obszarze wsi Manieczki, w pow. szremskim. Wieka 463 mt. , bezleśna góra nad pot. t. n. i Topią, na obszarze Gerlachu, na Węgrzech Karta wojs. , 8, XXIV. Wiska 1. al. Viska, potok, prawy dopływ Topli, płynie śród bezleśnych wzgórz, na obszarze Gerlachu, w pln. Węgrzech. Długość około 4 klm. Karta wojs. , 8, XXIV. 2. W. , potok, lewy dopływ Ungu, wypływa na obszarze gm. t. n. , w płn. Węgrzech, płynie dalej przez Niżną Rostokę i Kostrinę. Długość około 7 klm. Karta wojs. , 10, XXVII. Wiska Wielka, sioło nad Wysią, pow. bobryniecki gub. chersońskiej, ma 2608 mk. Małorusów i Mołdawianów. Wiskacze, zaśc. i folw. nad bezim. dopł. Niemna, pow. nowogródzki, w 4 okr. pol. i gm. Mir, o 56 w. od Nowogródka, w miejscowości dość leśnej, lekko falistej, o glebie piaszczystej. Zaścianek ma 27 osad; folwark przeszło 19 włók. Niegdyś własność Radziwiłłów, z kolei Wittgenstejnów i ks. Hohenlohe, a teraz kn. SwiatopełkMirskiego. Syrokomla w swoich Wędrówkach z r. 1853 wspomina o zaśc. Wiskacze str. 26 29. A. Jel. Wiski 1. wś, pow. bielski, gm. Kościeniewicze, par. Huszcza, ma 67 dm. , 389 mk. , 2256 mr. W 1827 r. było 74 dm. , 396 mk. 2. W. wś i folw. , pow. radzyński, gm. Brzozowy Kąt, par. Komarówka, 43 dm. , 327 mk. ,, 1632 mr. ziemi. W 1827 r. było 37 dm. , 207 mk, par. Rudno. Dobra W. i Planta, z miastem Wohyń, wsiami Wiski, Walina, Osowa, Wornice, Brzozowy Kąt, Derewiczne, Budno, były w r. 1833 własnością ordynata Zamoyskiego, następnie sukcesorów Elizy Brzozowskiej, rozległość ogólna wynosiła mr. 17649. W skład dóbr wchodziły miasto Wohyń os. 375, mr. 3003; wś. W. os. 40, mr. 703; wś Walina os. 63, mr. 1415; wś Osowa os. 109, mr. 2459; wś Wornice os. 29, mr. 327; wś Brzozowy Kąt os. 77, mr. 1494; wś Derewiczna os. 97, mr. 2010; wś Rudno os. 171 mr. 3564. Wiski, chutor, pow. kobryński, w 5 okr. pol. , gm. Odryżyn, należy do dóbr Górki, Czepielewskich Wiski, wś, pow. rówieński, ob. Monasterzyszcze. Wiskiany, wś, pow. wiłkomierski, w 4 okr. pol. , gm. Owanta, par. Uciana, o 68 w. od Wiłkomierza; uwłaszczona od dóbr Degule. Wiskienice al. Wiskienica, r. 1418 Wyskitnica, w XVI w. Wyskythnycza, Vyskythnycze, Wyskiennica, wś i folw. , pow. łowicki, gm. i par. Bąków, odl. 22 w. od Łowicza, 6 w. od Pniewa st. dr. żel. warsz. bydg. , ma 48 dm. , 501 mk. , 46 os. , 920 mr. 606 roli, 37 łąk, 233 pastw. , 44 nieuż. . Prócz tego dwie osady wieczysto dzierżawne, jedna z obszarem 341 mr. 194 roli, 59 lasn, druga mająca 40 mr. W r. 1827 było 38 dm. , 175 mk. ; 1864 r. 46 osad, 388 mk. W r. 1876 folw. W. , nabyty i wydzielony z dóbr księ Wisianowo Wisia Wisgaliszki Wisendorf Wisiaty Wiszienkle Wisielnica Wisieniec Wiskitno stwa łowickiego, rozl. mr. 258 gr. orn. i ogr. mr. 200, ląk mr. 50, nieuż. mr. 8; bud. mur. 6, drew. 10; płodozm. 11pol. W 1358 r. Kazi mierz W. będąc źle poinformowany, jakoby i wś W. stanowiła część królewszczyzny, kazał tako wą administrować na rzecz skarbu, dowiedziaw szy sie zaś, źe wś ta od niepamiętnych czasów należy do dóbr arcybiskupów, przywilejem wy danym w Lublinie 1358 r. kazał ją powrócić prawemu właścicielowi. W 1419 r. arcyb. Mi kołaj Trąba wymógł na kapitule gnieźn, przy zwolenie na zastaw wsi tej plebanowi Przecła wowi w Piątku, na tak długo, dopóki z dzierża wy, czyli dochodów rocznych, nie wybierze po życzki, którą od niego na pokrycie części kosz tów pobytu swego w Konstancyi był zaciągnął. W 1486 r. przed arcyb. Oleśnickiego skarży pleban z Bąkowa o kolędę parafian z Wyskietnicy. WXVI w. wś ma 19 1 2 łan. , karczmę, kmieci 31. Folw. płacił do kościoła w Bąkowie dziesięcinę w gotówce, 72 złot. R. O. Wiskitki 1. dawniej Wiskitki Kościelne, w dok. z r. 1297 Vyskyth, 1349 r. Wyskythki, osada miejska, dawniej miasteczko, nad rzką Pisią Radziejówka, w pow. błońskim, o 6 w. na zach. od st. dr. źel. warsz. wied. w Rudzie Guzowskiej a 53 w. na płd. od Warszawy. Posiada kościół par. rz. kat. murowany, dom schronienia dla ubogich, kościół par. ewang. murowany, dwie szkoły początkowe, towarzystwo wkładowo zaliczkowe od r. 1873, dystylarnią spirytusu i wódek słodkich, małą farbiarnią, dwie cegielnie, około 200 dm. , 3449 mk. Śród ludności zapisanej do ksiąg stałych jest 6 prawosł. , 207 prot. , 1602 żydów. Do osady należy 1128 mr. W r. 1824 było 120 dm. , 955 mk. , w tej liczbie 32 sukienników; 1827 r. miasto miało 114 dm. , 955 mk. , os. Stare W. 47 dm. , 303 mk. Obecnie osada stanowi oddzielną gminę, należącą do sądu gm. okr. IV w Żyrardowie. St. poczt. i dr. żel. w Budzie Guzowskiej. Zawiązkiem osady był dworek myśliwski książąt mazowieckich, położony śród obszarów puszczy Jaktorowskiej. W r. 1221 nadaje tu Konrad, ks. mazowiecki, wś Koskowo klasztorowi w Czerwińsku. Tu w r. 1297 bawi Bolesław dux tocius Mazovie et Cyrnensis i zatwierdza układ między Tomaszem, kaszt. nasielskim, a Falisławem, właścicielem Myślikowa Myzlicow. Przy dworze wyrosła osada, która wcześnie bardzo otrzymała prawo miejskie. Bolesław dux Mazovie et dominus plocensis nadaje r. 1349 matce swej Elżbiecie ziemię wyszogrodzką aktem datowanym in Wyskythki opido nostro. W dok. z r. 1365, którym ks. Ziemowit przyjmuje posiadłości w lenno od Kazimierza W. , wymieniono W. jako miasto, obok Warszawy, Sochaczewa, Ciechanowa, Nowogrodu i Nowegodworu Ulanow. , Dok. kujaw. i mazow. , 328, 38. Na akcie, którym Ziemowit nadał r. 1399 prawo chełmińskie wsiom Świdno i Grzmiąca, czytamy Datum in stacionibus venacionis nostrae Viskitki. Dwór książęcy i przyległy folwark otrzymały nazwę Stare Wiskitki, miasteczko zaś powstało na wyznaczonym przyległym obszarze. Jagiełło wracając z wojny krzyżackiej po zwycięstwie grunwaldzkim, nawiedza tu w grudniu r. 1410 swą siostrę Aleksandrę żonę Ziemowita i oddaje się przez dni cztery łowom na istniejące wtedy jeszcze tury. Również dla łowów bawi tu w r. 1422 i 1434. W. były zapewne targowiskiem, nie posiadającem wszystkich praw miejskich. W r. 1578 jest to wś kościelna, płacąca pobór od 18 lan. , 28 zagr. z rolą, 8 zagr. bez roli, 30 rzemieślników i 1 rzeźnika. Do wójta należało 1 1 2 łana i 4 zagr. Przy osadzie istniała kuznica Viskitczensis minera, z której płacono od 8 rzem. Wś Stare W. miała 20 łan. , 6 zagr. z rolą, 2 komor. , 3 rzem. ; wójtowstwo w niej 3 4 łan. i 2 zagr. Pawiński, Mazowsze, 140. Dopiero w r. 1595 Stanisław Tarło, ssta sochaczewski, dzierżawca wsi królewskiej W. Kościelne, otrzymał od Zygmunta III przywilej miejski dla osady. Jako herb otrzymało miasto głowę tura w polu czerwonem a po nad nią topór. Władysław IV potwierdził przywilej ojca w r. 1641. W wieku XVIII W. wchodzą w skład ststwa guzowskiego, należącego do Ogińskich. Około r. 1820 osadzono tu sukienników, których w r. 1824 było 32. Powstanie cukrowni w Guzowie i rozwój poblizkiego Żyrardowa wpłynęło wielce na przyrost ludności w W. Kościół parafialny powstał zapewne w XIV w. Wzmianki archiwalne o jego istnieniu sięgają r. 1426. Według wizyty Goślickiego w r. 1603 był p. w. św. Stanisława, murowany i podupadły ze starości. Odbudowany na nowo po spaleniu, został poświęcony r. 1630 p. w. W. W. Św. przez Macieja Łubieńskiego, bisk. poznańskiego. W wieku XVII istaiały jeszcze dwa kościołki kaplice, p. w. św. Krzyża i św. Wawrzyńca. W. par. , dek. grodziski, 12450 dusz. Wiskickie starostwo niegrodowe, w wojew. rawskiem, ziemi sochaczewskiej, pow. mszczonowskim, podług lustracyi z r. 1620 obejmowało miasto Wiskitki Kościelne i wś Stare Wiskitki, należące dawniej do ststwa sochaczewskiego. W r. 1771 posiadała je Paulina z Szembeków ks. Ogińska, miecznikowa w. ks. litew. 2. W. Stare, wś i folw. , pow. błoński, gm. Guzów, par. Wiskitki, odl. 20 w. od Grodziska, leżą w pobliżu Rudy Guzowskiej st. dr. żel. warsz. wied. , mają 684 mk. Folw. Wiskitki Stare z attyn. Ulaski, w r. 1873 oddzielony od dóbr Guzów, rozl. mr. 594 gr. orn. i ogr. mr. 445, łąk mr. 120, nieuż. mr. 29; bud. mur. 8, drew. 14; płodozm. 10pol. Bo włościan należy 438 mr. W r. 1579 wś Wiskitki antiqua płaciła od 20 lan. , 6 zagr. z rolą, 2 kom. , 3 rzem. ; wójtowstwo od 3 4 łanu, 2 zagr. Pawiń. , Mazowsze, 140. Br. Ch. Wiskitno 1. wś, folw. i os. młyń. nad rz. Wiskitki Wiskitki Wiskitno Wiskitska Huta Wiskowice Wisklin Wiskuła Ner, pow. łódzki, gm. Wiskitno, par. Mileszki, odl. 7 w. od Łodzi. Posiada gorzelnią przerabiającą; 10000 kor. kartofli i wiatrak. Wś ma 34 dm. , 427 mk. ; folw. 7 dm. , 90 mk. ; os. młyń. Jędrzejów al. W. 1 dm. , 7 mk, 60 mr. W 1827 r. było 40 dm. , 317 mk. Dobra W. składały się w r. 1888 z folw. W. i Bronisin, rozl. mr. 1511 folw. W. gr. orn. i ogr. mr. 681, łak mr. 46, lasu mr. 4, w odpadkach mr. 104, nieuż. mr. 39; bnd. mur. 14, drew. 18; płodozm. 15pol. ; folw. Bronisin gr. or. i ogr. mr. 376, łąk mr. 177, kopalnia torfu mr. 10, w odpadkach mr. 49, nieuż. mr. 25; bud. mur. 4, drew. 8. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś W. komorników os. 56, mr. 154; wś Konstantynowo os. 14, mr. 197; wś Huta Wiskitska os. 18, mr. 263; wś Giemzów os. 19, mr. 366; wś Olechowo os. 61, mr. 1149; wś Kalina os. . 51, mr. 1029; wś Grodzisk os. 29, mr. 614; wś Stefanowo os. 13, mr. 95; wś Tadziu os. 13, mr. 138; wś Bolesławów os. 6, mr. 12, wś Bronisino os. 15, mr. 78; wś Wandalin os. 18, mr; 99; wś Posada os. 5, mr. 32; wś Ustronie os. 11, mr. 150; wś Huta Szklanna os. 16, mr. 72; wś Feliksino os. 41, mr. 158; wś Przypusta os. 10, mr. 55; wś Jędrzejewo al. Wiskitno os. 34, mr. 569. W połowie XV w. Wyskytkno, własność kapituły krakowskiej, w kluczu pabianickim leżąca, należała do par. Mileszki, miała 18 łan. km. , z których dawano po 30 skotów bez pół grosza, po 2 kapłony i 30 jaj na św. Marcin. Przy tem z każdego łanu odrabiano robocizny na folw. pabianickim, zwożono po 12 wozów drzew. Jato wykupno za robocizny płacą 3 grzyw. Obowiązani są zebrać i zwieść siano z łąki. Nie dają osepu ni siennego. Z każdego łanu płacą kasztelanowi konarskiemu Conariensi, w ziemi łęczyckiej, po 4 1 2 gr. rocznie. Z trzech zagrodników jeden płaci 1 2 grzyw. , drugi i trzeci po fertonie. Sołtys ma 2 łany wolne, młyn na rzece Plothy, dający mu 1 1 2 grzyw. Sołtys daje do dworu pokow miodu. Dziesięcinę wieś daje tylko z łanów km. prepozyturze łęczyckiej, wartości do 30 grzyw. ; role sołtysa dają plebanowi we wsi Mirzino, wartości 2 grzyw. Za obiedne dają kmiecie po 1 2 grzyw. , sołtysi fertona. Obowiązani przytem sieci myśliwskie prowadzić do Piotrkowa, i rozmaite roboty kolo dworu i budowli wykonywać, przewody do wsi i targowisk prowadzić. Dwaj sołtysi płacą po pół seksageny za usługi Długosz, L. B. , 1, 287. Według reg. pob. pow. brzezińskiego z r. 1557 wś W. , w par. Mileszki, należąca do kapituły krakowskiej, miała 17 łan. , 2 karczmy, 2 zagr. na pól łanku, 6 zagr. z rolą, 2 zagr. bez bydła, młyn o 1 kole, 9 rzem. po 2 gr. , warzących piwo po 6 gr. , 35 osad. Pawiński, Wielkop. , II, 98. W. gmina, należy do sądu gm. okr. II w Rogowie, st. dr. źel. i poczta w Łodzi. Gmina ma 10361 mr. obszaru i 5090 mk. Śród stałej ludności jest 6 prawosł. , 1575 prot. i 74 żyd. 2. W. , os. szlach. , pow. lipnow ski, gm. Brudzeń, par. Bądkowo, ma 1 dm. , 5 mk. , 52 mr. Br. Ch. Wiskitno, Wiskidno, Wyskydno, Wyskitno, wś gospod. nad jez. Głusza, pow. bydgoski, okr. komis. Koronowo, st. dr. żel. w Bydgoszczy, ko ściół par. i poczta w Wierzchucinie, szkoła w miejscu, sąd w Bydgoszczy. Ma 34 dm. , 1246 ha, 367 mk. 353 katol. . Niegdyś własność klasztoru byszewskiego. Znane w dok. od r. 1288. Na obszarze W. leżą jeziora Gduna i Trząska i błota Kurowo. W. Ł. Wiskitska Huta, kol. i os. młyn. nad rz. Ner, pow. łódzki, gm. Wiskitno; kol. ma 20 dm. , 182 mk. , 260 mr. ; os. 1 dm. , 7 mr. dwor. ; os. młyn. 1 dm. , 55 mr. Wisklin, folw. , pow. czauski, dziedzictwo Misiewiczów, ma w 2 częściach 320 dzies. 73 roli, 35 łąk, 182 lasu. Wiskowice, Weisdorf, 1373 Wisdorff, wś, pow. olawski, par. ew. Wuestebriese, kat. Thomaskirch. W r. 1885 miała 422 ha, 25 dm. , 180 mk. 16 kat. . Wiskuła, rzeczka, w pow. lucyńskim, dopł. Ewikszty, ob. Ika. Przybiera rzki Kiejbę i Taunagę, oraz strumień Paukla. Wiślanka al. Rudnia Żadkowska, słoboda do wsi Świda, w pow. radomyskim, w 3 okr. poL, gm. Potyjówka, o 30 w. od Radomyśla, ma 50 mk. Podług Pochilewicza słoboda założona została w 1871 r. przez 16 gospodarzy ze szlachty, mieszczan, włościan i kozaków, na 407 dzies. ziemi, nabytej u Kwaśnickiej i Kraszewskiej, córek poprzedniego właściciela wsi Świda, Bielickiego. Wiślanówka, Wiślanka al. Kłotnia, rzeczka, bierze początek ze źródła na łąkach wsi Beszyno, w gm. Lubień, pow. włocławskim. Strumień nieznaczny sączy się ztąd ku wschodowi przez Kalnybród, Wąwał, Dzianków. Tu przyjmuje wody kilku źródeł i stawów miejscowych i zwraca się ku północy. Właściwie od Dziankówka można uważać W. za rzeczkę, bo tu już woda w najsuchsze lata nie niknie, co się przytrafia powyżej. Dalej płynie W. przez obszar wsi Piotrowo, Białotarsk, Górki w pow. gostyńskim, nareszcie zwracając ku płn. zach. pod Patrowem wraca w pow. włocławski i łącząc się z Dyabełkiem, później Zgłowiączką, wpada do Wisły w Włocławku. W Dziankówku ponad strumieniem wznosi się kopiec formy ostrosłupa ściętego, kilkadziesiąt stóp wysoki, u podstawy obwodu 40 prętów, u wierzchołka średnicy 4 pręty, z pod niego wypływa najsilniejsze źródło zasilające strumień. Kopiec ten jest widocznie dawnym grodziskiem, jak o tem świadczy zarówno położenie śród łąk torfiastych, zamienionych dziś na ogród, jak i wykopywane na szczycie kamienie, w regularnych liniach rozmieszczone, i Wiskitno Wiślica Vislava znalezione przed kilku laty ostrze strzały ob. Kłótnia i Kowal C. Apan. Vislava, ob. Wiszlawa, Wiślica. w dok. Vislicia, niegdyś miasto powiatowe w wojew. sandomierskiem, dziś osada w pow. pińczowskim, gm. i parafia w miejscu, leży o 17 w. od Pińczowa, o 7 w. od Korczyna, najbliższa stacya kolei źel. w Miechowie. Wśród pięknej podmokłej doliny, nad rz. Nidą, na wzgórzu gipsowem, leży gród starożytny. Obecnie W. ma kościół paraf. kollegiata i kościół św. Wawrzyńca na przedmieściu Gorysławice, synagogę, przytułek dla 5 ubogich wzniesiony r. 1889, szkołę początkową 190 dzieci i 6 hederów 200 uczniów, urz. gm. , urząd pocztowy od r. 1889, aptekę od r. 1879, lekarza, 11 szynków, 7 piekarni, 139 dm. 70 murow. , ubezpieczonych na 96720 rs. , 3279 mk. 14 prawosł. , 2414 żyd. . W r. 1827 było 135 dm. , 1372 mk. ; w 1867 r. 142 dm. , 2340 mk. Sąd gminny przeniesiono z W. do wsi Złota. Z cechów istnieją. mularski, szewcki, kuśnierski i kowalski. Kwitnie tu i w okolicy wyrób kożuchów. Nazwa osady dała w późniejszych wiekach osnowę do legendy etymologicznej o księciu Wisławie, założycielu grodu. Następnie wprowadzono postać Wisława do niemieckiego podania o Walterze i Heligundzie, której grobowiec jakoby miał się znajdować w W. w XIII wieku. Nazwa Wislica jest prawdopodobnie pierwotną nazwą, rzeki Nidy, wyrażającą. jej stosunek do Wisły, podobnie jak nazwy Wisłok, Wisłoka, Wiśliska stare koryta Wisły. Jak nad jeziorami spotykamy starożytne osady noszące tę nazwę co i jezioro zabytek zapewne z epoki siedzib nawodnych, tak i nad rzekami zwykle mieszczą, się osady tego samego co i rzeka nazwiska Wisła, Pilica, Ner, Warta, Nida. Nic więc dziwnego, że stary gród na wyspie, utworzonej przez dwa ramiona rzeki, otrzymał i zatrzymał pierwotną, nazwę rzeki. Dzieje, Dolina Nidy, żyzna i obfita w łąki, zdawna musiała być zaludniona. Rozwinęło się tu pasterstwo, czego pamiątka, są, liczne nazwy, jak Skotniki, Kobylniki, Owczary, Świniary, Koniary. Gród wiślicki był centrem tego obszaru. Bolesław Krzywousty przyjąwszy wygnanego z Węgier ks. Borysa, oddał mu w posiadanie r. 1128 kasztelanią, wiślicką. W rok potem, gdy Bolesław bawił w Bambergu na zjeździe z cesarzem niemieckim, a zastępy Pieczyngów i Rusinów podstąpiły pod W. , Borys przekupiony przez nieprzyjaciół, poddaje grod najeźdźcom. Stara notatka rocznikarska podaje pod r. 1135 Vyslicia cede destruitnr V id. Februarii. Najazd tatarski w r. 1241 zniszczył osadę. Wkrótce jednak odbudowana została, skoro w walkach Łokietka z Wacławem Czeskim, pod wodzą Tobiasza, biskupa praskiego, w r. 1291 W. zdobytą została Naruszewicz, V, 229. Gdy Łokietek po wielu latach tułactwa powraca do kraju, pierwsza W. otwiera mu swe bramy 1305 r. . Miejscowe podanie głosi, źe gdy strudzony walką, ukrywszy się w kościele św. Trójcy, zasnął, ukazała musie Najśw. Panna, zwiastując pomyślny koniec cierpieniom; zbudziwszy się, znajduje obok siebie posążek Boga Rodzicy, podobny zupełnie do widzianego we śnie. Gdy odzyskał tron, na miejscu tem wzniósł świątynię. Kazimierz W. umocnił zamek i opasał miasto murem. Zdawna zapewne W. była miejscem zebrań wiecowych dla Małopolan. Centralne położenie, obfitość łąk i pastwisk, bezpieczeństwo miejsca, czyniły ten gród odpowiednim punktem, podobnie jak w XV w. zajmuje jej miejsce jeszcze dogodniejszy, pobliski Korczyn. Że zdawna w W. odbywały sie colloquia książęce, świadczy dokum. z r. 1218, w którym księżna Grzymisława mówi cum citra Pilciam vel Visliciam fuerim. W r. 1219 dnia 18 paźdz. opat jędrzejowski, w gronie przedstawicieli duchowieństwa dyecezyi krakowskiej i wrocławskiej, układa tu ugodę między benedyktynami a premonstratensami o klasztor św. Wincentego we Wrocławiu. W zebraniu uczestniczy prepozyt wiślicki Kod. Wielk. , n. 106. Łokietek odbywa colloquium apud V. . w r. 1311. R. 1314 bawi teź tu w lipcu w gronie kilku dostojników, toż samo w r. 1328 w kwietniu, 1329 w listopadzie i 1331 r. w czerwcu. Kazimierz W. gości tu w 1341 r. 6 maja. Najważniejszem z tych zebrań było colloquium małopolskie z r. 1347, na którem 11 marca przyjęto zebrane w jedną całość prawa zwyczajowe małopolskie i ustawy poprzednie. Wielkopolanie jednak uzyskali dla siebie zachowanie pewnych odrębności w swoim statucie. Gdy król Ludwik oddał Polskę w zarząd Władysławowi I ks. opolskiemu, niezadowolniona z tego szlachta, zebrawszy się w Wiślicy 1378 r. , wysłała deputatów do Węgier, żądając powrotu króla. Inne zjazdy odbywały się w W. dnia 25 czer. 1381 r. Ludwik z senatorami i w dzień św. Mikołaja, 6 grudnia 1382 r. ; stawili się tu, prócz arcyb. Bodzanty, dostojnicy wszystkich ziem, przybył też i Zygmunt, margr. brandeb. , po zgonie teścia swego Ludwika, pretendent do korony małopolskiej Piastów. Najważniejszym momentem tego zebrania było wysłuchanie posłów węgierskich. Prosiła przez nich królowa Elżbieta, aby Polacy pozostali i nadal wiernym córkom zmarłego monarchy, dopóki im królowa nie wyznaczy następczyni tronu. Jagiełło, chcąc podnieść dobrobyt miasta, zwolnił w r. 1386 mieszczan wiślickich od opłaty cła i targowego w granicach państwa a 1404 r. potwierdził zgorzały przywilej, nadający W. prawo niemieckie. Za panowania tego króla odbył się tu znany sąd nad obwinioną przez Gniewosza z Dalewic królową Jadwigą. Pobożna królowa jakoby wystawiła na tę pamiątkę kościołek św. Ducha ze szpitalem dla ubogich. Kościołek rozebrany został do Wiślica piero w początkach obecnego wieku; żyją jeszcze ludzie, którzy pamiętają opustoszałe mury. Z podaniem tem niezgadza się to co pisze Długosz Lib, Ben. , I, 435, iż za biskupstwa Zbigniewa Oleśnickiego a więc w pierwszej połowie XV w. Jakub z Żabowa, doktor dekretów, kanon, krakow. , i Jan Oszkowski z Dobry, doktór medycyny, założyli i uposażyli szpital dla ubogich w W. , oddawszy go pod zarząd rajcom miejskim. Prócz kościołka św. Ducha istniały już w XV w. dwa kościołki drewniane należące do dwu prebend św. Mikołaja i św, Marcina. Zjazd w r. 1432 uświetnił przybyciem swoim Baldwin de Noris, poseł Jana, króla wyspy Cypru, z prośbą, o rękę królewny Jadwigi. Pod koniec czerwca 1468 r. Kazimierz Jagiellończyk przybywszy z żoną do W. , traktował z Małopolanami o wypłacenie zaległego żołdu rycerstwu, walczącemu z Krzyżakami. Postanowiono wybrać na nadchodzący sejm w Piotrkowie po 2 posłów z każdego powiatu. Powtórnie, z powodu morowej zarazy, nie mogąc uczestniczyć w zjeździe korczyńskim, przebył tu król wr. 1473 wraz z rodziną i dworem święta Bożego Narodzenia. Królowa Elżbieta, żona Kazimierza Jagiellończyka, miała od męża zabezpieczoną oprawę na Wiślicy, którą wraz z innemi zamkami zapisuje w r. 1505 jako dożywocie lub do zamążpójścia córce swojej Elżbiecie. Prawa rzeczonej królewny istniały jeszcze w r. 1512, gdyż król Zygmunt I, zabezpieczając wiano małżonki swej Barbary Zapolyi na Wiślicy, ze względu źe takowa należała jeszcze do tymczasowego uposażenia siostry królewskiej Elżbiety, dodaje Biecz i Sochaczew Jagiellonki Polskie, Przezdz. , I, 19, 13. Gdy stronnictwo Zygmunta III wyznaczyło na poparcie elekcyi jego zjazd powszechny do W. , jako leżącej o dwa dni drogi od Krakowa, stronnicy Maksymiliana myśleli, że zająwszy to miasto, udaremnią tem zamysły przeciwników. W tym celu Krzysztof Zborowski dn. 7 wrześ. 1587 r. zajął W. , bramy i rynek opanował, klucze miasta sobie przynieść kazał i zabronił mieszkańcom z miasta się oddalać. Zbliżał się dzień naznaczony na sejm, a gdy W. była w ręku Zborowskich, Jan Zamoyski wraz z Tęczyńskim, wojew. krakowskim, zebrawszy znaczne siły, dn. 3 paźdz, wyruszył ku W. Dzień i noc idąc, nad ranem niespodziewanie stanął pod miastem. Wiślicę otaczają bagna; od strony Skalmierza długim mostem łączyło się miasto z suchym lądem. Odpędziwszy oddział broniący mostu, pomimo ognia z armatek ustawionych na pobliskiej wysepce i obsadzenia wieź i murów, Zamoyski zawładnął drogami do miasta wiodącemi, tak że Zborowscy ani ruszyć się nie mogli. Tym sposobem zjazd najspokojniej mógł się odbyć, w obliczu samych przeciwników, bo na wzgórzu rzeką i stawem tylko oddzielonem na obszarze wsi Kocina. Elekcya Zygmunta III na nim zatwierdzona została, wysłano poselstwo do arcyks. Maksymiliana z uwiadomieniem o woli Stanów Hajdensztejn, II, 248, 256. W r. 1591 królZygmunt III zjeżdża w lipcu do W. ; przybył tu za nim czausz turecki wraz z posłem Zamoyskim, donosząc o zawarciu pokoju z Turcyą tamże, II, 299. Rokosz Zebrzydowskiego spowodował zwołanie do W. walnego zjazdu w polowie sierpnia 1606 r. Sta. nęło przy Zygmuncie przeszło 2000 rycerstwa i kilkanaście dział. Król dokonawszy przeglądu wojsk na błonich pod W. , dn. 25 wrześ, ruszył ku Połańcowi Niemcewicz, Panow. Zygm. III, t. II, str. 7189. Patrząc, mówi Celli, sekretarz królewski, na marsową postać rycerstwa, na przepych zbroi, dzielność koni, na obroty ich nawet, mniemałem, że dawne legie rzymskie w oczach moich odżyły. Najście Szwedów, stało się powodem ruiny miasta, co nie zrabowali w r. 1657 Szwedzi i Węgrzy, spłonęło od ognia. Zaledwie odbudowywać się poczęło miasto, gdy żołnierz związkowy, poszukując zaległego żołdu, dał się srodze we znaki mieszkańcom. Stanisław August w przejeździe do Krakowa zatrzymał się tudn. 13 czerwca 1787 r. , aby obejrzeć starożytną kollegiatę, a na pamiątkę pobytu swego w kancelaryi grodzkiej zapisał się do podanej przez rejenta księgi. Kiedy W. otrzymało prawo magdeburskie niewiadomo. Władysław Jagiełło w r. . 1404 potwierdził już zgorzały dawniejszy przywilej. Jan Olbracht zatwierdzając w r. 1493 ustanowiony przez Kazimierza W. skład soli, poleca kupcom i furmanom z Krakowa jadącym, ażeby W. nie mijali. Królewna Elżbieta chciała w r. 1514 usunąć z W. żydów, oparł się jednak temu Zygmunt I Tomiciana, III, p. 241. Król ten przychylając się do prośby zaniesionej przez cechy kowalów, ślusarzów, wędzidlarzów, mieczników, bednarzów, stolarzów, stelmachów, czapników i siodlarzów, stanowi 1521 r. , ażeby ich czeladź przyjmowana była od rzemieślników krakowskich bez żadnego utrudzenia i przeszkody itp. Tenże król zezwala 1528 r. , ażeby Wacław Morawa, biegły w swym kunszcie, sporządził wodociąg kosztem miejskim, a że to wymaga znacznego kosztu, przekazuje przeto magistratowi pobieranie wieczyście dochodu zw. rume, pod obowiązkiem naprawiania murow i dbałości o ozdobę miasta. R. 1538 otrzymali mieszczanie wolności szynkowania wina, gorzałki i innych napojów, lecz natomiast naprawiać mają opisujące miasto mury. Między żydami i mieszczanami stanęła ugoda, którą zatwierdza król 1546 r. Mieszczanie broniąc praw swoich przeciw, wciskającym się żydom, uzyskali postanowienie Zygmunta Augusta w r. 1566, aby więcej nad trzech żydów nie znajdowało się w mieście i to za murami; zabroniono im trudnić się sprzedażą trunków. R. 1616 konstytucye sejmowe orzekły miasto nasze Wiślica, które z wielu miar y Wiślica przyczyn, tak przez ogień dawny, powietrza y inne przypadki spustoszonej tak iż do 80 pustych placów leży, z placów tych aby nie płaciło podatku szos Vol. leg. , III, p. 300. Też powody uwzględniając starosta miejscowy Krzysztof ks. Zburaski, koniuszy w. k. , przywilejem z r. 1621, który król Zygmunt III potwierdził, oddal miastu na własność pewne grunta przylegle do wsi Kobylnik, gdzie wójtowstwo, zdawna do miasta należące, ostatecznie w r. 1598 do Wiślicy incorporowano Vol. leg. , II, p. 1465. Stan miasta musiał być smutny, gdy sejm zebrany w r. 1633 dla koronacyi Władysława IV, uwolnil W. po kilkakroć przez ogień zniesioną od wszelkich podatków na lat cztery Vol. leg. , III, p. 820. Nie tylko ogień lecz i woda przyczyniała szkody. Bagna okrążające W. , w których, mówi Gwagnin, moc rozmaitej gadziny, wężów i jaszczurek była, dopóki ich nie powyklinano, tamując dojazd do miasta, nie pozwołiy rozwinąć się przemysłowi. Rok roczne wylewy Nidy niszczyły komunikacyą ze światem. Uwzględniając to sejmujące stany w r. 1647 dla prędszej y łacniejszej naprawy zniszczonych mostów i grobel cło na nich podwyższyć pozwalają Vol. leg. , IV, 111. Na mocy zawartej 1719 r. ugody, pozwolili mieszczanie 4 żydom szynkować trunki, pod warunkiem, iż podatki za miasto opłacać będą; ugoda zaś 1755 r. przyzwoliła pięciu żydom robienie piwa po kolei, osiadało też ich coraz więcej, tak iż lustracya z r. 1789 znalazła tu obok 51 katolickich domów, większą połowę żydowskich. Mocą ostatniego przywileju Stan. Augusta z r. 1766, Stan. Lubomirski, marszałek w. k. , jako starosta miejscowy, miał prawo na pobudowanie gmachu na sądy ziemskie i archiwum, rozebrać walące się mury i bramy miejskie. Padły wówczas bramy krakowska, buska i zamkowa, co starosta zrobił z otrzymanego z nich kamienia, niewiadomo, czytamy bowiem w lustracyi 1789 r. Ratusz w środku rynku drewniany, nadpustoszały, bardzo szczupły, jedna jest tylko izba, w której żydowi mieszkanie pozwolono. Sądy ziemskie sądzą się w kamienicy kolleg. , akta zaś częścią w tejże kamienicy, częścią w kościele konserwowane zostają. W tym stanie opustoszenia dotrwał ratusz aż do początków naszego wieku, w którym rozebranym został. Przy końcu zeszłego stulecia stały jeszcze w W. trzy kościoły kolleg. N. Maryi P. , szpitalny św. Ducha przy bramie krakowskiej i kościół murowany św Marcina. Obecnie pozostała tylko kollegiata. Wspaniała ta budowla, w stylu ostrołukowym, rozpoczęta przez Władysława Łokietka, przez syna jego Kazimierza W. ukończoną została w r. 1350. W stokilkanaście lat potem 1464 r. kapituła kollegiaty wzmocniła główną szczytową ścianę przez dwie podpory, a nad drzwiami bocznemi umieściła tablicę kamienną z rzeźbą, wyobrażającą króla Kazimierza W. w postawie klęczącej, ofiarującego kościół wiślicki siedzącej na tronie N. P. Maryi z dzieciątkiem Jezus. U nóg króla tarcza herbowna, za nim biskup w uroczystych szatach Bodzanta Poraj. Pod rzeźbą w sześciu wierszach gocki napis AD. MCCCL Princeps Excellentissimus Casimirus Dei gratia Poloniae rex Ecclesiam S. Mariae Vislic. quadro fabricavit lapide, cujus beneficii memor clerus Vislicensis et populis decus hujus operis A. D. MCCCCLXIV anreis inscripsit litteris. Zbudowana z kamienia ciosowego, obrabianego w kostkę, odznacza się nie zwykłą wysmukłością form. Ściany jej, nie mające 5 4 łokcia grubości, na dwadzieścia kilka łokci w górę się wznoszą. ściany nawy, pozbawionej okien od strony północnej i wschodniej, podpiera z każdej strony po. pięć ciosowych skarpów, a część kapłańską, trzema wązkiem ścianami zakończoną, dziesięć skarpów. Dach ostry na kunsztownem wiązaniu modrzewiowem, pokrywa włoska dachówka. Wewnątrz świątynia zachowała styl ostrołukowy; sklepienie podparte jest wśród nawy trzema filarami, sposobem właściwym tylko kościołom polskim tych stron. Niebywały ten sposób budowania objaśnia nam legenda przywiązana do niekształtnej figurki kamiennej, wykutej na frontowej ścianie kościoła a przedstawiającej człowieka wiszącego, przepasanego fartuchem. Ma to być wyobrażenie budowniczego kościoła, który za niezgrabne wiązanie sklepienia przez Kazimierza W. na śmierć skazany został. Przychylne owemu budowniczemu osoby doradziły mu, aby powiesił na kościele swoją figurę, wyrobioną z kamienia, co gdy się właśnie w przeddzień egzekucyi stało, doniesiono królowi, że budowniczy powiesił się na kościele. Król tymczasem ochłonąwszy z gniewu, oświadczył, że byłby mu darował karę; wtenczas przyjaciele winowajcy, korzystając ze sposobności, oznajmili monarsze jak się rzecz miała, a budowniczy za wstawieniem się królowej uzyskał przebaczenie. Sklepienie świątyni, na miejscu przecięcia żebrowań, okryte jest herbowemi tarczami ziem dobrzyńskiej, ruskiej i kujawskiej oraz godłami różnych rodzin polskich. W wielkim ołtarzu obraz starożytny P. Jezusa; w jednym z bocznych owo wyobrażenie z kamienia Bogarodzicy, przed którą modlił się niegdyś Łokietek, z prawej strony tego ołtarza, zawieszony na filarze wielki obraz N. Maryi Panny z opisem erekcyi kollegiaty oraz podaniem o ukrywaniu się Łokietka w lochach kościelnych. Obok wielkiego ołtarza posąg Łokietka, jakoby współczesny, dopiero w r. 1883 z zakrystyi fu przeniesiony. Jest to figura drewniana, przeszło łokieć wysoka, może z XV w. Twarz modelowana z wizerunku Kazimierza W. Posąg wstawiony jest w niszę drewnianą, która ledwie końca XVII w. sięgać może. Jakiś rymopis w dwóch wierszach łacińskich, a dwunastu polskich dzieje Łokietka opowiedział. Podobna zupełnie postać króla, lecz wykuta z kamienia, umieszczoną; jest w zewnętrznej wschodniej ścianie kościoła. Po za wielkim ołtarzem, którego antepedyum rzeźbione z drzewa zasługuje na uwagę, pokazują drzwi żelazne, na których Twardowski miał odbywać podróż do Rzymu; drzwi te okute, pochodzić mają z zamku. Obok nich szafka na oleje św. , z piękna krata gotycka. Z ośmiu grobowców najpiękniejszy wyobraża leżącą w zakonnem ubiorze Annę ze Stawiszyna Stawiską 1619 r. . Pozostałe upamiętniają dostojników tutejszego kościoła Piotra Waligórskiego, proboszcza 1617 r. ; Jakuba Vegrinioviusa, schol. i officyała 1611; Andrzeja Milewskiego, kaszt wiśL, który w r. 1632 oddrzwia marmurowe do zakrystyi fundował; Józefa Ptaszyńskiego, archidyak. 1806. Skarbiec, oprócz okazałych ubiorów kościelnych, posiada kilkanaście kilichów, z tych jeden z XV w. ; pacyfikał z r. 1604 z wizerunkiem św. Anny; monstrancya srebrna, grubo wyzłacana, gotycka, dar Zygmunta III; oraz monstrancya srebrna z postacią, Kazimierza W. , zanoszącego modły do N. M. Panny. Akta kościelne zaczynają sie zaledwie od 1800 r. , za to księga uposażeń, pisana od r. 1599, ciekawy przedstawia zabytek. Przed kościołem, w narożniku cmentarnym, stoi czteropiętrowa, murowana dzwonnica. Ozdobiona niegdyś attykami i czterema wieżyczkami gotyckiemi, stanowiła piękne dzieło sztuki mularskiej XV wieku. Dzwonnicę tę wzniósł własnym nakładem Jan Długosz, historyk, a zarazem prałat tutejszej kollegiaty. Po spaleniu przed 15 laty, odbudowana staraniem ówczesnego proboszcza i kanonika ks. Ludwika Strondałły, zachowała cechy dawnej piękności. Podzielona jest ona na cztery piętra, z których dwa dolne całkowicie, oraz węgły dwóch górnych i gzyms wystawione są, z ciosowego kamienia, same ściany górnych piętr z cegły skośnie układanej. Pod gzymsem pas na liczne podzielony pola, w których to cyfry imienia Jezus i Marya, to znów herby królestwa, fundatora lub rodzin polskich spostrzegać się dają. Tenże sam Jan Długosz, będąc kustoszem przy kollegiacie wiślickiej, około r. 1440, częścią od Jana Ranogutha, częścią od synów Bednarka, zakupuje dwa place przy cmentarzu kościelnym i na jednym stawia dom murowany dla siebie i następców swoich na prelaturze, na drugim obszerny dom dla 12 księży wikaryuszów, składający się z 3 sal, z 6 izb, z biblioteki, łaźni, kuchni itd. Lib. Ben. , I, 4289. Piękny ten gmach do dziś istniejąy, kryty jest szyfrem, szczyty ma zębate; na jednym z nich herb Wieniawa przypomina założyciela ob. Kłosy t. 32, 81718. Do parafii wiślickiej należą wsi Gorysławice, 0strów, Kobylniki, Kuchary, Koniecmosty, Wawrowice i Wiśniówki z ilością, parafian męż. 1518, kob. 1711. Obecnie Wiślica przedstawia smutny obraz żydowskiego miasteczka, z nędznemi domami i ulicami, których bruk dawniejszy zapadł się na łokieć w pulchną ziemię. Na przedmieściu Gorysławicach, rozłożonem na gipsowem wzgórzu, stoi kościół murowany św. Wawrzyńca, po za murami dawnego miasta. W. posiada kilka placów, jako to Rynek, Targowisko i inne. Ulice Długa, Targowica, Solna, Zatylna i Krakowska oraz kilka bez nazwy. Tuż pod miastem, od strony południowej, jest jeziorko zw. Płyt, dosyć głębokie, przez które położono most na palach. Kasztelania wiślicka należała zapewne do najdawniejszych w Małopolsce a ze względu na znaczenie tego miejsca, odbywające się tu częste zjazdy, obsadzaną, była niewątpliwie przez wybitniejszych ludzi z otoczenia książąt i królów. W znanych dotąd dokumentach spotykamy następujących Ostasius 1212 24, Dirsislaus 1224, Marcus 1227, Mstivius 1228, Pacoslaus 1239 43, Sudo 1244, Mstiwuy, r. 1248 50, Adam, Abraham 1254, Sulco 1255, Bogussa 1255 64, Jacobus 1271, Dobeslaus 1271, Swentoslaus 128687, Florianus 1317, Spicimir 1319, Adam 1325 31, Andreas 1340 46, Henricus 1348 1352, Dobeslaus 1356 68, Raphael 1368 1372, Otto 1373 4, Michael do Tarnowo przed r. 1376, Stanislaus 1377 79, Joannes 1396, Petrus Rpischta 1401, Clemens 1408, Florianus 1420, Florianus de Korytnica 1422 34, Joannes Felix de Tarnow 1470, Felix de Tarnow 1475, Nicolaus de Strzeszow 1495, Petrus Szafraniec 1501 5. Kanonicy wiśliccy bywali pisarzami dworu notarius curiae za Kazimierza W. i Jadwigi Prepozyt wiślicki pojawia się w r. 1214 Istnieje widocznie już wtedy kollegiata. Z tegoż miasta pochodził poeta łaciński z początku XVI w. znany p. n. Jana z Wiślicy, twórca poematu Bellum prutenum Kraków, 1516 w którym opiewa dom Jagiellonów i zwycięztwo pod Grunwaldem. Wiślickie starostwo niegrodowe, w województwie sandomierskiem, powiecie wiślickim, podług lustracyi z roku 1669 składało się z miasta Wiślicy i wsi Winary, Senisławice, Korczyn, Boryszewa Borysławice, Mędrzechów, Wólka Mędrzechowska, Kopacz, Kupienin, Podlipie, Strojców, Samocice, Kozłów, Hubienice, Łęka, Zawierzbie, Miernów, Sępichów, Kocina, Brzesko, Pawłów, Koniecmosty, Górnowola, Wełnin, Błotnawola, Chwalibogowice i Parchocin. W r. 1771 posiadał je Stanisław ks. Lubomirski, marsz. w. kor. , wraz z swą żoną Elżbietą z książąt Czartoryskich, którzy zeń płacili kwarty złp. 11187, a hyberny złp. 270 gr. 3. Szczegółowy opis uposażenia kollegiaty wi Wiślica Wiślica ślickiej podał Długosz Lib. Ben. , I, 403 436. Opisy miasta z rysunkami pomieszczał Tygod. Illustr. z r. 1860 t. II, 419, 1862 r. IV, 252 i V, 108 tudzież Kłosy Nr. 818. Opis miasta i dzieje od początku XV w. opracował M. R. Witanowskie objaśnienie nazwy, początkową, historyą, i spis kasztelanów dodał Br. Ch, Wiślica, rzka, pow. piński, oh. Wisła, Wiślica, czesk. Vislice, niem. Wislitz, wś na Szląsku austr. , pow. bielski, obwód sąd. skoczo wski, odl. 4 klm. na pln. od Skoczowa. Obszar W. graniczy na płd. z gm. Skoczów, na zach. z Simoradzem, na wsch. z Kiczycami, na płn. z Ochabem. Grupy domów wsi noszą nazwy; Kałaże, Łonice, Międzykrzyże, Stawiska, Przyczny. W r. 1890 miała W. 357 ha i 371 mk. rz. kat. , Polaków. Kościół paraf. katol i szkoła ludowa w miejscu. W. H. Wiśliczka, pow. olkuski, gm. Rabsztyn, par. Przeginia. Wiślina, dok, Wyslina, potok, w gdańskich nizinach ob. Perlbach, P. U. B. , str. 582. Wiślina, dawna nazwa wsi Hochzeit, w nizinach gdańskich ob. Perlbach, P. U. B. , str. 638. Wiślinka, niem. Wesslinken, wś w nizinach gdańskich, na lew. brzegu Wisły, pow. gdański nizinny, st, p. Gr. Plehnendorf. par. kat. przy królewskiej kaplicy w Gdańsku; 1074 ha 782 roli or. 47 łąk; 1885 r. 58 dm, 122 dym. , 616 mk. , 25 kat, 585 ew. , 6 dyssyd. Przyległości Bohnsackertryol 10 dm, 207 mk. ; Rosenau 9 dm. , 57 mk. ; Scheerkrug 1 dm. , 8 mk; Biała Karczma 1 dm. , 21 mk. . R. 1310 Jakub i Jan, synowie Wacława, kaszt. gdańskiego, sprzedają. 9 wsi na żuławach, między niemi W. wsi te ks. Mestwin r. 1290 darował ich poprzednikom, zakonowi krzyżackiemu za 600 grz. ob. Script. rer. pruss. , I, 706. R. 1514 przerwała tu Wi sła groblę, lecz zdołano ją. wnet naprawić. R. 1550 nadaje magistrat gdański 36 włók i 4 włó ki wolne Jerzemu Moeller, Henrykowi Kleefeld, Janowi Conrath, Jakubowi Voelkel i towarzy szom ob. Brandstaeter, Land u Leute des Landr. , Danzig, str. 202. Kś. Fr. Wisła, I. Opis rzeki, charakterystyka dorzecza i łożyska. Źródła W. leżą, pod 49 36 37 szerokości północnej a 36 40 41 długości wsch. od F. na wysokości 1125 mt. npm. a według mapy Kummersberga 3519 st. paryz. , w księstwie cieszyńskiem, na półn. stokach Beskidu, o jakie 20 klm. na płn. wsch. od wąwozu Jabłonki, w pobliżu źródeł Olszy systemat Odry, na płn. zach. stokach góry Baraniej. Rzeka ta powstaje z dwóch strumieni źródłowych Czarnej i Białej Wisełki, Czarna wypływa z jeziorek, leżących na różnych poziomach zachodniego stoku góry Baraniej, sączy się najpierw przez czarną, próchnicę i spływa Słownik Geograficzny T. XIII Zeszyt 152. małemi strumykami. Z powodu wielkiej ilości tych strumyków W. rozrasta się szybko, a ubiegłszy wiorstę, staje się tak szeroką, że ją trudno przeskoczyć. Już odtąd służy ona do spławu drzewa i w tym celu jest uregulowana zapomocą szluz. Z początku płynie w kierunku płd. zach. , następnie płn. wschod. , opływając lewym brzegiem stopy gór Karolówki 930 mt. , Beskidku 763 mt. i Głębca 829 mt. , prawym zaś stopy góry Czarnej, i tym sposobem tworzy półkole, którego średnicę stanowi W. Biała, druga rzeka źródłowa. W. Biała wpływa z licznych źródeł na płn. zach. stokach góry Baraniej i zachodnich góry Magórzańskiej, na wysokości 948 do 1011 mt. ; dążąc ku wschodowi tworzy kilka wodospadów, do 15 mt. wysokich. Tę to Wisełkę nazywają, niekiedy Białką i uważają za właściwy początek W. Z doliny W. , przez wklęśnięcie Kabalonki, znajdującej się na zachód Głębca, prowadzi droga do Węgier. Liczne ślady szańców w pobliżu tej drogi dowodzą, iż miała ona strategiczne znaczenie. Po złączeniu tych rzek płynie W. ku płn. wsch. , przepływa najrozleglejszą na Szląsku austr. wś Wisłę, dążąc ku Ustroniowi zakład żętyczny; pod tą wsią. staje się już spławną. Wody obu tych rzek źródłowych płyną długi czas we wspólnem korycie, nie mieszając się ze sobą. można odróżnić przezroczysty pas Białej i mętny Czarnej W. Do Ustronia połączona rzeka przepływa trzy mile wzdłuż wygodnej szosy. Na tej przestrzeni przyjmuje z prawej strony Malinkę płynącą równolegle do Wisełki Białej; z lewej zaś strony Kopidłą, mającą kierunek z płd. zachodu ku płn. wschodowi przy końcu ku północy i Dziechcin z kierunkiem z płd. zachod. ku płn. wschod. We wsi Ustroniu zabiera W. z prawej strony wody górskich potoków; Dobki, Jaszowca, Gościeradowca i wielu innych pomniejszych rzeczek. Z lew. brzegu ze stoków gór Wielkiej i Małej Czantory, potoki Suchy Poniwiec i Żabiniec. Poniżej wsi Ustronia połączona rzeka przyjmuje już nazwę Wisły i tu się kończy właściwy obszar jej źródłowisk. Na tem obszarze znajdują się góry lesiste, budynki rybackie i myśliwskie W. jest zarybioną pstrągami, łososiami. Dalej płynie W. coraz bardziej ku północy doliną znacznie już rozszerzoną, dążąc do Skoczowa. Niedochodząc tej osady, W. przyjmuje z prawej strony bystrą Bronice, Kierunek biegu jest odtąd już północny aż ku Strumieniowi opływa to miasto od wschodu, tworząc granicę między Szląskiem austryackim a pruskim. Dotąd płynie W. w kamienistym rozdole, mając charakter górskiego potoku; koryto jej jest tu szerokie zaledwie 10 sążni. Od Strumienia zwraca się pod kątem prostym ku wschodowi i dostaje się po raz pierwszy na szerokie równiny. Po lewej stronie rozciąga się kraj dzielący Karpaty od wyżyny Tarnowickiej oraz systemat 37 Wisła Wiślinka Wiślina Wiśliczka Wiślica Wisła W. od systematu Odry dział wodny nieznaczny. Po prawej, nieco opodal, widnieją góry, nad któremi w okolicy Kęt panuje wyniosłość Wielka Puszczą zwana. Po obu brzegach ciągną się wzdłuż male jeziorka. Tu wpada do Wisły z prawej strony rzeczka Biała; ma ona bieg prawie równoległy do kierunku W. od Ustronia do Strumienia. Rzeczka ta stanowi granicę polityczną między Szląskiem austryackim i Galicyą. Jest ona pierwszym większym dopływem, jaki W. przyjmuje od praw. brzegu. Źródła swe ma na podgórzu powyżej wsi Bystrej, płynie wprost z pld. ku północy; w biegu swoim dzieli miasto Bielsk od Białej i wpada pod Kaniowem do W. W miejscu, gdzie W. opuszcza Szląsk, poziom jej sięga do 230 mt. npm. ; płynąc jeszcze kawałek na wsch. , skręca później ku płn. na Oświęcim. Pod tym miastem przepływa Soła, uboczna W. ; rzeczka ta powstaje z kilku potoków, płynących z pod Beskidu i łączących się pod wsią Rajczą w jedną rzekę, która płynie z południa na północ na Żywiec, a przyjąwszy z prawego brzegu dopływ Koszarawę, zaczyna być spławną. Płynie dalej na Kęty i Oświęcim, gdzie zwraca się ku wschodowi i pod Wsią Piekłem wpada do W. Dolina Soły jest ścieśniona i skalista. Naprzeciw Soły wpada do W. z lewej strony Czarna Przemsza, Jest to pierwsza większa rzeka, jaką W. przyjmuje z lewej strony; ma ona kierunek z płn. ku płd. Źródła jej znajdują się pod wsią Bzewem pow. olkuski, niedaleko źródeł Warty systemat Odry a poniżej Gorzowa uchodzi do W. Od ujścia Brynicy stanowi granicę polityczną między Szląskiem pruskim a królestwem polskiem. Do Czarnej Przemszy wpada z lewej strony Biała Przemsza, której źródła przytykają do źródeł Pilicy, z prawej zaś strony Brynica, której źródła zbliżają się do Małapanwi systemat Odry; stanowi ona także granicę polityczną między Szląskiem i królestwem polskiem aż do ujścia do Przemszy. Czarna Przemsza od połowy swego biegu jest już spławna dla galarów. Na północowschód Oświęcima przechodzi przez W. most kolejowy, a drugi na północ tegoż miasta pod Czarnuchowicami; w tym miejscu znajduje się także prom. Odtąd płynie W. wprost ku wschodowi na Zator, gdzie z prawego brzegu przyjmuje Skawę. Rzeka ta bierze początek na płn. stokach Babiej Gróry, ma kierunek północny z małym zboczeniem ku wschod. , płynie ku Suchej, gdzie zaczyna być spławną, następnie mija Wadowice i Zator. Od ujścia Skawy W. ścieśnia się coraz bardziej, ścianki i skałki opuszczają się nagle ku wodom a w miejscach, gdzie góry są niższe i niezbyt zbliżone, rozścielają się nad samemi wodami, łęgi gęsto wiklami porosłe a za niemi ciągną się otwarte, wesołe zabrzeża. Powyżej Tyńca przybiera W. z prawego brzegu Skawinę, która wypływa dwoma potokami z pod Lanckorony i wsi Polanki; powyżej Radzieszowa potoki te łączą się ze sobą i powstała ztąd rzeka po krótkim biegu północnym, przeważnie łąkami, wpada do W. Około Tyńca gdzie zbudowany był klasztor na wysokiej, prostopadle do W. spadającej skale i Piekar znajduje się na W. prom. W. przechodzi tu przez bramę jury krakowskiej, dalej zaś aż ku Krakowowi płynie szerokim rozdołem pośród jury, oblewając w drodze po lewej stronie leżącą wyniosłość Bielany, a nieco dalej po prawej Krzemionki grota Twardowskiego i piec do wypalania wapna. Wprost Krzemionek na lewym brzegu Wisła oblewa stopy Sikornika, na którym trochę w oddali widnieje usypany kopiec Kościuszki, otoczony u podstawy Czerwonemi murami fortu. Poniżej Sikornika, na wstępie do Krakowa, W. przyjmuje kanał przekopany od Rudawy, ze znacznym spadkiem, obracający młyn Zwierzyniecki. Nieco dalej przechodzi przez W most kolei żelaznej. Tuż za tym mostem, prawie pod samym Wawelem, wpada do W. sama Rudawa, mająca źródła swe w jurze krakowskiej a płynąca z płn. zach. na płd. wschód. Pod Wawelem skały jurajskie znowu przysuwają się do rzeki, brzegi w tem miejscu łączy most drogowy. Nieco dalej na Ludwinowie, naprzeciw kościoła św. Stanisława na Skałce, W. przyjmuje podgórską strugę Wilgę, biorącą początek na północy góry Przewódki. Struga ta płynie ku północy na Janowiec, potem na zachód a skręcając się wreszcie na północ mija Swoszowice źródła siarczane i zakład kąpielowy i wpada do W. Pod Krakowem wznosi się poziom W. na 210 mt. , rzeka dosięga tu 80 mt. szerokości i staje się spławną dla małych statków powyżej miasta chodzą po niej tylko galary. Od Krakowa W. zbacza lekko ku płn. wsch. i ten kierunek zachowuje aż do ujścia Sanu. Dolina W. następnie się rozszerza, przyczem góruje brzeg prawy; w milowej odległości od rzeki występują spiętrzające się wyniosłości wyżyny olkuskiej, z których wypływa kilka strumieni, jak Prądnik, biorący początek około wsi Sułoszowej i przepływający malowniczą dolinę Ojcowską. Prądnik płynie z północozach, ku płd. wsch. Prądnik na mapie austryackiego generał. sztabu nosi w dolnym biegu nazwę Białucha, O milę poniżej Krakowa pod mogiłą Wandy fort, wpada z lewej strony do W. Dłubnia, a nieco niżej z prawego brzegu pod Szczurowem pot. Srawa, Pod Ujściem Solnem przyjmuje W. z prawej strony Babę, biorącą początek ze strumieni spływających z płn. wsch. stoków Babiej góry, a częścią z płn. stoków góry Bieniatki. Kierunek jej biegu jest z płd. ku pln. , płynie koło Myślenic na Dobszyce i Gdów. Odznacza się nagłemi przyborami wody. Nieco dalej wpada z lewej strony Szreniawa. Przed ujściem jeszcze tej rzeki spuszczają się I znowu stoki wyżyny ku W. i oddalają się znowu lekkim lukiem na milę. Toż samo dzieje się jeszcze na ujściu Nidy lewy dopł. W. , w okolicy Połańca i Sandomierza. Na tym obszarze pod Ławami wpada z lewej Nidzica, która płynie od Rogowa i Książa, z płn. zach. na płd. wschód na Skalbmierz. Z prawego brzegu przyjmuje tu W. ważny dopływ, jakim jest Dunajec, powstający w Tatrach z dwu źródeł Czarny i Biały, łączących się na płn. wsch. stronie Nowego Targu. Źródłowe strumienie Dunajca są bardzo obfite w wodę i mają znaczny spadek. Po ich złączeniu Dunajec staje się juz rzeką spławną w niektórych porach roku, skręca na wschód i przyjmuje Białkę, mającą źródłowiska w wysoko leżących jeziorach Tatrzańskich. Między Starym i Nowym Sączem Dunajec przyjmuje Poprad, za pośrednictwem którego systemat W. rozszerza się na płd. stoki Tatr i zbliża się do systematu Dunaju. Źródła Popradu leżą na Węgrzech, w pobliżu źródeł Wagu. Po przyjęciu Popradu Dunajec płynie ku północy i uchodzi poniżej Nowopola, naprzeciw Opatowa, do W. przewóz. Nieco dalej W. przyjmuje z lewej strony Nidę; jest to największy z dotychczasowych lewych dopływów. Źródła ma koło Moskorzewa, w pobliżu Pilicy dopływ lewy W. , płynie na Okszę, Sobków, Pińczów, Wiślicę do Nowego Korczyna, za którym wiewa się do W. Dolina Nidy należy do najpiękniejszych w naszym kraju, posiada malowniczy układ i żyzną glebę. W. płynąc ciągle w kierunku płn. wscho dnim przyjmuje z lewej strony pod Zawadą rzeczkę Czarną, a nieco dalej z prawegu brz. Wisłokę, która źródła swe ma pod samym Beskidem, na zachód od przełęczy Duklańskiej, płynie koło Żmigrodu, Osieka, Jasła, gdzie zaczyna być spławna; dalej na Pilzno, Dębicę i Mielec i wpada do W. naprzeciwko dużej wiślanej kępy, na której leży wś Ostrowy. Na przestrzeni od Zawady do Zawichosta wpada z lewej strony do W. sześć krótkich potoków, z tych najważniejsze są Baranek i Opatówka, wpadająca do W. poniżej Słupczy. Ostatnim karpackim a zarazem ostatnim prawym dopływem w górnym biegu W. jest San, Wypływa on pod samym Beskidem, powyżej wsi Sianek, niedaleko źródeł rzeki Stryja systemat Dniestru. Kierunek Sanu w górnym biegu jest północnozach. , pod Dynowem skręca się na wschód, płynąc na Rzeszów; od Medyki powraca do pierwotnego kierunku i łączy się z W. pod kątem prostym naprzeciw wsi Szczytniki. Największym jego lewym dopływem jest Wisłok, Pod Rzeszowem zaś przyjmuje z prawej strony rzekę Wiar która jest tylko o 3 mile oddalona od Dniestru. Poczynając od Medyki ciągnęły się brzegami Sanu rozległe bory sosnowe, których szczątki dziś jeszcze ma ją pozór puszcz. Z powodów wylewów W. i Sanu ten ostatni zmienia często swe koryto. Obszar trójkątny leżący między W. i ujściem Sanu jest zabagniony. San jest ważny dla spławu drzewa. Na całej dotychczasowej przestrzeni pomijając Szląsk lewy brzeg W. jest znacznie wyniesiony a miejscami nagi, stromy i skalisty, na prawym zaś brzegu, począwszy od ujścia Raby, rozściela się równina porosła lasami sosnowemi, przechodząca w poprzek Dunajca, Wisłoki aż do Sanu nizina Galicyjska. W głównej dolinie między rozległemi zabrzeżami leży niby druga głębsza dolina, którą sama W. płynie. W miękiej ziemi W. wyżłabia sobie coraz nowe łożysko, a opuszczone, tak zwane Wiśliska, tworzą jeziora, strugi i bagna, porosłe olchą i łozą. Na tej przestrzeni spotykają się teź liczne wyspy, porosłe nadwiślańską topolą, dębiną lub olbrzymią wikliną. Już od Krakowa, a nawet powyżej tegoż, W. zdatna byłaby do prawidłowej żeglugi, gdyby została uregulowaną, gdyż najmniejsza głębokość wynosi na tej przestrzeni 3 stopy. Od Nidy począwszy, nizina zalegająca obszary praw. brzegu występuje i na lewym brzegu i ciągnie się szerokim pasem wzdłuż rzeki oddalającej się od wyżyny Małopolskiej; oba brzegi leżą tu na jednakowym niskim poziomie. Pod Sandomierzem W. podchodzi pod samą krawędź wyżyny Małopolskiej. Miasto samo zbudowane jest na górze, a ściany tej wyżyny, wyniesione 30 mt. nad poziom W. a 200 mt. npm. , spadają ku rzece gliniastemi wzgórzami. Na zboczach tych gór pojawia się rzadka roślina parolist wschodni Zygophyllum Fabago L. ; jest to jedyne stanowisko tej rośliny na całą Polskę i płn. zachodnią Europę. Roślina ta według Wagi została sprowadzona z Hiszpanii przez jezuitów do ustalenia nadwiślańskich piasków Łapczyński, Pamięt. Fizyogr. . Zbocza te, zwrócone ku płd. wschod. , były niegdyś podobno pokryte winnicami. Poniżej Sandomierza wyniosłości odsuwają się od brzegów a wracają znowu przy wsi Kamień Plebański. Powstałą ztąd dolinę nadrzeczną zapełniają łąki, pastwiska i łacha wiślana. We wsi Kamieniu wzgórza nadrzeczne znacznie są wyższe niż w Sandomierzu, sięgają bowiem do 40 mt. nad poziom W. , a tak blisko przysuwają się do rzeki i tak są u podstawy spadziste, że przy nieco większej wodzie przejście po brzegu jest niemożliwe. Przez dwa kilometry ciągną się te strome spadzistość nad samym brzegiem, opierając się skutecznie naporowi fal Wisły, gdyż woda nie ma tu do czynienia z gliną, jak zwykle w Sandomierskiem, ale, wyjątkowo, z obnażonemi łupkami sylurskiemi. Gdzie się kończy obnażenie skał a na brzegu znowu występuje glina, widać zaraz ślady słabej oporności zboczy wyżyny, bo nadrzeczne wzgórza nagle pod kątem prostym cofają się w głąb, ciągnąc się w znacznej od koryta odległości. Na wybrzeżu zaś rozkłada się nowa Wisła Wisła nadwiślańska nizina, na której leży wieś Kamień Mściowski. Strome zbocza łupkowe zwane bywają, niewłaściwie górami Pieprzowemi. Płynąc Wisłą, można je dobrze obserwować; nad szarem lupkami widać obrywy gliniaste, których zbocza są przez erozyę poszarpane, nagie lub słąpo porosłe. W obrębie Sandomierza znajduje się wielki wąwóz, stromy i pokryty roślinnością, prowadzący ku wiślanej łasze, zwanej Wisełką. . Na wzgórzu spadającym stromo ku W. stoi zamek, oddzielony od sąsiednich wyniosłości wąwozem. Z powodu żyzności gruntu, a ztąd i większego zgęszczenia ludności, żegluga jest tu ożywiona; statki parowe odchodzą, co dwa dni do Puław. Handel zbożem jest teź znaczny; z Sandomierza wychodzi średnio rocznie 100, 000 korcy zboża do Warszawy i Gdańska. Od ujścia Sanu W. zaczyna swój bieg średni, na którym, płynąc z początku w kierunku północnym, przerzyna się przez wyżynę południowej Polski, a później, w kierunku północnozachodnim płynie przez nizinę środkową. W części pierwszej do Iwangrodu Dęblina Wisla przerzyna się między wyżyną Małopolską i Lubelską, mijając Bachów, Józefów, Kazimierz i Puławy. Na tej przestrzeni obie wyżyny to oddalają się, to zbliżają w kilku miejscach ku W. ; np. pod Zawichostem i Piotrowicami brzeg lewy jest wysoki, prawy niski. Pod Rachowem zaś wyżyna Lubelska przysuwa się z prawej strony do rzeki, a brzeg lewy jest niski. Osada leży na wyniosłej krawędzi wyżyny amfiteatralnie ponad doliną W. Schodzą się tu trzy trakty z różnych stron od Józefowa i Lublina na urzędow i Kraśnik. Z powodu tych traktów istnieje tu przewóz i przystań dla statków przeprawa gener. Kreutza w r. 1831. Pod wsią Nowe Dębno wyżyna Małopolska znów zbliża się do W. i towarzyszy jej brzegom, z nieznacznemi oddaleniami, aż poniżej wsi Dorotki. Od Piotrowic powyżej Rachowa do Dorotki ciągnie się dolina W. łukowatym pasem blisko 3 w. szeroki, wśród którego koryto rzeki wije się, zbliżając to do jednego to drugiego brzegu doliny. Przy końcu tego pasa, nieco powyżej Wesołówki, W. dzieli się na dwa ramiona. Pod Dorotką ramię lewe płynie u stóp wyżyny Małopolskiej, pod Wałowicami ramię prawe oblewa stopy wyżyny Lubelskiej. Poniżej Dorotki oba ramiona łączą się w jedno koryto i rzeka płynie w znacznie szerszej już dolinie ku Józefowowi. Osada ta leży na opoce kredowej, dostarczającej materyału na budowle. Prowadzi tu trakt pocztowy z Opola do Annopola. Ludność tutejsza zajmuje się przewoźnictwem. Od Józefowa wyżyna Lubelska spada stromym zboczem ku W. a starożytne osady Kaliszany, Piotrowin i Kamień leżą na wąskim pasku niziny nadbrzeżnej. Po lewej stronie dolina W. rozkłada się szerokim pasem aż ku Solcowi. Na tej przestrzeni powyżej Zawichosta, pod Winiarami, uchodzi z lewej strony do W. Opatówka albo Łukawa, biorąca początek na północnych stokach Łysej Góry; płynąc z zachodu na wschód, mija w drodze Opatów. Prawie w połowie odległości między Zawichostem i Annopolem wpada do W. z prawej strony Sanna, Wypływa ona z pod wsi Wierzchowic, przy samym już prawie ujściu natrafia na stare łożysko W. i płynie takowem, aż do ujścia. Pod Pawłową Wolą, naprzeciw Kaliszan, wpada do W. z lewej strony Kamienna, Rzeka ta powstaje z dwóch strumieni źródłowych, złączonych pod Mroczkowem i płynąc w kierunku wschodnim łączy się z W. Bieg jej jest bystry, spadek znaczny, obfitość wody wielka, dostarcza też siły poruszajcej licznym zakładom górniczym. Poniżej Solca W. dochodzi bardzo blisko ku stokom wjżyny Małopolskiej a oddala się od Lubelskiej, w którą wrzyna się szeroką nizinową zatoką, ciągnącą się aż pod Opole. Zatoka ta tworzy trójkąt, którego wierzchołkami są Kamień, Opole i Zastów. Środkiem tej zatoki przepływa rzeka Chodel, odprowadzająca wody stoków przyległej wyżyny do W. pod Zastowem. Gleba w tych okolicach jest odpowiednia do zmiennych warunków układu powierzchni, jest żyzną w dolinach nadwiślańskich, ubogą na wyżynach przeważnie piaszczysta. Rozległa dolina między Kamieniem, Opolem i Zastowem posiada żyzną glebę, sprzyjającą uprawie buraków cukrowych cukrownia w Opolu. Pod Kamieniem koryto W. rozczepia się na dwa, dalej na trzy ramiona, tworząc liczne kępy, wyspy i łachy. Pod wsią Pole jarontowskie, mniej więcej w połowie drogi między Kamieniem i Zastowem Korczyńskim, wszystkie ramiona łączą się w jedno i W. przyjmuje tu z lewej strony Iłżankę która bierze początek między Szydłowcem i Wąchockiem; płynie przez lasy i kierując się ku wschodowi, uchodzi pod Chotczą Dolną. Dolina po prawej stronie W. poniżej ujścia Chodla zwęża się a zbocza wyżyny Lubelskiej przysuwają się do rzeki i ciągną się wzdłuż jej brzegów aż do ujścia Wieprza. Brzegi na tej przestrzeni tworzą nadzwyczaj malowniczą ścianę, stromo opuszczającą się ku Wiśle. Wzniesienia dochodzą tu do 800 stóp npm. , liczne jary poszarpały wyżynę na pasmo wzgórz porośniętych bujną liściastą roślinnością. Szczególniej malowniczą jest okolica poniżej ujścia Chodla na prawym brzegu W. , w której leży miasto Kazimierz, otoczone górami. Ponad domami miejskiemi wznosi się zamek, zbudowany na górze oddzielonej ód innych wąwozem. Wyżej jeszcze ponad zamkiem na drugim szczycie stoi strażnica, która według podania służyła jakoby za latarnię dla statków na W. , Kazimierz bowiem był dawniej ważnym portem rzecznym. Śladem tych czasów są też wielkie śpichrze, stojące Wisła obecnie pustkami, gdyż koryto W. odwróciło się od nich, pozostawiając za sobą. piaszczystą, równinę. Otwarcie kolei nadwiślańskiej odwróciło również w części ztąd ruch zbożowy. Po drugiej stronie Wisty, nieco powyżej Kazimierza, widnieją zwaliska zamku w Janowcu. Poniżej Kazimierza wpada z prawej strony do W. bystra Bochotnica, tworząca dolinę bogatą w malownicze krajobrazy leżą tu Bochotnica, Nałęczów i Wąwolnica. Po przyjęciu Bochotnicy W. przerzyna się przez północny taras wyżyny Lubelskiej i płynie krętym biegiem ku Nowoaleksandryi, oddalając się coraz bardziej od wyżyny; doliną nadrzeczną idzie droga z Kazimierza do Nowoaleksandryi. Dolina w tym miejscu obfituje w sady owocowe, dostarczające Warszawie drogą wodną jabłek, gruszek i śliwek. W tym punkcie Wisłę znów ścieśniają z obu stron wyżyny, dochodzące aż do samej rzeki. Tu przekracza rzekę stary trakt radomskolubelski z przewozem, tu rozłożyła się na prawym brzegu dawna rezydencya Sieniawskich i Czartoryskich. Odtąd wyniosłości lewego brzegu odbiegają daleko, pozostawiając brzegi niskie. Wyniosłości prawe teź odbiegają, ale brzeg, choć niezbyt wysoki, pozostaje stromy, jednak już bez rumowisk kredowych jak dotąd; brzeg ten jest ziemisty, składa się z piasku lub gliny. W pobliżu tego stromego brzegu biegnie też główny prąd rzeki. Poniżej Nowoaleksandryi przyjmuje W. z prawej rzekę Kurówkę, ograniczającą z płn. kredową wyżynę Lubelską, Pod Iwangrodem W. przyjmuje z prawej strony rz. Wieprz, która wypływa w płd. najwyższej części wyżyny Lubelskiej z niewielkiego jeziora pod wsią Wieprzowe Jezioro. Płynie on równolegle do Bugu, z początku przez krainę bardzo malowniczą aż do Krasnegostawu, odkąd wstępuje w kraj równiejszy i zaczyna być spławny. Od Iwangrodu Wisła zmienia swój kierunek z północnego na północnozach. i zachowuje tenże aż do Modlina. Pod Iwangrodem W. się zwęża na małej przestrzeni a brzegi są sztucznie utrwalone brukiem z głazów erratycznych. Tu przekracza W. most kolei iwangrodzkodąbrowskiej drugi most kolei nadwiślańskiej znajduje się w pobliżu na Wieprzu. W. od Iwangrodu wstępuje na nizinę dyluwialną i aluwialną. Brzegi są odtąd w ogóle niskie, szczególniej ze strony prawej, z lewej zaś zniżają się przeważnie w okolicy szerokiego ujścia Pilicy. Poniżej Dęblina, pod Stężycą, W. dzieli się na ramiona i tworzy liczne kępy. W pobliżu Maciejowa przyjmuje z prawej strony rz. Okrzejkę, nieco dalej pod Ryczywołem z lew. brzegu rz. Radomkę. Wypływa ona na płd. od Skrzynna w pow. koneckim i biegnie w kierunku z płd. zach. na płn. wschód przeważnie lasami. Między Ryczywołem a Maciejowicami znajduje się prom połączenie poprzeczne dwóch wzdłuż W. prowadzących wielkich dróg z Lublina i Radomia do Warszawy. Na połowie drogi między Ryczywołem a Mniszewem uchodzi do W. z prawej strony rz. Wilga, Pod samym zaś Mniszewem W. przyjmuje największy swój lewy dopływ Pilice, Rzeka ta wypływa pod osadą t. n. z wyżyny olkuskiej w pobliżu źródeł Warty, początkowo kierunek jej jest północny, w pobliżu Tomaszowa skręca się prawie pod kątem prostym ku wschodowi a niedaleko ujścia pod Białobrzegami zwraca się ku płn. wschodowi i uchodzi powyżej Mniszewa do W. Dopływy jej zbliżają się bezpośrednio do źródeł Warty a zatem do systematu Odry i częścią do Nidy. Ważniejsze jej dopływy są Luciąża, Wolborka i Drzewica, W biegu swym oblewa Koniecpol, Przedbórz, Sulejów, Inowłódz i Nowe Miasto. Koryto Pilicy leży na samym grzbiecie wyniosłości stanowiącej dział wodny Wisły i Warty. Powyżej Góry Kalwaryi z lewej strony W. przyjmuje rz. Czarną, poniżej Karczewa z prawej strony Świder, płynący pod Otwockiem, powyżej Siekierek znów z lewej rz. Jeziorne, Poniżej Siekierek W. przepływa pod Warszawą. Warszawa rozłożyła się na grzbiecie i stokach wyniosłego lewego brzegu W. Długość W. wśród miasta wynosi 7 1 2 wiorst. Prawy brzeg zajęła Praga. Brzeg warszawski opada dość stromym zboczem ku W, , przeciwny brzeg wznosi się bardzo nieznacznie. Od strony zachodniej okrążała dawniej Warszawę rzeka Drna, uchodząca do W. na obszarze Połkowa dziś obszar cytadeli. Uprowadzała ona wody całego szeregu sadzawek i jeziór, szczątków rozległego jeziora jakie istniało w okolicy dzisiejszych rogatek Powązkowskich. Rzeka ta obracała szereg młynów. Warszawa zawdzięcza szybki swój rozwój położeniu nad wielką drogą wodną, w punkcie środkowym między ujściami kilku najważniejszych dopływów, jak Wieprz, Pilica, Narew z Bugiem i Bzura. O znaczeniu Warszawy i najstarszych osad nadwiślańskich w tym punkcie, jak również o kępie zwanej Saską, pouczyć mogą szczegóły podane już w opracowaniach Saska kępa i Warszawa. Tu zasługuje na zaznaczenie istnienie znikłej od dawna kępy, Pólkowską zwanej, która leżała na Wiśle wprost dzisiejszej ulicy Mostowej i nosiła nazwę od wsi Polków na praw. brzegu Wisły, dziś obszar jej zajęty przez fort. Wisła płynęła dawniej u samej krawędzi płaskowzgórza warszawskiego, pod zamkiem. Zmieniony nurt W. zniszczył, zapewne dopiero w XVIII. , kępę Pólkowską złożoną z dwu wysepek i utworzył szeroki dość pas niziny nadbrzeżnej pod Starą Warszawą. Za Pragą na prawym brzegu W. ciągną się piaski, mokradle i borki sosnowe, z lew. brzegu wzniesienie wzrasta w kierunku płnzach. i tworzy obszar koło Woli suchy, gliniasty, pokryty gęstą szachownicą sadów czereśniowych, podszytych agrestem, porzeczkami oraz warzywami. Poniżej od strony Pelcowizny W. płynie pod dawną wsią Golędzinowem dziś fort należący do cytadeli. Nieco dalej przy lewym brzegu W. , naprzeciw Potoku, Budy i Marymontu, znajduje sie piękna kępa. Zapewne jestto Ostrów Golędzinowski, wspomniany przez Klonowicza. Poniżej kępy podnosi się brzeg lewy i porasta rzadkim lasem, śród którego bieleją, wieżyce klasztoru i kościoła kamedułów na Bielanach. Za Bielanami przy lewym brzegu odrywa się wązkie ramię W. ze szmaragdowym odblaskiem wód, zwane Ciemną Łachą. Dalej na lewym brzegu W. widać między drzewami dwór w Młocinach, niegdyś letniej rezydencyi Bruehla. Naprzeciwległym brzegu widać Tarchomin z wieżyczką kościelną. Klonowicz wspomina o Ostrowiu Burakowskim, zmytym widocznie przez nurt rzeki, podrywającej dotąd strome brzegi. Dalej ku Jabłonnie prawy brzeg jest plaski a na lewym, choć niezbyt wysokim, sterczą korzenie drzew podmytych nurtami W. Gdzieniegdzie w stromym brzegu widać male otworki, jakby nory przez krety wydrążone, są to ziemne gniazda jaskółek, zwanych grzebulkami. Wprost Jabłonny istnieje dotad kępa, o. której wspomina Klonowicz. W okolicy Łomnej znajduje się głęboka warstwa napływowa, przepełniona muszlami wód naszych. Roślinność na wybrzeżu tu bogata. Dziki chmiel, poplątany z bujnym ostem, kolczaste ciernie ciarki, z głogiem, łoziną i wierzbą. W dalszym biegu W. zbliża się do Modlina i przyjmuje największy a przytem dwnimienny dopływ NarewBug, Połączona ta rzeka nosi u ludu na prawym brzegu nazwę Narwi a na lewym Bugu; dwuimienność znajduje więc podstawę realną. Źródła Bugu wypływają pod wsią Werchobużem, rzeka płynąc zrazu ku zach. płn. na Biały Kamień, Busk do Kamionki Strumiłowej, wykręca się ztąd ku północy i choć często zbacza, zachowuje jednak ten sam kierunek na największej części biegu swojego. Pomija Krystynopol, Sokal, Hrubieszów, dalej Uściług, Dubienkę, Opalin, Włodawę, Kodeń i Brześć Litewski; tu skręca się ku północozachodowi, płynie na Niemirów, Drohiczyn pod Ner. Tutaj zbacza ku zachodowi na Brok i łączy się pod Serockiem z Narwią, Narewy rzeka wód leśnych, wypływa na granicy puszczy Białowieskiej z kilku strug leśnych około wsi Borki. Z początku płynie ku pólnocozachodowi na Suraż, a dalej w wielkich zakrętach ku północy i powyżej Tykocina skręca się znów ku zachodowi na Łomżę, Nowogród i Ostrołękę. Odtąd skręca się ku południowemu zachodowi na Pułtusk i płynąc dalej w kierunku południowym aż do Zegrza już wraz z Bugiem, wraca się odtąd ku zachodowi aż do ujścia. Pod Zegrzem koryto NarwiBugu zbliża się do koryta W. pod Jabłonną i z tego powodu projektowany jest na tej linii kanał dla skrócenia drogi z W. na BugNarew. Rzeka połączona płynie jeszcze jakiś czas na zachód i wpada pod murami twierdzy Nowogeorgiewska Modlina do W. Dorzecze Narwi rozszerza systemat W. najdalej na wschód. Za pomocą tego dwuramiennego dopływu systemat W. łączy się przy pośrednictwie kanałów augustowskiego i dnieprowo buskiego z systemami Niemna i Dniepru. Przy ujściu Narwi do W. znajduje się wydłużony półwysep, na którym powstało miasteczko NowyDwór. Leży ono w niekorzystnem miejscu, gdyż co lat kilkadziesiąt nawiedzane jest przez powódź, która niszczy osadę. W bieżącym wieku klęska ta przypadła w latach 1813. i 1889. NowyDwór określić można słowami Klonowicza, którego na pierwszy rzut oka uderzyć musiały tak samo jak nas dzisiaj wielkie wydmy piaszczyste Dwór na piasku. O ile widok NowegoDworu wśród tego piasku jest posępnym, o tyle ujście Narwi do W. two rzy niezwykłą i wspaniałą paronamę. Na wy niosłym prawym brzegu Narwi i W. czerwienieją olbrzymie mury potężnej twierdzy. Przez Na rew rzucony jest most wiszący na linach druto wych, a w cyplu między W. i Narwią wrzyna się śmiało między nurty tych rzek, wiecznie ich falami opłakiwany, olbrzymi wielopiętrowy śpichrz, tak zbudowany, źe statki ze zbożem mogą bezpośrednio podpływać do jego ścian. NarewBug wpływając do W. zachowuje jeszcze na malej przestrzeni ciemny kolor swych wód, a później miesza je z białawym kolorem wód Wisły. Ujście Bugu jest punktem nadzwyczaj ważnym pod względem komunikacyi. Tu zbliżają się liczne rzeki spływające promienisto ze wszystkich stron Wisła, NarewBug i Wkra, poboczna BuguNarwi, do której wpada przy samym prawie ujściu do W. , co dowodzi niskiego położenia tej okolicy. Rzeki te tworzą na znacznej przestrzeni liczne wycinki kołowe, których środkowym punktem jest forteca, panująca nad wszystkiemi drogami jednako, podczas gdy połączenie między pojedyńczemi wycinkami jest bardzo utrudnione. Na tym polega znaczenie twierdzy i projektowanego przez Napoleona I polskiego trójkąta fortec ModlinSerock Praga. Tuż poniżej fortecy znajduje się prom na W. Pod Zakroczymem również jest prom, na którym w r. 1806 przeprawiali się Francuzi. Tu znajduje się na W. duża kępa, zwana Grocholska, a nieco dalej również wielka kępa Zakroczymska. Brzeg lewy poniżej Warszawy obniża się stopniowo i przechodzi w rozległą nizinę, pokrytą dotąd jeszcze przez lasy stanowiące resztki rozległej puszczy Kampinoskiej, ciągnącej się do ujścia od lew. brzegu rz. Bzury naprzeciw Wyszogrodu, płynącej leniwo szeroką błotnistą doliną, o słabo wzniesionych brzegach. Bzura zbliża systemat W. do systematu Odry za peśredni Wisła Wisła ctwem Warty Neru. Wypływa ona z wyżyny Łódzkiej, płynie na pln. , pod Łęezycą. zwraca się na wschód a poniżej Łowicza znów na północ. Poniżej ujścia Bzury nadbrzeżna nizina zwęża się, a pomiędzy Radziwiem i Brwilnem występują; wyniosłe, stromo dość opadające ku Wiśle zbocza. Śród przyległej wyżyny wzniesionej do 200 st. ponad poziom Wisły spotykamy w obrębie powiatu gostyńskiego i włocławskiego dość znaczną, liczbę jezior, których wody spływają, do Wisły Zdworskie, Bialskie, Szczawińskie, Lucieńskie, Łąckie, Mozdzierskie, w ogóle na obszarze pow. gostyńskiego 13 jezior, z obszarem około 2000 mr. . Prócz tego spotykamy tu rozległą kotlinę wielkiego jeziora, które ciągnęło się na 30 wiorst w kierunku od wschodu ku płn. zach. pod Kowal, przy 6 wiorstowej szerokości. Pozostałością tego wielkiego zbiornika, który po wycięciu lasów pokrywających wyniosły obszar okoliczny, tracił przez parowanie i odpływ ku Wiśle swe wody, jest jezioro Wielkie, drobne jeziorka i rozległe błotniste lasy koło Kowala i Kłótna, w pow. włocławskim. Pomiędzy tą kotliną, a doliną Wisły ciągnie się na obszarze dzisiejszego pow. włocławskiego a w części już i gostyńskiego pas wyżyny pokrytej licznemi kotlinkami jeziornemi lub błotnistemi i grupami wzgórz piaszczystych. Obniża się ona stopniowo ku Wiśle. Dotąd przeważną część tego obszaru pokrywają lasy i zarośla. Drobne strumienie, jak Osetnica Skrwą pod Brwilnem, Zuzelka pod Wistką, uprowadzają wody tego obszaru do Wisły. Od ujścia BuguNarwi kierunek W. zmienia się na zachodni aż do punktu poniżej Wyszogrodu; tu W. zwraca się ku płn. zach. i pod Włocławkiem przyjmuje kierunek prawie północny do Torunia, a wreszcie znowu bardziej zachodni do ujścia Brdy. Na tej całej przestrzeni prawa krawędź doliny znacznie przewyższa lewą. Pierwsza występuje przeważnie tuż nad rzeką, podczas gdy lewy brzeg jest pokryty na znacznych przestrzeniach bagniskami lub lasami. Wzniesienia oddalone są od brzegów na 15 do 20 klm. Rzeka zmienia tu często swą szerokość i tworzy liczne, długie, piaszczyste kępy, które ciągną się prawie nieprzerwanie jedna za drugą zaczynając od punktu powyżej Czerwińska aż do Torunia. Najznaczniejszy mi z nich na tej przestrzeni są Wychodzka, Wyszogrodzka. Wprost Zakrzewa leży duża kępa Karolińska; pod Ośnicą dwie duże wyspy Tokarska i Ośnicka, dzielą W. na trzy ramiona, a prąd idzie pośrodku tych wysp wąskim pasem. Pod Płockiem, który wznosi się malowniczo na wysokim prawym brzegu, wyspa taka ułatwia przeprawę. Prócz tego znajduje się tu most, rozbierany na zimę. Poniżej pod Włocławkiem spotykamy też most, również rozbierany na zimę. Włocławek posiada ważną przystań zbożową i wielką, liczbę spichlerzy zbożowych, gromadzących plony żyznych Kujaw i ziemi dobrzyńskiej. Pod Włocławkiem W. przyjmuje z lew. brzegu Zgłowiączkę z Wiślanówką. a z prawego, poniżej Płocka, Skrwę pod Biskupicami, prowadzącą, wody z płd. stoku wyżyny pojeziorza baltyckiego, Mień al. Lipiankę naprzeciw Nieszawy. Rzeczka Zgłowiączka, uchodząca do Wisły pod Włocławkiem, stanowi dziś odpływ jeziora zw. Orle al. Głuszyńskie w pow. nieszawskim, a w odległej przeszłości prawdopodobnie odprowadzała ona przelewające się ku Wiśle wody Gopła podczas wezbrań wiosennych. Jezioro to zajmowało przy daleko wyższym stanie wód obszar daleko rozleglejszy niż dziś. Jedną z jego odnóg była tak zw. Bachorza, dziś rozległa łąka, z sączącym się śród niej strumieniem dopł. Zgłowiączki. Łąka ta, wzn. około 280 st. npm. , gdy otaczające ją wyżyny sięgają do 300 st. , ciągnie się łukiem wygiętym ku płn. wschod. na długości 24 wiorst od Gopła do Brześcia Kujawskiego, szerokość jej dochodzi wiorsty. Kanal wykopany w r. 1858 długi na trzy mile osuszył około 4000 mr. tej łąki. Zważywszy, że poziom Wisły pod Włocławkiem sięga dziś 146 st. npm. , trzeba przypuścić, iż w epoce przedhistorycznej zarówno poziom tej rzeki jak i poziom wód w jeziorze musiały być znacznie wyższe. Przy takich warunkach możliwą, była komunikacya wodna między Gopłem a Wisłą, co niewątpliwie wpłynęło na tak wczesny rozwój kultury nad Gopłem, znaczne zaludnienie Kujaw i wytworzenie w tych okolicach centru organizacyi państwowej pierwotnej Polski. Część Kujaw ciągnąca się nad W. od Włocławka ku Aleksandrowu jest znacznie nad rzeką wzniesiona i spada ku niej poczęści stromemi, poczęści łagodnemi zboczami. Zbocza te od Włocławka do Nieszawy trzymają się dość blisko rzeki, ale za Nieszawą oddalają się stopniowo od W. i dopiero, zatoczywszy łuk około 19 Mm. rozciągły, znowu się do niej, już po za granicą pruską, przysuwają. W. na tej przestrzeni nie płynie po linii prostej, ale także zatacza łuk skierowany w odwrotnym do łuku zbocza wygięciu; tym sposobem między zboczami i rzeką tworzy się dość obszerna nizina, której największa szerokość wynosi około 5 klm. Nizinę te nazwiemy Ciechocińską, gdyż osada Ciechocinek zajmuje jej środek. Cała ta nizina ma grunt piaszczysty a poczęści torfiasty. Spodnie warstwy tworzą pokłady trzeciorzędowe a jeszcze głębiej jurajskie. Te ostatnie występują na różnych głębokościach jak to wskazują otwory świdrowe, ztąd wynika, że przed osadzeniem się formacyi trzeciorzędowej musiała tu istnieć wzgórkowata kraina jurajska, osady trzeciorzędowe pokryły ją i wyrównały, a nareszcie i te osady zostały pokryte przez warstwy piaszczyste dyluwialne i aluwialne. Z wyjątkiem okolicy Nieszawy, gdzie nadbrzeże jest niezarosłe, dalej przez całą prawie długość Ciechocińskiej niziny gęste zarośla pokrywają, brzeg wiślany. Kępy porosłe ciągną się przy brzegu jedna za drugą, oddzielone od lądu t. zw. żyłami wiślanemi. Łach i różnej wielkości zagłębień, zalewanych w czasie wezbrań a potem wysychających, spotykamy bardzo wiele. Z powodu osadzania mułu przez coroczne wylewy, nadbrzeże wzdłuż Słońska posiada żyzność prawie taką jak na Żuławach. Zarośla w znacznej części są pokryte starannie prowadzonemi plantacyami wierzbiny, przeznaczonej na rozmaite cele. Zarośla tworzą gąszcze tak zwarte, że w niektórych miejscach nie podobna się przez nie przecisnąć. Nie dość bowiem, że wierzbowy pręt przy pręcie cisną się obok siebie tłumnie niby konopie, ale są jeszcze powiązane i pomotane przez sznury dzikiego chmielu i sznurki wielkiego powoju Convolulus sepium L. , albo wyki ptasiej Vicia Cracca L. . i W dole jeżyny bronią przystępu. środkowy punkt niziny, Ciechocinek, słynie źródłami słonemi i warzelniami soli, przy których urządzono zakład kąpielowy bardzo uczęszczany. Słone źródła tutejsze znane są oddawna. Nasycając solanką grunta, wytworzyły warunki sprzyjające rozrostowi roślin tak zwanych salinowych. Warunki obecne dla rozrostu tych roślin coraz korzystniejszemi się stają. W miarę rozwijania się zakładu leczniczego coraz większa masa solanki, wydobyta z głębi ziemi a następnie zużyta na kąpiele, rozlewa się po bliskich miejscowościach. Powtóre, po zbudowaniu w r. 1871 wału ochronnego, Ciechocinek nie bywa już zalewany przez W. , więc powodzie nie spłukują soli z gruntów i nie zabierają słonych wód, nagromadzonych w licznych rowach, połach i kałużach Kazimierz Łapczyński, Kilka szczegółów o roślinności jawnokwiatowej niziny Ciechocińskiej, 1880. Poniżej Ciechocinka wpada do W. z lewej strony Tężyca, a nieco dalej, pod Złotoryą, z prawej Drwęca, 135 klm. długa, wypływająca z jeziorka przy Drwęcku, w pow. ostródzkim; kierunek jej jest prawie równoległy do kierunku W. od ujścia Brdy. Jestto ostatnia rzeka, którą w średnim biegu przyjmuje W. a zarazem ostatni dopływ prowadzący wody pojezierza Baltyckiego. Poniżej Drwęcy a nieco powyżej fortecy Torunia, gdzie wyniosłości zbliżają się na chwilę do rzeki i ułatwiają przeprawę most kolejowy, W. zmienia kierunek z płn. zach. prawie na zachodni i w tym kierunku płynie przez krainę lekko falistą nizina Toruńska, korytem szerokim na 2 1 2 do 3 klm. , dosięga najbardziej na zachód posuniętego punktu ujście Brdy i zbliża się do Noteci, od której jest oddzielona tylko smugą bagien i nieznacznym działem wodnym. W ogóle działy wodne na nizinie środkowej są nieznaczne, co jest w związku z niedawną geologiczną przeszłością tej krainy i zmianami, jakim uległy płynące po niej rzeki. Obecny bieg Wisły, podobnie jak i rzek północno niemieckich, zgadza się tylko częściowo z kierunkiem pierwotnych dolin rzecznych. Pomimo, iż dyluwialne grzbiety, ciągnące się pomiędzy wielkiemi dolinami równoleżnikowemi, są pokrajane przez liczne doliny poprzeczne, da się jednak odnaleść główny kierunek prastarych rzek, mianowicie w szerokich nizinach, które obecnie posiadają tylko nieznaczne rzeki, albo teź są zupełnie zapiaszczone. Kierunek rzek prastarych byl głównie zachodni i zachodniopółnocno zachodni; kierunku tego trzymały się cztery wielkie rzeki, które razem łączyły się w obszarze dolnej Elby i jako jednolita rzeka wlewały się do morza Północnego. Najdalej na północ wysunięta stara dolina W. , lub jak ją Berendt nazywa dolina ToruńskoEberswaldska, brała, według Girarda, początek w nizinie, którą obecnie Bug przepływa, ciągnęła się od połączenia Bugu z Narwią wzdłuż niziny połączonej rzeki aż do W. , która płynie tą doliną od Modlina do Fordonu. Pod tym miastem dzisiejsza W. skręca się w kierunku płn. pln, wschodnim i przerzyna się przez wyżynę Pojezierza baltyckiego, w dolinie początkowo wąskiej, o stromych zboczach. Właściwe przedłużenie starej doliny W. ciągnie się przez Bydgoszcz, Nakło, Kistrzyn, wzdłuż Noteci i Warty aż do dzisiejszej Odry. Od Kistrzynia do Nieder Finow płynęła Stara W. doliną Odry. Północna wyżyna wysyła pod AltKuestrinchen wzgórzysty przylądek w nizinę Odry; przylądek ten łączył się pierwotnie z wyspą Neuenhageńską, ale następnie został od niej odcięty przez dzisiejszą Odrę, która tutaj, podobnie jak W. pod Fordonem, skręca nagle na płn. płn. wschód. W tej dolinie wyłomowej Odra płynie ku Szczecinowi. Od Niederfinow stara W. płynęła wzdłuż niziny kanału Finow przez Eberswalde w zachodnim kierunku razem ze starą Odrą do doliny Elby pod Hawelberg. Dolina starej Odry, zwana przez Berendta doliną WarszawskoBerlińską, ciągnie się wzdłuż nizin Bzury i Neru, dalej wzdłuż Warty do Mosiny, aby przez bagna Obrzańskie dosiędnąć dzisiejszej Odry, wzdłuż której ciągnie się do kanału Fryderyka Wilhelma, łączącego Odrę ze Spreą. Następnie dolina starej Odry biegnie wzdłuż doliny Sprei, aby przez Berlin, Spandau, Neuen Friesack, w płn. zach. kierunku dosięgnąć do doliny ToruńskoEberswaldskiej. Przez ten system wielkich dolin dyluwialnych nizina Polska wraz z Niemiecką zostały podzielone na mniej więcej równoleżnikowe smugi. Doliny te według Berendta tworzyły podczas cofania się lodowca Skandynawskiego wielkie rynny, które posuwały się ku północy razem z cofającą się krawędzią lodowca. Wschodniozachodni a względnie płd. wsch. , płn. zach. kierunek wielkich dolin wynikł prawdopodobnie, według Berendta, z utworzenia się bruz Wisła dowatych zapadnięć Grabenversenkungein, które wyznaczyły kierunek wodom wielkich rzek dyluwialnych. Po ustąpieniu lodów, masy wód, zapewne wskutek zapiaszczenia koryta Elby, utworzyły sobie drogę na północ jako Odra i Wisla, które oddzieliły się prawie w kierunku prostopadłym od dawnej głównej doliny. Te nowe łożyska przedstawiają głębokie doliny erozyjne, ze stromemi zboczami. Szczególniej uwydatnia się to w dolinie W. Pytanie, jaka była przyczyna odwrócenia rzek od pierwotnych łożysk było powielekroć roztrząsane przez geologów i geografów. Już Girard zajmował się zboczeniem W. pod Fordonem, zwrócił on uwagę, że dzisiejsze koryto poniżej Fordonu jest zbyt wązkie w porównaniu do szerokiej doliny ciągnącej się od Torunia na Bydgoszcz i Nakło, tak iż nosi charakter doliny pobocznej. Przy wysokim stanie wody W. musiała dążyć do utworzenia drogi na północ, przez co stare jej łożysko między Brdą i Notecią stawało się powoli martwem ramieniem i uległo poczęści zapiaszczeniu pod wpływem Noteci, wreszcie W. werznęła się tak głęboko, że porzuciła zupełnie swe dawne łożysko. Według Berendta potoki spływające z krawędzi cofającego się lodowca wytworzyły w kierunku ku płd. lub płd. zach. głębokie rynny, które później zostały zużytkowane przez Odrę i W. Im głębszemi stawały się te wyżłobienia, tym bardziej były one zużytkowane przez wysoko wezbrane wody głównych dolin, szczególniej wtedy, gdy lodowiec cofnął się tak daleko, iż przestał tamować odpływ wód ku północy. W ten sposób wielkie główne doliny dyluwialne uległy zwolna zapiaszczeniu, w miarę jak krawędź lodowca posuwała się na północ ob. Wahnschafte, Die Ursachen der Oberflaechengestaltung der Norddeutschen Flachlandes, 1891. W miejscu, gdzie od ujścia Brdy zaczyna się dolny bieg W. , rzeka załamuje się prawie pod kątem prostym ku płn. wsch. i zachowuje już ten kierunek, z lekkiemi zboczeniami łukowatemi, aż do Piekła, gdzie zaczyna się delta. Na tej przestrzeni W. dosięga 2 1 2 do 8, a nawet 12 klm. szerokości i płynie między stromemi, malowniczemi brzegami, tu bowiem przerzyna się przez wal Pojezierza baltyckiego i tworząc trzeci i ostatni wyłom, mija Fordon most kolejowy o 18 arkadach, 1325 met. długi, Chełmno, Grudziądz most kolejowy, Nowe, Gniew. Zbocza doliny przedstawiają się malowniczo, jako nieprzerwany szereg uprawnych wzgórz, pokrajanych przez erozyą a niekiedy stromo spadających. Między temi wyniosłościami rozpościera się szeroka nizina, z niezliczonemi równoległemi kanałami, których brzegi obsadzono drzewami. Śród niziny tej błyszczy wazka wstęga W, z sunącemi się po niej żaglami statków. Po nad tem wznosi się do 60 mt. stromy, miejscami niedostępny, brzeg. Prawie prostolinijnie biegnącą górną krawędź jego przerywają niekiedy głębokie doliny rzek, ku W. spływających. Na przestrzeni wyłomu krawędzie wyniosłości to z jednej to z drugiej strony przystępują do samej rzeki i w tych punktach przekraczają rzekę drogi i wznoszą się wyżej wspomniane miasta, Kwidzyn jednak leży amfiteatralnie na krawędzi wyniosłości, zdala od W. Wskutek tego pas nizinny nadwiślański, zawarty między krawędziami wyżyny, rozpada się na kilka części; za wyżej wspomnioną niziną Toruńską idą Chełmińska i świecka, a dalej Nowska i Kwidzyńska. Pierwszą rzeką, jaką W. przyjmuje w swym dolnym biegu jest Brda, Zródła jej wysuwają systemat W. najdalej na zachód bierze ona początek z jeziora Krępsko w Pomeranii, płynie z północy na płd. wielkiemi zakrętami, przepływa kilka jezior, podchodzi ku Bydgoszczy, tu załamuje się pod kątem prostym ku wschodowi i wpada z lewej strony do W. pod Fordonem. Brda ma długość 150 klm. , silny spadek, łączy się kanałem Bydgoskim 130 klm. długim z Notecią, t. j. systematem Odry, Z tejże samej strony, poniżej miasta Świecie, uchodzi do W. Czarna Woda Schwarzwasser, która powstaje z licznych strumieni spływających z wysokiej okolicy na płn. zachód od Kościerzyny, tworzy jezioro Wdzidzkie, przepływa puszczę Tucholską i po 120 klm. biegu, głównie ku płd. wschod. , uchodzi do W. Poniżej Grudziądza wpada do W. z prawej strony rz. Ossa, w której, według podania, Bolesław Chrobry miał wbijać słupy żelazne. Rzeka ta 50 klm. długa wypływa na zachód od jeziora Jerierzyckiego. Kanał Trynka, podobno przez Kopernika urządzony, prowadzi wodę tej rzeki do Grudziądza. Pod Nowem uchodzi z lewej strony 90 klm. długa Mątawa, wyginająca się łukiem otwartym ku północy, w dolnym swym biegu płynie ona równolegle do W. Największa odległość od W. w tej części biegu nieprzenosi pół mili. W. jest w tym miejscu ujęta tamami, wiele poprzecznych przekopów, któremi lewy brzeg W. osuszono, przypiera do Mątawy. Z tej samej strony pod Gniewem Mewe, przyjmuje W. Wierzycę, 100 klm. długą, wypływającą z okolicy Kościerzyny. Rzeka ta ma silny spadek, płynie w kierunku płd. wschodnim. Poniżej Gniewa, pod wsią Piekło dawniej nieco powyżej W. dzieli się na dwa ramiona i zaczyna się delta Żuławy. To co nazywamy deltą W. jest genetycznie dalszym ciągiem rozpoczynających się już powyżej Kwidzyna osadów rzecznych, które wypełniły dawną zatokę morską, wkraczającą tu niegdyś ostro w ląd; była to dawna Świeża zatoka Frischhaf, daleko większa od dzisiejszej. Początek tworzenia się tej delty pod zasłoną mierzei, to jest pasa piaszczystego dzielącego zatokę od morza, sięga momentu, w którym wyżej wspomniana dylu Wisła wialna Prawisła otworzyła sobie drogę na północ poniżej Fordonu. Muł przynoszony przez ten nowo utworzony kanał wypełnił południowoza chodnią szerszą, część zatoki, podczas gdy część węższa płn. wschodnia dotąd jeszcze pozostała pod wodą. Na podstawie grubości osadów delty, spoczywających na dyluwialnym podłożu, probowano oznaczyć czas, w którym W. otworzyła sobie drogę na północ; rachunek wydal 5000 lat. Byłaby to więc przeszłość stosunkowo niedawna ob. Lullies Landeskunde von Ostund Westpreussen, 1893. Wytworzony w ten sposób obszar napływowy ma kształt trójkąta z wierzchołkiem pod wsią Piekło i podstawą łukowatą na wybrzeżu Morskiem zatoka Gdańska. Obszar ten jest poprzerzynany przez liczne odnogi W. i inne małe rzeczki, które przyniosły tu swe osady. W. dzieli się, jak wyżej wspomniano, na dwa ramiona, z których prawe, Nogat, płynie na płn. wschód przez Malborg most kolejowy i wpada licznemi odnogami do zatoki Świeżej, lewe zaś ramię, pod nazwą Leniwki al. Wisły, płynie prawie w kierunku północnym przez Tczew most kolejowy i o trzy mile na płd. wschód od Gdańska dzieli się znów na dwie odnogi. Na prawo ku wschodowi płynie obecnie bardzo zapiaszczona Szkarpowa Elbinger Weichsel, wpadając podobnie jak Nogat licznemi ujściami do zatoki Świeżej; na lewo zaś na zachodnio północzachód płynie Wisła Gdańska Danziger Weichsel, która wskutek zatoru lodowego r. 1840 utworzyła sobie nową przerwę pod wsią Górki Neufaehr; Gdańska zaś W. między Wisłoujściem i Nowym Portem Neufahrwasser, również dosięgała morza. Wskutek utworzenia się nowego ujścia dolna część W. Gdańskiej stałą się ramieniem martwem, oddzielono je za pomocą tamy pod Górkami Neufaehr od właściwej W. , a za pomocą szluzowego kanału pod Plehnendorf na nowo połączono i przez to utworzono dla Gdańska wyborny port rzeczny, zabezpieczony od kry i wylewów. Ujście pod Neufaehr staje się coraz płytsze, więc W. ma otrzymać nowe ujście sztuczne, o 10 klm. na wschód, pod wsią Einlage. Ponieważ wskutek utworzenia się nowego ujścia pod wsią Górki i silniejszego ztąd spadku Skarpawa stała się dla żeglugi za płytką, więc dla utrzymania komunikacyi wodnej między Gdańskiem a Elblągiem i Królewcem zbudowano 1845 1850 kanał Weichselhaffkanal. Kanał ten wychodzi z W. pod Czerwoną Budą, przechodzi w pobliżu Nowego Dworu Tiegenhof, użytkowuje z rzeki Tugi i innych rzeczek, uchodzi pod Stobbendorf do zatoki Świeżej. Nogat mając bieg krótszy od Leniwki ma przeto większy spadek od tej ostatniej; większa masa wód spływająca Nogatem sprowadzała zalew jego brzegów. Dla odwrócenia niebezpieczeństwa powodzi od nizin nad Nogatem postanowiono skierować więcej wody na Leniwkę; dla tego w 1847 1853 r. Nogat został zatamowany pod Montauerspitze a o 4 mile poniżej, pod wsią Piekło, został zbudowany kanał od Leniwki do Nogatu. Zamierzony skutek poczęści otrzymano przy średnim stanie wody idzie przez Nogat tylko 1 3 a przy niskim tylko 1 15 całej masy wód wiślanych. Przy wysokim stanie jednak trudno przewidzieć jak się wody rozdzielą. Dyluwialne wysokości, ograniczające aluwialny obszar delty, spadają ku niej stromo od zachodu i wschodu, na północy zaś rozciąga się morze Bałtyckie, obwałowane łańcuchem odsypisk, który na płn. wschód wkracza na mierzeję Fryzką, oddzielając zatoką Świeżą od morza. Te dyluwialne wyniosłości po lewej stronie W. tworzą jej strome wybrzeża, mianowicie od Słońcy Malej do Tczewa na linii mającej około 11 1 2 klm. długości a 30 mt. wysokości. Na prawym brzegu Nogatu wyniosłości te tworzą stromo podmytą górę Judenberg na płn. od wsi Białej Góry i wysokie wybrzeża Nogatu od Sadlna do Galgenberg na wschód od Malborga, na linii 16 klm. długiej i w południowej części na 51 mt. wysokiej. Tak ograniczony obszar aluwialny delty dzieli się na następujące części a na lewo od Leniwki, między Tczewem i Gdańskiem Żuławy Gdańskie Danziger Werder, mające 321 klm. kw. ; b między Leniwką i Wisłą gdańską, zatoką Świeżą i Nogatem Wielkie Żuławy Malborskiej mając 580 klm. kw. ; c między W. gdańską i Skarpawą oraz odsypiskami nadbaltyckiemi Mierzeja Gdańska die Danziger Binennehrung, 41 klm. kw. Wschodnia jej część nazywa się Starą zachodnia zaś, dopiero w ostatniem stuleciu otamowana, Nową; d na prawo od Nogatu między Białą górą i Judenbergiem nizina wsi Rosenkranz Rosenkranzerniederung 2, 3 klm. kw. ; e na prawo od Nogatu poniżej Malborga Małe Żuławy Kleine Werder. Część ta ciągnie się daleko na wschód w głąb kraju jako zatoka nizinowa, obejmująca płytkie jezioro Drużno i razem z tą zatoką ma obszaru 417 Mm. kw. Oprócz powyższych otamowanych obszarów należą jeszcze do delty W. niziny prawej strony Nogatu Uśnicka nizina przy wsi Uśnice, wyspy leżące u ujść Kępy, a nakoniec po lewej stronie Nogatu tak zwane Einlage, które od wezbrań letnich są ochronione tylko niskiemi tamami, podczas gdy właściwa tama zimowa ciągnie się dalej na zachód. Grunt wszystkich tych obszarów składa się z mułu wiślanego i przedstawia równinę prawie poziomą, wśród której wznoszą się gdzieniegdzie nieznaczne kopułowate lub grzbietowe wyniosłości dyluwialne i staroaluwialne; i tak na Żuławach Gdańskich pod wsią GrabinyZameczek Herrengrebin, na prawym brzegu Motławy, wznosi się 1500 mt. długi 500 mt. szeroki i do 10 mt. wysoki grzbiet, w części lesisty. Na Wisła Wisła Wielkich Żuławach Malborskich wznosi się mniej obszerne ale dość strome, do 12 1 2 mt wysokie, wzgórze pod Tragheim. Największa wyspa dyluwialna wznosi się na Małych Żuławach, ma 3 klm. długości i do 1 szerokości, na niej leżą. liczne wsi. Z wyniosłości staroaluwialnych wznoszą się liczne na Wielkich Żuławach i mieszczą, na sobie wsi. Naj stromi ej i najwyżej wznosi się Galgenberg pod Schoenenberg. Te wszystkie piaszczyste wyniosłości, ważne jako nadające się do zakładania osad, znane są u rolników pod nazwą Brenner, gdyż w czasie lata rośliny wysychają, tu od słońca. Prócz powyższych wyniosłości napotykają; się tu inne, innego pochodzenia dopóki w krainie tej nie było żadnych grobli i W. zalewała ją, bez przeszkody, grubsze materyały osadzały się obficiej w pobliżu rzek, niż dalej; wskutek tego powstały wyniosłości, ciągnące się wzdłuż brzegów, a środek kraju leży niżej; to nam wyjaśnia dlaczego w środku Wielkich Żuław, między Leniwką, i Nogatem, rzeczki Tuga, Panieńska łacha i Stubna łacha Jungfersche Lache i Stubasche Lache oraz Linau płyną samodzielnie do zatoki. W Żuławach Gdańskich wody te zbiera Motława, a w Małych Żuławach Tuja Thiene i Elbing, Prócz tego Żuławy Wielkie mają pochylenie ku północy, Małe Żuławy na płn. wschód, a Żuławy Gdańskie na północ, widocznie z tych samych przyczyn, dla których nastąpiło wzniesienie się wybrzeży rzecznych, podczas gdy części od rzeki oddalone zostały powstrzymane w rozwoju. Wskutek tego na obszarze aluwialnym mieszkańcy rozróżniają Żuławy od Nizin pierwsze leżą wyżej, drugie niżej od powierzchni morza; pierwsze mają naturalny spadek ku morzu, drugie potrzebują sztucznego odwadniania za pomocą pomp i machin. Taki obraz przedstawia dziś delta Wisły. Jestto kraina żyzna, poczęści uprawna, poczęści pokryta łąkami, przecięta rzeczkami o brzegach obwałowanych, usiana licznemi wioskami. Inną jednak zupełnie była w początkach osadnictwa. Pokrywały ten obszar bowiem bagna i jeziora pozostałe po niezupełnym wypełnieniu zatoki. Do ostatnich czasów sądzono, że kraina ta wtedy dopiero została zaludniona, gdy zakon krzyżacki przedsięwziął regulacyą rzek, ale przeczą temu znalezione tu ślady osad z epoki neolitycznej ob. Die Ansiedlungen im WeichselNogat Delta Ton dr. Paul Thomaschky. W obszarze delty W. otrzymuje jeszcze dość znaczne dopływy. Przy samym oddzieleniu się Nogatu wpada doń z prawej rz. Liwna Liebe 85 klm. długa. Powstaje ona z kilku strug jeziornych, płynie podobnym analogicznie do Mątawy biegiem, t. j. wygina się łukiem otwartym ku północy, od Kwidzyna dąży na północ równolegle do W. i uchodzi do martwej odnogi Nogatu, służącej za przystań. Na przestrzeni gdzie Liwna i płynie równolegle do W. przypierają do niej poprzeczne przekopy, osuszające prawy brzeg W. , która jest tu ujęta tamami. Z lewej strony wpada do W. rz. Motława, 45 klm. długa, wypływająca na zachód Tczewa i płynąca do Gdańska, gdzie tworzy częśó portu. Motława płynie z południa na północ wzdłuż cięciwy łuku Leniwki i dlatego statki chodzą po niej do Gdańska, prostując drogę, a dostając się na nią przekopem, łączącym Leniwkę z Motławą W. Pol, Północny wschód Europy. Z Motławą od lewej strony łączy się Radunia, długa 80 klm. , wypływająca z grupy jezior na zachód od Kartuzów; nosi ona charakter rzeki górskiej. Radunia uchodziła dawniej powyżej Gdańska pod Pruszczem, ale w r. 1455 została przeprowadzoną wprost do Gdańska. Powstanie Gdańska było uwarunkowane podsunięciem się dyluwialnych wyniosłości Pomorza ku W. Prócztego korzystnym dla osady był zbieg Motławy z Radunią. Obie te rzeki, różniące się między sobą, są jakby przedstawicielkami dwu różnych obszarów, schodzących się własnie w punkcie zajętym przez Gdańsk. Z niziny przychodzi powolna Motława, przynosi wody leniwe, ale głębokie, płynące w brzegach niepewnych, przyczynia się więc do obwarowania miasta; z wyniosłości pojezierza płynie czysta, górska Radunia, która bystrym swoim biegiem porusza młyny, a przedewszystkiem daje miastu dobrą wodę do picia, czego nie można powiedzieć o mętnej Motławie. Te okoliczności uwarunkowały powstanie Gdańska, na dalszy zaś jego rozkwit wpłynął zbieg dróg, prowadzących z zachodu na wschód, z płd. na północ oraz zetknięcie się żeglugi rzecznej z morską. Nie korzystnem dla Gdańska było, że Nogatem niegdyś zbyt wiele wody spływało a przez to Leniwka stawała się mało spławną; Gdańszczanie uskarżali się na to już za czasów krzyżackich. Kiedy Władysław IV zamierzał w r. 1637 zaprowadzić cła morskie, Jerzy Ossoliński zagroził Gdańszczanom, że jeżeli się na cła nie zgodzą, to rząd skieruje główny bieg W. do Elbląga i tam przeniesie rynek i port handlowy. Do tego jednak nie przyszło, przeciwnie upust pod Białągórą reguluje jak wiadomo odpływ Nogatu w ten sam sposób, jak go urządziła komisya z ramienia Rzeczypospolitej wyznaczona. Do systematu W. należy właściwie także i rz. Elbląg Elbing; jest to 10 klm. długi odpływ jez. Drużno Drausen do zatoki Świeżej. Rzeka Elbląg jest poczęści ostatnim ogniwem kanału ElblągskoOberlandskiego. Kanał ten zużytkowujący wielejezior, stanowi linię żeglowną, 190 klm. długą, między któremi 40 klm. przypada na same kanały. Dla wyrównania różnic poziomu, obniżono poziom niektórych jezior, zaś przez niżej leżące jezioro Abizgar została usypana szeroka grobla i w niej dopiero wykopany kanał, o dwa metry Wisła wyższy od poziomu jeziora i wreszcie z powodu znacznej różnicy poziomu 106 mt. miedzy jeziorami Pinnau i Drużno założono 5 równi pochyłych, od 14 do 25 mt. wysokości. Z pomocą siły wody, wozy, statki i tratwy przewożą się po lądzie pod górę i na dół. Tylko kanał Moryssa w Pensylwanii ma podobne urządzenie Tomaschky i Lullies, 1. c. W. uchodząc do morza przynosi mnóstwo materyału lądowego, a natrafiwszy na wiatr płn. , który tu przeważnie panuje na wiosnę i w lecie t. j. w czasie gdy rzeka unosi najwięcej materyałów ziemnych, słabnie i osadza materyał zabrany z lądu na dnie morskim; tym sposobem tworzą się mierzeje czyli nasypy, które z czasem wynurzają się z pod wody i piętrzą pod działaniem wiatru, tworzącego z nich odsypiska. Tak powstała mierzeja Fryska poczęści przy pomocy Pregoły, oddzielająca zatokę Świeżą od morza oraz mierzeja Helu, otaczająca zatokę Gdańską Pucką od północy. Tę ostatnią mierzeję W. rozpoczęła usypywać jeszcze w czasie, gdy prawie wszystka jej woda uchodziła do zatoki Gdańskiej; mierzeja ta byłaby z czasem zamknęła całkiem zatokę, pozostawiając tylko mały przejazd jak w mierzei Świeżej pod Piławą, ale gdy coraz więcej wody zaczęło uchodzić Nogatem do zatoki Świeżej, brakło nurtowi W. siły i materyału dla dokończenia poczętego dzieła a odsyp Helu niema dziś charakterystycznej cechy mierzei, bo nieodgradza zatoki morskiej, lecz pozostał wąskim półwyspom. W. niedokończywszy budowy Helu, wróciła się główną masą wód do zatoki Świeżej i pomogła Pregole utworzyć mierzeję tej zatoki. Siły, które nadały zatoce Gdańskiej i Świeżej ich formy obecne, są bez przerwy czynne i za dni naszych, a rezultatem ich działania będzie ciągła przemiana tych zatok. Tymczasem siły te pracują nad zamuleniem i zasypaniem zatoki Puckiej i świeżej, zatoki te staną się zapewne kiedyś lądem bagnistym, który ręka ludzka zamieni na urodzajne łąki. Gdy to nastąpi, wtedy W. i Pregoła skierują cały materyał ziemny do właściwej zatoki Gdańskiej i zaczną tu tworzyć nowe mierzeje Kozłowski, Pamiętnik Fizyograficzny, t. IV. W. jest największą z rzek wpadających do Bałtyku. Długość W. rzeczywista od źródeł do ujścia wynosi według Szystowskiego Pamięt. Fizyogr. , t. VII 999 w. a w szczególności częśó od źródeł do wsi Morgi 201, 87 w. , część pograniczna między Galicyą a królestwem polskim od wsi Morgi do Zawichosta 175 w. , część od Zawichosta do granicy pruskiej 390, 96 w. Część ostatnia od granicy do ujścia 231, 42 w. Według inżyniera Krościńskiego Przegląd Techniczny, 1893 r. długość W. wynosi 1060 w. 1127 klm. . Powyżej wymienione części wynoszą 279 w. 297 klm. , 175 w. 186 klm. , 388 w. 412 klm. , 218 w. 232 klm. . Spadek rzeki Nazwisko miejscowości Ogólny Na wiorstę średni spadek rzeki wynosi na wiorstę przeszło 1 mt. 1195 999 al. 1125 1060 Spadek rzeki jest największy w górnej jej części, następnie ciągle się zmniejsza i dochodzi do swego minimum przy ujściu, jak to przekonywa poniższa tablica, ułożona na zasadzie niwelacyi dokonanej przez inżyniera Keppena w r. 1826 mt. 1125, 00 233, 67 198, 20 136, 20 114, 05 76, 99 51, 84 34, 42 0, 00 w. 0, 001 94, 45 84, 87 203, 68 77, 00 132, 50 105, 50 92, 00 209, 29 w. 0, 001 94, 45 179, 32 383, 00 460, 00 592, 60 698, 00 790, 00 999, 25 mt, 0, 001 891, 331 35, 47 62, 001 22, 15 37, 06 25, 15 17, 42 34, 42 mt. 0, 000 9, 437 0, 418 0, 304 0, 288 0, 280 0, 238 0, 189 0, 164 Źródła Wisły. Ujście Przemszy Kraków. .. Zawichost. . Nowoaleksandrya. .. Warszawa. . Płock. .. . Toruń. ., . Gdańsk. .. Prędkość wody w rzece zmienia się odpowiednio do stanu poziomu wody w średnim stanie wynosi w najbystrzejszej żyle, prądzie albo warcie fahrwatter około 2 stóp na sekundę, podczas zaś silnych powodzi ma dochodzić 8 stóp. Bługość W. w linii powietrznej, łączącej źródła z ujściem, wynosi 500 w. , tak iż rozwinięcie rzeki, t. j. długość rzeczywista, jest dwa razy większą od powyższej odległości. Obszar dorzecza wynosi 198, 285 klm. kw. , a mianowicie w Szląsku i Galicyi 43, 776 klm. kw. , w granicach królestwa polskiego 121, 183 klm. kw. , w granicach Prus 33, 326 klm. kw. Wisła więc po Renie 225, 000 klm. kw. posiada największe dorzecze ze wszystkich rzek niziny niemieckopolskiej. Całe dorzecze W. jest ku wschodowi wydane tak, że jeżeli pociągniemy linię z południa ku płn. , od źródeł do ujścia, to cały obszar rzeki przypadnie na wschodzie a w zagięciu tego kolana, które W. robi ku wschodowi, legła Noteć i Warta gałęziami swemi. Zwykle oznaczają, mówi Pol, koniec górnej W. o 5 do 6 milowym biegu na Szląsku a to dlatego, że tutaj zbiegła w krainę zapadłą i zwolniała w spadku. Powód ten nie jest wszakże, jak sądzi Pol, dostatecznym trzeba tu bowiem zwrócić uwagę na jakość wód, na rodzaj onych. Często zdarza się, że znamiona, cechujące górny bieg, dają się spostrzegać na dolnym lub odwrotnie. To samo da się i tutaj powiedzieć. Przestrzeń ta, którą W. przechodzi podmokłem zapadliskiem na Szląsku jest mała i niknie w porównaniu z dalszym biegiem. Wybrzeża osuszają się znowu w Krakowskiem, łoże jej jest znowu kamieniste, woda nabiera więcej spadku a obustronne jej dopływy są wodami górskiemi. Tym sposobem górny bieg W. aż do Sanu rozciągnąć należy. Wisła Na górnym swoim biegu W. otrzymuje z prawej strony rzeki i potoki, których źródła biją z pod turni tatrzańskich i Beskidu. Charakterystyczną; jest rzeczą, iż rzeki biorące początek w wewnętrznych, starszych, krystalicznych górach, tworzą sobie ku W. wyłomy w młodszych, zewnętrznych, głównie piaskowcowych fałdach karpackich. Prawdopodobnie rzeki te działały jak piły w tartaku na kloc, wrzynając się coraz głębiej w stopniowo wznoszącą się przed niemi przegrodę w postaci wału górskiego teorya wyłomów Tietzego. Do takich rzek należy Dunajec oraz Poprad. Wody karpackie odpierają koryto W. ku lewemu brzegowi, t. j. ku wyżynie Małopolskiej. Lewe dopływy górnej W. wypływają z wyżyny Małopolskiej; wierzchołki Przemszy stykają się prawie z wierzchołkami Pilicy i tym sposobem rzeki te wraz z W. zamykają ten obszar wyżyn, których najwyższemi częściami są pasma KrakowskoWieluńskie i Łysogórskie i z których biorą początek lewe dopływy górnej W. a poczęści i średniej. Kierunek tych dopływów jest głównie południowy, a poniżej Nidy wschodni. Kierunek ten utrzymuje się aż do Pilicy, która ma kierunek podwójny w dolnym biegu wschodni a w górnym północny. Poniżej Pilicy a głównie poniżej Warszawy, dopływy lewe mają kierunek płnocny do Brdy. W dolnym zaś biegu kierunek lewych dopływów jest znów wsch. a poczęści płd. wsch. Kierunek dopływów prawych aż do Sanu jest północny, następnie podwójny północny i zachodni aż do ujścia Bugu; potem południowy, południowoza chodni i zachodni. Na średnim biegu W. otrzymuje dopływy największe, mianowicie z prawego brzegu. Są to wody leśne, rude, kawowe lub czarne. Już Krakówka, Tanew, Bukowa, ostatnie rzeki, które od prawego brzegu wpadają do Sanu, są początkiem tych wód leśnych; szczególniej typową pod tym względem jest Narew, płynąca z głębin puszczy Białowieskiej. Na dolnym biegu nakoniec otrzymuje W. stateczne dopływy jeziorne, które poziom jej wód utrzymują nawet w czasie posuchy na jednostajnej wysokości. Koryto W. kamieniste, jak wspomnieliśmy, w górnym biegu, jest zresztą przeważnie piaszczyste, brzegi najczęściej płaskie i łatwo ulegające podmyciu; wskutek tego napotykamy w jej łożysku mnóstwo ławic piaszczystych, bardzo ruchomych wobec bystrego biegu rzeki i łatwo przenośnych. Ulegając zmiennym prądom wody układają się one w korycie nieprawidłowo i czynią główny nurt nadzwyczaj krętym i niestałym. Nieraz mała na pozór przyczyna, np. gałęź tkwiąca we dnie, sprowadza zmiany w korycie rzecznym, tworzy z biegiem czasu ławę. Dno jest tak zmienne, że często tam gdzie w jednym roku ława piaszczysta sterczy 8 stóp nad O, w następnym roku powstaje jama na 20 stóp głęboka. Jamy takie są wynikiem działania wirów tworzących się podczas wezbrań. Powodzie wywołują teź przerzucanie się prądów z jednego brzegu na drugi, nawet zmiany łożyska Wisła jak Bóg, jednemu bierze drugiemu daje. Przy pracach nurkowych w r. 1889 przy ujściu Narwi inżynier Słowikowski napotkał na dnie znaczne nierówności brózdy, jamy, góry, ze stromemi ścianami; jestto skutek wirów, działających na materyał różnej spójności. Osobliwością dna są teź napotykane śród piasku gniazda błota, zwane żygawką albo żygawicą, rodzaj małych wulkanów błotnych. Inżynier Słowikowski przypuszcza, że w takich miejscach musiał być zgromadzony materyał drzewny, który z czasem zmurszał. W łożysku W. napotykają się często wyspy, które leżą najczęściej między bocznem korytem W. i głównem czyli między tak zwaną Łachą i Samicą, albo teź na ujściach dopływów W. Wyspy te są dwojakie jedne pokryte oddawna dębiną i topolami nadwiślańskiemi, z gruntem rędzinnym nazywają się, ostrowami drugie, składające się z piasku i żwiru lub rumowiska, porastające z czasem wikliną i wierzbiną, nazywają się kępami. Im bliżej ujścia tym. czętsze i większe są wyspy. II. Stosunki hidrologiczne i komunikacyjne. Zamarzanie W. przedstawia wiele ciekawych zjawisk. Czasami rzeka wcale nie zamarza, jakto się trafiało latach 1791, 1796, 1843, 1852, 1881, 1884, 1885; średnio jednak pokrywa się lodem w drugiej połowie grudnia a zwalnia od lodów w początku marca. Zamarzanie zaczyna się w ten sposób, iż w miejscach zacisznych gromadzi się dużo igiełek lodowych tak, iż wreszcie wydaje się, iż W. toczy nie wodę lecz jakąś masę ciastowatą; mówi się wtedy, iż płynie śnieżyca, tłoka, lepa lub śriż, szryż, Prócz tego tworzy się również lód na dnie rzeki lód denny, Grundeis. Tworzenie się igieł lodowych, które stanowią osnowę śnieżycy, występuje energicznie po zachodzie słońca. Na dnie rzeki tworzy się warstwa miękkiej, gąbczastej, nakształt mchu masy lodowej, której grubość dochodzi dwóch i więcej stóp. Taki kożuch lodowy daje się z łatwością krajać zapuszczonym wiosłem a nawet sam się od dna odrywa i wypływa na powierzchnię kawałami, które lud miejscami nazywa Sowami. Gdy zwierciadło rzeki pokryje się skorupą lodową, lód z dna wraz ze śnieżycą wstaje, t. j. lody podnoszą się ku zwierciadłu i gromadzą się pod świeżo utworzoną warstwą lodową, a dalszy proces zamarzania odbywa się prawidłowo, t. j. warstwa lodu pod działaniem mrozu grubieje. Śnieżyca rozpostarta początkowo nieprawidłowo pod taflą lodu z czasem staje się jak lud mówi wylizaną, t. j. pod działaniem większej niż na dnie prędkości jest ona rozwleczona i w niektórych tylko miejscach do lodu przywrze i przymarznie. Przy wydobywaniu tafli lodowych z W. można zauważyć, źe w wielu z nich górna warstwa jest czysta i przezroczysta, dolna zaś jest biała, porowata, zabrudzona i składa się z kryształów, które z czasem wstają z dna rzeki. Jeżeli śnieżyca nagromadzi się w znacznej ilości na powierzchni wody, to przy silnych mrozach; może się poskupiać i przymarznąć. Tafla lodowa jest wtedy u góry nierówna i chropowata, biaława, a spód przezroczysty i zbity. Przy żegludze, gdy wczesna zima zaskoczy statki na rzece, wtedy zdarza się, źe tłoka tak podbije z pod spodu cały statek, źe ten nie pływa, ale spoczywa na warstwie zbitej masy śnieżystej, do samego dna rzeki sięgającej. Na kilka dni przed puszczaniem lodów woda stopniowo łagodnie się wznosi, lód pod wpływem promieni słonecznych i deszczów kruszeje, pęka, lamie się; W. zrywa okowy lodowe. Przy ruszaniu lodów powstaje trzask i łomot, tafle lodowe ocierają, się o siebie, stają, na sztorc i t. d. Nieraz natrafiwszy na płytsze miejsce, zatrzymują, się i piętrzą, w jedną, wielką, masę lodową. , która wrazie wąskości koryta może utworzyć zator, t. j. tamę lodową. . Gdy koryto jest szerokie i głębokie wówczas nie tworzy się zator, lecz na brzegach rzeki powstaje wał lodowy, sięgająjcy dna i sterczą, cy ponad rzeką, na kilka stóp. Takie samorodne morza lodowe można obserwować corocznie w okolicach Siekierek a także powyżej i poniżej warszawskiego smoka wodociągowego. Na mieliznach powstają, często odosobnione góry lodowe i poziom rzeki musi się znacznie podnieść a słońce dobrze przygrzać, zanim się te masy lodowe ruszą. . Tworzenie się wyżej wspomnianych zatorów, sprowadzająjcych straszne klęski, wynika z kilku przyczyn najprzód ztąd, źe ujście W. leży o 5 stopni dalej na północ niż źródło, oraz, źe w górnym biegu rzeka i jej dopływy płyną, bystrzej; z tych dwóch przyczyn, klimatycznej i mechanicznej, lody w górnym biegu puszczają, prędzej niż w dolnym, gdzie przytem W. wcześniej zamarza i pokrywa lodowa potęguje się od kry jesiennej, napływają. cej z górnego biegu. Na tym ostatnim trzeba 8 do 10 dni mrozu, a nadto jeszcze panująjcego wschodniego wiatru pod wodę, aby się W. lodem pokryła. Inne przyczyny tworzenia się zatorów są lokalne krętość, zwężenie i płytkość łożyska w danym miejscu. W miejscach takich tafle lodowe zatrzymują się, zarywają w piasek, nasuwają się jedne na drugie i podsuwają jedne pod drugie i tym sposobem tworzą tamę poprzeczną, sięgającą do dna rzeki. Wał taki rośnie szybko na wysokość oraz w szerz i wzdłuż ciągnąc się nieraz na kilka i kilkanaście wiorst w górę rzeki. Zatory powodują nagłe wylewy, zmiany koryta i wielkie zniszczenie. Z początku tamę taką można zniszczyć dynamitem, inaczej trzeba czekać silnego przyboru, aby zator sam się rozpłynął. W r. 1885 z powodu zatoru poniosło śmierć 102 osoby, 126 wsi zostało zalanych, tysiące domów zniesionych Słowikowski, Pamięt. Fizyogr. , t. XII. Szczególniej niebezpiecznemi są zatory dla okolic Nogatu. Lód Nogatu dosięga Haffu, który jest płytki, a jego skorupa lodowa trzyma się dłużej niż Nogatu; między tą skorupą a dnem pozostaje mało miejsca na lód, przychodzący z Nogatu. Kto widział tylko w lecie W. przepełnioną mieliznami, leniwie płynącą, ten z trudnością zdoła sobie wyobrazić wspaniały widok, jaki rzeka ta przedstawia w czasie puszczania lodów, gdy toczy szeroko rozlane fale, mętne, spienione, pokryte trzaskającemi krami. W peryodzie 9 letnim od 1877 do 1885 r. lody pod Zawichostem ruszyły najpóźniej 19 marca 1883 r. , najwcześniej 26 stycznia 1884 r. Rzeka stanęła najpóźniej 26 stycznia 1882 r. , najwcześniej 21 listopada 1882 r. Pod Warszawą ruszały lody najpóźniej 24 marca 1881 r. , najwcześniej 26 stycznia 1887 r. ; stanęły najpóźniej 16 stycznia 1885 r. , najwcześniej 17 listopada 1879 r. Pod Płockiem ruszyły najpóźniej 14 marca 1879 i 1883 r. , najwcześniej 11 stycznia 1885 r. ; stanęły zaś najpóźniej 11 stycznia 1879 r. , najwcześniej 25 listopada 1879 r. Powodzie W. mają miejsce z początkiem wiosny i w połowie lata. Powodzie wiosenne są skutkiem gwałtownego tajenia śniegów i puszczania lodów na górnej W. i jej dopływach. Podczas ciepłej znowu pory roku, najczęściej w końcu czerwca i na początku lipca, chmury z nad oceanu, gnane przez wiatry północnozachodnie morkę na Karpaty, ochładzają się na ich szczytach i oddają wilgoć, która pod postacią deszczu zasila potoki górskie i razem ze śniegiem, topniejącym na wyższych szczytach, daje początek wylewom letnim, znaczniejszym częstokroć od wiosennych. W ogólności długotrwałe wiatry północnozachodnie są zwiastunami możliwej powodzi. Podług opinii mieszkańców nadwiślańskich przepowiednią powodzi jest teź pojawienie się wron morskich, rybitw, mew. Płynąca piana czyli tak zwana śmietana, jest już następstwem powodzi; płynie ona najobficiej wtedy gdy nadchodzi szczyt czyli wierzch wody, t. j. najwyższa fala w danej powodzi. Kolor piany najprzód się pojawiający jest biały, następnie przechodzi w żółtawy. Wprawne oko flisaka potrafi uchwycić pierwsze fale nastąpić mającej powodzi. Po wierzchu wody ukazują się wtedy tu i owdzie jakby plamy, błonki, kożuszki, pochodzące zapewne z uniesionych w górnym biegu ław piaszczystych, drobnych pyłków lub cząstek organicznych. Jestto niejako pleśń oderwana przez podnoszącą się wodę od swych łożysk. Fale unoszą również drzewa z poderwanych brzegów i części zrujnowanych chat. Pod Warszawą pojawiają się Wisła Wisła często po wylewach warstwy grubego żwiru, z daleka naniesionego przez wodę. W. wylewa niekiedy jeszcze trzeci raz, ale słabiej znacznie, w jesieni. Naj niebezpieczniej szemi dla rolników są powodzie letnie, w czerwcu i lipcu, czyli tak zwana Świętojanka i Jakubówka. Wiosenne zaś wylewy, w marcu i na początku kwietnia, znane pod nazwą Krakówek, są poniekąd dobrodziejstwem dla powiśla, albowiem zalewają one pola oziminą; zasiane lub jeszcze pustkami stojące i jak wylewy Nilu osadzają mul rzeczny madę, znakomicie użyzniający. Wszakże przy znaczniejszym przyborze wody zdarza się otwrotnie, t. j. że. W. urodzajne pola zanosi piaskiem. Mada pokrywa nieraz po powodzi jałowe odtoczyska i piaski warstwą na 2 do 4 stóp grabą. Na tym świeżym grancie puszczają się wierzby, wikliny i topole, a jeszcze z końcem roku mada zmienia się w bujną łąkę. Podczas znaczniejszych wylewów Wisły w bieżącym stuleciu wzniesienie poziomu wody pod Warszawą wynosiło dnia 29 kwietnia r. 1813 woda doszła 21 stóp ponad O wodowskazu; d. 13 marca r. 1838 dosięgła 18, 97 st. ; d. 28 sierpnia r. 1839 do 20, 65 st. ; d. 25 marca r. 1841 do 18, 06 st. ; d. 27 lipca r. 1844 do 21, 75 st. ; d. 4 kwietnia r. 1845 do 18, 13 st. ; 24 czerwca r. 1884 do 17, 21 st. O wodowskazu warszawskiego jest wzniesione nad poziom morza Baltyckiego na 36, 085 sąż. al. 252, 595 st. ang. , czyli 76, 989 mt. . Rozwój żeglugi na W. natrafia na przeszkody z powodu mielizn haki, haczyska, głazów podwodnych rafy, zatopionych pni drzew wilki i zmienności nurtu. W wielu miejscach rzeka jest tak zamulona, że nurt spławny przyjmuje kierunek prostopadły do ogólnego kierunku koryta, a nawet nieraz wprost przeciwny, t. j. w górę, co przytrafia się naturalnie tylko na nieznacznej przestrzeni. Spotykają się miejsca gdzie droga spławna jest tak wąska i płytka, że statki zmuszone są płynąć gęsiego i bezustannie z wielką trudnością omijać mielizny. Przyczem częstokroć na nich osiadają, zagradzając drogę innym. Sternicy oryentują się po barwie wody, miejsca ciemniejsze są głębsze, zaś przesiewanie się wody, t. j, jest lekkie falowanie, oznacza mieliznę. Wytknięcie drogi spławnej znakami na W. jest sprawą bardzo trudną, gdyż obok zmienności nurtu, tratwy, które nie mogą trzymać się wszystkich zakrętów nurtu, przechodząc obalają spotykane po drodze wiechy i wszelkie znaki ostrzegające. Żegluga po W. możliwą jest tylko przy poziomie sięgającym do 3 st. ang. Z chwilą obniżenia się poziomu do 2, 5 żegluga w górę statków ładownych odbywa się tylko na dolnej części rzeki poniżej Warszawy. Statki zaś holowane z Warszawy w górę rzeki nie przewożą ładunków, lecz idą próżne, ażeby później przyjąwszy ładunek na przystaniach skorzystać z mogącego nastąpić przyboru wody i do czasu powtórnego jej opadnięcia doprowadzić ładunek do miejsca przeznaczenia. Przewóz ładunku odbywa się głównie na galarach, prostokątnych statkach rodzaj promu o dnie płaskim, pogłębiających się średnio na półtory stopy. Na ładunek składają się przeważnie sól, węgiel kamienny i płody rolnicze. Prócz tego spotykamy jeszcze statki lepszej konstrukcyi, berlinki i parowce. Materyały drzewne spławiają tratwami, olbrzymich nieraz rozmiarów. Czas żeglugi na W. , zależny od zamarzania i puszczania lodów, wynosi średnio od 238 do 256 dni. Według wykazów ministeryum komunikacyi ruch statków na Wiśle, w granicach Królestwa przedstawia następujące dane i cechy charakterystyczno. Spław drzewa tratwami odbywa się naturalnie tylko w dół rzeki. Tratwy zaczynają się pojawiać między Sandomierzem a Zawichostem koło tej przystani przeszło w 1879 r. 285 tratew, w 1880 r. 478, w 1881 r. 578, po drodze przybywa ich tak, że pod Warszawą przechodzą w ilości dwa do trzech razy większej niż pod Zawichostem w r. 1879 było pod Warszawą 1380, w 1880 r. 1156, w 1881 r. 1234, część pewna służy do zaopatrzenia Warszawy, pozostała ilość wyrusza w dalszą drogę w 1879 r. 1001, w 1880 r. 1153, w 1881 r. 800, by wzrosnąć przez nadpływ tratew z NarwiBugu, tak że przez Nieszawę przechodziła dwa razy większa ilość tratew niż wychodziła z pod Warszawy 1803 w r. 1879, 2107 w r. 1880, 2182 w r. 1881. Co do statków, to podczas gdy pod Korczynem przechodziło od 108 do 190, to do Warszawy przechodziło średnio około 1200, z tego większa połowa zostawiała tu swój ładunek, tak że w dalszą drogę płynęło od 500 do 600, dopiero od ujścia BuguNarwi wzrastała ich ilość, a przez Nieszawę wyszło do Prus w 1879 r. 1893, w 1880 r. 1504, w 1881 r. 1254. Statki płynące w górę rzeki dążyły głównie do Warszawy i przybywały z Pros. W r. 1879 przeszło przez Nieszawę 892, do Warszawy 996, z tych 126 miało przeznaczenie wyżej Warszawy; r. 1880 przez Nieszawę przeszło 981, do Warszawy przybyło 1340, r. 1881 przybyło z Prus 843 do Warszawy 914, z tego 232 w dalszą poszło drogę. Według danych zaczerpniętych z dziełka Die deutschen Wasserstrase Berlin, 1885 pod Toruniem w latach od 1873 do 1883 przechodziło średnio rocznie w dół rzeki 1, 220, 000 tonn różnych materyałów i produktów w r. 1876 najwyższa cyfra 1, 898, 042, najmniej w r. 1879, bo 833, 392 tonn, w górę rzeki przewożono średnio po 55, 000 tonn najwięcej w 1880 r. 87, 172 tonn, najmniej 32, 935 tonn w r. 1873. W. ułatwiając komunikacyę w kierunku podłużnym, utrudnia ją w kierunku poprzecznym, stanowi ważną przeszkodę dla wojsk maszerują wodu zmiennego stanu wody i koryta. Bród powyżej Czerwińska, gdzie W. rozlewa najszerzej w granicach Królestwa 1200 mt. , ma 2 mt. głębokości; dzielące ją i dostępne. UL Regulacya. W wielu miejscach spotykamy ślady robót w celu umocnienia brzegów, dokonanych jeszcze w wieku przeszłym. Służą one za dowód odwiecznej walki człowieka z nurtem rzeki. Regulacyą rzek w ogólności nazywa się utrwalenie brzegów, urządzenia łatwego przepływu lodów, aby uniknąć zatorów, a także utworzenie i utrzymanie stałej głębokości, koniecznej dla spławu. Roboty regulacyjne w prawdziwym słowa tego znaczeniu zjawiają się na W. i przyjmują bardziej odpowiedni kierunek dopiero w drugiej połowie naszego wieku, a mianowicie od r. 1864, po zawarciu między rządami rossyjskim i austryackim konwencyi, co do jednoczesnej regulacyi W. na przestrzeni 175 wiost stanowiących granicę pomiędzy pomienionemi państwami. Motywy, któremi się rządziła Austrya przy zawarciu pomienionej konwencyi, wyjaśniono w protokule konferencyi międzynarodowej 13 czerwca 1864 r. Istotę ich stanowi a olbrzymie straty, dochodzące w obszernej i urodzajnej dolinie W. do 225, 000 złr. rocznie przez mieszkańców nadbrzeżnych prawego brzegu ponoszonych, czy to skutkiem zatorów lodowych i ciągłych powodzi, czy z powodu bezustannego obrywania się ziemi, mogą być usunięte tylko przy pomocy uregulowania koryta rzeki, jak również i sypania wałów ochronnych na jej brzegach; b budowa szosy w dolinie W. wskutek braku niezbędnych ku temu materyałów kamiennych pociągnęłaby za sobą nieobliczone wydatki, gdy tymczasem uspławnienie rzeki może dostarczyć krajowi najtańszej i najwygodniejszej drogi do przewozu płodów rolniczych produkcyi miejscowej; c na podstawie badań nad rzeką Dniestrem, rząd austryacki postanowił uregulować koryto pomienionej rzeki do granicy rossyjskiej przy wsi Okopach, a ponieważ przy tej miejscowości aż do morza Czarnego na przestrzeni 700 wiorst, Dniestr niewymagałby znacznych ofiar materyalnych na polepszenie spławności, przeto utworzona tym sposobem droga wodna 1100 wiorst długości mająca, po uregulowaniu rzek W. i Sanu, mogłaby być połączona z systemem tych ostatnich zapomocą oddzielnego kanału, który miałby zaledwie 60 w. długości. Korzyści wynikające z bezpośredniej komunikacyi między morzem Baltyckiem a względnie Gdańskiem i Warszawą z jednej strony, a Galicyą, Rossyą południową, Odessą i morzem Czarnem z drugiej są oczywiste i mogą wywrzeć wpływ bardzo dostatni na produkcyjność państw ościennych, tudzież na międzynarodowe ich stosunki handlowe. Przyczyny, które skłoniły rząd wśród rzeki leżą liczne wyspy, na trzy ramiona, brzegi są łagodne cych w kierunku równoleżnikowym. Wprawdzie w zimie zamarza ona i wtedy przeszkoda znika, ale lód nie zawsze jest dość mocny, a przytem trafiają się nagłe odwilże i lody spływają niekiedy po dwa i trzy razy w ciągu zimy. Dla umożliwienia stałej komunikacyi między obu brzegami zbudowano mosty i zaprowadzono promy przewozowe. Mosty na W. znajdują się w następujących punktach most szosowy i most kolejowy pod Zabrzegiem na płn. zachód Oświęcima, most kolejowy pod Czarnuchowicami na płn. Oświęcima, dwa mosty drogowe i most kolejowy pod Krakowem, most kolejowy pod Iwangrodem, most drogowy i kolejowy pod Warszawą w projekcie drugi drogowy naprzeciw Alei Jerozolimskiej, most drogowy łyżwowy pod Płockiem, most drogowy łyżwowy pod Włocławkiem, most drogowy i most kolejowy pod Toruniem, most kolejowy pod Fordonem, most drogowy pod Chełmnem, most drogowy i most kolejowy pod Grudziądzem, most drogowy pod Nowem, most drogowy pod Gniewem, most kolejowy pod Tczewem, most kolejowy pod Malborgiem. Z powyższych mostów najnowszym bo w r. 1893 otwarty Jest most pod Fordoniem, największy w środkowej Europie, gdyż długi na 1325 mt. Most pod Grudziądzem ma 1092 mt. długości, pod Toruniem 971, pod Tczewem 875 mt. a pod Warszawą tylko 446 mt. Koszta budowy mostu fordońskiego wynosiły przeszło 8 milionów marek. Przewozy promem o trzy klm. na płn. zachód dworca w Dziedzicach, na drodze z Pszczyny do Bielska, przy moście kolejowym pod Czarnuchowicami, o 6 klm. na płn. zachód od Zatora, między Pasieką i Podlesiem, między Piekarami i Tyńcem, pod wsią Morgi, pod Opatowcem przy ujściu Dunajca, pod Sandomierzem, pod Zawichostem, pod Annopolem Rachowem na drodze z Opatowa do Lublina, pod Solcem na drodze z Uży i Radomia do Lublina, pod NowoAleksandryą na dawnej drodze pocztowej między Radomiem i Lublinem, pod twierdzą Iwangrodem, między Ryczywołem i Maciejowicami, połączenie poprzeczne między dwiema drogami nadbrzeżnemi od Radomia i Lublina do Warszawy, między Magnuszewem i Tarnowem o 9 klm. powyżej Pilicy na drodze z Radomia do Garwolina, pod Górą Kalwaryą, połączenie poprzeczne, pod Karczewem na drodze z Piaseczna do Siennicy, pod Siekierkami o 8 klm. powyżej Warszawy, między Warszawą i Pragą, między Burakowem i Morysinem, na południe Jabłonny poprzeczne połączenie między szosami prowadzącemi z Warszawy i Pragi do Nowogieorgiewska, pod Zakroczymem przejście Francuzów w 1806 r. , między Dobrzykowem i Rydzynom przejście Francuzów w 1806 r. , pod Dobrzyniem, pod Nieszawą. Użytkowanie brodów jest bardzo trudne z po Wisła Wisła austryacki do zajęcia się kwestyą uregulowania W. bez zaprzeczenia mają charakter międzynarodowy i będąc w zupełności równoznaczne dla Rossyi zniewoliły i to państwo do zawarcia konwencyi z r. 1864 i do przyjęcia czynnego udziału w robotach regulacyjnych na rzeczonych 176 wiorstach rzeki W. , a także na 18 wiorstach pogranicznej części Sanu. Jednym z powodów specyalnych, powiększających znaczenie regulacyi W. , było podjęte przez rządy austryacki i pruski i wykonane wspólnemi silami uregulowanie Czarnej Przemszy, w pobliżu której położone są, kopalnie węgla w Dąbrowie. Węgiel krajowy po uspławnieniu W. stanie się przystępnym dla większej części Królestwa. Na zasadzie przeprowadzonych studyów przyjęto następujące główne podstawy regulacyi Wisły 1 od Zawichosta do Nieszawy, W. w zależności od czterech jej wielkich dopływów Sanu, Wieprza, Pilicy i Narwi z Bugiem, da się podzielić na cztery następujące części a od Zawichosta, t. j. cokolwiek niżej ujścia rzeki Sanu do W. , do ujścia rzeki Wieprza, długość 110 w. , licząc po istniejąjcym nurcie; b od ujścia Wieprza do rz. Pilicy 65, 25 w. ; c od ujścia Pilicy do rz. Narwi 91, 5 w. ; d od ujścia Narwi do granicy pruskiej 166, 5 w. Normalna głębokość, przy szerokości nurtu około 350 st. ang. przyjęta dla dwu pierwszych części 4 st. , dla trzeciej 5 st. , a dla czwartej 7 st. Głębokości te mierzy się na wodowskazie warszawskim. 2 Normalna szerokość koryta rzeki dla letniego stanu wody, czyli odległość między budowlami wodnemi przyjęta dla pierwszej części 1050 st. ang. , drugiej 1086 st. ang. , trzeciej 1120 st. ang. , czwartej 1190 st. ang. 3 Odległość między walami ochronnemi, których wysokość określono na 24, 5 st. ang. , przyjęto dla pierwszej części 2555 st. ang. , drugiej 2800 st. ang. , trzeciej 2940 st. ang. , czwartej 3500 st. ang. Co do 4go. Projektowanie kierunków normalnych linii tras i wyznaczenie kierunków walów ochronnych opiera się na następującem rozumowaniu Przy krętym kierunku nurtu, przy zapchaniu koryta rzeki mnóstwem mielizn i wysp oddzielnych, a także przy znacznej liczbie oddzielnych odnóg, sprostowanie kierunku rzeki robotami regulacyjnemi potrzebowałoby przedewszystkiem przemieszczenia istniejącego koryta rzeki częstokroć na znaczne odległości, co wywołałoby potrzebę przerzucania ogromnych ilości piasku i ziemi, trzebaby wykonać wiele przekopów i zbytnio oddalać budowle regulacyjne od brzegów; wykonywać je przy znacznych głębokościach, osobliwie przy nadmiernie długich poprzecznych trawersach. Na skutek znowu znacznego sprostowania nurtu przy zwiększonym spadku, otrzymałoby się większe prędkości, wymagające zbyt silnych budowli regulacyjnych i bardzo niekorzystne dla holowania statków. Przy takich waSłownik Geograficzny T. XIII Zeszyt 151. runkach regulowanie rzeki pociągnęłoby za sobą potrzebę ogromnych nakładów i ogromnego czasu, a przy znacznych ilościach piasku, jakie musiałaby rzeka przenosić i mogłaby nie prawidłowo w korycie układać, pomagałoby się tworzeniu lodowych zatorów. Dla uniknięcia wszystkich powyżej przytoczonych ewentualności, przyjęto trzymać się przeważnie głównego koryta rzeki i istniejąjcego nurtu. Ponieważ najczęściej przy normalnych poziomach wody loże i nurt główny trzymają się więcej wysokich brzegów rzeki, przyjęto, aby jedna z tras zawsze po takich przechodziła brzegach, przerzucając się z jednej na drugą, stronę rzeki. Wskutek tego wypada, aby przedewszystkiem brzegi umocowane zostały i w następstwie w system robót wejść mogły. Kierunek walów ochronnych zastosowany został do kierunku tras wybranych, z większemi sprostowaniami i z zastosowaniem się do kierunku wód wielkich. Inne specyalne szczegóły projektu musimy tu pominąć. Projekt regulacyi W. w granicach Królestwa rozpatrywany był w r. 1870 przez komisyę międzynarodowa, złożoną z przedstawicieli Rossyi, Prus i Austryi i uznany został jako w zupełności odpowiedni i zgodny z zasadami przyjętemi na austryackiej i pruskiej W. Takowy projekt polecony przez radę ministeryum komunikacyi, w r. 1889 przez ministra komunikacyi zatwierdzony i przy wykonaniu robót regulacyjnych jako miarodajny przyjęty został. Roboty regulacyjne na W. między Zawichostem i granicą pruską prowadzone są w wielu punktach, w miarę udzielania stosownych kredytów, lecz sumy asygnowane bywają w rozmiarze nieznacznym, i dlatego o systematycznej regulacyi rzeki myśleć dziś prawie nie można. Wykonywane roboty mają jedynie charakter umocowania brzegów w miejscach najbardziej zagrożonych i tam, gdzie właściciele nadbrzeżnych majątków z pomocą przychodzą. Anna Nałkowska. IV, Nazwa. Najdawniejszy ze wspominających o Wiśle pisarzów, geograf rzymski Pomponius Mela, żyjący w pierwszym wieku po Chr. , nazywa Wisłę Visula, Późniejszy nieco Pliniusz, w swej Historyi naturalnej, używa formy Vistula a obok tego przekształconej w wymawianiu ludu formy Visculua. Grecki geograf Ptolemeusz przejął od rzymskich pisarzów nazwę, którą pisze Ouistoula. Formy te, od których poszła francuzka nazwa Vistule, pozwalają przypuszczać iż pierwotna nazwa brzmiała Wistła Fis pierwiastek, tło przyrostek. Jak w wyrazach masło mastło i wiosło wiostło tak i w nazwie Wisła wypadło pierwotne t. Podczas gdy jeszcze w pieśni anglosaksońskiego pielgrzyma z VIII w. spotykamy formę Wistla, to w opisie Wulfstana z IX w. już użyto formy Wisle a Kon Wisła stanty Porfirogeneta pisze Bislas. Dzisiejsza niemiecka forma Weichsel powstała bardzo późno, ho zapewne przy schyłku wieków średnich. Ponieważ pierwiastek vis znaczy moczyć, rozlewać, rozpływać, można więc domyślać się w nazwie Wisła znaczenia rozlewająca się. Wywód Kadłubła, nazywającego Wisłę Vandalus, jakoby od imienia Wandy, dałby się objaśnić chyba przez litewski wyraz vanduo, znaczący woda. W taki sposób objaśniają nazwę Wisła współcześni nasi lingwiści Jan Karłowicz i nieżyjący już Jan Hanusz ob. Prace filologiczne, t. I. Czy forma Wistła jest pierwotną, co ona właściwie znaczy i dlaczego nie powtarza się w innych nazwach rzek słowiańskich, o tem nie pouczają nas wspomniani badacze, nie znajdując świadectw ni wskazówek rzucających światło na te kwestye. Zestawiwszy jednakże dość liczne dane, nieuwzględnione przez obu uczonych, możemy dojść jeżeli nie do stanowczego rozwiązania kwestyi to, w każdym razie, do wskazówek rozświetlających takową. Pierwszy Długosz, we wstępie geograficznym do swej Historyi powiada, że Wisła a nationibus orientalibus Polonis vieinis, ab aquae candorem Alba aqua. .. nominatur. Klonowicz zaś, niekoniecznie za Długoszem, lecz z tradycyi zapewne posłyszanej gdzieś na Powiślu, powiada w przedmowie do Flisa, iż starzy Słowianie zwali te rzekę Biełaa Woda, ztąd jest to zapewne domysł poety Niemcy od białości Weisel a Polacy zaś zniemieckiego Wisłą. Długosz zaś domyśla się, że Wisła znaczy tyle co wisząca pendens. W języku serbskim i chorwackim znajduje się przymiotnik bistar, bistra, bistro, znaczący jasny limpidus wedle słownika Wuka Karadzicza. Nazwy rzek Bistra i Bistrica oznaczają więc nie szybkość biegu wody lecz jej jasną barwę. Wiadomo powszechnie, iż nazwy Bystra i Bystrzyca noszą liczne rzeczki i strumienie. Obok formy Bystrzyca spotykamy teź równoznaczną zapewne formę Wystrzyca może Wistrzyca w nazwie rzeczki zwanej dziś po niemiecku Weistritz a płynącej pod Świdnicą na Szląsku. Drugi raz ta forma pojawia się w starożytnej nazwie strumienia uchodzącego pod Gdańskiem do Wisły a zwanego dziś Striessbach. Świętopełk, ks. pomorski, nadaje r. 1247 klasztorowi w Oliwie aquam que dicitur Wstisza cum molendinis duobus Kod. pomor. Perlbacha. W nadaniu Mestwina z r. 1283 czytamy Bisseker Biesiekierz cum pratis ejusdem ville circa Vislam sitis inter duos rivulos Stritzam yidelicet et Bealstinam. W kilku jeszcze dokumentach powtarza się ta skrócona widocznie forma nazwy Stritza Stryca za Wystryca. Podobne skrócenie spotykamy w często powtarzanej w dokumentach pomorskich nazwie dopływu Wieprza pomorskiego Wipper, zwanego w dok. z r. 1248 Vettra a już w r. 1269 piszą tę nazwę Thra dziś jestto rzeczka Grabow. Analogia takich siostrzanych par w nazwach, jak Bystra i Bystrzyca, Wisła i Wiślica zapewne pierwotna nazwa Nidy, pozwala domyślać się obok istniejącej nazwy Wystrzyca Wistryca i zatraconej formy Wistra, będącej pierwotną nazwą królowy rzek naszych. Forma ta zostawałaby w ścislem pokrewieństwie ze starożytną, znaną już Herodotowi nazwą dolnego Dunaju, brzmiącą Istros po grecku a Ister po łacinie. Hanusz widzi w tej nazwie pierwiastek vis, i sądzi ze nazwa brzmiała właściwie Wister Jeżeli przez analogią do form Bistryca i Wistryca przyjmiemy formy Bistra i Wistra za równoznaczne, wtedy staną się nam zrozumiałemi twierdzenia Długosza i Klonowicza, jakoby starożytni Słowianie nazywali Wisłę Białą wodą. Przymiotnik bistra tłumaczy Karadzicz przez klar iemieckie a więc odpowiada mu staropolski przymiotnik jasny, znaczący tyle co biały Jasna góra, jasne włosy, jasny dzień. Klonowicz w Żalach naj zgon Kochanowskiego określa Wisłę jako białawą. Przykładem współczesnego istnienia jednoznacznych niewątpliwie a róźnobrzmiących form są nazwy rzek Ostrawa i Osława, Ostrawica i Osławica, Strawa, Srawa i Sława Slawa, Schlawe. Na żuławach gdańskich znajduje się wieś zwana dziś Scharfenberg, która w starych dokumentach nosi stale nazwę Bystra i Bistra. Zestawione powyżej wskazówki pozwalają przypuszczać iż forma Wistła powstała z dawniejszej, pierwotnej, brzmiącej Wistra a równoznacznej z nazwą Bistra, znaczącą Jasna woda. Kwestya nazwy Wisły łączy się z ważną i ciekawą kwestyą pierwotnego zaludnienia jej brzegów i dorzecza. Jeżeli powyżej rozwinięte przypuszczenie co do pierwotnej formy nazwy Wisła zdoła się utrzymać, to związek tak blizki starożytnych nazw Wisły i Dunaju świadczyć będzie o związku plemiennym mieszkańców zajmujących podówczas wybrzeża i okolice przy ujściu obu ważnych tak dróg wodnych środkowej Europy. V. Zaludnienie brzegów i znaczenie dziejowe. Rzymscy pisarze wspominają o Wiśle z tego jedynie powodu, iż uważają tę rzekę za granicę między obszarami zajętymi przez Giermanów i Sarmatów. Dzisiejszemu czytelnikowi nasuwa się zwykle na myśl teraźniejsze pojęcie granicy, jako linii zetknięcia się dwu państw czy plemion. Przy takim pojmowaniu rzeczy wypadałoby przypuścić, że siedziby Giermanów sięgały do lewego brzegu Wisły, podczas gdy na prawym rozciągały się obszary sarmackie. Na Słowian więc niema miejsca. Otóż należy pamiętać, że w tych odległych czasach siedziby ludzkie mieściły się po nad wodami, wzdłuż wybrzeży rzek lub dokoła jezior i że zwykle oba brzegi rzeki zajmowało to samo plemię. Rzeka wtedy tylko mogła rozgraniczać plemiona, gdy jej brzegi były niezaludnione. Granica stanowiło w takim razie nie koryto rzeki ale cale lasami pokryte i niezaludnione dorzecze. Można domyślać się, iż taka puszcza, rozgraniczająca grupy różnoplemiennych siedzib, miała także nieliczną naturalnie ale mieszaną co do pochodzenia ludność. Jakie plemiona rozgraniczało dorzecze Wisły za czasów Tacyta, dokąd sięgały siedziby Giermanów, a gdzie mieściły się wówczas plemiona słowiańskie, tego chyba nigdy się na pewno nie dowiemy. Nieliczna ludność, jaka mieściła się po brzegach Wisły i tułała po puszczach jej dorzecza, stała na niskim stopniu rozwoju, jak o tem świadczą; ubogie ślady jej kultury, przechowane w odkrywanych teraz grobach. Dopiero na wyższym stopniu kultury, przez pracę włożoną; w uprawe ziemi, powznoszone budowle, utorowane drogi, pobudowane grody, groble, mosty, plemię pewne zawiązuje ścisły stosunek z ziemią na której mieszka i uprawnia tem jej posiadanie. Czasowe zajmowanie przez tułające się gromadki myśliwców lub rybaków nie może mieć znaczenia dla historyi. Dopiero stała ludność nadaje trwałe nazwy rzekom, górom, osadom, dopiero zorganizowane dla osiągnięcia wyższych celów społeczeństwo wysuwa zajmowany przez nie obszar na widownią dziejową. Dla plemion słowiańskich, gdy się pojawią w dziejach około 5 wieku po Chr. , dolina Wisły ma znaczenie przeważnie granicznego pasa między wschodnią a zachodnią Europą. Środek ciężkości przypada dla tych plemion na obszary między Odrą a Wartą. Jomandes około 552 r. po Chr. raz uważa Wisłę za granicę między Giermanią a Scytyą a dalej nieco powiada, że od źródeł Wisły ku północy rozsiadło się na rozległej przestrzeni ludne plemię Winidów, zaś nad brzegiem morza, do którego trzema uściami Wisła się wlewa, mieszkają Vidivarii, będący mieszaniną różnych plemion. Dość wysoki stopień kultury osiągnięty przez Pomorzan przypisać trzeba niewątpliwie bardzo naturalnym u mieszkańców okolic nadmorskich domieszkom obcej ludności skandynawskiej, giermańskiej i pruskolitewskiej. Wulfstan w opisie swej podróży morskiej przed r. 900 powiada, że kraj Wendów ciągnie się aż do ujścia Wisły, która dzieli ziemię należącą do Estów Witland od kraju Wendów Veonodland. Król Alfred w opisie Europy wymienia na wschód od ziemi Morawian Maroaro ziemię wiślańską Visleland, a współczesny geograf bawarski 866 890 obok Węgrów Ungare, umieszcza Wiślan Vuislane i Ślęzan Sleenzane. Z tych świadectw możnaby wnosić, co zresztą jest widocznem, że zaludnienie brzegów Wisły przez plemiona słowiańskie i wytworzenie się wyższej kultury nastąpiło może jednocześnie, po części w dolinie górnego biegu okolice Krakowa i Wiślicy i w dolnym biegu przy ujściu Gdańsk i Pomorze nadwiślańskie. W środkowym biegu Wisły, po za linią Narwi, spotkamy na prawym brzegu Mazurów, a dalej ku zachodowi mieszaną plemiennie ludność późniejszej ziemi dobrzyńskiej i chełmińskiej, podczas gdy z lewego brzegu rozsiądą się, także mieszanego pochodzenia Kujawianie. Wybrzeża rzeki w dolnym biegu zajmą zdawna Pomorzanie, którzy w sprawie zaludnienia brzegów Wisły i rozszerzenia tam wyższej kultury odegrają wybitną rolę. Zarówno fakt, źe jeszcze w połowie XII w. po obu brzegach Wisły na przestrzeni od Krakowa do Torunia ciągnęły się pierwotne puszcze, z nielicznemi nadwodnemi osadami ludzkiemi a licznemi dość jeszcze koloniami bobrów, jak i odnalezione dotąd stosunkowo ubogie i rzadkie cmentarzyska i grodziska, świadczą, źe pierwotna ludność składała się z drobnych, róźnoplemiennych zapewne grup, wiodących życie leśne, zajętych polowaniem i rybołówstwem. W dziejach zasiedlenia doliny Wisły odróżnić można w epoce przedhistorycznej, kończącej się tu właściwie dopiero w polowie wieku XII, dwa peryody. Pierwszy, w którym po puszczach nadwiślańskich błąkają się nieliczne różnoplemienne gromadki ludności żyjącej z myśliwstwa i rybołówstwa. Jedynemi przedstawicielami kultury bywali tu rzadko pojawiający się przemysłowcy rzymscy lub greccy, probujący przedzierać się ku brzegom Baltyku i zawiązujący po drodze stosunki wymiennego handlu z ludnością puszcz nadwiślańskich. Wykopaliska, nieliczne zresztą, monet rzymskich z epoki cesarstwa w okolicach Warszawy są pamiątką tych stosunków. Rozwój kultury i życia politycznego śród Słowian zachodnich i nadbaltyckich wywoła posuwanie się tych plemion od brzegów Odry i Warty ku Wiśle. Rzeka ta tworzy w swym biegu wielki łuk zwrócony swą wypukłością ku wschodowi. Otóż środkowa, najdalej ku wschodowi i wsch. płn. zwrócona część łuku, najpóźniej zostanie dosiągniętą przez ten ruch kolonizacyjny w kierunku od zachodu ku wschodowi, kiedy na krańcach zachodnich łuku wcześnie bardzo nastąpi zasiedlenic obu brzegów i rozszerzenie się ludności na dalszych obszarach prawego brzegu ziemia chełmińska, dobrzyńska, Mazowsze. Możnaby z pewnem prawdopodobieństwem przyjąć IX wiek za granicę między peryodem dzikości pierwotnej a okresem rozpoczynającej się nad brzegami Wisły pierwotnej kultury, której krzewicielami staną się Pomorzanie. Rozwój wyższej kultury u Słowian nadbaltyckich, mieszkających w pobliżu ujścia Wisły, wywołał właściwą wielu ludom nadmorskim dążność do rozszerzania działalności handlowej i kolonizacyjnej na dalsze okolice. G. Ossowski w swych Objaśnieniach do mapy archeologicznej Prus zachodnich, twierdzi na podstawie zbadania kilkuset wykopalisk, że przedmioty znajdywane nad brzegami Wisły aż Wisła po ujście Wieprza świadczą o tożsamości rozpostartej tu kultury, w porównaniu zaś z zabytkami wielkopolskimi przedstawiają; liczne odrębności. Zdanie to znajduje potwierdzenie w innych wymowniejszych i bardziej przekonywujących zabytkach przeszłości, jakiemi są. nazwy najdawniejszych osad rozłożonych nad Wisłą i jej dopływami w średnim biegu. Jeżeli rozpatrzymy rozmieszczenie następnych osad Arciechowo, Arciszew, Bałów, Barchów, Biesiekiery, Brodno, Bruss, Chrosna, Czersk, Czerwińsk, Bęblin, Gardli, Garczyn, Gledzianów, Gołąb i liczne pochodne, Iłów, Izbica, Jaktorów, Jeżów, Kiełpin, Kochów, Kosmaczewo, Kossakowo, Liw, Morzyczyn, Nieszawa, Paplin, Parlin, Płochocin, Płock, Popów, Raciąż, Radzyń, Radzymin, Serock, Sierpc, Służewo, Świeciechów, Szczecin, Stężyca, Tarchomin, Tarczyn, Trębki, Urzuty, Warszawa, Warszewice, Węgrów, Wyszogród, Zegrze, Zuzela, to w szeregu tym, mieszczącym przeważnie stare osady nadrzeczne, grody i targowiska w znacznej części, spotykamy nazwy jakich daremnie szukalibyśmy w Małopolsce, na Szląsku lub południowej połowie Wielkopolski. Nazwy powyższe są właściwe jedynie obszarom Pomorza nadwiślańskiego, północnej części Wielkopolski, wybrzeżom Wisły i jej dopływów, w środkowym przeważnie biegu. Nazwa rzeki Wieprz jest zapewne powtórzeniem nazwy pomorskiej, brzmiącej dziś Wipper. Nazwy rz. Liw i Wkra są pochodzenia pomorskiego. Najdalszą i najciekawszą z nazw, w których można upatrywać pamiątkę kolonizacyi pomorskiej i roznoszonej z północy wzdłuż Wisły kultury, byłaby nazwa Krakowa, spotykana tylko na Pomorzu i Rugii. Dzisiejsza forma tych nazw Krokow w pow. wejherowskim i na Rugii powstała ztąd, iż w pierwotnej było zapewne a pochylone. Kadłubek przystępując do skreślenia pozbieranych w Krakowie i Sandomierzu tradycyi o przybyciu Krakusa z dalekich stron, wspomina na początku kroniki o wojnach Polakow z ludami zamorskimi Cismarinas undique nationes sed etiam Danomarchicas insulas suae coniecerunt ditioni, a dalej mówi o wzięciu do niewoli króla Hanuta. Inni kronikarze opowiadają o władaniu synów Leszka na Rugii, Pomorzu, wojnach Wizimira z Duńczykami, podczas gdy brat jego Popiel włada Polanami. Jaką drogą te tradycye dostały się do Krakowa i przyjęły się tam jako narodowe, choć nie lokalne, o tem pouczyć nas może rozpatrzenie się w całym szeregu grodów i targowisk rozmieszczonych po brzegach Wisły i jej dopływów. Pomorzanie nie doszli do jedności państwowej, jak o tem świadczy arabski podróżnik Al Bekri, ale mogli poprzednio puszczać się na zdobywcze wyprawy. Rozsiedleni nad morzem, wielkiemi rzekami i jeziprami, wytworzyli kulturę opartą na rozwiniętym kulcie religijnym, przemyśle i handlu wodnym a pod względem politycznym tworzyli podobno federacyą licznych osad i okręgów. Jak dzisiejsi przemysłowcy szukają śród na pół dzikich plemion Afryki i Azyi korzystnych rynków wymiany a dla ochrony swych składów i kantorów zmuszeni są budować forty, starając się przytem przez układy z dowódzcami plemion zawiązywać stosunki pokojowe i zyskiwać swobodę handlu i bezpieczeństwo dla karawan, w podobny zapewne sposób postępowali żeglarze i kupcy pomorscy w stosunkach z różnemi grupami ludności, rozsiedlanej śród puszcz dorzecza Wisły. Jak się przedstawiały te pierwotne stosunki handlowe kupców pomorskich i niemieckich zapewne, z ludnością puszcz nadwiślańskich o tem nas pouczyć może, przez analogią, ustęp, w którym Stryjkowski, idąc za kroniką Duisburga, opowiada o zawiązaniu stosunków przez kupców z Lubeki z Łotyszami, zamieszkującymi puszcze nad Dźwiną. Roku pańskiego 1160, acz kalendarz liflandzki pisze 1111, kupcy z Lubku i z zamorskich krain, którzy w rozmaite strony dla zysku żeglować zwykli, gdy się przybili wiatrem z trafunku w północny port odnogi morza Baltyckiego, gdzie teraz w Liflanciech Dunamund, obaczyli Łotwę, lud prosty, leśny i gruby. A iż pospolicie woszczyny, które z miodów wyciskali, jako insze śmieci z domów wymiatali, tedy Niemcy onych śmieci darmo w okręty nabierając, niewymowny zysk miewali i często zaś w większej liczbie okrętów do Łotwy przyjeżdżali, woszczyny u nich darmo bierząc a miody, bydła i skóry, których tam hojność wielka była, lada za co, jako u dzikiego ludu, kupowali albo wymieniwali. Cofnijmy się wstecz o dwa lub trzy wieki a znajdziemy i nad Wisłą podobne stosunki. Kupcy pomorscy, przy rozwinięciu się stałych już stosunków handlowych z ludnością obszarów nadwiślańskich, pozakładali tu stacye handlowe, w których urządzone były stałe składy soli pamiątką tego trzy Solce nad Wisłą bydgoski, warszawski, iłżecki a obok tego targowiska, które, przy większym zaludnieniu brzegów, istniały zwykle po dwa naprzeciw siebie z obu brzegów, jak Solec i Kamień, Warszawa i Targowo, Kochów i Swierze, Wyszogród i Kamień, Stężyca i Sieciechów. Przy składach i targowiskach powznoszono obronne grodziska, koło których skupiała się różnoplemienna ludność w osadach leśnych, pasterskich, rybackich, rolniczych. Przy kilku starych i ważnych osadach nadwiślańskich znajdujemy miejscowości dziś wsi ludne noszące nazwę Kamień. Spotykamy takie osady pod Sandomierzem, naprzeciw Solca iłżeckiego, naprzeciw Warszawy, naprzeciw Wyszogrodu i pod Kwidzynem. Oprócz nazw Solec i Kamień powtarzają się w starych osadach nadwiślańskich kilkakrotnie nazwy Wyszogród i Nieszawa. Że kolonizacya i kultura pomorska sięgała aż pod Wisła Kraków, ogarniając oba brzegi Wisły; to przekonywają nas, między innemi, nazwy osad otaczających Opatowiec, położony naprzeciw ujścia Dunajca do Wisły. Sama osada, już w XI w. ważne targowisko nadrzeczne cum foro, taberna et transito navali et duobus tabernis in Wisla, nadana była klasztorowi tynieckiemu i wcześnie bardzo zmieniła swą nazwę pierwotną, nieznaną nam dzisiaj. Że była to osada pomorska o tem świadczą leżące w pobliżu starożytne wioski. Spotykamy tu wieś Urzuty, nadaną klasztorowi tynieckiemu, a noszącą nazwę starej osady leżącej śród żuław gdańskich, zwanej dziś Sperlingsdorf ztąd Perlbach mylnie wnosi, iż Vruthi w dwu różnych aktach z 1308 i 1310 pisanych w Krakowie i Malborgu, ma być omyłką zamiast Vruhly, starej zaginionej wsi z pod Żnina na Pałukach i dwu starych wsi w dawnej ziemi czerskiej jedna należy do potomków Gotarda ze Służewa w XIV w. . W innych częściach kraju nie spotykamy tej nazwy. Oprócz tego w pobliżu Opatowca mieszczą się osady Dęblin, Wyszogród i Parchocin. Nad brzegami Narwi, Bugu, Bzury, Liwa, Wieprza, Sanu nawet, zwłaszcza w dolnym biegu tych rzek, spotkamy liczne osady noszące w swych nazwach wyraźne ślady pochodzenia pomorskiego. Zapewne tradycyjnie przechowane wspomnienia odległych stosunków posłużyły Kadłubkowi za podstawę do przypisania jednej założycielce Julii, siostrze Cezara zarówno Lubusza nad Odrą jak Lublina. Nazwa Lublin, choć w tej formie nie pojawia się na Pomorzu jest tylko Lubiewo, ale znajduje pokrewne co do formy nazwy w osadach Modlin, Parlin, Dęblin, których pochodzenie pomorskie jest wielce prawdopodobnem. W najdawniejszych czasach głównym przedmiotem handlu przywozowego na Wiśle była sól, sprowadzana przez przemysłowców nadbaltyckich aż z wybrzeży francuzkich. Choć później produkcya kopalń w Wieliczce i Bochni zaopatrywać zacznie Małopolskę i dalsze obszary w sól kamienną, krajową, to mimo zakazów wydawanych przez królów i sejmy, sól morska, do której nawykli mieszkańcy nadwiśla, nie przestanie wchodzić drogą wodną. Wcześnie bardzo, zapewne już w końcu XII w. , zacznie się posuwać, drogami utorowanemi przez Pomorzan, kolonizacya niemiecka, popierana przez stosunki handlowe. Po okresie pomorskim nastąpi okres szerzenia się kultury niemieckiej. Prawo niemieckie i język niemiecki posuwać się będą w górę Wisły aż po sam Kraków, w którym ten prąd niemiecki idący z północy spotka się z drugim, posuwającym się przez Szląsk od zachodu. Zarówno w miastach pomorskich jak i osadach nadwiślańskich wcześnie bardzo pojawią się liczni kupcy i rękodzielnicy niemieccy, chętnie przyjmowani dla kultury jaką z sobą przynosili. Przedmiotem handlu przywozowego jest, prócz soli, żelazo i sukno, wywozu bursztyn, futra, wosk. Przy uposażeniu Masztom czerwińskiego w polowie XII w. nadano mu, między innemi dochodami, cło od każdego 19 statku. Ponieważ cło płaciły statki wtedy gdy się zatrzymywały i wyładowywały towar, sól lub sukno, przeto można ztąd wnosić o dość żywym ruchu na Wiśle i targowisku czerwińskim. Swiętopełk, władzca Gdańska, wydaje około r. 1227 dla kupców Lubeki dokument określający warunki handlu. Większy statek naładowany suknem burnit vel frizol płacił 10 grzyw. cła, jeżeli był solą naładowany dawał dwie miary pundones, punth, mniejszy statek jedną. Od wozu z suknem, jednokonnego 1 grzyw. i łokieć sukna do grodu, od całej karawany wozów 5 łokci albo pół grzywny srebra Wracające statki płaciły cło w Gdańsku po 1 1 2 grzyw. od większego a 3 fertony od mniejszego statku. Kazimierz, ks. kujawski, nadaje r. 1252 kanonikom katedry włocławskiej cło od statków Wisłą przychodzących i dochód z targowego. Jeszcze w XIII wieku W. , mimo posuwającej się kolonizacyi obszarów prawego brzegu, jest, w średnim biegu mianowicie, kresową osłoną Polski piastowskiej. Prusacy, Jadźwingi, Litwini, Ruscy, Tatary, w swych napastniczych wyprawach ścierają się pod nadwiślańskimi grodami ze śpieszącym na obronę granic rycerstwem. W ciągu wieku XII i XIII toczą się na całej prawie linii Wisły częste i krwawe boje. Kolonizacya posuwająca się dolinami prawych dopływów W. w średnim biegu, wzdłuż brzegów Narwi, Bugu, Wieprza, Sanu i ważniejszych dopływów tych rzek, jak Liw, Bystrzyca, Tyśmienica, przesunie stopniowo linią kresowych bojów ku wschodowi i umożliwi spokojny rozwój kultury w dolinie Wisły. Po okresie kolonizacyi i kultury pomorskiej nastąpi okres kolonizacyi i kultury niemieckiej, która w XIII w. zapanuje na brzegach Wisły od Gdańska do Krakowa. Gdańsk od najdawniejszych czasów, jako ważne targowisko przy ujściu znacznej drogi wodnej do morza, posiadał ludność mieszaną, różnoplemienną, śród której Niemcy stanowili zapewne dominujący kulturą i przewagą materyalną, pierwiastek. Mestwin, ks. pomorski, powierzając w r. 1271 zamek i miasto castrum et ciyitatem w opiekę margrabiom brandeburskim, wymienia jako składowe części ludności Theutonicos burgenses, po nich Prusaków a w końcu dopiero wiernych Pomorzan. Wcześnie musieli tu Niemcy przynieść swe urządzenia. W akcie z r. 1274 mowa jest o sołtysie i rajcach scultetus et consules. Obok kupców i osadników obcych pojawiają się nad brzegami Wisły w ciągu XII i XIII wieku liczne instytucye kościelne, wprowadzające tu również obcą przeważnie ludność i obcą kulturę. Tyniec, Kraków, Brzesko, Opatowiec, Koprzywnica, Sandomierz, Zawichost, Sie Wisła Ciechów, Czersk, Warszawa. , Czerwińsk, Płock, Włocławek, Toruń, Chełmno, Tczew, Oliwa, Gdańsk, oto szereg miejsc, w których od końca XI do polowy XIII powstają liczne klasztory, kollegaty, katedry. Benedyktyni mają klasztory w Tyńcu Krakowie, Sieciechowie, Płocku; kanonicy regularni w Brzesku Hebdowie, Czerwińsku i Warszawie; cystersi w Koprzywnicy, Pelplinie i Oliwie; dominikanie w Gdańsku, Chełmnie, Toruniu, Płocku, Sandomierzu, Krakowie; franciszkanie w Krakowie i Włocławku; klaryski w. Zawichoście i Krakowie; benedyktynki cysterki w Toruniu. Najstarsze parafialne kościoły miejskie w Toruniu i Warszawie są p. w. św. Jana Chrzciciela a w Gdańsku, Tczewie, w Tychnowach pod Kwidzynem, Chełmnie, Toruniu, Warszawie i Krakowie spotykamy starożytne kaplice lub kościoły p. w. św. Jerzego. Jeżeli teraz zważymy, że wszystkie te instytucye uposażone zostały licznemi posiadłościami, leżącemi bądź nad Wisla bądź w pobliżu rzeki, że duchowni obcego przeważnie pochodzenia ściągali chętnie osadników obcych, głównie Niemców, to możemy wytworzyć sobie pojęcie o doniosłości oddziaływania takich centrów na zaludnienie i kulturę obszarów okolicznych. Biskup Piotr zakładając r. 1237 nową, osadę miejską w Płocku oświadcza Omnes habitatores civitatis sive Theutonicos, sive Polonos iudicet scultetus a ks. Ziemowit wprowadzając r. 1254 prawo niemieckie do wsi biskupstwa płockiego, tak wzywa w akcie osadników Accedant itaque securi hospites de quacunque natione ad incolendas terras dicti Episcopatus i obiecuje dalej, że gaudebunt pleno jure theutonico cujuseunque provincie vel civitatis prout ipsimet elegerint Kod. Maz. , 19. Potężne poparcie pozyska kolonizacya i kultura niemiecka w zakonie krzyżackim, który, otrzymawszy rozległe obszary na prawym brzegu Wisły, osiedli się tu w r. 1230. Wkrótce rozpoczną oni zaprowadzać instytucye i prawa niemieckie w miastach nadwiślańskich Chełmnie i Toruniu w r. 1233. Urządzenia tych miast, Chełmna zwłaszcza, posłużą książętom i biskupom polskim za wzór przy urządzaniu, za przykładem krzyżaków, innych miast, posiadających także znaczny procent ludności niemieckiej Prawo niemieckie otrzymuje Kwidzyn w r. 1235; w Płocku urządzenia niemieckie spotykamy już w r. 1237. Scultetus de Dobrin pojawia się w akcie z r. 1239. Tczew otrzymuje prawo niemieckie r. 1260, Kraków i Warszawa po r. 1260 zapewne, w Gdańsku wymienia akt z r. 1274 sołtysa i rajców, Sandomierz w r. 1286 dostaje prawo niemieckie, Czersk wprawdzie posiada akt nadania tegoż prawa z r. 1386, ale częściowo instytucye niemieckie miał zapewne już w polowie XIII w. Mimo rozwoju Gdańska kupcy Lubeki utrzymują ciągle zdawna zawiązane stosunki handlowe na całym obszarze Polski. Władysław Łokietek wydaje im w Kaliszu r. 1298 dwa przywileje na swobodny handel wodny i lądowy i pozwala urządzić w Gdańsku kantor i skład towarów Kod, Wielkop. , Nr. 792, 793. Opanowanie Gdańska i Pomorza nadwiślańskiego przez Krzyżaków w r. 1308 wywrze wielki wpływ na rozwój handlu i osad nadwiślańskich. Krzyżacy spełnili wprawdzie włożony na nich obowiązek osłony linii Wisły od napadu Prusaków i Litwinów lecz nie na korzyść Polski ale na własną obrócą otrzymane rezultaty. Energiczna, umiejętna i skrzętna gospodarka zakonu zaludni obszary jego posiadłości róźnoplemiennymi przybyszami z różnych stron Niemiec i Polski Mazowsza głównie. Powstanie tu około 1400 wsi czynszowych. Rozwój rolnictwa i przemysłu wywoła ożywiony ruch handlowy na Wiśle i wpłynie na szybki rozwój Gdańska i Torunia. W 1343 r. powstaje najważniejsza część późniejszego Gdańska, t. zw. Rechtstadt, ze wspaniałym kościołem P. Maryi, ratuszem, Artushofem. Wody Raduni ujęte w dwumilowy kanał dostarczały motoru wielkim młynom zakonu. Istnieje też most na Wiśle, o którym spotykamy wzmianki już w r. 1247. Kiedy do r. 1369 Lubeka góruje jeszcze nad Gdańskiem co do rozmiarów ruchu handlowego, to już w r. 1383 Gdańsk jest najważniejszym portem na całym Baltyku. Ryga, Królewiec i Szczecin nie wyszły wtedy jeszcze ze swego dzieciństwa. W r. 1393 przybywa do Gdańska 300 okrętów z Anglii, Francyi i Hollandyi po zboże dla dotkniętych nieurodzajem krajów zachodniej Europy. Jednocześnie rozumne rządy Kazimierza W. i ruch kolonizacyjny wywołał podniesienie rolnictwa i przemysłowohandlowej czynności ludności miejskiej. Król buduje kanał od Bochni do Wisły dla ułatwienia spławu soli, urządza w Kazimierzu składy na zboże. Ruch handlowy wywołuje podniesienie się drobnej lecz w wybornym punkcie położonej osady nadwiślańskiej Warszawy, która się ukazuje na kartach dziejów w r. 1339 jako dość ludne, ruchliwe, handlowe miasteczko, mające już kilka kościołków, szkołę, a śród ludności przemysłowców i rzemieślników niemieckiego przeważnie pochodzenia. Po Gdańsku, liczącym na początku XV w. około 30000 mieszkańców, najludniejszymi miastami nadwiślańskiemi są Toruń i Kraków, mające od 12 do 15000, podczas gdy Warszawa zapewne nie przechodziła 3000. Na wzrost Torunia wpłynęła polityka handlowa Zakonu, który nadał w r. 1365 temu miastu obowiązujące wszystkich kupców prawo składu towarów Stapekrecht. Wszelkie towary wchodzące na Gdańsk do Prus i przeznaczone na wywóz do innych krajów musiały być składane na pewien czas w Toruniu, zkąd dopiero rozchodziły się po całej Polsce i krajach sąsiednich. Kazimierz W. udzielił jeszcze w r. 1345 kupcom pruskim prawo wolnego handlu w całem pań Wisła Wisła siwie, bez żadnych opłat. Tym sposobem kupcy toruńscy posiedli niejako monopol handlu przywozowego drogą morską w całej Polsce. Gdańsk znowu był głównym punktem składowym i targowiskiem dla handlu wywozowego. Kraków pozostanie tylko centrem dla handlu lądowego. Wielkie korzyści, jakie ciągnęło z tego handlu mieszczaństwo Torunia i Gdańska, były zapewne ważnym bodźcem do przechylenia się na stronę Polski podczas wojny, jaką przez kilkanaście lat toczy Kazimierz Jagiellończyk z Zakonem. Gdańsk utrzymywał wtedy po 15000 żołnierzy zaciężnych i wydal do 700, 000 grzyw. srebra na koszta wojenne ale uzyskał za to w r. 1454 przywilej Kazimierza Jagiellończyka, nadający miastu najszerszy samorząd i swobodę handlu. Gdańszczanie mogli utrzymywać swą fortecę, zamykać lub otwierać port wiślany, zawierać układy z innemi państwami, wyprawiać poselstwa. Toruń również otrzymał w nagrodę usług oddanych Polsce w czasie wojny rozlegle przywileje prawo bicia monety, własną załogę i różne korzyści. Traktat toruński z r. 1466 łącząc w jedną całość państwową z Polską obszary obu brzegów dolnego biegu Wisły od Torunia po Gdańsk, otworzy nową erę w rozwoju handlu i kultury na wybrzeżach i w dorzeczu Wisły. Rozszerzenie granie państwa od wschodu zabezpieczając obszary prawego brzegu od klęsk wojennych, wywoła szybki wzrost zaludnienia i produkcyi rolniczej i przemysłowej. Następstwem tego będzie ożywienie ruchu handlowego na Wiśle i pomyślny wzrost miast nadwiślańskich, koncentrujących handel zbożowy okolicy. Korczyn, Sandomierz, Kazimierz, Warszawa, Plock, Włocławek, Nieszawa staną się ożywionemi targowiskami. Żywioł niemiecki rozpłynie się w tych miastach pod wpływem kultury i kolonizacyi polskiej. Kopernik i Dantyszek, obok wielu innych mniej wybitnych postaci, są przedstawicielami wysokiej kultury, jaka na podstawie dobrobytu, pod wpływem humanizmu rozświetlającego mgliste wybrzeża Baltyku, rozwinie się śród mieszczaństwa pruskopomorskiego. Po obu brzegach Wisły, począwszy od Sandomierza, wznosić się będą w miastach nadrzecznych liczne murowane śpichrze, kryte dachówką. Miasta zabudowywać się zaczną murowanemi, ozdobnemi, kilkupiętrowemi kamienicami, o czerwonych dachach, według jednego typu, cechującego przechowane dotąd zabytki tych czasów w starych domach Gdańska, Torunia, Warszawy, Kazimierza, Krakowa. Już od XV wieku stopniowe zaludnianie obszarów leśnych na wyżynach wododziałowych, i związany z tem rozwój handlu na traktach lądowych, przechodzących zwykle grzbietami działów wodnych, wywoła zmiany w kulturze cechującej dolinę Wisły i wprowadzi do jej rozwoju nowe czynniki, zmieniające warunki bytu osad nadrzecznych. Dotychczasowa jedność kultury, łączność interesów, mimo różnorodności plemiennej śród ludności nadwiślańskiej, zaczną zanikać a natomiast, obok ustalająjącej się jedności narodowej, wytworzy się coraz ściślejszy związek miast nadrzecznych z dalszemi, zaludnionemi teraz, okolicami kraju, dla których staną się one targowiskami handlowemi, centrami sądowemi i ogniskami kultury. Po okresie przewagi wpływu niemieckiej zapanuje w dolinie Wisły kultura polska. Polonizacya mieszczaństwa niemieckiego a nawet szlachty niemieckiej w dawnych posiadłościach krzyżackich, dokona się z wielką szybkością. Watzelrodowie, Wejherowie, Heidensteinowie będą, się czuć Polakami. Wiele rodzin zmieni nazwiska niemieckie na polskie. Rozwój miast zostawać będzie w ścisłym związku z postępami kolonizacyi i rolnictwa ale dotąd tylko, dopóki włożenie na kmieci rosnących ciągle ciężarów robocizn i opłat i ograniczenie im swobody ruchu nie odbije się coraz szkodliwiej na przemyśle miejskim przez zmniejszanie się odbytu na miejscowe wyroby. Z drugiej zaś strony nadana szlachcie swoboda od cel przywozowych i wywozowych, pozbawi kupców miejskich bogatszych odbiorców, zatamuje rozwój przemysłu i rękodzieł krajowych i skoncentruje cały ruch handlowy w Gdańsku, do którego panowie i szlachta będą bezpośrednio wysyłać zboże i inne produkty a równocześnie zaopatrywać się tam w zbytkowne zagraniczne produkty i wyroby. Na sejmach w drugiej połowie XVI wieku słyszymy często bardzo upominania się a nawet i zapadające uchwały w sprawie oczyszczenia rzek spławnych, już to z przyrodzonych przeszkód, już z jazów, młynów pływających i t. p. przez ludzi powznoszonych zawad dla żeglugi. Brak środków materyalnych, zdolnych techników a nadewszystko nieudolność do zorganizowania zbiorowej działalności większych rozmiarów, sprawiały, iż mimo częstego ponawiania, uchwały te nie sprowadzały pożądanych rezultatów. Ruch rozwijający się na drogach lądowych przecinających Wisłę wywoła potrzebę budowania na niej mostów. Wprawdzie już w dokumentach z XIII w. spotykamy wzmianki o moście pod Gdańskiem, ale zapewne odnosi się to do Motławy nie do Wisły, choć w dokumentach wyraźnie wskazano most gdański pons danensis, jako granicę przestrzeni, w której na Wiśle ma być pobierane cło od statków. Na średnim biegu pierwszy most, czasowy jednak, zbudowany był w r. 1409, przed wojną z Krzyżakami, pod Kozienicami przez mistrza Jarosława, biegłego w swym rzemiośle, a pod nadzorem starosty radomskiego. Spuszczony częściami na Wisłę, ustawiony został dla przeprawy wojska polskiego pod Czerwińskiem. Mistrz krzyżacki. Wisła według Długosza, nie chciał wierzyć, by Polacy zdolni byli wystawić taki most i przeprawić wojsko z całym taborem. Po skończonej przeprawie wysiano most, łyżwowy widocznie, do Płocka, by tam pozostał do dalszego rozporządzenia. Buch wielki na traktach handlowych rozchodzących się z Torunia, wywołał potrzebę budowy stałego mostu, który w czasie od r. 1497 do 1500 wzniesiono kosztem miasta. Znaczenie polityczne i handlowe Warszawy skłoni Zygmunta Augusta do zbudowania 1568 1573, z wielką, starannością; , okazałego mostu, na palach dębowych, pod nową; stolicą; kraju. Kochanowski aż trzema fraszkami upamiętnił ten fakt, mający związek ze sprawą zjednoczenia politycznego, przeprowadzonego przez króla na sejmie lubelskim r. 1569. Rewolucya ekonomiczna sprowadzona przez odkrycie Ameryki i napływ wielkich ilości złota, wywarły doniosły wpływ, przez podniesienie cen zboża i innych przedmiotów, na gwałtowny wzrost produkcyi rolnej i przemysłu leśnego w Polsce. W ciągu wieku XVI wywóz zboża i ruch handlowy wzrasta niezmiernie. Pożar niszczy w r. 1536 około 340 śpichrzów w Gdańsku, przypuszczając, że wszystkich było około 500 i rachując po 80 łasztów zboża na każdy, otrzymamy w przybliżeniu cyfrę 40, 000 łasztów wywożonego zboża. Wywóz innych przedmiotów przedstawiał średnio wartość równą cenie zboża. Ogółem więc wywóz przez Gdańsk przedstawiać mógł wartość 2, 400, 000 korcy zboża. Przy końcu wieku XVI, kiedy Klonowicz w swym Flisie opisuje żeglugę po Wiśle i brzegi jej usiane zamożnemi, dobrze zabudawanemi miastami, wreszcie zapchaną okrętami Motławę pod Gdańskiem, wywóz zboża dosięgał zapewne 100, 000 łasztów. Bezimienny autor Uwag nad uwagami r. 1789 podaje w tabelce wywozu z portów polskich, iż w r. 1618 przybyło do Gdańska z kraju na wywóz 128, 789 łasztów. Inne źródła por. Korzon, Wewn. dzieje Polski, II, 5 podają, tę samą; cyfrę na r. 1648, podczas gdy Cellarius na ten sam rok oblicza na 116, 000 łasztów. Wojny nieustanne w drugiej połowie XVII i na początku XVIII, zmniejszenie ludności, ucisk ludu i upadek mieszczaństwa sprowadzą, obok ogólnego zubożenia, zmniejszenie znaczne produkcyi rolnej i ruchu handlowego. W pierwszej połowie XVIII w. spławiano przeciętnie co rok po 26, 000 łasztów, dopiero w r. 1765 cyfra ta wzrasta do 51, 487, by w r. 1781 spaść na 9, 667 łasztów. Tak gwałtowny spadek cyfr wynikł ze zmian politycznych, jakie zaszły w r. 1772. Część wybrzeży Wisły, prócz Torunia i Gdańska, przeszła pod panowanie pruskie. Oba te miasta pozostały odcięte od reszty kraju i otoczone ścisłym kordonem. Wysokie cła, pobierane przez komory pruskie, powstrzymały ruch handlowy. Gdy poprzednio od stu łasztów pszenicy płacono cła w Fordoniu 76 dukatów, rząd pruski podniósł opłatę na 375 dukat. W podobnym stosunku prawie pięciokrotnie zwiększono cła zarówno od wprowadzanych jak i wyprowadzanych przez Gdańsk produktów i towarów. W ciągu XVIII w. najludniejsze poprzednio miasta nadwiślańskie upadają stopniowo. Kraków i Sandomierz, Płock i Włocławek, a wreszcie Toruń i Gdańsk. Jedna Warszawa tylko wskutek nagromadzenia licznych rezydencyi magnackich, pobytu dworu, częstych sejmów, rośnie szybko i stanie się przy końcu wieku, około r. 1790, stotysięcznym miastem, podczas gdy Kraków spadnie do 10, 000. Wypadki r. 1794 i podział z r. 1795 oddadzą połowę Wisły, od Gdańska po ujście Pilicy, pod władzę Prus a drugą, połowę, do źródeł, Austryi. W r. 1807 traktat tylżycki odda środkowy i część dolnego biegu Wisły, od ujścia Pilicy po Grudziądz, nowo utworzonemu księstwu warszawskiemu. Na obszarze tym jedna Warszawa posiadać będzie około 70, 000 ludności, bogaty niegdyś Toruń ma w r. 1806 tylko 9, 000 mk. , Płock 2, 700, Włocławek 2, 300, Dobrzyń 1, 000, Nieszawa 1, 200, Chełmno 4, 000. W r. 1809 Austrya ustąpiła po wojnie z księstwem część swych świeżych posiadłości a z niemi razem cały bieg Wisły po ujście Sanu, poniżej zaś ujścia tej rzeki brzeg lewy z Krakowem a z prawego okrąjg koło Krakowa po Wieliczkę. W tej części miasta nadbrzeżne przedstawiały się w bardzo smutnym stanie. Sandomierz zniszczony przez świeżo toczące się tam boje i szturmy, Kraków wyludniony i zubożały. Gdańsk ciężkie przejdzie teraz koleje w czasie długiego oblężenia i zajęcia przez wojska francuzkie 1807 1814. Traktat wiedeński w r. 1815 zmieni znowu i ureguluje na dłuższy czas stosunki polityczne w dolinie Wisły. Cały niemal środkowy bieg rzeki należeć będzie odtąd do nowo utworzonego królestwa polskiego, od Nieszawy zaś do ujścia zostanie pod władzą Prus. Traktat zapewnił swobodną żeglugę na całej rzece i jej dopływach i swobodny handel na całym obszarze bez względu na granice polityczne art. XXII do XXX. Postanowienia te jednak nie weszły nigdy w wykonanie. Żegluga na Wiśle dotąd zostaje przeważnie w ręku Niemców. Polscy flisacy stanowią tylko obsługę na tratwach i galarach idących w dół rzeki i wyprawianych przez przedsiębiorców Niemców lub żydów. Berlinki przychodzące z dołu rzeki są wyłącznie własnością Niemców. Zawiązane około r. 1848 przez hr. Andrzeja Zamoyskiego Towarzystwo żeglugi parowej zaprowadziło, oprócz parostatków osobowych, statki parowe przewozowe i holownicze dla transportowania towarów. Gdy spółka ta upadła, powstały w ostatnich czasach przedsiębierstwa prywatne, które dla braku odpowiednich kapitałów i przy trudnościach jakie przedstawia Wisła Wista spław na Wiśle, przy malej wodzie i korycie nieuregulowanym, nie mogą się należycie rozwinąć. Powolny postęp robót regulacyjnych na średnim biegu Wisły nie pozwala oczekiwać w blizkiej przyszłości polepszenia stanu rzeczy i przywrócenia tej wielkiej drodze wodnej dawnego jej znaczenia w rozwoju handlu i kultury. VI. Literatura. Najpierwszy opis biegu Wisły i jej dopływów skreślił z wielką, starannością Długosz na początku swej Historyi polskiej. Po nim opisał Wisłę i jej brzegi, ale tylko na przestrzeni od Warszawy do ujścia Motławy pod Gdańskiem, Klonowicz we, , Flisie r. 1595. Krótką, ale trafną, charakterystykę W. i innych rzek polskich skreślił Morsztyn w wierszu p. t. Rzeki, stanowiąjcym część Kanikuły. Wszystkie opisy Polski od wieku XVI do połowy XIX zajmują, się politycznostatystyczną, stroną, . Piękny przykład dany przez Długosza nie znalazł naśladowców. Największe rozmiarami dzieło geograficzne Łubieńskiego zajmuje się tylko geografią polityczną, Polski. Surowiecki Wawrzyniec w swej rozprawie O rzekach i spławach krajów ks. warszawskiego r. 1811 nie mówi o Wiśle. Jeografia wschodniej części Europy Wrocław 1825 zbywa tę rzekę kilkowierszową, wzmianką. Dopiero Wincenty Pol, wstępując w ślady Długosza, podobnie jak i ten historyk, gorącą, miłością kraju zastępujący brak specyalnych studyów, pierwszy rozpoczął, pracować nad geografią, Polski i w swej Hydrografii w dziele Północny wschód Europy r. 1851 przedstawił szczegółowo stosunki dorzecza Wisły. Pierwszym specyalnym, ale dla celów technicznych, badaczem Wisły był Wilhelm Kolberg, inżynier zarządu komunikacyi od r. 1840, który rezultaty swych obserwacyi i poszukiwań pomieścił w rozprawie O uspławnianiu Wisły Roczniki gospodarstwa krajowego, obszernem dziele p. t. Wisła, jej bieg, własności i spławność część I zostaje w rękopisie, część II wyszła z druku r. 1861 w Warszawie i treściwem opracowaniu pomieszczonem w Encyklop. Orgelbranda t. XXVII. O źródłach W. pisał Ludwik Zejszner Podróż do źródeł Wisły Bibl. Warsz. , 1850 r. i Bogumił Hoff w dziełku Początek Wisły i Wiślanie Warszawa, 1888 r. . Zbiór widoków z nad brzegów W. z objaśnieniami wydał Oskar Flat p. t. Brzegi Wisły od Warszawy do Ciechocinka Warszawa, 1859, z 2 mapami i 6 widokami. Ważnemi dla poznania W. są prace pomieszczone w Pamiętniku fizyograficznym Słowikowskiego Józefa Stan wody na Wiśle pod Warszawą, od r. 1860 do 1880 w tomie I i Charakterystyka Wisły w tomie XII, tudzież Szystowskiego M. Roboty regulacyjne na Wiśle w granicach królestwa polskiego t. VII. Kwiciński Rzeka Wisła Przegląd Techn. , r. 1893. O handlu Gdańska i ruchu spławnym na Wiśle pomieścił obszerną pracę w, , Niwie z r. 1876 Ed. Wasilewski i Jan Bloch w artykule Dawne nasze porty na Baltyku Ekonomista z r. 1879. Wychodzą ce w Warszawie pod redakcyą J. Karłowicza, czasopismo etnograficzne Wisła pomieściło też kilka rozpraw i opisów odnoszących się okolic nadwiślańskich, skreślonych przez B. Hoffa, Z. Glogera i innych. O rezultatach poszukiwań archeologicznych na brzegach Wisły pouczyć mogą wydawane w Warszawie 1873 i 1882 r. Wiadomości archeologiczne i Mapa archeolo giczna Prus zachodnich z tekstem objaśniają cym, wydana przez G. Ossowskiego Kraków, 1881. Z dzieł ogłoszonych przez niemieckich uczonych zasługuje na uwagę obszerna, zbiorowo opracowana, opisowohistoryczna monografia, z rycinami, p. t. Die Weichsel, wydana pod re dakcyą dr. Franza Brandstaettera 1855 r. w Kwidzynie Marienwerder, tudzież przez tegoż autora wydane dzieło Land und Leute des Landkreises Danzig 1872 r. . Niektóre wa żniejsze rozprawy wspomniane były już wyżej w części I niniejszej pracy. Br. Ch. Wista al. Wiślica, rzka, w pow pińskim, dopływ jeziora Pohost, zaczyna się w lesistych moczarach za wsią Wólka, w obrębie gm. Łohiszyn, płynie puszczami na płd. wsch. koło wsi Zaborowcy, przed wsią Łyszcza, przyjąwszy z lewej strony rzekę Czajówkę, przecina gośc. poczt. kleckopiński i odtąd pod nazwą Wiślicy płynie w pobliżu wsi Czuchów i za folw. NowyDwór ma ujście, Długa przeszło 3 mile. W. stanowiła w 1558 r. granicę puszczy królewskiej pińskiej, która szła tędy od uroczyska Bobryk i Czajewo do jez. Nowodworskiego Pohost ku Pohostowi ob. Rewizya puszcz, str. 8. A. Jel. Wisła 1. Niemiecka, dobra i wś, pow. pszczyński, par. kat. w miejscu, ew. Pszczyna. W r. 1885 dobra miały 903 ha, 4 dm. , 96 ink. 11 ew. ; wś 630 ha, 83 dm. , 768 mk. 92 ew. . Kościół par. katol. i szkoła katol. Par. W. N. , dek. pszczyńskiego, 1869 r. miała 799 katol. , 110 ewang. , 6 izr. 2. W. Polska, dobra i wś, pow. pszczyński, par. kat. Brześć, ew. Pszczyna. W r. 1885 dobra miały 287 ha, 6 dm. , 92 mk. 23 ew. ; wś 775 ha, 96 dm. , 1185 mk. 97 ew. . Kaplica katolicka, szkoła lklas. Wisła, niem. Weichsel, wś na Szląsku austr. , pow. i obw sąd. bielski. Leży na wąskiej dolinie, u źródeł rzeki Wisły. Od płn. wsch. graniczy obszar W. z wsią Brenna, od płd. wsch. dotyka granicy Galicyi, od płd. zach. z Istebną, od płn. zach. z Ustroniem. Linia graniczna od strony Galicyi idzie grzbietem gór Malinów 1095 mt. , Malinowska Skała 1150 mt, Magórka 1129 mt. . Barania 1214 mt. , Karolówka 930 mt. . Obszar wsi jest znaczny, bo obejmuje blisko 7 mil kw. Najdłuższa odległość od granicy Ustronia aż do galicyjskiej wynosi 20, 5 klm. czyli 3 mile. Z tego obszaru mniejsza część Wisła jest własnością górali, większa należy do dóbr arcyks. Albrechta. Obszar ten zajmują przeważnie góry, lasami pokryte. Najważniejsze szczyty na obszarze wsi są Wielka Czantorya 995 mt. , Obora 642 mt. , Halinów 1095 mt, Malinowska Skała 1150 mt. , Malinka 809, Kamienna 790, Bukowa 714, Czajka 643, Wyrch Skalnity 762, Beskid 684, Mały Soszów 763, Wielki Soszów 882, Cieślar 919, Wielki Stożek 975, Mały Stożek 843, Karkawica 973, Kobyła 802, Kiczora 919, Koziniec 775, Głębiec 829, Beskidek 763, Karolówka 930, Czarny 958, Przysłop 1021, Cienków Niźny 720, Smerekowiec 882, Uścinków 710, Postrzedni 909, Cienków Wyżny 1140, Ścidowa 795 mt. . Z dolin większych odznacza się główna dolina Wisły z odnogami Czarnej i Białej Wisełki. Od głównej doliny biegną, mniejsze, z prawej strony Malinka, Jarzębata, Pinkasów i Tokarnia. Od lewej są Jawornik, Dziechcin i Kopidło. Siedziby góralskie są rozrzucone prawie po całym obszarze, przeważnie w dolinach i na niższych stokach, nawet na niektórych szczytach. Takie wysoko położone mieszkania znajdują się na Wyrchu Skalnitym. W głównej dolinie Wisły mieszczą się kościół paraf. katol. z plebanią, kościół ew. z plebanią, urząd gminny, poczta, gospoda, dwie szkoły, dwie kuźnice, młyn, tartak parowy prywatny, tartak arcyksiążęcy, dworek starszego gajowego, dom leśniczego, pstrągarnia, mieszkania gajowych i pałacyk myśliwski. Również i zagród góralskich najwięcej znajduje się w głównej dolinie Wisły, szczególnie w samym środku, w bliskości kościołów, następnie w dolinie Malinki, Jawornika i Kopydła. Domy na wierzchołu i stokach gór tworzą grupy z osobnemi nazwami, jak np. Obłaziec, Gahura, Krzywy, Kiczora, Jawornik, Soszów, Wyrch gron, Stożek, Skalnity, Dziechcin, Jurzyków, Kobyła, Łabajów, Kopydło, Głębce, Kozińce, Cienków, Czarny, Bobrów, Równy, Przysłop, Malinka, Roztoki, Sadowy, Niedźwiedzia, Zielony, Gościejów, Jarzębata, Kamienny i Bukowa. Wody zlewają się do głównego koryta i potoków Wisły; znaczniejsze dopływy w obrębie wsi są, z praw. brzegu Malinka, Gościejów, Pinkasówka a częściowo i Bobka u źródeł swych. Z lew. brzegu Kopydło, na który składają się potoki Łabajów i Głębiczek. W miejscu, gdzie uchodzi do Wisły potok Gościejów, znajduje się środek wsi; tu skupia się ruch całej gminy, tu stoją oba kościoły, szkoły, gospody i sklepy. W r. 1890 obszar wsi wynosił 11001 ha, domów było 503 i 4261 mk. , a to 2075 męż. i 2186 kob. , 3980 prot. , 240 rz. kat. i 41 izrael. ; co do narodowości 4196 PoL i 64 Niem. W. leży w obrębie Beskidu Zachodniego. Średnia temperatura wynosi około 5 R. W dolinach zasłoniętych od wiatrów, n. p. w głównej dolinie około kościołów, wegetacya opóźnia się o dwa tygodnie w po równaniu z równinami. Żyto ozime udaje się dobrze, jak wszystkie inne gatunki zboża i roślin pastewnych. Drzewa owocowe rosną tu po myślnie, jagód polnych i leśnych w obfitości. Pierwotny kościoł katol. został przebudowany w r. 1860. Kościół prot. wystawiła gmina pier wotnie z drzewa, kiedy w r. 1781 Józef II ogło sił swobodę religijną. W r. 1833 założono ka mień węgielny pod kościół murowany; kościół ten ukończono w przeciągu lat pięciu i poświęco no 29 czerwca 1838 r. Wraz z pierwszym ko ściołem prot. otwartą została i szkoła ludowa. Dziś jest jedna szkoła ludowa główna i cztery poboczne, rozrzucone w różnych stronach wsi. Katolicy należą do parafii w Ustroniu, protestan ci mają parafię w miejscu. Proboszczami protest. od założenia parafii r. 1782 byli Samuel Kosany r. 1782 1787, Jędrzej Lechocki r. 1788 1794, Wilhelm Bystroń 1794 1802, Jan Rakowski 1802 1818, Michał Kupferschmidt 1818 1862 i Gustaw Kupferschmidt 1862 1886. Obecnie stanowisko to zajmuje Jerzy Mrowiec. W czerwcu r. 1886 wybuchł w W. wielki pożar, który zniszczył dom zajezdny, ple banię i kościół prot. W ostatnich latach za częła przybywać na czas letni niewielka jak do tąd ilość gości, z Warszawy i innych stron. Ob. Tomkowicz A Źródła Wisły Sławianin, zebrany i wydany przez Stanisława Jaszowskiego, Lwów, 1837, przedruk w Kalendarzu J. Czecha, Kra ków, 1866, Zejszner L. Podróż do źródeł Wi sły odbyta r. 1849, Bibl. Warsz. r. 1850; Hoff Bogumił Początki Wisły i Wiślanie, Warszawa, 1888. W. H. Wisławice, Wysławice, Wojslawice, wś ry cerska, należy do dóbr Drzązgowo hr. Grudziń skich. Leży na płn. od Środy, płd. wschód od Kostrzyna, zach. od Giecza i Grodziszczka, w pow. średzkim, okr. komis. kostrzyński, st. dr. żel. Nekla, poczta Węgierskie, szkoła katol. w Drzązgowie, par. w Grodziszczku, sąd w Śro dzie. Ma 5 dm. , 576 ha, 100 mk. W r. 1360 pisał się Mikołaj z W. Przy schyłku XIV w. pojawia się mnóstwo współdziedziców. R. 1399 Sławomira, żona Borzysława z Grabianowa, za stawia część W. Mikołajowi z Wisławic i siostrze jego Katarzynie. R. 1489 graniczyła ta wieś z nieistniejącemi już Szczytkami. R. 1578 sie dzieli tu Jakub Wilkoński, St. Dąbrowski i różni Wisławscy. Kmieci wówczas nie było Około r. 1793 należały W. do Gozimirskiego, kaszt. elbląskiego. Wł. Ł. Wisłoboki, wś, pow. lwowski, 18 klm. na płn. wsch. od sądu pow. we Lwowie, 12 klm. na płd. wsch. od urz. poczt. w Kulikowie. Na wsch. leży Remenów, na płd. Zapytów, na zach. Stroniatyn, na płn. Sulimów w pow. żółkiewskim. Wzdłuż granicy płd. płynie Kąpielówka i przyjmuje od lew. brz. potok, płynący od płn. środ Wisławice Wisłoboki Wisławice Wisłoczka Wisłocka Wisłocz Wisłoczek Wisłok Wisłocka Słoboda kiem obszaru. Własn. więk. Hieronima Wisłobockiego ma roli orn. 246, łąk i ogr. 48, pastw. 1, lasu 1 mr. ; wł. mn. roli orn. 231, łąk i ogr. 78, pastwisk 9, lasu 37 mr. W r. 1880 było 36 dm. , 209 mk. w gminie, 4 dm. , 38 mk. na obsz. dwor. 222 gr. kat. , 25 rz. kat. ; 219 Rus. , 29 Pol. . Par. rzym. katol. w Winnikach, gr. katol. w Remenowie. We wsi jest cerkiew i szkoła lklas. W Krakowie dn. 10 maja 1518 r. nakazuje Zygmunt I Stanisławowi z Chodcza marsz. kor. i stcie lwowskiemu, aby zyski prawne, które Daszkowa ma na dobrach Wisłoboki i PodliskI, należących do Andrzeja Wisłobockiego, dla niej wyegzekwował Arch. kraj. we Lwowie, C, t. 10, str. 500. W 1530 r. nadaje Zygmunt I wś Wisłoboki Andrzejowi Nieprzeskiemu, odbierając je Mikołajowi i Michałowi Chomatowskim 1. c. C. , t. 14, str. 90. Ob. Podlaski. Lu. Dz. Wisłocka Słoboda, wś, pow. owrucki, gm. Bazary, par. praw. Kalinówka o 4 w. , na płn. zachód od Malinki. Wisłocz, tak w dawnych dokumentach zwa no Isłocz ob. , w pow. mińskim, w gm. Raków. Na początku XVIII w. dziedzic W. Antoni Teo dor Wańkowicz fundując w Mińsku karmelitów, zapisał im na tych dobrach 9000 złotych ob. Teka Wileńska, II, str. 180. A. Jel. Wisłocz, wś, nieistniejąca obecnie pod tą nazwą, w pow. żytomierskim, w okolicach Czerniachowa. W 1607 r. własność Bohdana i in. Strybylów, których pozywa Jan Łącki o poddanych, zbiegłych ze wsi Horbaszy do Wisłocza Jabłonowski, Ukraina, II, 100. Wisłoczek, wś, w pow. sanockim, nad pot. t. n. , lew. dopł. Wisłoka, 13 klm. na płd. od Ry manowa. Par. gr. kat. w Tarnawce. Jesto to górska osada, zbudowana w dolinie potoku, wzn. 508 mt. npm. Od północy zasłania ją góra Poharyla 604 mt. , od płd. Zademczykowa 761 mt. , a wschodu dział wodny dzielący ten potok od Wisłoka, dochodzący 591 mt. wzn. Wś ma 131 dm. i 824 mk. , 813 gr. kat. , 3 rz. kat. , a 8 izrael. Pos. tabularna Anny hr. Potockiej ma 10 mr. roli, 13 mr. pastw. , 249 mr. lasu i 2 mr. 600 sąż. parcel bud. ; pos. mn. 1510 mr. roli, 104 mr. łąk, 611 mr. pastw. i 13 mr. lasu. Gle ba owsiana, jałowa, lasy szpilkowe. W. graniczy na płn. z Wołtuszową, na zachód z Królikiem Polskim i Wołoskim, na zach. z Tarnawką i Za woją, a na płd. z Polanami. Mac. Wisłoczka, potok, lew. dopł. Wisłoku, w pow. sanockim. Płynie przez wś Wisłoczek. Wisłok, rzeka, lewy dopływ Sanu, powstaje z warstw wznies. od 700 800 mt. a uchodzi na wysokości 183 mt. Różnica wysokości, między źródłami a ujściem wynosi 564 mt. Krótko, bo zaledwie kilka kilometrów, płynie W. na obszarze górskim, zaraz bowiem schodzi w dolinę, wznies. poniżej 500 mt. i płynie już jako podgórska i wyżynowa rzeka około 100 klm. Poniżej Rzeszowa, w Łukawcu, dostaje się w dolinę poniżej 200 mt. i jako nizinna rzeka przepływa około 45 klm. Bieg W. oznacza się ostrymi i wielkimi załamami, głównie z kierunkiem płn. zach. i płn. wsch. Dorzecze jego przypada na Nizki Beskid, jest więcej lesiste niż dorzecze Wisłoki. O stanie jego wód można, na podstawie spostrzeżeń ogłoszonych w rocznikach Akad. Umiej. w Krakowie, tyle powiedzieć, że przybory zależą od ilości topniejącego śniegu i lodu na wiosnę, odwilży w czasie zimy, letnich i miejscowych deszczów, od większego i mniejszego zalesienia dorzecza, dalej, że W. najwyższym stanem wody odznacza się w czerwcu w czasie letnich deszczów, że wreszcie puszczanie lodów wywołuje w średnim i górnym biegu obniżenie się poziomu wody, a to dlatego, że rozpoczyna się od dolnego biegu. Lód trzyma się na rzece zwykle trzy miesiące, mniej więcej od połowy grudnia do połowy marca. W r. 1890 91 stanął W. pod Krosnem 9 grudnia a puścił 9 marca, pod Żarnową zamarzł 8 grudnia, lód ruszył 8 12 marca, pod Rzeszowem stanął 13 grudnia puścił 8 marca, pod Dąbrówkami zamarzł 25 listopada, 1 grudnia puścił, drugi raz zamarzł 9 grudnia, puścił 8 marca, pod Tryńczą zamarzł 12 grudnia, puścił 9 marca Spraw. kom. fizyogr. Ak. Um. , 1892. W. płynie przez podobne utwory geologiczne co i inne karpackie rzeki, przez pokłady eoceniczne i oligoceniczne, dalej przepływa glinę dolnolodowcową, tworzy aluwialną dolinę, dopiero od Rzeszowa płynie pomiędzy jakby dwoma pasami loessu, które niemal równo biegną z wynies. 200 mt. Od źródła płynie W. na płn. zachód i opłukuje stoki małego pasemka, Bukowicy swą stroną prawą, lewą zaś płynie po pod pasemko, Kiczerę długą. W pierwszem najwyższe szczyty Tokarnia 777 mt. , Źrubań 778 mt. ; w drugiem Kiczary Średnie 652 mt. , Kiczara 641 mt. . Na tej przestrzeni płynie przez wsi Wisłok Wielki Górny, Wisłok Wielki Dolny, Surowice, ciasną doliną. Od Surowic zwraca się na północ i płynie granicą Darowa i Polan, Polan i Puław, Puław i Wisłoczka, Tarnawki i Rudawki, Rudawki i Odrzechowy, Głębokiego, Sieniawy i Beska. Na obszarze Beska tworzy łuk wydany ku wschodowi. Przepływa następnie Bziankę i płynie ku płn. zach. przez Haczów, gdzie ostrym zakrętem zwraca się ku zachodowi i płynie przez Krościenko Wyżne i i Niżne, Krosno, Białobrzegi, Turaszówkę, Odrzykoń, Bratkówkę, granicą Wojkówki, Ustrobnej, przez Wojkówkę, granicą Wojaszówki, Łączek i Łęk, przez Łęki, granicą Widacza, Frysztaku i Twierdzy. Dolina W. wciąż jest ciasna, woda zaledwie na małych przestrzeniach odsypuje nieco kamieńca, a dopiero od Tarnawki rozwiera się w obszerniejsze kotlinki. Dno doliny wznosi Wisłok Wielki się zaledwie do 350 mt. , przy Głębokiem 330 mt. Sąsiednie pagórki okryte są lasami. Najznaczniejsze są Baszwiska góra 556 mt. , z lew. brz. Poharyla 604. Pod Beskidem pasemko Hamondowa góra 467 476 mt. , naprzeciw po lew. brz. las Hrabcowski 373 mt. . Kotlina Beska obszerna, płaska, moczarzysta gdzieniegdzie krzakami porosła, od płn. wichrów zasłonięta lesistemi wzgórzami, które gdzieniegdzie podnoszą swe czuby do 150 mt. ponad doliną. Dno kotliny heskiej pod Beskidem wzn. 288 mt. , w Bziance 279 mt. Dolina się zwęża, sąsiednie wzgórza z Łysą górą 367, a dalej ze Skrzyńską górą 331, zwracają bieg ku zachod. Towarzyszą mu z praw. brzegu Marynkowska góra 330 mt. , św. Wawrzyńca góra 337, Odrzykoń 268, Czarnorzeki 592, Królewska góra 541, Wyrwak, Płacznik 370, pod Frysztakiem Kobylska góra 358, z lew. brzegu wzgórza są płaskimi bezleśnymi garbami najznaczniejszy pod Ustrobną Wapionka 326, a pod Frysztakiem Łysa góra. Za Frysztakiem przedziera się rzeka ciaśniejszą doliną, tworząc wyłom w pasemkach ciągnących się w kierunku płd. wschodnim. Dno doliny wzn. 246 mt. Po za Frysztakiem zwraca się W. na wschód i płynie granicą Kobyla, Polanek, Jazowej, Cieszyny, Wiśniowej, Kalębiny, Kozłówka, przez Markuszowę, granicą Tutkowic, Dobrzechowa, Wysokiej, Gbisk i przez Strzyżów. Dolina od Strzyżowa do Frysztaka, szeroka miejscami do 2 1 2 klm. Dno jej pod Jazową wzn. 240 mt. , pod Strzyżowem 236 mt. Z praw. brzegu najwynioślejsza góra Grabiny 275, z lewego Kąt 373 mt. Wzgórza w ogóle bezleśne. Od Żarnowej zwraca się ku płn. i płynie przez Żarnową, Zaborów, granicą Nowej wsi. Dolina ciasna, najwyższe wzgórze po lew. brz. Glinik 412. od Czudca płynie na wschód do Babicy granicą Wyżnego, od Babicy płynie na płn. wschód granicą Kasiny, Lubeni, Siedlisk, Zarzyc, Lutoryża, Budziwoja, Pietraszówki Boguchwały, Drabinianki, Zwięczycy, dalej przez Drabiniankę, Rzeszów, przez Pobitnę, granicą Staromieścia, Załęża, przez Trzebowisko, Nową wieś, jej granicą, przez Terliczki, granicą Jasionki. Dolina roztwiera się dopiero od Babicy. Odtąd to coraz szersze występują wylewy i coraz większa potrzeba obwałowań. Dolina w Budziwoja wzn. 211 mt. , w Dębinie 208, pod Rzeszowem 209, w Staromieściu 201, w Łukawcu 196 mt. Z okalających wzgórz po lew. brzegu najwybitniejsza Babia góra, pasemko lesiste z kierunkiem płd. wsch. , ze szczytem wzn. 357 mt. ; po praw. brzegu najwyższy pagórek U dęba 342 mt. Odtąd pagórki rozstępują się, wysyłając ku rzece małe położyste garby, które tak sam W. jak i jego dopływy rozmywają otwierając obszerne kotliny. W. rozlewa się i tworzy odnogi. Od Łukawca płynie ku wschodowi, a od ujścia Mleczki zwraca się na północ i płynie tak do ujścia. Dąży on granicą Łukawca, Wólki pod lasem, Pogwizdowa, Medy ni łańcuckiej, i przez tę ostatnią. Czarną, granicą Woli bliższej małej, przez Dąbrówki, Wolę dal szą, Smolarzyny, Białobrzegi, Korniaktów, gra nicą Białobrzegów i Korniaktów, przez Budy łańcuckie, Świątoniowę, Gniewczynę, jej grani cą a Chodaczkowa, przez Wólkę malkowską Trynczę, Ubieszyn, granicą Głogowca i Dębna, przez Głogowiec i wreszcie na granicy Głogowca i Dębna uchodzi do Sanu. Dolina staje się tu obszernym łęgiem, wystawionym na wylewy; sta re łożysko rzeki, opuszczone, rozlewa się w błota i coraz bardziej wysycha. Osady ludzkie cofa ją się od brzegów na wyższe miejsca, chroniąc się przed zalewami. Dorzecze W. wąskie, nie posiada znacznych dopływów. Dopływy z lew. brzegu są Citowa z obszaru Biezdzadki, Moszczaniec, Polańska woda, Rzyczki, Połonik, Mo rawa z Taborem i Kompachą, Lubatówka z pot. Olszyny, Stawiska, Stara rzeka, Glinik, Stępina, Grodzisko, Pstrągowa, Wola, Lasowy, Mogielni ca, Zgłobieński pot. , Pozacha, Ryjak, Przybyszówka poniżej Rzeszowa, Czarna z Wesówką i Mrówką, Świrkowice z Golebką, Młynówka, Złotyński pot. Z praw. brzegu Izwor z Osławicą, Maszówką i Kalnicą, Pielnica z pot. Siedliska, Śmierdziączka, Marcinka, Głęboki, Berska, Rzepnik. Wysoka z Czarnym pot. , Brzezanka ze Stobnicą i Bonarówka, Stobnica z pot. Błottnym, Grudną i M. Krasną, z lew. brzegu zaś z praw. z Golcówką i Kobyłą, Gwożnica ze Sta wiskami, Rubenia, Strug. Ten powstaje z Ryjaku, do którego płynie Izwor, Piątkowa z To karnią i Muńkami, Mokloczka, Tatyna z Nieboro wem i Chmielnik, Głuchówka zbierająca wody ze Starego Wisłoka. Do niego płynie Sawa z pot. Granicznym, Mleczka z lew. brz. z Tar nawką, Hussowem, Markową, z praw. brz. z pot. Łęgi, Pantalowice, Rączyną, Zarzeczem, Chałupski pot. z Mirocińskim. St M. Wisłok Wielki, wś, w pow. sanockim, nad górnym biegiem Wisłoka, rozciąga się bardzo długą ulicą, w wąskiej dolinie rzeki. Wznies. opada z 541 mt. na płd. do 441 mt. na płn. W środku wsi, u spływu kilku potoków, wznies. wynosi 473 mt. npm. Dolinę otaczają od zachodu i wschodu lesiste działy, na zach. dział wód Jasiela, na wsch. Sanu. Szczyty działów sięgają ponad 640 mt. Pierwotnie były to dwie wsi, W. Górny na płd. i W. Niźny na płn. , lecz stanowią jednę gminę polityczną, każda jednak ma osobną cerkiew i osobną parafią gr. kat. Z nich dawniejszą była w W. Górnym, w W. Niżnym erygowana w r. 1752. Obie części razem liczą 323 dm. i 1988 mk. 1913 gr. kat. , 30 rz. kat. i 45 żydów, 1940 Rus. , 20 Pol. i 19 Niem. . Posiadłość tabularna dzieli się na trzy części 1a część Józ. Hantla ma ogółem 273 mr. , przewa Wisłok Wisłoka żnie lasu, 2a część Józ. Hellera 1739 mr. , z czego 88 mr. roli i pastw. a resztę lasu i osta tnia Fel. Gniewosza 669 mr. , z których 42 mr. roli, łąk i pastw. a resztę lasu. Lasy świerko we, gleba owsiana, górska. Pos. mn. ma ogółem 3978 mr. roli, 755 mr. łąk, 1587 mr. pastw. i 542 mr. lasu. Wś ta wymienioną; jest w akcie z r. 1361; ob. Surowice. Uposażenie parafii w W. Niżnym składa się z 109 mr. roli, 61 kóp owsa skópczyny, 18 sągów drzewa i 165 złr. dodatku. Parafię założył Józef Ossoliński, chorąży sandom. Jest w tej części szkoła ludowa. W. Górny ma kapelanią samoistną, uposażoną 50 mr. roli i 106 złr. dodatku. Obie parafie należą do dekat. jaśliskiego. W. graniczy na płd. z Czystohorbem, na płn. z Surowicami, na zach. z Rudawką i Moszczańcem, a na wschód z Jawornikiem i Przybyszowem. Mac. Wisłoka, rzeka, dopływ Wisły, przedstawiający w porównaniu z innemi prawymi dopływami stosunkowo najmniej wybitnych i wielkich załomów. Źródła jej biją z warstw wzn. 600 do 700 mt. npm. , a ujście leży na wysokości 166 mt. Spadek wód jest więc mniej znaczny niż u innych rzek karpackich. Różnica wysokości źródła od ujścia wynosi 500 mt. Ujście leży 15 mt. niżej sąsiedniego Dunajca a 18 mt. wyżej niż Sanu. W ogóle dorzecze W. pochyla się ku północy i wschodowi. Zatem i dział jej wschodni jest niższy, niż zachodni. We wschodnim najwyższy szczyt Hanasiówka sięga 823 mt. , w zachodnim Lackowa 999 mt. Całe dorzecze czerpie wody z Nizkiego Beskidu, gór mało lesistych, a przecież ściągających nie mniej opadów atmosferycznych, jak inne pasma. W r. 1890 opad roczny w okolicy Gorlic wynosił 1617 milim. , u źródeł 944 mm. , przy ujściu 500 mm. Wody letnie, jako spływające z niższych i mało lesistych gór są cieplejsze od wód Dunajca i Sanu, a w zimie chłodniejsze. Lód trzyma się na W. zazwyczaj trzy miesiące, od połowy grudnia do połowy marca. Ciepło, które woda ze źródeł unosi i lasy, które łożysko niby płaszczem w czasie zimy osłaniają, wstrzymując oziębianie się są przyczyna, że zamarzanie, jako też i puszczanie lodów postępuje na W. od ujścia ku źródłom. W r. 1890 1 W. stanęła w Gawłuszowicach i Mielcu po Kliszów 28 list. , w Niegłowicach 10 grud. , a pod Żmigrodem 14 grudnia. Najwcześniej wiec stanęła w dolnym biegu, najpóźniej w górnym. Puściła zaś zupełnie pod Mielcem 7 marca, pod Gawłuszowicami 8, pod Niegłowicami i Żmigrodem 10. Pierwej więc puściła w dolnym, później w górnym biegu. Prócz tego trzeba pamiętać, że lód na W. , podobnie jak i innych rzekach nie utrzymuje się bez przerwy przez trzy miesiące, ale ulega działaniu odwilży. W r. 1890 91 puściła W. pod Mielcem 1 grudnia, znów stanęła 9 grud. , pod Gawłuszowicami 1 grud. puściła, a zamarzła 13 grud. W. wyprzedza w ogóle w zamarzaniu zachodnie dopływy Wisły. Przyczyny szukać należy w tem, że płynie z gór niższych, dolinami więcej odsłoniętemi i jest więcej zbliżoną ku obszarom z klimatem lądowym. Stan jej wód, najwyższy bywa w czasie letnich deszczów, zwykle w czerwcu. Dolina W. w górnym biegu jest wynikiem erozyi i denudacyi działającej w różnych kierunkach i dziś niemal zupełnie zatarte ślady dolin i grzbietów podłużnych odnaleść można tylko przy najdokładniejszem badaniu budowy Szejnocha, Studya geologiczne w Karpatach Galicyi Zachodniej, Kosmos, 1886, zesz. I i II. Wody W. i jej dopływy rzeźbią doliny w piaskowcu wielkopłytowym szarym wietrzejącym żółtawo, tak zw. piaskowcu Krośnieńskim i zasypują okolicę alluwialnemi glinami i piaskami. Po za tymi alluwialnymi nasypami, równolegle z brzegami rzeki, ciągną się strome terasy z glin i szutrowisk dyluwialnych. W. jest przeważnie podgórską rzeką, bo jeśli warstwicę 500 mt. przyjmiemy jako granicę wzgórz, to od źródeł aż do tej warstwicy płynie zaledwie 3 1 2 klm. , a znowu jeśli uważać będziemy warstwicę 200 mt. jako granicę między wyżyną a niziną, to właściwa nizina zacznie się na dolinie W. już powyżej Pilzna. Aż dotąd rzeka płynie przez podgórze na długości koło 70 klm. ; stąd zaś dąży powiślem krakowskiem do ujścia aa długości do 60 klm. Powiśle pokryte jest pokładem porzecznym alluwium. W. w okolicach Pilzna przepływa wały gliny loesowej, dalej w okolicy Brzostka i Jasła płynie przez Porzecze alluwium, w wyższych warstwicach przez eocen i kredowe pokłady karpackie. Na Porzeczu tworzą się rozległe kamieńce, zwłaszcza tam gdzie woda wskutek zakrętu, lub głębokiego werznięcia się w jednę stronę koryta, zwalnia na przeciwnym brzegu swój prąd i osadza tam swe zwiry. W pokładzie loessowym tworzy urwiste brzegi. W. powstaje z dwóch potoków Radociny i pot. Zawoje. Radocina wypływa na obszarze wsi t. n. . w powiecie gorlickim. Zbiera wody głównego działu, z pod góry Beskidu 619 mt. i Dubiego werchu 664 mt. , płynie na północ przez wś Radocinę, tworzy następnie granicę pondędzy wsią Długie a Czarnem; w Nieznajowej, którą oddziela od wsi Rozstajne łączy się z pot. Zawoje i odtąd przyjmuje nazwisko Wisłoki. Potok Zawoje powstaje śród bezleśnych pagórków wsi Wołowca. Okolica Radociny nie posiada znaczniejszych lasów, ledwie gdzieś po stokach lub głębszych ścianach wąwozów natrafić na nie można. W. płynie zrazu granicą pomiędzy Nieznajową a Rozstajnem, w kierunku wschodnim, pomiędzy pagórkami sięgającymi po praw. brz. od 602 do 651 mt. , po lewym zaś wzgórza tworzą pasemko z kierunkiem płd. wsch. ze szczytami Mareska 794, Uherec 706. Dolina w najszerszem miejscu ma do 1 2 klm. Wisłoka Od przyjęcia z praw. brzegu pot. Ryjaka zwraca się W. na północ granica wsi Świątkówki i Świątkowej i płynie ciasna do jaru podobną, doliną. Od przyjęcia z lew. brzegu pot. Kuczki, płynie W. na wsch. najprzód granica Światkówki, Krępskiej huty, a Świątkowej, Kotania i Krępny, dolina zrazu dość szeroką, bo dochodzącą w miejscach łączenia się z nią dopływów do 1 klm. ; w dalszym biegu na dolinie tworzą się dwa razy z wory. Z okalających dolinę wzgórz najwybitniejsze są na lewym brzegu Kolanin 707 mt. i Kamień 712 mt. . Powyżej ujścia pot. Olchowskiego zwraca się W. na północ i tworząc wężykowate zakręty na wschód i zachód, zatrzymuje, ogólny kierunek północny aż do ujścia. I tak przepływa Myscowę, biegnie granicą tej wsi a Kątów, przez Kąty, granicą Kątów a Desznicy, Skalnik, Brzezowej i Mytarza, granicą Mytarza a Żmigrodu. W kierunku północnym przerzyna W. pasemka górskie na poprzek. Dolina jej w ogóle ciasna, zasypana kamieńcem, żwirem i piaskiem, Okalające ją pagórki są garbami bezleśnymi, po praw. brzegu Toczkowa 585, Łazy 640, po lew. brzegu Bucznik 517. Od Żmigrodu rozwiera się znacznie dolina. Rzeka rozlewa się szeroko, tworzy ostrowy i rodzaj łach wiślanych. Płynie po za Żmigrodem granicą Mytarki i obszarów Żmigrodu, przez Gorzyce, Osiek, Markuszkę, Załęże, granicą Załęża i Świerchowej, granicą Zarzyc a Dębowca, Niegłowic i Żółkowa. Na granicy Jasła, Łęgorza i Trzcinicy przyjmuje z lew. brz. Ropę, a we wsi Kaczorowy z praw. Jasiołkę. Ropa i Jasiołka rozpłukały z Wisłoką sąsiednie wzgórza i utworzyły rozleglejszą kotlinę pod Jasłem. Dno doliny W. przy ujściu Iwli wznosi się do 271 mt. , w pobliżu ujścia Kłopotnicy 260 mt. , pod Jasłem 233 mt. Sąsiednie pagórki z lew. brzegu są niższe niż z prawego, wznoszą się miejscami 10 mt. po uad doliną. Są to położyste garby. Najznaczniejszy z nich z lew. brz. Nad lipowem 318 mt. . Z praw. brzegu najwyższy pagórek sięga do 379 mt. Od Jasła płynie W. szerokim łęgiem, granicą wsi Kaczorowy i Gorajowic, Kowalowy i Kaczorowy, Brył a Podzamcza i Krajowic, Opacia a Krajowic, Krajowic a Dąbrówki, przez Wróblówkę i granicą Kołaczyc a Ujazdu, Brzysk i Kluzowej, przez Bukowę, granicą tej wsi a Blaszkowy, przez Blaszkowę, granicą Klecia a Skurowy, przez Skurowę, granicą Skurowy a Brzostka, przez Przeczycę, jej granicą a Kamienicy Dolnej, jej granicą a Dęborzyna, przez Dęborzyn, Jaworzne Górne i Dolne, granicą Jaworzna a Bielów, przez Złotoryę, Mokrzce, Łabuzie, granicą Łabuzia a Pilznionka, Pilznionka a Rzędzin, przez Lipiny, granicą Lipin a Parkosza, granicą Podgrodzia a Chołowy, granicą Latoszyna a Grabin, przez Latoszyn, Wolicę, granicą Latoszynka, Ukrup, Dębicy i Pustyni a Straszęcina, Małej Woli i Żyrakowa. Dalej płynie przez Pustynię, jej granicą a Woli Żyrakowskiej, granicą Brzeźnicy a Bobrowy, jej granicą a Pustkowa, przez Korzeniów, granicą Męciszowa a Podola, Podola a Tuszymy, tej ostatniej a Przecławia, Przecławia a Rzemienia, Rzemienia a Kiełkowa, Kiełkowa a Rzochowa i Rzysk, tych ostatnich a Goleszowa, granicą Wojsławia a Książnic, Mielca a Podleszan i Woli mieleckiej, Złotnika, Rzędzianowic, tylko ostatnich i Woli pławskiej a Chrząstowa, Brzyścia a Pławia, Kłyszowa, Gałuszowic, Zdakowskiej Woli a Giźowy, Ciechowy, wsi Borowy, Sadkowej góry, Uścia, Woli i Ostrówka. Dno doliny W. obniża się coraz bardziej ku północy; przy ujściu Jasiołki sięga 225 mt. , powyżej ujścia Dąbrówki 222 mt. , koło Kołaczyc 219 mt. Odtąd W. bardzo leniwo się toczy aż po za Bukową gdzie dolina także do 219 mt. wyniosła. Dopiero pod Brzostkiem obniża się dolina do 218 mt. , za Brzostkiem 216 mt. , pod Kamieniem 211 mt. , u granicy Dęborzyna 207 mt. Odtąd zaczynają się coraz większe ostrowy i w ogóle bieg staje się tak wolny, iż rzeka nanoszonych przez siebie warstw osadowych przebić nie ma siły i rozdziela się na ramiona. W Mokrzcu dno doliny wznosi się 204 mt. , poniżej mostu kolejowego 193 mt. , poniżej ujścia pot. Grabiny 192 mt. , a dopiero w Woli bobrowskiej o 1 mt. się obniża. W Korzeniowie wznosi się 186 mt. , w Przecławiu 185, w Kiełkowie 183, w Rzochowie 182, pod Mielcem 175. Na długości 4 klm. zdaje się nie mieć spadku, tak leniwo płynie. Dopiero od folw. Babiej Góry do Złotnik spada o 5 mt. Tu rozlewa się, tworzy wyspy i rozległe łęgi. Pod Dębicą znikają ostatnie pagórki podgórza karpackiego sięgające jak Sowia góra do 342 mt. a Łysa 308 mt. Ztąd zaczynają się rozległe równiny powiśla, lekko tylko tu i owdzie pofałdowane. W. przyjmuje liczne dopływy, odznaczające się symetrycznością rozkładu. Z prawego brzegu wpadają 1 Ryjak z dopł. praw. Równe i Żydowczyk, z lew. brz. z pot. Waradoki i Zawici; 2 Chobot Gbot; 3 Krępna z pot. Riwą; 4 Wilsznia z Olchówką, a ta z pot. Obszarem, Moczarem i pot. Ganiuszki; 5 Podgórny; 6 Głojsce; 7 Iwla z dopływami; 8 Promiec; 9 Dunaj; 10 Kocanek; 11 Jasiołka z wielu dopływami; 12 Gogołowski pot. ; 13 pot. od wsi Stany; 14 Połomyja; 15 Ostra; 16 Wielopolką z Zawadką i Budziszem; 17 Ociecki pot. , w górnym biegu zw. Kamionka z Krowniczką; 18 Buda z Blizną i Rzemieniem. Lewoboczne dopływy 1 Rzeszówka; 2 Kłopotnica; 3 Grobla; 4 Iwina; 5 Ropa z wielu obustronnemi dopływami; 6 Dąbrówka; 7 Narożynka; 8 Łosiny; 9 Iwina; 10 Dolczówka; 11 pot. Grabiny; 12 Breń łączący się z Wisłoką. Drugi Breń płynie wprost do Wisły. St. Majerski. Wisłouchowo, dwór, pow. połocki, własność Ludwika Erdmana, 80 dzies. Wisłouchowo Wisłouchowo Wisłucha Wisłoujście Wisłow Wisłoujście Wisłoujście al. Minda, niem. Weichselmuende, forteczka i wś rybacka nad praw. brzegiem Leniwki czyli gdańskiej Wisły, o 5 klm. na płn. od Gdańska, pow. gdański nizinny, paraf. katol. Nowy Fort, st. p. i szk. ew. w miejscu; 157 ha 24 roli orn. , 2 łąk; 1885 r. 147 dm. , 365 dym. , 1701 mk. , 272 kat. , 1429 ew. Dawniej leżała ta osada tuż przy ujściu Wisły do Baltyku. Teraz dzieli ją od morza długi ostrów, po niem. ,, Westerplatte zwany. Od niepamiętnych czasów znajdowała się tu drewniana strażnica dla obrony portu gdańskiego przed północnymi piratami, zwanymi Witalisami. Za czasów zaś krzyżackich był tu wójt osobny Muendemeister, dla dozoru żeglugi ustanowiony. R. 1433 zburzyli tę strażnicę Husyci. Ale r. 1454, w którym się rozpoczęła 13o letnia wojna związku miast pruskich przeciwko Krzyżakom, forteczka już na nowo była odbudowana, lecz r. 1465 znów przez burzę morską została zniszczona. R. 1482 zabrano się do odnowienia budowli, jak opiewa napis nad wejściem do wieży i ukończono ją między r. 1517 1519. Wysmukła ta wieżyczka służyła aż do r. 1758 jako latarnia morska. Na jej ołowiem pokrytej kopule wyryte są różne nazwiska, między niemi i króla Zygmunta z datą r. 1593, który ztąd datował kilka dokumentów Datum ad Laternam. R. 1577 oblegał Stefan Batory Gdańsk, a dla zdobycia Wisłoujścia wysłał pułkownika Ernesta Weihera, któremu jednak Gdańszczanie d. 3 lipca pod Latarnią znaczną zadali klęskę, przyczem 14 małych dział zdobyli. W maju r. 1628 zawinęło 12 szwedzkich okrętów wojennych do portu gdańskiego. Lecz rzuciwszy kilka tylko pocisków na okopy i fortece w Wisłoujściu, cofnęły się nieco; wjazd do portu jednak całkowicie opanowały, zabraniając statkom handlowym przystępu do miasta. R. 1734, w czasie oblężenia Gdańska przez połączone wojska Sasów i Ruskie, którymi dowodził hr. Muennich, forteca tutejsza waźnem była stanowiskiem. Przy niej wylądował d. 24 maja mały oddział Francuzów, liczący 2400 ludzi, pod dowództwem brygadiera de la Mothe, idąc na pomoc zamkniętemu w Gdańsku królowi Stanisławowi. Lecz tak forteca w Wisłoujściu jako i Francuzi wnet musieli kapitulować. R. 1793, przy drugim podziale, zajęły Prusy razem z Gdańskiem i Wisłoujście. Po bitwie pod Iławą 1807 r. zaszła tu potyczka, podczas której wś zgorzała. Wysmukła biała wieża tutejszej fortecy, dochodząca 30 mt. wysokości, jest dobrym drogowskazem dla parowców i okrętów. Niejeden więzień polityczny siedział w fortecy tutejszej. Podczas drugiej wojny szwedzkiej był w niej przez 4 lata osadzony hr. Koenigsmark, ten sam, który r. 1648 zdobył częśó Pragi, poczem nastąpił pokój westfalski. R. 1744 siedział tu hr. de la Salle, poseł francuski u dworu warszawskiego. R. 1831 umieszczono tu internowanych 23 oficerów z korpusów Giełguda, Chłapowskiego i Rybińskiego, między nimi generała Szymanowskiego. Już przed reformacyą istniał tu kościół katol. , ale źe prawo patronatu miał magistrat gdański, przeszedł wcześnie w ręce protestantów. R. 1734 został wraz z wsią dla lepszej obrony Gdańska zniszczony; r. 1789 pobudowano dla tamtejszej załogi nowy, który spłonął r. 1807. Teraźniejszy pochodzi z r. 1823 ob. Brandstaeter Land u. Leute des Landkreises Danzig, str. 221. Na wybrzeżach tutejszych wydobywa spółka wiedeńska braci Spiller bursztyn parowemi machinami. Kś. Fr. WisłowRów, rzka, w pow. bobrujskim, mały lewy dopływ Ochówki, w obrębie gm. Ozaryczę; płynie lasami w kierunku południowym koło wsi t. n. , zaśc. Młyniszcze i na przeciwko wsi Wyhorki ma ujście. Długa przeszło 7 w. WisłowRów, mylnie MyslowRch, wś nad rzką t. nazwy, pow. bobrujski, w 2 okr. pol. paryckim, gm. Ozarycze, o 96 w. od Bobrujska, ma 19 osad; grunta lekkie, łąk obfitość. Za czaców Rzpltej wchodziła w skład sstwa ozaryckiego. A. Jel. Wisłowiec, wś, pow. zamojski, gm. i par. StaryZamość, odl. od Zamościa na płn. 18 w. , ma 51 dm. , 343 mk. katol. , 345 mr. Lasy zasłaniające wieś od północy sprzyjają rozwojowi sadownictwa. W r. 1827 było 41 dm. , 264 mk. Wisłucha, dwór, pow. lepelski, własność Karoliny Stankiewiczowej, ma 28 dzies. Wismondy, wś, pow. telszewski, w 4 okr. pol. , o 21 w. od Telsz. Wisniontowicze, ob. Wilmontowicze. Wismonty 1. okolica drobnych posiada czy nad rz. Lidzieją, pow. lidzki, przy trakcie z Lidy do Nowogródka, miała 1866 r. 129 mk. , w tem 80 katol. , kaplicę katol. i 2 karczmy. 2. W. , wś, pow. poniewieski, w 2 okr. pol. , gm. Rozalin. Włośc. Nowicki ma 20 dzies. 3. W. , wś, pow. szawelski, w 4 okr. pol. , gm. Lingumy. Mają tu szlach. Arens 17 dzies. , Mingin 20 dzies. , Rodowiczowie 16 dzies. 2 nieuż. , Zadwi dowie 16 dzies. 4. W. , wś i dobra, pow. sza welski, w 4 okr. pol. , gm. Radziwiliszki, par. katol. Szadowo, o 24 w. od Szawel, własność Białozorów, ma 320 dzies. 182 lasu, 2 nieuż. ziemi dworskiej, kaplica katol. J. Krz. Wismontyszki 1. wś, pow. rossieński, w 1 okr. pol. , gm. Kołtyniany, par. Kroże, o 48 w. od Rossień. 2. W. , zaśc, pow. wiłkomierski, w 2 okr. pol. , gm. Kupiszki, o 101 w. od Wiłkomierza. Szulcowie mają 20 dzies. Wiśnia, ob. Wisznia. Wiśnicz, w XVI w. Wianycze, wś, pow. jędrzejowski, gm. Małagoszcz, par. Kozłów, ma 22 os. , 333 mr. Należała do dóbr Lasochów. W r. 1827 było 18 dm. , 115 mk. W połowie XV w. wś ta, własność Floryana Lasochowskiego h. Jelita, miała łany km. , z których dziesięcinę płaco Wismontyszki Wismonty Wisniontowicze Wismondy Wisłowiec Wiśnicz Wiśnicz no kościołowi św. Jerzego na zamku w Krakowie Długosz, L. B. , t. I, 594. Według reg. pob. pow. chęcińskiego z r. 1540 wś W. , w par. Ko złów, własność Lasochowskich, miała 5 km. na łanach, 2 na pół łanach, 1 zagr. , lasy i łąki wspólne z Lassochowem. Wartość ogólna 500 grzyw. W r. 1573 wś W. i Lassochów, w par. Kozłów, płaciły od 5 1 2 łan. , 2 zagr. , 1 zagr. I z rolą; Pawiński, Małop. , 272, 484, 566. Wiśnicz 1. Nowy, miasteczko, w pow. bocheńskim, 7 klm. na płd. od Bochni, przy gościńcu do Limanowy. Okolica falista, o glebie glinkowatej, urozmaicona gajami i lasami liściastemi. Znany w dziejach jako pielesza możnego rodu Kmitów i pamiętny z przyjęcia Zygmunta i Barbary przez Piotra Kmitę 26 sierpnia 1550 r. , jest Wiśnicz dziś małem, nieregularnie zabudowanem, brudnem miasteczkiem. Ciekawem jest przecie z powodu wspaniałych ruin zamku Lubomirskich, dawnego klasztoru karmelitów, z grobami Lubomirskich, zamienionego teraz na zakład karny, i pięknego kościoła parafialnego z r. 1620. Stare domy drewniane miasteczka, zniszczone przew wielki pożar w lipcu r. 1863, miały cechy charakterystyczne starej architektury drewnianej, której zabytki przechowują; się jeszcze na obszarze podgórskim. W. leży w dolinie wzn. 283 mt. npm. , u płd. zach. stóp wzgórza zamkowego 351 mt. . Przepływa je potok, mająjcy tu źródła a uchodzący z lew. brzegu do Uszwicy, dopł. Wisły. Oprócz parafii rzym. kat. znajduje się w W. sąd powiatowy, notaryat, urząd poczt. i tel. , szkoła ludowa 3klas. , apteka i kilka sklepów. Obszar wynosi 0, 05 miriam. ; na nim jest 465 dm. i 4084 mk. 1932 męż. , 2152 kob. , między którymi 2690 rzym. katol. a 1394 izrael. Gmina jest ubogą, posiada bowiem małą realność i 400 złr. w obligacyach, potrzeby zaś opędza z poboru targowego, który w 1893 r. przyniósł 4659 złr. Ludność trudni się rękodziełami i drobnym handlem. Przed r. 1807 prowadzono tu dość żywy handel zbożowy, kupcy wiśniccy robili zakupy na jarmarkach w okolicznych miastach, gdy jednak pożar z r. 1863 zniszczył większą część miasta, przenieśli się do Bochni. Ruiny zamku, nakryte dachem, zajmują równinę w połowie wzgórza i panują nad osadą. Jestto czworobok piętrowy, wzmocniony czworogrannemi i okrągłemi basztami. Szczególniej piękną jest baszta nad drogą z miasteczka do bramy wjazdowej, ozdobiona ogromnym orłem jagiellońskim z ciosu. Na około zamku stoją mury forteczne z kazamatami, które mogły służyć także za stajnie i arsenał. Przed 20 laty leżały jeszcze przy bramie dwie armaty żelazne bez lawet, przypominające wielkie moździerze, na wale zaś rosły wspaniałe lipy, teraz po części wycięte. Zamek był zbudowany w stylu odrodzenia, a mimo opuszczenia znać po ruinach, że stanowił wspaniałą budowlę, wzniesioną nie tyle na fortecę ile na okazałą rezydencyą. Wzniósł go Stanisław Lubomirski, na miejscu starożytnego zamku Kmitów, na początku XVII w. Podczas wojen szwedzkich zajął ten zamek, osadzony 35 działami, oddział szwedzki. Załoga kapitulowała, by nie narażać pysznego pałacu na zniszczenie, mimo to jednak część budowli została uszkodzoną, a nieprzjaciel, jak zapewnia Rudawski, uprowadził znaczną ilość broni i 150 wozów łupu. W czasie konfederacyi barskiej zajął zamek oddział ruski, przy czem mury zostały częściowo naruszone z powodu eksplozyi beczki prochu. Mimo to jednak mieszkała tu ks. marszałkowa Lubomirska do r. 1780, poczem przeprowadziła się do Łańcuta. Po jej śmierci rezydował w nim jeszcze chwilowo Aleksander hr. Potocki i dopiero około r. 1850 został, z powodu pożaru, opuszczony zupełnie. Opodal od zamku, na tej samej górze, ale w miejscu nieco więcej wzniesionem, stoi duży budynek z kaplicą, niegdyś klasztor karmelitów, zbudowany w r. 1635 przez Stanisława Lubomirskiego. Tylko w kaplicy można widzieć ślady dawnego stylu i zabytki przeszłości w grobowcach Lubomirskich, reszta uległa zupełnemu przekształceniu. Po zniesieniu klasztoru w r. 1783, umieszczono tu sąd kryminalny i więzienia, co trwało od r. 1786 do 1855, później urządzono więzienie polityczne r. 1863 i 1864, poczem przebudowano budynki z gruntu w 1868 i utworzono w nich zakład kamy dla skazanych na ciężkie więzienie wyżej roku. Liczba więźniów wynosi do 800. Z dawnej świetności, o której wspomina Kuropatnicki w Geografii Galicyi Przemyśl, 1786, nic nie pozostało. Piękne obrazy i wota zabrano w 1783 przy suppresyi klasztoru, pozostały tylko cynowe i drewniane trumny Lubomirskich, teraz bardzo zaniedbane. Czy istotnie był zamek połączony chodnikiem z klasztorem trudno się przekonać, jest jednak prawdą, że klasztor był tak samo jak zamek warownym, otoczony murem i rowem. Miasteczko powstało dopiero w XVII w. na obszarze starożytnej osady. Między posiadłościami, które Andrzej, biskup płocki, nadał w XIII w. klasztorowi w Staniątkach, za zgodą swych braci, znajduje się wieś Visnico, z dodatkiem totaliter, pozwalającym się domyślać, iż wtedy już składała się z części oddzielnych. Dowiadujemy się o tem z aktu ks. Konrada, wydanego r. 1242 w Krakowie Kod. Małop. , II, 65. Zdawna już istniało na obszarze W. grodzisko dotąd wzgórze lesiste w okolicy osady nosi nazwę Gródka, a przy nim zapewne targowisko na trakcie z Węgier na Bochnią do Krakowa. Przybysze z różnych stron chętnie osiadali w takich punktach, dających sposobność do prowadzenia obrotów handlowych czy pieniężnych interesów. Tą drogą zapewne urosła fortuna i znaczenie Kmitów. W r. 1367 asystuje w Krakowie Johan nes Kmitha de Wysnicze haeres sprzedaży sołtystwa we wsi Prądnik, które nabywa niejaki Herman Krauz, mieszczanin krakowski. Układ dokonany był wobec opata tynieckiego. Możnaby ztąd wnosić, iż ten Jan Kmita zostawał w stosunkach pewnych z mieszczaństwem krakowskiem. W końcu tego roku spotykamy Jaśka Kmitę na starostwie sieradzkim. W dwa lata później inny może Jan Kmita, z dodatkiem miles, asystuje nadania przez króla Kazimierza przywileju na lokacyą miasta Przyrowa provido viro Jacobo Rechiczki de Naglovicz heredi. Widocznie więc siedzą, Kmitowie w Krakowie i dorabiają się majątku, może obrotami pieniężnemi, a względów królewskich usłużnością; . Zręczny dworak ów Jaśko umie pozyskać sobie przychylność Elżbiety, na której dworze odgrywa wybitniejszą rolę. Sprawuje on urząd starosty krakowskiego i ginie przy uśmierzaniu bójki wszczętej w mieście między Węgrami a Polakami. Wynagradzając to królowa Elżbieta dała podobno synowi zabitego Piotrowi starostwo łęczyckie. Trzymając się drogi przez ojca utorowanej, nie opuszcza Piotr dworu, zyskuje względy królowej Jadwigi i otrzymuje kasztelanią lubelską w r. 1385, a następnie w 1406 r. widzimy go wojewodą krakowskim. Syn czy synowiec tegoż, także Piotr, piastuje godność kasztełana lubelskiego w r. 1469 a wojewody krakow. i marszałka nadwor. 1501 r. Zapewne bratem czy blizkim krewnym Piotra był Stanisław, wojew. bełzki r. 1501, żonaty z Katarzyną Tarnowską, ojciec najgłośniejszego z Kmitów Piotra, który żonaty był naprzód z Anną Górkówną, a następnie z Barbarą Herburtówną. Piastował on godność wojewody krakowskiego, marszałka kor, i posiadał starostwa krakowskie, spiskie, przemyskie, kolskie. Zmarł 1553 r. , w 76 r. życia. Na nim zakończyła się ta gałęź rodu Kmitów, która doszła fortuny wielkiej i godności, uboższe odnogi istniały dłużej, jak o tem świadczy Paprocki. Zapewne istniał już wtedy w Wiśniczu dwór czy zamek, stanowiący rezydencyą człowieka, który starał się skupiać koło siebie wszystkich wybitniejszych ludzi swej epoki i wywierał doniosły wpływ na sprawy polityczne a poniekąd i ruch umysłowy. W zamku tym podejmował on przez trzy dni r. 1550 króla z żoną Barbarą. Pozostałe dobra przeszły po Piotrze na potomstwo dwu siostr, z których jedna była za Stadnickim, a druga za Barzym. Siostrzeniec Piotra, Stanisław Barzy, wojew. krakow. , otrzymawszy Wiśnicz, sprzedał r. 1590 Sebastyanowi Lubomirskiemu, kaszt. wojnickiemu. Seb. Lubomirski otrzymał od cesarza Rudolfa dziedziczny tytuł hrabiego na Wiśniczu, jego synowi zaś Stanisławowi pozwolił Zygmunt III w r. 1616 założyć u stóp zamku miasto Wiśnicz na prawie niemieckiem. Prócz zwykłych, praw wymienianych w przywilejach Słownik Geograficzny T. XIII. Zeszyt 152. otrzymali mieszczanie prawo składa towarów prowadzonych z Węgier i na Węgry, głównie wina, miedzi i żelaza, uwolnienie od ceł w całem państwie, trzy jarmarki doroczne i targi we wtorki. Po Lubomirskich odziedziczył dobra Aleks. hr. Potocki, następnie jego syn Maurycy hr. Potocki, poczem przeszły wianem z Maryanną z hr. Potockich w dom ordynata Tomasza hr. Zamoyskiego, w ostatniem zaś dziesięcioleciu nabył Maurycy Straszewski, prof. uniw. krakow. Kościół paraf. , podobnie jak klasztor karmelitów, ufundował Stanisław Lubomirski, ststa sandomierski, spiski i dobczycki, używając do budowy, według podania, jeńców tatarskich. Do r. 1783 była tu prepozytura z czterema mansyonazami, którzy utrzymywali także szkoły. Na cmentarzu znajduje się zbudowana ze składek w r. 1869 gotycka kaplica, z obrazem wskrzeszenia Łazarza, malowanym i darowanym przez Jana Matejkę. Do parafii dyec. tarnowskiej, dek. bocheńskiego należą wsi Leksandrowa, Łomna, Cichawa i Połom Duży. W. graniczy na płn. zachód z Cichawą, na płn. z Kopalinami, na wsch. z Wiśniczem Starym, na płd. z Leksandrowa i Królówką. W. jest miejscem urodzenia współczesnego malarza Juliusza Kosaka, który przyszedł tu na świat r. 1824, w sąsiedniej zaś z miasteczkiem wsi Królówce urodził się r. 1791 Kazimierz Brodziński, Opisy miasta i budowli jego z rysunkami podawał Tyg. Illustr. r. 1860 I, 60, 1866 XIV, 217, 1867 XV, 125 i 1868 r. I, 5. Charakterystyczne domy drewniane miejskie wedle rysunków Matejki podawały Kłosy t. VI, zamek zaś i jego wnętrze wedle rysunków Matejki pomieszczone zostały w t. XIII str. 133 i XXXIX. 2. W. Mały, wś, pow. bocheński, w okolicy pagórkowatej, pokrytej lasem liściastym, na płn. od Wiśnicza Starego, a na płn. wschód od Wiśnicza nowego, przy drodze gminnej z Brzeźnicy do W. starego. Od wschodu otacza wieś góra, nazywana w płn. części Gródkiem szczyt 317 mt. wzn. , w płd. części Królową górą 347 mt. , od zach. ma Kopaliny i skarbowy las, należący do kompleksu Kolanowa. Ku płd. obniża się teren na 257 a ku płn. wsch. na 227 mt. Mała wioska, rozrzucona przy drodze i po pagórkach ma 61 dm. i 330 mk. rz. katol. , przyłączonych do parafi w Wiśniczu Nowym. Pos. tabularna dra Maur. Straszewskiego wynosi 68 mr. roli, 11 mr. łąk, 4 mr. 142 sąż. pastw. , 673 mr. lasu; pos. mn. 346 mr. roli, 51 mr. łąk i ogr. , 22 mr. pastw. i 54 mr. lasu. Gleba jest tu glinką dosyć urodzajną. Jako attynencya klucza wiśnickiego dzieliła losy Wiśnicza Starego i zamku w W. Nowym. Graniczy na płd. z Wiśniczem Starym, na wschód z Porębą, na płn. z Brzeźnicą, a na zach. z Kurowem i Kopalinami. W 1581 Pawiń. , Małop. , 55 W. Mały był tenutą Lutomirskiego może Lubomirskiego, miał 3 łany km. , 2 kom. bez by Wiśnicz Wiśniew Wiśniewko dła, rzemieślnika i 3 4 roli. 3. W. Stary, wś, w pow. bocheńskim, nad potokiem uchodzącym do Uszwicy, na wschód od mtka Wiśnicza, przy drodze do Uszwi, ciągnie sie długą ulicą w do linie potoku i ma parafię rz. kat. , z kościołem mu rowanym, szkołą ludową. Wś ma 209 dm. i 1165 mk. , z których jest 1155 rzym. kat. a 19 izrael. Pos. tabularna dra Maurycego Stra szewskiego ma browar, 233 mr. roli, 42 mr. łąk, 2 mr. ogrodu, 34 mr. pastw. , 44 mr. lasu, 2 mr. nieuż. i 6 mr. 83 sąż. parcel budowl. ; pos. mn. 860 mr. roli, 157 mr. łąk i ogr. , 73 mr. pastw. i 258 mr. lasu. Prawdopodobnie miejsce to nazywało się w początku XIV w. Rogozie, bo według dyplomu erekcyjnego została parafia za łożona w 1323 in Rogozie. Za Długosza L. B. , n, 241 Wysznycze miały kościół parafialny dre wniany, p. t. św. Katarzyny, a pleban miał na swój użytek rolę. W 1520 r. zbudowano tera źniejszy murowany kościół, a 1539 urządzono przy nim prepozyturę z 6 jałmużnikami i trzema filiami w Brzeźnicy, Chronowie iŁapczycy, któ re w 1772, po zniesieniu prepozytury, na samo istne parafie zamieniono. Metryki przechowują się od r. 1644. Parafia należy do dyec. tarnow skiej, dek. brzeskiego i obejmuje wsi Kobyle, Ma ły Wiśnicz, Kopaliny, Kurów, Dołuszyce i Wól kę. W 1581 Pawiński, Małop. , 56 Barzy pła cił tu od 7 łan. km. , 6 zagr. bez roli, 5 kom. z bydłem, 5 kom. bez bydła, karczmy i części Piotrowskiego, mającej pół łanu. Graniczy na płd. z Leksandrową, Łomną i Chronowem, na płn. z Wiśniczem Małym i Porębą Spytkowską, na zach. z Wiśniczem Nowym. Mac. Wiśnienka, folw. nad Świsłoczą, pow. miński, w gm. Siemkowo, o 6 w. od Mińska, w pięknej miejscowości. Na początku b. wieku Jerzy Furs zapisał W. jezuitom mińskim ob. Teka Wileńska, Nr. II, str. 181, potem z kolei własność Naborowskich i Weryhów. Obecnie należy do gen. Adolfa Weryhy. Ma około 41 włók; gleba i łąki wyborne, piękny las towarowy. Wiśniew 1. os. leś. , pow. noworadomski, gm. i par. Sulmierzyce, ma 1 dm. , 3 mk. , 15 mr. dwor. 2. W. , ob. Wiśniewo. Wiśniewka 1. Polska, niem. Poln. Wisniewko, wś i młyn nad rz. Głumią, na t. zw. Krajnie, pow. złotowski, nad szosą z Złotowa do Frydlandu, st. p. , kol. żel. i par. kat. Zakrzewo. Kościół filialny, szkoła lklas. katol. i szkoła ewang. w miejscu; 1401 ha 1095 roli or. , 89 łąk, 52 lasu; 1885 r. 99 dm. , 146 dym. , 771 mk. , 406 kat. , 356 ew. , 9 żyd. Wiśniewski młyn 1 dm. , 12 mk. . Znaczna część osady należy dziś do innych wsi, bo włościanie, nie chcąc płacić czynszów za pańszczyznę, oddali połowę gruntów. Na nich to stoją dziś Nowa Wiśniewka, dwie trzecie Karolewa, część Królewskiej Wsi i Parowa; część zaś wcielono do Proskiego folw. Starzy ludzie powiadają, że dawniejszy dziedzic hr. Potulicki chciał tu przed wojną szwedzką założyć miasto, czego śladem są dzi siejsze dwie szerokie ulice; miało się ono nazy wać Gogolinem od tutejszego jeziora t. n. Ale zamiar ten nie przyszedł do skutku. W historyi pow. złotowskiego przez Schmitta czytamy, że tuż przy W. jeszcze r. 1461 istniała wś Gogolin. Że wieś tutejsza jest starą osadą, tego dowodzą wykopane tu urny, jako i kamienna siekierka. Wiśniewką Pol. została wś tutejsza nazwana w przeciwstawienie do dwóch Wiśniewek pod Sępólnem, gdzie dawniej sami Niemcy mieszkali ob. Schmitt Der Kreis Flatow, str. 280. Kościół, p. w. św. Marcina bisk. , z dębowego drzewa wzniesiony był r. 1647, jak wskazuje napis w środku sufitu umieszczony; kryty jest gontami; ołtarzy ma 3. Benedykowany był depiero 1762 r. Jeden z obrazów, na drzewie ma lowany, z r. 1647, przedstawia św. Michała ar chanioła, 2 inne wyobrażają Najśw. M. P. Są to pewnie dary familii Działyńskich, fundatorów kościoła. Z 3 dzwonów tylko średni pochodzi ze starszych czasów. Wizyta Trebnica z r. 1653 opiewa, że W. należała do Andrzeja Grudziń skiego, wojew. kaliskiego. Kościół p. w. św. An ny, o 1 ołtarzu i 2 dzwonach, nie był jeszcze konsekrowany. Włościan było 16, dawniej 19, zagrodników 16. Tylko od czasu do czasu do jeżdżał tu kś. wikary z Zakrzewa str. 167. Z wizyty Jezierskiego z r. 1695 dowiadujemy się, że dziedzicem był Paweł Działyński, woj. kaliski. Kościół niedawno się spalił, lecz na jego miejscu stał już nowy, drewniany ob. str. 56. R. 1789 było tu 44 dym. Dnia 9 maja 1876 pożar prawie połowę wsi w perzynę obrócił. 2. W. , Nowa, niem. Neu Wianiewke, wś, tamże, 352 ha 321 roli or. ; 1885 r. 34 dm. , 37 dym. , 221 mk. , 24 kat. , 197 ew. , z których na kol. Nowe Łąkie przypada 9 dm. , 60 mk. R. 1892 została Nowa W. i Nowe Łąkie od dominium złotowskokrajeńskiego odłączone i połączone, jako osobna gmina, pod nazwą Kirschdorf. W. Nowa ma szkołę ewang. Kś. Fr. Wiśniewko, wś i fol, pow. mławski, gm. Kosiny Stare, par. Mława, odl. 3 1 2 w. od Mławy, młyn wodny, 11 dm. , 86 mk. , 151 mr. włośc. Fol. należy do dóbr Podkrajewo. W r. 1827 było 7 dm. , 44 mk. , par. Wojnówka. Według reg. pob. pow. szreńskiego z r. 1578 wś Wiszniewo, w par. Podkrojewo, miała 9 łan. , 2 zagr. bez roli, młyn Pawiński, Mazowsze, 59. Wiśniewko 1. al. W. Małe, fol. , pow. wagrowiecki, okr. komis. i poczta Łekno, st. dr. żel. Wapno, szkoła kat. w Łukowie, par. kat. Czeszew, sąd Wągrowiec. Ma 4 dm. , 75 mk. , 1153 mr. Własność Ponikiewskiego. 2. W. Wielkiey niem. Kirschdorf, wś gospod. , pow. szubiński, sąd i okr. komis. Szubin, par. Samoklęski, st. dr. żel. Nakło, poczta Tur Thure, szko Wiśniewka Wiśnienka Wiśnienka Wiśniewko ła w Spokojniku Friedenthal. Ma 24 dm. , 51 ha. 214 mk 161 katol. . Wiśniewko, niem. Kl. Wisniewke, wś, pow. złotowski, st. pocz. Lutowo, par. kat. Sępólno, 433 ha 282 roli orn, 49 łąk, 13 lasu; 1885 r. 25 dm. , 28 dym. , 181 mk. , 2 kat. , 179 ewang. ; szkoła ewang. w miejscu. R. 1770 zakupili wło ścianie pustkowie Sosnowiec, 60 mr. obejmują ce, r. 1767 jakiemuś Maciejowi zapisane i po dzielili je między siebie. Luteranie mieli tu da wniej dom modlitwy ob. Gesch. d. Kr. Pla tow V. Schmitt, str. 269. W topogr. Goldbecka z r. 1789 zapisane jest W. jako wś szlach. Potulickich, o 9 dym. str. 259. Kś. Fr. Wiśniewko al. Kapijki, niem. Klein Wischniowen, Krajefsken Kopichen, wś, pow. łecki, st. pocz. Ostrokollen. Wś istnieje już r. 1486, w którym zakon nadaje tu 60 włók Grajewskim oraz 30 mr. między Długoszami a Dąbrowskiemi. R. 1588 bracia Kiersztan i Andrzej Munichow sprzedają 13 wł. w W. Bartoszowi i Maciejowi Rogalom. Jerzy Grajewski sprzedaje r. 1590 Bartoszowi Rogali 20 wł. i 10 mr. w W. i Kopijkach za 3000 złp. Akt podpisują trzej Grajewscy, synowie starosty na Wiźnie Kętrz. , O ludn. pol. , 458. Wiśniewo 1. fol. , pow. grójecki, gm. Rykały. odl. 12 w. od Grójca, ma 60 mr. obszaru. 2. W. , wś, fol. i os. , pow. słupecki, gm. Wilcza Góra, par. Ostrowąs, odl. 28 w. od Słupcy, ma 21 dm. , 343 mk. W 1827 r. było 18 dm. , 216 mk. Fol. W. w r. 1891 rozl. mr. 988 gr. or. i ogr. mr. 801, łąk mr. 18, past. mr. 8, lasu mr. 134, nieuż. mr. 28; bud. mur. 15, drew. 1; płodozm. 7 i 14pol. ; las nieurządzony. Wś W. os. 26, mr. 31; os. Wiśniewo os. 5, mr. 30; wś Biela os. 14, mr. 16. Na początku XVI w. folwark dawał dziesięcinę pleb. w Ostrowąsie, łany kmiece zaś tylko meszne, po 2 kor. żyta i tyleż owsa a zagrodnicy po korcu Łaski, L. B. , I, 207. Według reg. pob. pow. konińskiego z r. 1579 wś W. miała 6 1 2 łan. , 10 zagr. , 1 rzem. Pawiński, Wielk. , I, 235. 3. W. , wś i folw. , pow. węgrowski, gm. Czarnogłów, par. Wiśniew, posiada kościół par. murowany, szkołę początkową, 54 dm. , 405 mk. , 1561 mr. Folw. stanowi majorat rządowy, nadany gen. Korffowi. W 1827 r. było 34 dm. , 296 mk. Według reg. pob. pow. warszawskiego z r. 1580 wś królewska Wiśniewo posiadała kościół parafialny. Płacono tu od 2 łan. sołtysich. Jan Wyrzykowski, starosta stanisławowski, płacił od 27 łan. Były też 2 łany puste, 12 zagr. z rolą, 2 młyny, 1 koło Pawiński, Mazowsze, 254. Erekcya parafii i kościoła nieznana. Istniał już w XVI w. ; obecny pochodzi z r. 1786. W. par. , dek. nowomiński dawniej siennicki, 2302 dusz. 4. W. Dziarnowo al. Dziarno, wś i fol. , pow. ciechanowski, gm. i par. Grudusk, odl. 21 w, od Ciechanowa, ma 7 dm. , 69 mk. W r. 1827 było 9 dm. , 65 mk. W r. 1870 fol. W. Dziarnowo rozl. mr. 189 gr. or. i ogr. mr. 137, łąk mr. 7, past. mr. 10, lasu mr. 20, zarośli mr. 9, nieuż. mr. 6; bud. drew. 5. Wś W. Dziarnowo os. 6, mr. 3. 5. W. , wś i fol. , pow. mławski, gm. Kosiny Stare, par. Wyszyny, odl. 5 w. od Mławy, ma wiatrak, karczmę, 31 dm. , 354 mk. W r. 1827 było 23 dm. , 228 mk. W r. 1877 fol. W. z no menklaturą Sewerynka rozl. mr. 690 gr. or. i ogr. mr. 459, łąk mr. 50, past. mr. 80, lasu mr. 86, nieuż. mr. 15; bud. mur. 11, drew. 22; las nieurządzony, wiatrak. Wś W. os. 6, mr. 131; wś Wiśniewko os. 38, mr. 440. 6. W. Gwoździe, fol. , pow. mławski, gm. Szczepkowo, paraf. Grzebsk, odl. 21 w. od Mławy, ma 257 mr. ob szaru. 7. W. , wś, pow. ostrowski, gm. Poręby, par. Długosiodło, ma 46 dm. , 319 mk. W r. 1827 było 19 dm. , 100 mk. Według reg. pob. pow. nurokamienieckiego z r. 1578 W. , wś bi skupia, miała 9 łan. , 1 zagr. Pawiński, Mazo wsze, 407. Wchodziła w skład dóbr Brańczyk, stanowiących pierwotnie część Biskupczyzny, a po zabraniu jej na rzecz skarbu, samoistną eko nomię t. n. W 1820 r. spotykamy 17 gospoda rzy siedzących na 15 pierwotnych osadach, pła cących 628 złp. czynszu, 44 złp. 27 gr. hyber ny i 7 1 2 złp. z łąk ten ostatni czynsz płaciło 2 gospodarzy; na 6 osadach wysiewano po 2 kor. jarz. i tyleż oziminy; na pięciu po 1 1 2 kor. jarz. i tyleż oziminy; na 4 po korcu jarz. i ozim. ; 2 chałupników 1 żyd, podleśniczy. Włościanie zaj mowali się wywózką drzewa. W 1827 r. 19 dm. , 100 mk. W 1856 r. 16 osad rolnych, 4 ogrodniczych. W 1858 r. urządzono wś kolonial nie; na 47 mr. 173 pręt. urządzono 4 osady le śne; we wsi zaś na 643 mr. 41 pręt. utworzono 20 osad rolnych, 4 ogrodn. , karczmę, kuźnię i szkołę. Karczma należała do dóbr Daniłowo. Czynsz ustanowiono na 255 rs. 47 1 2 kop. 8. W. Dąb, wś, pow. łomżyński, gm. i par. Zambrowo. Mieszka tu drobna szlachta. W 1827 r. było 29 dm. , 155 mk. W aktach sądowych łomżyńskich występują już w r. 1423 wsi W. Wielkie, W. Wiśniówko, W. Wiśniówek Wertyce. Jest to gniazdo Wiśniewskich. Według reg. pob. ziemi łomżyńskiej z r. 1578 wś W. Dąb, w par. Zam brów, miała 17 łan. , 4 zagr. Pawiński, Mazo wsze, 378. 9. W. Wertyce, wś, pow. łomżyń ski, gm. Kossaki, par. Kołaki. W 1827 r. było 16 dm. , 99 mk. W r. 1578 wś W. Wertycze, w par. Kołaki, miała 8 1 2 łan. , 1 zagr. Pawiń ski, Mazowsze, 380. 10. W. Wielkie i Wiiniewko, wś szlach. nad rz. Ruziec, pow. ostro łęcki, gm. i par. Piski. W r. 1827 W. miało 20 dm. , 118 mk. ; Wiśniewko 1 dm. , 7 mk. We dług reg. pob. pow. ostrołęckiego z r. 1578 wś W. miała 11 łan. Pawiński, Mazowsze, 384. Br. Ch. Wiśniewo 1. wybud. , pow. średzki, paraf. katol. , okr. komis. i st. dr. żel. w Pobiedziskach Wiśniewko Wiśniewo Wiśnioławka Wiśniewo Pudewitz, poczta w Kostrzynie Kostschin. Ma 2 dm. , 42 ha, 24 mk. 2. W. , wś gospod. , pow. wągrowiecki, st. dr. żel. w Rąbczynie Rombschin, poczta w Łeknie, szkoła katol. w Koninku, par. w Czeszewie, sąd w Wągrówcu, 4 dm. , 95 ha, 26 mk. 3. W. , wś rycer. , pow. wągrowiecki, okr. komis. i poczta Łekno, st. dr. żel. w Wapnie, szkoła katol. w Łukowie, paraf. w Czeszewie, sąd w Wągrowcu. Ma 13 dm. , 877 ha, 283 mk. r. 1885, z tych 270 katol. Roku 1399 Sędziwój z W. prawował się z Pakosławem z Jeziorek. Boku 1793 siedzi tam Nepom. Trzciński; 1840 Ponikiewscy. Wł. Ł. Wiśniewo 1. niem. Kirschenau, wś, pow. lubawski, st. pocz. Lubawa, par. kat. Grabowo, 286 ha 224 roli or. , 29 łąk. 3 lasu; 1885 r. 6 dm. , 22 dym. , 120 mk. , 64 kat. , 56 ew. Wi zyta Strzesza z r. 1667 72 pisze, źe prob. po bierał ztąd mesznego od włóki osiadłej po 1 kor. żyta i tyleż owsa, lecz wizytator dodaje Ad praesens agri ut plurimum deserti et desolati pag. 220. Wizyta Potockiego z r. 1706 opiewa, źe mesznego dostawał prob. od 16 wł. 16 kor. żyta i tyleż owsa str. 400. W obu wi zytacyach zowie się ta wś Wiśniewo. Inwentarz biskupstwa chełmińskiego z r. 1731 opiewa, że wś W. produkowała przywilej przez bisk. cheł mińskiego Ottona r. 1325 na 16 włók wystawio ny, z obowiązkiem czynienia jednej służby kon nej w lekkiej zbroi i niesienia pomocy grodowi biskupiemu w Lubawie i to suis sumptibus, expensis et victualibus str. 43. Na stronicy zaś 73 czytamy jeszcze Wiśniewo, wś szlach. PP. Tynkowey possessyi, circa privil. Ottonis, ep. culm. , 1 posiadło, 16 włók, daje czynszu 5 korcy żyta i 5 pszenicy, 1 funt wosku i 5 pieniążków. W topogr. Goldbecka z r. 1789 zaznaczone jest W. jako wś chełm. o 6 dym. , nad rz. Gryźlą, tworzącą tu granicę między Prusami Zach. i Wschod. str. 253. Druga obok wsi płynąca strużka zowie się Przasnicą. 2. W. , niem. Gr. Wisniewke, wś, pow. złotowski, st. p. Lutowo, paraf. kat. Sępólno, 845 ha 602 roli or. , 25 łąk, 10 lasu; 1885 r. 57 dm. , 67 dym. , 392 mk. , 16 kat. , 376 ew. ; szkoła ew. w miejsca. R. 1745 otrzymuje sołtys tutejszy swój przywilej, dotychczas bowiem miał tylko prosty zapis od Katarzyny Tuczyńskiej. Nadano mu dziesiąty mórg w każdem polu i prawo warzenia i sprze dawania piwa. Wś posiada przywilej z r. 1767. Luteranie mieli tu dawniej dom modlitwy. W topogr. Goldbecka z r. 1789 zapisane jest W. jako wś szlach. , hr. Potulickiego, o 18 dym. str. 259. Kś. Fr. Wiśniewo, niem. Wischniwen, wś, w trzech częściach, pow. łecki, st. p. Ostrokollen. Rudolf v. Diepoltskirchen, komtur ryński, nadaje w Ełku r. 1486, Gotardowi Korbowskiemu na prawie chełm. 66 włók między Grajewskiemi, Krzywem i Laszkami, dla założenia wsi dannickiej. Korbowski otrzymuje 6 włók sołeckich wolnych od czynszu i tłoki i 15 lat wolności. W r. 1600 mieszkają tu sami Polacy Kętrz. , O ludn. pol, 458. Wiśniewski Majdan, pow. ostrowski, gm. i par. Długosiodło. Wiśniewszczyzna, przyl. dóbr Jasionna, w pow. sieradzkim. Wiśnioławka, wś, wchodziła w skład dóbr rząd. Ludwinów, w pow. kalwaryjskim. Miała 97 mr. obszaru. Wiśniów 1. ob. Wiśniewo. 2. W. wś, pow. krasnostawski, gm. i par. Gorzków. W 1827 r. było 20 dm. , 122 mk. Wiśniowa, wś i fol. nad rzką Koprzywianką al. Wiśniówką, pow. sandomierski, gm. i par. Wiśniowa, odl. 8 w. od Staszowa a 35 w. od Sandomierza, posiada kościół par. murowany, dom przytułku dla starców, urząd gm. , gorzelnią, dwa młyny wodne, młyn do gipsu, tartak, pokłady wapienia i torfu; 87 dm. , 585 mk. W 1827 r. było 60 dm. , 514 mk. Dobra W. składały się w r. 1887 z fol. W. i Starawieś, nomenkl. Osieczka, rozl. mr. 1214 fol. W. gr. or. i ogr. mr. 394, łąk mr. 33, past. mr. 48, nieuż. mr. 30; bud. mur. 17, drew. 14; płodozm. l0pol. ; folw; Starawieś gr. or. i ogr. mr. 292, łąk mr. 37, past. mr. 50, lasu mr. 312, w odpadkach mr. 23, nieuż. mr. 13; płodozm. 9pol. ; bud mur. 3, drew. 2; las nieurządzony. Wś W. os. 48, mr. 754; wś Wólka Wiśniowa os. 41, mr. 648 wś Sztumbergów os. 15, mr. 461. W połowie XV w. wś W. , w par. Kiełczyna, własność J. Rytwiańskiego, miała łany km. , z których dziesięcinę dawano bisk. krakow. Długosz, L. B. , U, 328. W r. 1578 wś Wyszniowa, w par. Kiełczyna, należała do Jana Dymitrowskiego, który tu płacił od 20 osad. , 6 1 3 łan. , 1 zagr. z rolą 4 kom. , 7 ubogich, 3 rzemieśl. , zaś w Woli Wiśniowskiej od 3 osad. , 3 4 łana, 1 zagr. z rolą, 1 kom. ubog. Pawiń. , Małop. , 175. Parafia z kościołem murowanym powstała tu w końcu XVII wieku. W kościele złożone zostało serce Hugona Kołłątaja, który przyszedł na świat w r. 1750 w poblizkich Nieciesławicach, zmarł zaś w r. 1812. Miejsce pochowania zwłok nieznane; podobno spoczywa w Warszawie na cmentarzu powązkowskim. W obecnem stuleciu istniała tu koźnica żelaza, produkująca do 3000 centn. W. par. , dek. sandomierski, 987 dusz. W. gm. ma obszaru 11618 mr. , w tem ziemi dwor. 6891 mr. Sąd gm. okr. IV i st. pocz. w Staszowie. Gmina ma 5311 mk. 64 prot. , 978 żyd. . W skład gm. wchodzą Bogorya, Buczyny, Czajków, Czarnebłoto. Dobra, Fryszerka, Janów, ŁaziskaGro cholickie, Ł. Szczeglickie, ŁaziskaWólka, Maleniec, Maławieś, Mostki, Osieczko, Pocieszka, Pod Wiśniowa Wiśniów Wiśniewszczyzna Wiśniewski Majdan Wiśniewo mostki, Poręba, Starawieś, Strugów, Sztumbergów. Wiśniowa, WiśniowskaWólka i Zimno woda. Br. Ch. Wiśniowa 1. wś, pow. ropczycki, parafia rz. kat. w Nockowy, leży nad pot. Bystrzycą. , o 11 klm. na płd. od Sędziszowa. Zajmuje długą, a wązką, dolinę potoku, wzn. 252 mt. npm. , ścieśnioną przez wzgórza, z których płd. wschodnie pokrywa duży las, zwany Zgłobieńskim. Wzn. na wschodzie dochodzą 370 mt. , na płd. góra Wiśniowa al. Zgłobieńska 410 mt. Południowe wzgórza 389 mt. noszą nazwę Nockowskich Krzaków. Wznies. na zach. na obszarze Iwierzyc sięga od 304 do 370 mt. Wś zbudowana w ulicę po obu brzegach potoku, łączy się na płd. z Bystrzycą a na płn. z Wiercanami. Na wsch. pod lasem przys. Pachniączka. Wraz z obszarem więk. pos. jest 126 dm. i 686 mk. 336 męż. , 350 kob. , 663 rz. kat. a 23 izrael. Pos. więk. Aleks. Żymirskiego składa się z 421 mr. roli, 49 mr. łąk, 25 mr. past. , 207 mr. lasu, 2 mr. stawów, 3 mr. nieuż. i 1 mr. parcel budowl. ; pos. mn. ma 490 mr. roli, 36 mr. łąk, 78 mr. past. i 35 mr. lasu. Prawdopodobnie tę W. wymienia Długosz L. B. , II, 281 jako włośó Spytka Jarosławskiego. Miała w owym czasie 17 łan. km. i łan sołtysi. W 1581 Pawiński, Małop. , 253 posiadał tę wieś Andrzej Brzeziński. Było w niej 30 kmieci na 15 łan. , 7 kół młyń. , 8 zagr. , 17 komor. z bydłem, 5 kom. bez bydła i 4 rzemieśl. 2. W. , wś, pow. jasielski, 3, 71 kln. na płn. wsch. od Frysztaka, przy drodze do Strzyżowa, na lew. brzegu Wisłoka, paraf. rz. kat. w Niewodny. Od płn. zasłaniają wś góry pokryte lasem. Składa się z 122 dm. i 882 mk. 388 męż. , 494 kob. , 864 rz. kat. a 18 izrael. Pos. więk. Pr. hr. Mycielskiego ma młyn wodny, tartak i cegielnią, składa się z 349 mr. roli, 31 mr. łąk, 6 mr. ogr. , 16 mr. past. , 2 mr. 1202 sąż. lasu, 6 mr. nieuż. i 1 mr. 1066 sąż. parcel budowl. ; pos. mn. ma 667 mr. roli, 92 mr. łąk, 103 mr. past. i 336 mr. lasu. Wspominana w dok. z 1366 i 1377 r. Kod. Małop. , III, 202 i 305. W spisie pob. z r. 1536 Pawiński, Małop. , 518 wś ta własność Stanisława Odrowąża, ststy Samborskiego, należała do parafii w Dobrzechowie, miała 8 kmieci, karczmę, którą odbudowywano i 2 zagrod. , płacących 12 grzyw. , młyn i 5 sadzawek. Cały czyns wynosił 4 grzyw. 6 gr. Prócz tego był dwór, łąki i predium; nadto Wiśniówka Visnyowka miała 2 kmieci płacących 36 gr. i 3 kor. owsa. W 1581 ibid, 245 był dziedzicem obydwóch osad Seweryn Bonar, który płacił od 6 kmieci na 3 łan. , 2 zagr. z rolą, 3 zagr. bez ról i 7 komorn. W. graniczy na zach. i płn. z Niewodną, na wschód z Kożuchowem a na płd z Kalębiną. 3. W. , wś, pow. wielicki, mająca ekspozyturę rz. kat. i stacyą pocztową, zajmuje dość szeroką dolinę nad Krzyworzeką, praw. dopł. Raby, do której spływają liczne potoki. Poziom wsi wznosi się 419 mt. npm. w miejscu najniższem. Ciągnie się W. długą ulicą nad rzeką i gościńcem z Dobczyc do stacyi kolei tranwswersalnej w Kasinie Wielkiej, stykając się domami na płd. z Wierzbanową a na płn. z Poznachowicami Dolnemi. Na wschodzie ma pasmo górskie, pokryte lasem, ze szczytami Księża góra 649 mt. i Czeczeń 835 mt. , na zachodzie Łysina 897 mt. i Kamienik 912 rat. . Pasmo zachodnie tworzy dział Krzyworzeki od Raby, wschodnie od Stradomki. Góry te, najwyższe w tej stronie, widać już z toru kolei Karola Ludwika między stacyami Podłężem a Krakowem. Wś ma z obszarem dwor. 244 dm. i 1602 mk. 788 męż. , 814 kob. , 1542 rz. kat. i 60 żyd. Dobra te były dłuższy czas dzierżawione przez izraelitów. Pos. więk. do 1894 Emilii Romerowej, nabył teraz Karol Dettloff ma 122 mr. roli, 8 mr. łąk, 12 mr. past. i 1271 sąż. parcel budowl. ; pos. mn. ma 1225 mr. roli, 379 mr. łąk, 466 mr. past. i 413 mr. łasu. W. była wsią królewską, należącą do ststwa dobczyckiego. W r. 1365 król Kazimierz nadaje discreto viro Goszczyo Ade de Visnowa synowi Ady las królewski z wsią Herzmanówka, ciągnący się od granic Wiśniowy i karczmy Osikówki, dla lokacyi wsi na prawie niemieckiem dziś Wierzbanowa. Za Długosza L. B. , II, 182 było tu 25 łan. km. Dziesięciny oddawano opactwu w Szczyrzyczu. Prócz tego były 2 karczmy. Do parafii, z drewnianym kościołem p. w. św. Marcina, należały Poznachowice Dolne, Lipnik, Kobielnik i Irzmanowa al. Wierzbanowa. W 1581 Pawiński, Małop. , 80 W. miała 24 łan. km. , 12 zagr. bez roli, 7 kom. z bydłem, 10 kom. bez bydła, 6 rzemieśln. , 9 piekarzy, pół łana wójtowskiego, dwór i karczmę na ćwierci łanu. Parafia została założoną 1440 r. ale pierwotny kościół spalił się 1745 r. , poczem wybudowano w dwa lata teraźniejszy drewniany. Metryki przechowują się od r. 1644. Do par. dek. dobczycki należą te wsie co za Długosza i Węglówka. Wiśniowa Wola, w XVI w. Wolia Wisnyowa, wś, pow. włoszczowski, gm. i par. Włoszczowa. W r. 1827 było 41 dm. , 313 mk. W r. 1540 wś ta, własność Hieronima Szafrańca dziedzica Włoszczowy, miała 10 km. na łanach, 4 na półłankach, 2 zagr. , folwark, staw, bór i kilka pasiek. Wraz z Włoszczową ocenione były dobra na 1100 grzyw. Pawiń. , Małop. , 582. Wiśniowczyk, w dokum. Wisniowiecz, Wissniowiecz, Wiszniowcze, Vysniowiecz, Vysnyovyecz, wś nad strum. Wiszniówką, dopł. Smotrycza, pow. kamieniecki, okr. pol. i sąd Gródek o 19 w. , gm. Kupin, par. kat. Smotrycz, st. dr żel. Proskurów o 62 w. , o 42 w. od Kamieńca, ma 310 dm. , 1853 mk. 44 jednodworców, 979 dzies. ziemi włośc, dworskiej w dwóch folw. W. i Zawadówka 2987 dzies. , w tem 1970 dzies. po Wiśniowa Wiśniowa Wiśniowa Wola Wiśniowczyk Wiśniowiec Wiśniowczyk Wiśniowczyk Wiśniówek Wiśniowicz rządnie zagospodarowanego lasu, 34 dzies. ziemi cerkiewnej. Cerkiew paraf. , p. w. Narodzenia N. M. P. , wzniesiona w 1730 r. na miejscu da wnej; 1316 parafian. Poprzednio była tu kapli ca katol. , obecnie zamknięta. We wsi fabryka cukru piasku, zbudowana w 1845 r. przez wła ściciela Żurowskiego, z 10 dyfuzorami, objęto ści 474 wiader, przerabiająca od 50 do 70000 berkowców buraków i zatrudniająca do 200 lu dzi. Grunt przeważnie równy, gospodarstwo wzo rowe. Stara osada, wchodziła w skład sstwa skalskiego. W 1493 r. było tu 20 dym. W 1530 r. płaciła od 4, a w 1542 r. od 3 pługów. Rege stra z 1530 r. wymieniają popa Pawła Pauel. W 1565 r. należała do Lanckorońskiego, ststy skalskiego, który płaci od 6 pługów, 1 popa, 1 koła dorocz. , 2 komorn. inquilim a w 1569 r. od 6 pługów, 1 koła młyńsk. , wreszcie w 1583r. od 9 pługów, popa, koła dziedzicznego, koła stępnego, od 4 ogr. po 4 gr. i 4 rzem. po 4 gr. Jabłonowski, Wołyń i Podole, 160, 175, 197, 226, 299. W 1629 r. nadana wraz ze sstwem skalskim Mikołajowi Herburtowi z Fulsztyna, następnie Potockim. W XVII w. z Zawadówką tworzy oddzielną, dzierżawę. W 1746 r. ststą, jest August ks. Czartoryski z opłatą kwarty 2437 złp. a po jego śmierci Izabela z Czartory skich Lubomirska. Po przyłączeniu Podola do Rossyi cesarzowa Katarzyna nadała dobra te hr. Littowej, siostrzenicy ks. Potemkina, która zaraz sprzedała je Ludwikowi Raciborowskiemu, sście czerwonogródzkiemu, a córka jego wniosła ja ko wiano w dom obecnych właścicieli Żurowskich. Dr. M. Wiśniowczyk 1. wś, pow. podhajecki, 20 klm. na płd. wsch. od Podhajec, pow. i urząd pocz. w miejscu. Na płd. leży Zarwanica i Kotyzów, na płn. zach. Michałówka, na płn. Hajworonka i Burkanów, na wsch. Chmielówka pow. trembowelski, na płd. wsch. Dobropole pow. buczacki. Środkiem wsi płynie od płn. na płd. Strypa i tworzy staw. Od praw. brzegu wpada do Strypy struga, a od lew. potok płynący wzdłuż granicy. Zabudowania leżą w dolinie Strypy, na praw. brzegu. Wzn. sięga 387 mt. na płd. zach. Własn. więk. ma roli or. 1004, łąk i ogr. 217, past. 102, lasu 345 mr. ; wł. mn. roli or. 2824, łąk i ogr. 177, past. 26 mr. W r. 1880 było 301 dm. , 2094 mk. w gm. w W. 195 dm. , 1329 mk. , a w części wsi Hołdówce 106 dm. , 765 mk. , 14 dm. , 126 mk. na obsz. dwor. 802 rz. kat. , 1039 gr. kat. , 375 izr. , 4 innych wyzn. ; 1353 Pol. , 791 Rus. , 76 Niem. . Par. rz. kat. w miejscu, dek. trembowelski. Parafię fundował w r. 1747 Michał i Józefa z Makowieckich Sołtykowie. Do par. należą Dobropole, Hajworonka, Kotuzów, Sapowa i Zarwanica. We wsi jest kościół murowany, konsekrowany w r. 1869. Par. gr. kat. w miejscu, dek. trembowelski. Do par. należy Hajworonka. We wsi jest cerkiew, szkoła lklas. , kasa poż. gm. z kapitałem 5380 złr. i młyn. Znajduje się tu piękny pałac, dawniej obronny zameczek. Roku 1684 stoczył w pobliżu hetman Jabłonowski zaciętą walkę z Turkami Stupnicki, Galicya pod względem geogr. topogr. histor. , Lwów, 1849, str. 88. W r. 1845 założono tu fabrykę cukru, zwiniętą następnie. 2. W. , wś, pow. przemyślański, 16 klm. na płn. wsch. od sądu pow. w Przemyślanach, 7 klm. na płd. od urz. pocz. w Gołogórach. Na płd. leżą Ciemierzyńce i Pleników, na zach. Lipowce i Łonie, na płn. Gołogóry i Zaszków, na wsch, Żuków 3 ostatnie w pow. złoczowskim. Środkiem obszaru płynie Złota Lipa, przyjmująca w obrębie wsi od praw. brz. Łoniówkę. Zabudowania leżą w dolinie Złotej Lipy. Wzn. obszaru sięga w górze Kibanów 426 mt. , najniższe 312 mt. w dolinie Złotej Lipy. Własn. więk. arcybiskupstwa łaciń. lwowskiego i hr. Romana Potockiego ma roli or. 480, łąk i ogr. 135, past. 35, lasu 196 mr. ; wł. mn. roli or. 1333, łąk i ogr. 550, past. 99, lasu 28 mr. W r. 1880 było 163 dm. , 1003 mk. w gm. , 4 dm. , 25 mk. na obsz. dwor. 848 gr. kat. , 135 rz. kat. , 45 izr. ; 1003 Rus. , 19 Pol. , 6 Niem. . Par. rz. kat. w Gołogórach, gr. kat. w miejscu, dek. narajowski. We wsi jest cerkiew p. w. św. Michała i szk. lklas. Lu. Dz. Wiśniówek, wś i fol. , pow. mazowiecki, gm. Dzięciel, par. Dąbrowa Wielka. W 1827 r. było 19 dm. , 154 mk. W 1842 r. fol. W. lit. A. rozl. mr. 345; wś W. lit. A. os. 18, mr. 51. Wiśniowicze, wś, pow. prużański, w 1 okr. pol. , gm. Sielec, o 15 w. od Prużany, 93 dzies. ziemi włośc. 6 łąk i past. , 3 nieuż. . Wiśniowiec Nowy i Stary, dwa miasteczka nad Horyniem, pow. krzemieniecki, w 2 okr. pol. , gm. Wiśniowiec, odl. o 20 w. od Krzemieńca gdzie st. poczt. , a 41 w. od st. dr. żel. Rudnia Poczajowska. Miasteczko położone w malowniczej, wyniosłej okolicy, prawie ze wszystkich stron otoczone jest sadami. Rz. Horyń, na której urządzoną jest tu tama z młynem przy niej, dzieli mko na dwie części, z których płn. wschodnia, nazwana Nowym Wiśniowcem, leży po lewym wyniosłym brzegu rzeki, druga zaś część, płd. zach. , zajmuje nizinę na prawym brzegu Horynia. W około miasta znajdował się dawniej stary las dębowy, dziś prawie zupełnie wytrzebiony. W 1885 r. było tu 97 dm. , 665 mk. , zarząd okr. policyjnego i gminy, 3 cerkwie, kościół paraf. katol. , kaplica katol. , synagoga, 6 domów modlitwy żydowskich, szkoła gminna, 72 sklepów, targi tygodniowe w niedziele, jarmark, browar. Podług Teodorowicza Opis. Wołyn. eparchii W. Nowy wraz z przedmieściem Zagorodzie i wsią Myszkowce ma 112 dm. , 876 mk. , zaś W. Stary ze wsią Fedkowce o 1 w. 184 dm. , 1501 mk. chrześcian 1460 żydów. Cerkiew par. w W. Nowym, p. w. Ar Wiśniowiec chanioła Michała, wzniesioną została pierwotnie w 1646 r. przez ks. Jeremiego Wiśniowieckiego a w 1726 r. przez ks. Michała Serwacego po zniszczeniu odrestaurowana, była początkowo kościołem przy klasztorze karmelitów. Świątynia ta, odnowiona ponownie w 1768 r. , została po supremacyi karmelitów w 1832 r. zamienioną na cerkiew i poświęconą w 1835 r. Odnowiona w 1840 r. kosztem skarbu, została zniszczoną przez pożar 17 kwietnia 1863 r. , poczem nabożeństwo przeniesiono do cerkwi filialnej, p. w. Wniebowstąpienia Pańskiego. Mała ta cerkiewka, wzniesiona w ogrodzie pałacowym, u stóp góry zamkowej, zwana dotąd cerkwią zamkową, jest najdawniejszym zabytkiem Wiśniowca. Fundowana przez ks. Wiśniowieckich w 1530 r. , odnowioną została w 18723 r. W sklepach podziemnych tej cerkwi spoczywają zwłoki wielu ks. Wiśniowieckich, między innymi obojga rodziców ks. Jeremiego Michała, ssty owruckiego, i żony jego Reginy Mohylanki. Uposażenie cerkwi stanowi hutor o 3 w. , obejmujący 41 1 2 dzies. , oraz 11 dzies. łąk przy wsi Kunnicy. Nadto do par. w W. Nowym należy cerkiew filialna we wsi Dźwiniacze o 5 w. . W W. Starym znajduje się cerkiew par. , p. w. Narodzenia N. M. P. , z drzewa wzniesiona w 1845 r. kosztem hr. Mniszcha a ukończona staraniem parafian w 1869 r. , uposażona jest 72 1 2 dzies. ziemi z zapisu ks. Michała Korybuta Wiśniowieckiego z 1738 r. W W. Starym znajduje się również kościół par. katol. , p. w. św. Stanisława, z muru wzniesiony w 1757 r. przez Jana Mniszcha. Parafia katol. , dekanatu krzemienieckiego, 1790 wiernych. Kaplica w Wierzbowcu. W kościele tym mieści się obraz św. Antoniego Padewskiego, słynący cudami. W grobach kościelnych spoczywają zwłoki fundatorów. Ozdobę miasteczka stanowi dworzec książąt Wiśniowieckich, wzniesiony około 1720 r. na górze, na gruzach dawnego obronnego zamczyska, pośród widocznych jeszcze wałów i okopów fortyfikacyjnych, przez ostatniego potomka rodu ks. Michała Serwacego. Jestto wspaniały, dwupiętrowy gmach, z ciosowego kamienia, w podkowę zbudowany, z dwupiętrowym wypukłym dachem, w stylu rococo. W głównej sieni pałacowej napis na ogromnej tablicy marmurowej głosi późniejszą historye W. Ściany tej sieni wykładane są taflami z fajansu we wzory szafirowe na tle białem. Tu mieszczą się schody prowadzące na górne piętro. Po obu stronach sieni znajdują się wysokie pokoje, w których wiszą obrazy z wyobrażeniem wesela i koronacyi Maryi Mniszchówny w Moskwie obrzęd zaręczyn której odbył się w tutejszej cerkwi zamkowej i bajeczne tryumfy przodków domu Mniszchów za Karola Wielkiego i Ottona III w ostatnich czasach obrazy te sprzedane zostały przez obecnego właściciela W. do muzeum rumiańcowskiego w Moskwie. Po prawej stronie sieni ciągną się mniejsze mieszkalne pokoje; po lewej stronie ogromna sala, mieszcząca popiersia gipsowe znakomitych Polaków. Palej idzie długi szereg pokoi gościnnych. Na górze, z prawej strony schodów, wysoka sala przedpokojowa, także taflami fajansowemi wyłożona, a w niej portrety trzech ostatnich królów polskich. Za nią sala Korybutów, w której mieszczą się portrety samych ks. Wiśniowieckich, dalej kilka salonów z pięknemi staroświeckiemi obiciami gobelinowemi na ścianach i meblach, a na samym końcu obszerny pokój sypialny, z okazałem łożem pod baldachimem, na którem spoczywał w. ks. Paweł podczas swego pobytu tutaj. W tem samem skrzydle znajduje się obszerny teatr domowy a za nim, podobnie jak na dole, pokoje gościnne. Po lewej ręce od schodów jest przedpokój Lubomirskich, z ich portretami, dalej biblioteka i kaplica, zupełnie prawie opuszczona, następnie pokoje zajmowane niegdyś przez Stanisława Poniatowskiego, wytwornie i bogato urządzone. W sypialni Poniatowskiego, na wielkim zwierciadle nad kominkiem znajduje się brylantem wyrznięty napis Le Conte du Nord, zrobiony jakoby przez w. ks. Pawła. W pokojach tych są ładne obrazy, portrety Holbeina i widoki Canalettego. W pałacu znajdowała się biblioteka, licząca do 15000 tomów, pomiędzy niemi wiele rzadkości bibliograficznych oraz cennych rękopisów. Pałac otoczony jest dokoła obszernym i pięknym ogrodem, na pochyłości góry rozłożonym. Ogród ten założony został przy końcu zeszłego wieku przez słynnego ogrodnika Miklera. Gmina, położona w środkowej części powiatu, graniczy od zachodu z gminami Oleksiniec, Poczajow i Bereżce, od płn. z gm. Białokrynica, od płn. wschodu z gm. Borki, od wschodu z gm. Borsuki, od płd z gm, Wierzbowiec i Zarudzie, obejmuje 18 osad, mających 1012 dm. włośc. obok 315 należących do innych stanów, 13851 mk. włościan, uwłaszczonych na 7755 dzies. Okrąg policyjny Wiśniowiecki obejmuje cztery gminy W. , Borsuki, Wierzbowiec i Zarudzie. W. jest bardzo starą osadą, choć daty jego założenia nie można na pewno określić. Podług Stryjkowskiego Dymitr Korybut, ks. siewierski, syn w. ks. Olgierda, wyzuty ze swej dzielnicy, otrzymawszy od Witolda niektóre grody na Wołyniu, miał około 1395 r. załoźyć zamek tutejszy; syn zaś jego Fiedor czyli Fedko stal się protoplastą książąt na Wiśniowcu. Według innych założycielem zamku i głową domu Wiśniowieckich był Sołtan, prawnuk Korybuta. Oba jednak te twierdzenia niemają żadnej podstawy. Nazwa osady poraz pierwszy występuje w przywileju Władysława Warneńczyka, którym nadaje Zbaraż, Gródek, W. , Maniów i in. w dożywotne władanie Wasilowi, synowi Fedka, kn. Nieświckiego, gorącego stronnika Świdrygajłły. Wasil pozo stawił trzech synów; Wasila, Semena i Sołtana, którzy aktem z d. 9 lipca 1463 r. podzielili się spuścizną po ojcu. W. , między innemi, dostał się Sołtanowi Arch. ks. Sanguszków, I, 54 5, który pierwszy od siedziby swej W. przyjął nazwisko kn. Wiśniowieckiego. Po bezdzietnej śmierci Semena i Sołtana wszystkie ich dobra spadły na synów Wasila, który od otrzymanego Zbaraża przybrał nazwisko Zbaraskiego. Przy podziale W. dostał się średniemu bratu Michałowi, właściwemu protoplaście domu Wiśniowieckich. Za jego życia W. w 1494 r. srodze od Tatarów zburzonym został, natomiast w 1512 r. pod Łopuszną, o 2 mile od W. hetmani Konstantyn Ostrogski i Mikołaj Koniecpolski odnieśli nad nimi pamiętne zwycięztwo. Synowie kn. Michała Aleksander, ssta rzeczycki, i Iwan, I ssta szyski, dali początek dwom oddzielnym liniom starszej, królewskiej, i młodszej, książęcej, z których pierwsza zakończyła się na królu Michale w 1673 r. , druga, na której wygasł ród Wiśniowieckich, na ks. Michale Serwacym w 1744. Potomkowie ich nierozdzielnie władali W. , bowiem w czasie rewizyi zamku krzemienieckiego z 1545 r. mieszczanie krzemienieccy uskarżają się o nieprawne branie przez ks. Wiśniowieckich w Wiśniowcu po dwa grosze od wozu myta Jabłonowski, Rewizye, 105. Podług reg. pob. pow. krzemienieckiego z 1570 r. dobra wiśniowieckie należą w części do Michała Michajły, ssty czerkaskiego i kaniowskiego, i Aleksandra, synów Aleksandra, oraz Andrzeja, kasztelana wołyńskiego, i Konstantyna, synów Iwana. Pierwszy z nich płaci z 211 dym. , 41 ogr. po 4 gr. , 56 ogr. po 2 gr. , 4 bojar putnych po 20 gr. , 9 kół młyn. , szynk, gorzał. po 6 gr. , 2 karcz. ; drugi z 152 dym. , 52 ogr. po 4 gr. . 92 ogr. po 2 gr. , 3 bojar putn. , 10 kół młyn. , 3 karcz. , 7 rzemieśl. , szynk. gorz. ; kn. Andrzej z 251 dym. , 102 ogr. po 4 gr. , 62 ogr. po 2 gr. , 25 bojar putn. po 20 gr. , 7 rzemieśl. po 2 gr. , 19 kół młyn. , 9 kotł. gorzał. , 4 karczm. , wreszcie kn. Konstantyn z 235 dym. , 10 ogr. po 4 gr. , 113 ogr. po 2 gr. , 12 kół młyn. , 3 bojar putn. , 3 karcz. W 1577 r. kn. Andrzej Wiśniowiecki i wszyscy kniazata Wisniowieczkie nieoddali poboru z mta W. oraz z miasteczek i włości do niego należących dla wielkiego spustoszenia od Tatarów. W 1583 r. kn. Michajło Wiśniowiecki, kasztelan kijowski, z części mka W. wnosi z 10 dm. rynkow. po 6 gr. , 16 dm. uliczn. , z 10 ról, z 17 ubogich chałup, z 15 ogrodów miejskich, od 1 siodlarza, 1 łucznika, 1 rzeźn. , 2 szewców, 2 garncarzów, 2 piekarzów, 10 komorn. ; kn. Aleksandrowa Wiśniowiecka ze swej części z 6 dm. rynkow. po 6 gr. , 8 dm. ulicz. , 6 nędznych chałup, 1 2 koła waln. ; kn. Andrzej W. , wwda wołyński, z 10 dm. rynkow. po 6 gr. , 11 dm. uliczn. , od siedelnika i rymarza, od 4 garncarzów, 2 piekarek, 1 rzeźnika, z 4 półłanków, z 9 nędznych chałup, 5 łan. , 8 ogrodn. , 3 ogrod. , 8 kom. , 1 4 koła waln. ; wreszcie tenże kn. Andrzej z części mka W. , którą dzierży w opiece po nieboszczyku kn. Konstantym z 7 dm. rynk. po 6 gr. , 16 dm. uliczn. , 16 półłanków, 10 chałup nędznych, 10 ogrod. , 3 rzem. , 1 4 dwu kół waln. Jabłonowski, Wołyń, 28, 29, 78, 132, 133, 145. Po śmierci kn. Andrzeja t 1585 r. W. wraz z innemi dobrami dostaje się w 1593 r. jednej z czterech jego córek Aleksandrze, wydanej za kn. Jerzego Iwanowicza Czartoryskiego. Tym sposobem W. wyszedł z rąk Wiśniowieckich, nie nadługo wprawdzie, gdyż w 20 lat później 1614 r. wykupił go ks. Michał, ssta owrucki. Syn jego Jeremiasz, wwda ruski i hetman w. koronny, wzniósł w W. wspaniałą bazylikę dla karmelitów bosych, zniszczoną potem przez Kozaków, oraz przebudował około 1640 r. zamek, powiększył go i należycie obwarował. Po śmierci syna Jeremiasza króla Michała W. przeszedł do młodszej linii, mianowicie w ręce ks. Dymitra Jerzego, wwdy bełzkiego, hetm. w. kor. W 1672 r. zamek tutejszy zdobyty został wskutek zdrady żydowskiej przez Turków, przyczem dowódca załogi Borkowski i wielu ze szlachty okolicznej, która w zamku szukała schronienia, wycięci zostali a miasto w popiół obrócone. Pragnąc je podźwignąć Jan III stanowi 1677 r. aby miasto W. post clades, mogło respirare, ab omnibus oneribus reipublicae prócz ceł kor. do lat 12 uwalniamy. Po śmierci ostatniego potomka rodu ks. Wiśniowieckich, ks. Michała Serwacego, wwdy wileńskiego, hetm. w. litew. 1744 w Mereczu, ogromne jego dobra, składające się, oprócz W. , z 9 miasteczek i 150 wsi do niego należących a nadto obszernych majętności na Litwie i Ukrainie, odziedziczyły córki jego Anna Ogińska, wojew. trocka, i Elżbieta Zamoyska, wojew. smoleńska. Córka ostatniej Katarzyna, wydana za Jana Karola Mniszcha, podkomorzego litew. , wniosła mu w posagu klucz Wiśniowiecki. W tym czasie w skład klucza starowiśniowieckiego wchodziły wsi Kwarczówka, Okniny Wielkie i Małe, Horynka, Kuszlin, Podhajczyki, Jankowce, Kadzajówka, Wierzbica, Maniów, Kotiużyńce, Chwedkowce, Czajczyńce, Horynkowce, Krzywczyki i Rakowiec. Klucz nowowiśniowiecki składał się z 23 wsi Łozy, Bodaki, Kochanówka, Hnidawa, Wierzbowiec, Szepelówka, Łopuszna, Pachinia, Kornaczówka, Hołobissy, Martyszkowce, Biłka, Biłeczka, Rakowiec, Myszkowce, Polany, Kunakowce, Butyń, Młynowce, Bakoty, Dźwiniacz, Zalesie Stecki, Wołyń, 341 2. Syn ich Michał Jerzy, w 1783 r. marszałek w. kor. , przywrócił przygasającą świetność Wiśniowiecki. Tu zjechał się w 1781 r. Stanisław August Poniatowski z w. ks. Pawłem, który z żoną swą pod nazwiskiem hr. Północy du Nord odwiedzał cudze kraje. Tu po dwa kroć gościł w 1787 Wiśniowiec Wissa Wiśniowiec Wiśniowiec Wiśniowieczyzna Wisniowiecz Wiśniówka Wiśniówki Wiśniowska Dolina Wiśniowska Wólka Visnyo Wisoka Wisowa Wisówka Wisranken Wiss Wissek Wissewalde Wissewil Wissowatten Wissritten Wistemp Wistka r. król Stanisław, raz udając się do Kaniowa na zjazd z ces. Katarzyną II i ces. austr. Józefem, i potem wracając do Warszawy. Za wstawie niem się Mniszcha otrzymał Fischer d. 14 sier pnia 1790 r. przywilej na założenie apteki, z za strzeżeniem aby pod juryzdykcyą miejsca zo stawał i od płacenia podatków tym przywilejem nic zasłaniał się, starych i popsutych lekarstw nie trzymał, świeże sprowadzał i o aptekarczyków pilnych starał się, prawa królewskie i kośc. rz. katol. , tudzież miejscowe zachowując. Po śmier ci hr. Michała Jerzego Mniszcha objął dziedzic two syn jego Karol t 1846 r. , po nim zaś for tuna poszła w podział pomiędzy dwu braci, z których hr. Andrzej pozostał przy W. , wkró tce jednak 1852 r. sprzedał majątek wraz z pa łacem i wszystkiemi zabytkami ks. Abamelek. Od niej w 1857 r. odkupił W. hr. Włodzimierz de BroelPlater, właściciel mka Dąbrowicy w pow. rówieńskim. Okoliczności jednak niesprzyjały hr. Platerowi. Majątek był drogo nabyty, czasy nieprzyjazne, wystawiono przeto W. na sprzedaż za długi bankowe i na licytacyi w 1876 r. nabył dobra za bezcen J. Tolli, prezydent mta Kijowa. Wywiązała się z tego powodu sprawa sądowa i w 1884 r, sąd okręgowy łucki oddalił ostatecznie pretensye hr. Platera. Obszerniejszy opis W. podał Przeździecki w dziele Podole, Wołyń i Ukraina oraz Stecki w 2gim tomie dzieła Wołyń. Opis z widokiem podał Tyg. Illustrowany z 1870 r. 119. J. Krz. Wiśniowiec, toń jeziora Powidzkiego, w pow. gnieźnieńskim witkowski. Rybacy mówią, że zapuszczają niewód na Wiśniowiec. Takich toni, z osobnemi nazwami, ma jezioro Powidzkie 88. W. Ł. Wiśniowieczyzna, ob. Wiśniowiecczyzna. Wisniowiecz, ob. Wiśniowczyk. Wiśniówka, góra w pasmie Łysogór, wznosi się po nad wsią Kajetanów, w pow. kieleckim, gm. Samsonów. Wiśniówka 1. strumień, powstaje ze źródeł i wód łącznych na obszarze Guzówki, w pow. łukowskim, i na folw. Celej uchodzi do Świdra w górnym jego biegu. 2. W. , rzka, ob. Koprzywianka. 3. W. , inna nazwa rzeczki Muchawki, w pow. siedleckim. Wiśniówka, wś, pow. radzymiński, gm. Rudzienko, par. Wiśniew w pow. węgrowskim, ma 28 mk. , 27 mr. włośc. Wiśniówka, potok, dopł. Zyzogi, ma swe zródło na stokach Królewskiej góry wzn. 266 mt. , na obszarze gm. Budy, w pow. rzeszowskim. Wiśniówki, os. , pow. pińczowski, gm. Zagość, par. Wiślica, Wiśniowska Dolina, ob. HaleWiaterne. Wiśniowska Wólka, wś, pow. sandomierski, ob. Wiśniowa. Visnyo, ob. Wisznowa. Wisoka, węg. Vissoka, wś, w hr. szaryskiem, kościół katol. fllial. , 313 mk. , lasy. Wisowa, wś, pow. sochaczewski, gm. Rybno, par. Brzozów, ma 49 mk. , 176 mr. Wisówka, wś i folw. , pow. rawski, gm. Gortatowice, par. Cielądz, odl. 10 w. od Rawy. Wś ma 8 dm. , 67 mk; fol. 2 dm. , 22 mk. W 1827 r. było 9 dm. , 68 mk. W r. 1881 fol. W. rozl. mr. 373 gr. or. i ogr. mr. 295, łąk mr. 42, past. mr. 24, nieuż. mr. 12; bud. mur. 1, drew. 11. Wś ma 43 mr. W 1579 we wsi Wisowka sukcesorowie Wojciecha Wolskiego płacą od 1 1 2 łanu Pawiń. , Mazowsze, 175. Wisranken al. Klein Sawadden, dobra, pow, węgoborski, st. pocz. Budderin. Wiss, .. , ob. Wysz. .. Wissa al. Wyssa, rzeczka, bierze początek w Prusach wschodnich, z błot otaczających jezioro Warzno, w pow. jańsborskim. Płynie ku płd. wsch. pod wsią Rakowo wchodzi do pow. szczuczyńskiego na obszar Królestwa, płynie pod Szczuczynem i Wąsoszem, w pobliżu wsi Żebry, Bukowo, Rydzewo, Czerwonka, Swięcienica, Karwów, i uchodzi za Radziłowem pod wsią Racibory do Biebrzy z lew. brzegu. Przyjmuje dopływy Matlak al. Plewninę al. Rewinę pod Radziłowem. Płynie śród nizkich błotnistych obszarów. Wissek, ob. Wysoka. Wissewalde, Wisawaldau, litew. Weiksziszkiu pilis, starożytna warownia litewska, nad rz. Wilią Neris, w okolicach m. Janowa, wspo minana często w kronikach krzyżackich. Tu w 1390 r. starli się Litwini z Krzyżakami, w na stępnym zaś 1391 została zdobytą i spaloną przez Krzyżaków, przyczem 300 Litwinów do stało się do niewoli. K Gerl. Wissewil, ob. Labusztyn i Trankwice. Wissowatten, Wiszowate, ws, pow. lecki, st. p. Milken. Wissritten, dobra ryc, pow. labiewski, st. pocz. Seith. Wissy, fol, pow. konecki, gm. Grodzisko, par. Radoszyce, odl. od Końskich 24 w. , ma 5 dm. , 18 mk. , 89 mr. Wistemp niem. , Występ. Wistka 1. u Długosza Wyssznka, w XVI w. Wisnka, kol. i folw. , pow. noworadomski, gm. i par. Pajęczno; kol. ma 63 dm. , 445 mk. , 663 mr. ; fol. 2 dm. , 6 mk. , 300 mr. ; os. karcz. 1 dm. , 6 mk. , 1 1 2, mr. W 1827 r. było 38 dm. , 248 mk. Pol. rządowy W. został dołączony r. 1867 do majoratu Kiełczygłów. Michał, kanclerz ks. kujaw. Władysława, rektor kościoła w Pajęcznie, nadaje r. 1295 nemora et dambrowas Wisnka vulgariter nuncupatas ad ecclesiam de Pagenchno pertinentes, que ad mensuram XXX mansorum se extendunt. .. . viro discreto Simoni dla założenia wsi na prawie niemieckiem, nowotarskiem. Sołtys otrzymuje 6 łan osadzony, wolny, Wissy Wistne trzeci denar sądowy, młyn, karczmę, jatkę mię sną, pasiekę. Po upływie 8 lat wolności od czyn szu a 6 lat od dziesięciny, płacić będą, po ferto nie z łanu a za dziesięcinę dawać dwie miary pszenicy, cztery żyta i 6 owsa pleban. w Paję cznie. Sprawy, kryminalne nawet, sądzi sołtys Kod. dypl. pol. , II, 131. Na początku XVI w. łany km. dawały dziesięcinę akademii krakow skiej a sołtysie zamieniono na folwark plebana w Pajęcznie Łaski, L. B. , I, 530 Według reg. pob. pow. radomskiego z r. 1552 wś Wisnka miała 14 osad. , 5 łan. Pawiński, Wielkop. , II, 282. 2. W. , wś i fol. , pow. opoczyński, gm. i par. Skrzyńsko, odl. od Opoczna 22 w. , ma 25 dm. , 288 mk. W 1827 r. było 25 dm. , 90 mk. W r. 1884 fol. W. rozl. mr. 468 gr. or. i ogr. mr. 364, łąk mr. 34, past. mr. 45, łasu mr. 4, nieuż. mr. 21; bud. mur. 4, drew. 4. Wś W. os. 53, mr. 441. Na początku XVI w. W. należała do par. Skrzyńsko magna Skrzyn, jednak łany folw. dawały dziesięcinę, wartości 3 fertonów, kościołowi w Klwowie. Kmiece zaś dawały dzie sięcinę, wartości do 5 grzyw. , kościołowi w Odro wążu Łaski, L. B. , 668 700. Według reg. pob. pow. radomskiego z r. 1569 wś W. , w par. Stary Skrzyn, własność Owadowskiego i Nowo miejskiej, miała 8 łan, 2 zagr. Pawiń. , Małop. , 315. 3. W. Królewska, wś i fol, i W. Szlache cka, wś i fol. nad rz. Wisłą, pow. włocławski, gm. Dobiegniewo, par. Wistka, odl. 10 w. od Włocławka. W. Królewska ma 191 mk. , W. Szla checka 212 mk. W 1827 r. W. Król. miała 8 dm. . 111 mk. ; W. Szlach. 21 dm. , 153 mk. W r. 1885 fol. W. Królewska Ładno, w r. 1879 oddzielony od dóbr Duninowo Stare, rozl. mr. 1509 gr. or. i ogr. mr. 453, łąk mr. 393, past. mr. 271, lasu mr. 65, nieuż. mr. 327; bud. mur. 10, drew. 13; młyn wodny. Fol. W. Szlachecka w r. 1872 rozl. mr. 791 gr. or. i ogr. mr. 363, łąk mr. 50, lasu mr. 339, zarośli mr. 5, wieczy ste dzierżawy mr. 10, nieuż. mr. 23; bud. drew. 7 las nieurządz. , młyn wodny. Wś W. Szlache cka os. 22, mr. 167; wś Żuradki os. 10, mr. 156; wś Smólnik os. 27, mr. 409; wś Przerytka os. 13, mr. 361; wś Łączka os. 4, mr. 8. We dług reg. pob. pow. kowalskiego z r. 1557 wś Wistka Major miała 6 łan. , 1 zagr. , 1 komor. ; W. Minor 1 łan, 6 rzem. Pawiń. , Wielkop. , II, 16. Wś ta wchodziła później w skład ststwa duninowskiego Ob. Duninów i Kowal. Kościół paraf. erekcyi niewiadomej. Istniał już w poło wie XVI w. Obecny, drewniany, wzniesiony zo stał w zeszłym stuleciu. Jan, rektor kościoła par. in Withkowo w dok. z r. 1423 Kod. dypl. poL, II, 399, może był tutejszym pleba nem. W. par. , dek. włocławski dawniej brze skokujawski, 1025 dusz. Br. Ch. Wistki, os. , pow. sandomierski, gm. Górki, par. Olbierzów, odl. od Sandomierza 22 w. , ma 1 dm. , 4 mk. , 1 mr. Wistne, jezioro w dobrach Kadaryszki ob, . Wistorniczeny al. Ryszkanowki, sioło nad rz. Bykiem pr. dopł. Dniestru, pow. kiszyniewski gub. bessarabskiej, o 1 4 w. od Kiszyniewa, ma 100 dm. , 566 mk. , 6 cegielni. Wistowa, wś, pow. kałuski, 8 klm. na wsch. od Kałusza sąd pow. i urząd poczt. . Na płd. leżą Mysłów i Rypianka, na płd. zach. Podmichale, na zach. Podhorki, na płn. zach. Studzianka, na płn. wsch. Babin, na wsch, Bedna rów st. kolei, w pow. stanisławowskim, Płn. zach. krawędź obszaru przepływa Łomnica od płd. zach. na płn. wsch. Przez wieś idzie kolej i gościniec kałuskostanisławowski. Własn. więk. rządowa ma roli or. 1, łąk i ogr. 7, lasu 807 mr. ; wł. mn. roli or. 448, łąk i ogr. 283, past. 237, lasu 22 mr. W r. 1880 było 140 dm. , 766 mk. w gm. , 1 dm. , 7 mk. na obsz. dwor. 702 gr. kat. , 15 rz. kat. , 56 izr. ; 717 Rus. , 24 PoL, 39 Niem. Par. rz. kat. w Kałuszu, gr. katol. w miejscu, dek. kałuski. We wsi jest cerkiew pod p. w. Narodzenia Chr. P. , szkoła lklas. i kasa poż. z kapit. 2579 złr. Za czasów Rzpltej należała wś do dóbr kor. , ststwa kałuskiego ob. Rkp. w Bibl. Ossol. , Nr. 1892, str. 15, i Nr. 2127, str. 78. Lu. Dz. Wistowice, wś, pow. rudecki. tuż na zach. od Rudek sąd pow. i urząd poczt. . Na płn. leży Bieńkowa Wisznia, na zach. Michalewice, na płd. Nowosiółki Gościnne. Środkiem wsi płynie Wiszenka. W jej dolinie leżą zabudowania. Własn. więk. ma roli or. 257, łąk i ogr. 37, past. 7, lasu 49 mr. ; wl. mn. roli or. 324, łąk i ogr. 53, pastw. 13 mr. W r. 1880 było 52 dm. , 391 mk. w gm. , 3 dm. , 12 mk. na obsz. dwor. 250 gr. kat. , 46 rz. kat. , 17 izr. ; 217 Rus. , 96 Pol. . Par. rz. kat. w Budkach, gr. kat. w Nowosiółkach Gościnnych. We wsi jest cerkiew. Wistyce al. Wistycze, Wistyca, dobra, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 3 okr. pol. , gm. Motykały, o 13 w. od Brześcia, własność Jagminów, 582 dzies. 146 łąk i pastw. , 53 nieuż. ; 164 dzies. ziemi cerkiewnej 9 łąk i pastw. , 3 lasu, 25 3 4 uieuż. . Obręb leśny W. , własność Laury Zejme, ma 84 1 2 dzies. 1 pod zabud. i roli, 74 lasu, 9 1 2 nieuż. . Kaplica katol. paraf. Brześć, dawniej parafii Czarnawczyce. Był tu klasztor cystersów, z kościołem p. w. św. Zofii, fundacyi Ostafijana Eustachego Tyszkiewicza, podkomorzego brzeskiego, w 1678 r. W kościele znajdował się cudowny obraz Bogarodzicy. W 1817 r. parafia katol. Powierzchnia wyniosła, łąki, lasy, czarnoziem. Rzeki Bug, Zena, Prudnica. J. Krz. Wisuń, rzeka, w gub. chersońskiej, prawy dopływ Ingulca. Bierze początek na pograniczu pow. bobrynieckiego i aleksandryjskiego, przepływa z płn. na płd. pow. chersoński i ubiegłszy nader kręto około 150 w. , powyżej sioła Bobro Wistyce Wistowice Wisuń Wistki Wistn Wistorniczeny Wistow Wiszczowa Wiszczynnów Wiszczyny Wisze Wiszejki Wisienk Wiszenka Wisuńskie wy Kut ma ujście. Przepływa step, zw. Wisuńskim. Wisuńskie al. Baturyniec, sioło nad rz. Wisunią, dopł. Ingulcu, pow. i gub. chersońska, o 65 w. na płn. wsch. od Chersonia, ma 2831 mk. Małorusów. Wiswainen, wś, pow. ragnecki, st. p. Kraupischken. Wiswitten w dokum. krzyżackich, ob. Wilczatów. Wisza, bagnista rzka, w pow. rzeczyckim, stanowi właściwie dolny bieg rzki Juchówki ob. al, Ochówki ob. , dopływu Ippy, cala w obrębie gminy Kruki. Porów. też Olchówka 2. . Wisza, wś i folw. , pow. rzeczycki, w 3 okr. pol. , gm. Kruki, o 108 w. od Rzeczycy. Wś ma 7 osad; folw. , dość dawna własność Hatowskich, przeszło 6 włók. A Jel. Visza, rzeczka górska, lewy dopływ Cissy, lew. dopł. Dunaju. Wiszaniec al. Bębnówka, strumień, w pow. proskurowskim, dopływ Bohu. Wiszcielany. ob. Wisztelany. Wiszczar, uroczysko, pow. kobryński, w 5 okr. pol. , gm. Druźyłowicze, o 77 w. od Kobrynia. Wiszczelice, wś i folw. , pow. kolski, gm. Izbica, par. Błenna, odl. od Koła 27 w. ; wś ma 9 dm. , 92 mk. ; fol. 3 dm. , 12 mk. W r. 1885 fol. W. i Złotniki rozl. mr. 590 gr. or. i ogr. mr. 288, łąk mr. 22, past. mr. 53, lasu mr. 212, nieuż. mr. 15; bud. mur. 10, drew. 4; las nieurządzony, wiatrak. W r. 1557 we wsi Wisczelicze, w pow. przedeckim, siedzą częściowi właściciele, Wiszczelscy Stanisław 1 1 2 łanu i Trojan 2 1 2 łan. , 1 zagr. , Albert Kucziczki 1 łan, Jakób Zaleski 1 1 2 łan. , Paweł Mikuliecz 1 2 łanu, 1 zagr. , Jan Gąsiorowski 2 łan. . Wiszczokajnie, wś, pow. wyłkowyski, gm. i par. Olwita, odl. od Wyłkowyszek 3 w. , ma 21 dm. , 222 mk. W 1827 r. było 33 dm. , 263 mk. Wiszczowa, strumień, w gub. kowieńskiej, pr. dopł. Szałtony. Wiszczyn, wś nad Dnieprem, pow. rohaczewski, gm. Kistenie o 4 w. , 75 dm. , 502 mk. , zapasowy śpichlerz gminny. Wiszczynnów, dwór, pow. kowieński, w 3 okr. poL, o 40 w. od Kowna. Wiszczyny al. Krugła, zaśc. nad rzką Szylingą, pow. trocki, w 4 okr. pol. , o 93 w, od Trok, 1 dm. , 4 mk. katol. Wisze, część gm. Ryglice, w pow. tarnowskim, ma 48 dm. , 260 mk. Wiszejki, wś, pow. poniewieski, w 2 okr. poL, o 74 w. od Poniewieźa. Wisienka 1. al. Wyszanka, okolica w pobliżu jeziora Dzikie, pow. ihumeński, gm. Bieliczany, o 44 w. od Ihumenia, należy do domin. Drechcza, ma 6 osad. 2. W. , osada, pow. ihumeński, w 2 okr. pol. śmiłowickim, gm. Klinek, 2 włóki, własność starowierca Wasiljewa. 3. W. , wś i folw. , pow. rohaczewski, gm. Horodziecz o 12 w. . Wś ma 30 dm. , 192 mk. , zapasowy śpichlerz gminny folw. , dziedzictwo Zboromirskich, 998 dzies. 201 roli 29 łąk, 757 lasu; młyn wodny i folusz dają 100 rs. Wiszenka 1. wś nad rz. Wytekłą, dopływem Śniwody, pow. winnicki, okr. poL i st. poczt. Pików o 13 w. , gm. Małe Kutyszcze, par. kat. Ostrożek, st. dr. źel. Berdyczów o 30 w. , o 63 w. od Winnicy, ma 101 dm. , 1085 mk. , 865 dzies. ziemi włośc, 820 dworskiej, 61 cerkiew nej. Posiada cerkiew p. w. N. M. P. , wzniesio ną w 1849 r. , z 881 parafianami. Miejscowość stepowa, bezleśna. Wś ta wchodziła w skład sstwa Winnickiego. W czasie lustracyi z 1616 r. była osadą nową. Podatków żadnych względem słobody, która im jeszcze nie ekspirowała nie dają, prócz drew, które na zamkową potrzebę czasem wożą. Stawków dwa niespustnych, któ re się na zamkową potrzebę obracają Jabłon. , Lustracye, 75. Podług reg. pob. wwdztwa bracławskiego z 1629 r. ssta bracławski i winnicki płaci ztąd z 16 dym. Jabłon. , Ukraina, I, 139. W ostatnich czasach wś należała do Pieńkow skich, obecnie Hersów. 2. W. , futor, pow. win nicki, gm. Ostrożek, ma 4 mk. Dr. M. Wiszenka 1. al. Wyzenka, wś, pow. gródecki, 32 klm. na płn. od Gródka, 20 klm. na płn. zach. od sądu pow. w Janowie, 8 klm. na płd. zach. od urz. poczt. w Magierowie. Na płd. wsch. leżą Stawki, na płd. Majdan i Wereszyca, na zach. Kurnik i Trościaniec obie w pow. jaworowskim, na płn. Szczerzec, Biała i Magierów wszystkie trzy w pow. rawskim, na wsch. Wólka Kunińska, Kunin, Brzyszcze i Huciska wszystkie cztery pow. żółkiewskim. Na płn. zach. powstaje pot. Rudaczka, dopł. Wereszycy dopł. Dniestru, i płynie na płd. , przybierając nazwę Sowina. W płn. strome powstaje lewy dopł. Świni dopł. Raty pot. Derewenka, zwany w górn. biegu Świnią. Między źródłami Rudaczki a Derewenki powstaje pot. Biała dopł. Raty i płynie na płn. , a potem na płn. wsch. Na wsch. nastaje pot. Kiślanka dopł. Bzynki, wpadającej do Derewenki. Przez wś idzie główny dział wodny europejski. Płd. zach. część obszaru leży w dorzeczu Dniestru, a płn. wsch. w dorzeczu Wisły. Wzn. obszaru sięga 398 mt. na płd. wsch. , na płn. zach. wzgórze Haraj 396 mt. , na płn. wsch. Horodyska 383 mt. Wieś składa się z przysiołków Wiszenka Mała al. Melatyn, W. Wielka al. Jezierna, Bałandziuki, Bereściaki, Capy, Draby al. Droby, Kniazie, Gerusy, Harachy, Hremy, Kowale, Lutowa, Misaki, Mielniki, Praduchy, Stelmachy, Zagórzany, Zajazd, Majdan, Walddorf, Michałejki, Baniły, Kality, Juski, Kuśnierze, Dumasy, Sydory, Spuśniki, Galany, Czemeczy, Krasny Werch. Własn. więk. tu i w Walddorfie ma roli orn. 917, łąk i ogr. 90, Wiszczelice Wiszczokajnie Wiszczyn Wisuńskie Wiswainen Wiswitten Wisza Visza Wiszaniec Wiszcielany Wiszczar Wiszenki pastw. 254, lasu 6195 mr. ; wł. mn. roli or. 6713, łąk i ogr. 875, pastw. 949, lasu 386 mr. W r. 1880 było w W. i jej przysiołkach prócz kol. Walddorf 638 dm. , 3672 mk. w gm. , 18 dm. , 167 mk. na obsz. dwor. 3614 gr. kat. , 94 rz. kat. , 70 izr. , 61 innych wyznań; 3634 Rus. , 75 Pol. , 130 Niem. . Par. rz. kat. w Janowie, gr. katol. w Wiszence Małej al. Malatynie i druga w Wiszence Wielkiej al. Jeziernie. Cerkwie znajdują się w W. Małej i W. Wielkiej, toż samo i szkoły. We wsi jest gorzelnia, młyn, tartak parowy o sile 10 koni, fabryka terpentyny i stępa prochowa, należąca do c. k. zakładu materyałów artyleryjskich we Lwowie. Za czasów Rzpltej należała wś do dóbr kor. , ststwa gródeckiego. W lustracyi z r. 1570 Rk. Os. , n. 2834, str. 51 czytamy Ta wś, acz przez pierwsze rewizory jest wpisana nowej osady, a wszakoż jednak żadnego czynszu, ani podatku nie dają, bo im libertas nie wyszła według listu ich, aż dopiero poczną płacić in anno 1573. Jest w niej ludzi osiadłych na ten czas 44, którzy takowy czynsz płacić będą jako i wieś Wrzesica Wereszyca. Z karczmy dają per arendam zł. 5, kapłonów 2. Huta, która tam jest przy tej wsi, czyni do roku zł. 6 gr. 12. Pop ruski adhuc libertate gaudet, qua expirata płacić będzie jako i drudzy. W lustracyi z r. 1662 1. c. , str. 237 czytamy Ta wieś zasiadła zdawna na łanach 50, oprócz kniaziego, wybrańskiego, popowskiego i kaczmarskiego. Poddanych w tej wsi przed wojną było 200; teraz ich tylko 24. Płacą dwaj czynszu po zł. 7 gr. 15 ze dwu zagonów, co uczyni zł. 90. Owsa ze dwu zagonów dają po pół miarków 2, przychodzi pół miarków 48, po gr. 15. Kapłonów, kur, gęsi, jajec nie dają podług dawnego zwyczaju. Robić powinni z zagona dzień jeden w tydzień. Dziesięciny owczej dostało się jagniąt 20 po 1 zł. 15 gr. Dannego miodu przed wojną dawali rączek 5, teraz las spustoształ i miodu nie dają. Hajduczyzny za wybrańca dają zł. 14. Popi 2 dają po zł. 2. Karczem w tej wsi było przed wojną 3, dawano z jednej po zł. 19 i po kamieniu łoju i po kapłonów 2. Teraz ino jedna, która się kładzie na rok 30 zł. Młyn jest przy tej wsi jeden na rzece Derewiance, o jednem kole. Uczciwi Hryć, Jurko Prus, Maksym, Petro, Iwan, Jurko, ten młyn trzymają za przywilejem króla JMCI; dają z niego zł. 24. Młyn drugi na końcu drugim wsi pomienionej, na rzece Derewniance, o jednem kole. Mielnik na trzeciej mierze postanowiony. Ćwierć pola do tego młyna należy. Czyni zł. 50. Wybraństwo na łanie roli. Siedzi uczciwy Lewko za przywilejem królewskim. Kniaztwo jest w tej wsi, na łanie roli. Z pustych ról dostaje się najmu zł. 50. Suma prowentu z tej wsi czyni 316 złp. W Gródku d. 24 maja 1557 r. pozwala Jan Mielecki, wojew. podolski, marsz. kor. i ststa gródecki, kniaziowi Hryciowi założyć wieś Wisienkę i nadaje mu łan roli i sianożęć Arch. krajowe we Lwowie, C. , t. 348, str. 660; t. 360, str. 771; t. 385, str. 1326; t. 426, str. 2948 i t. 437, str. 2486. W Starzyskach d. 14 listop. 1603 r. opisuje Stanisław Żółkiewski powinności wsi Wisienki 1. c, t. 426, str. 2954; t. 437, str. 2492 i t. 568, str. 2900. W Warszawie d. 22 marca 1615 r. pozwala Zygmunt III Jerzemu Andreiszynowi przelać swe prawa do sołtystwa w Wisience na syna Chomę i wnuków Iwana, Macieja i Fedkę 1. c. , C. , t. 369, str. 228. W 1618 r. nakazuje Zygmunt III staroście gródeckiemu Ferdynandowi z Mirowa Myszkowskiemu, aby rozpatrzył sprawę poddannych z Wisienki, oskarżających namiestników tegoż starosty o gwałty 1. c. , C. , t. 371, str. 1298. W Jaworowie d. 10 lipca 1679 r. poleca Jan III poddanym wsi W. , aby słuchali starosty l. c. , C. , t. 439, str. 284. W r. 1682 wybrał się Jan III w kwietniu na objazd do dóbr swoich i musiał się wymknąć ukradkiem z Jaworowa, bo jeden z młodszych synów, po Konstantym już urodzonych, którego Amorkiem nazywał, nie chciał go puścić. Przywiązany do dzieci, król nie gniewał się wcale za natręctwo na malca, lecz pisał Wielcem mu powinien, że mię nie zapomina, i lubo mię pożegnania pozbawił, niewinna jednak przy nim zostawa wina. Wówczas zatrzymał się na pierwszy popas w Wiszence, nie jadł jednak obiadu we dworze, ale u sołtysów pod lasem, na ustroniu ode wsi. Helcel, Listy Jana Sobieskiego do żony Kraków, 1860, str. 335. 2. W. al. Wiszenka Mała, wś, pow. mościski, 14 klm. na płd. wsch. od urzędu poczt. w Mościskach, 16 klm. na płd. zach. od sądu pow. w Sądowej Wiszni. Na płd. leżą Chlipie, na zach. Ostrożec i Radenice, na płn. Podliski, na wsch. Mokrzany Wielkie, na płd. wsch. Laszki Zawiązane w pow. rudeckim. W zach. stronie wsi nastaje Wiszenka i płynie na wsch. Na wschód leży folw. Romotyn. Wzn. na płn. 332 mt. Własn. więk. ma roli orn. 488, łąk i ogr. 104, past. 5, lasu 372 mr. ; wł. mn. roli orn. 348, łąk i ogr. 72, pastw. 3 mr. W r. 1880 było 88 dm. , 325 mk. w gm. , 13 dm. , 49 mk. na obsz. dwor. 211 gr. kat. , 105 rz. kat. , 22 izr. , 36 innych wyzn. ; 217 Rus. , 122 Pol. , 35 Niem. . Par. rz. kat. i gr. kat. w Radenicach. Lu. Dz. Wiszenki, wś i folw. należący do dóbr ordy nacyi Zamoyskich Stary Zamość, pow. zamoj ski, gm. Stary Zamość, par. Skierbieszów, leży na płn. granicy powiatu, odl. od Zamościa 29 w. , ma 5 dm. dwor. , 11 włośc, 154 mk. 134 pra wosł. , 413 mr. folw. , 216 mr. włośc. Leśnej okolicy zawdzięcza sadownictwo, przeważnie na hodowli wisien oparte. Gleba urodzajna. W r. 1827 było 25 dm. , 154 mk. T. Ż. Wiszenki 1. zaśc, pow. słonimski, w 5 okr. poL, gm. Dobromyśl, należy do dóbr Dobromyśl Jundziłłów. 2. W. , wś, w pow. mozyrskim, w 1 okr. pol. skryhałowskim, gm. Michałki, przy Wiszenki Wiszlawa gościń. poczt. mozyrskowołyńskim, o 8 w. od st. Jelsk, o 40 w. od Mozyrza, ma 17 osad. 3. W. , pow. ihumeński, ob. Pniewiczewo, 4. W. , wś i folw. , pow. klimowicki, gm. Kościukowicze. Wś ma 41 dm. , 203 mk. ; folw. , dziedzictwo Cie chanowieckich, należy do dóbr Kościukowicze Kościukowicze, Kanicze, Wiszenki, Malinówka i Demidowicze, mających 6027 dzies. 535 roh, 275 łąk, 4158 lasu. 5. W. , folw. , pow. lepel ski, należy do dóbr Iwańsk, Wołodkowiczów. 6. W. , dwór, pow. lepelski, własność Emilii Lisow skiej, ma 236 dzies. J. Krz. A. Jel. Wiszenki, wś nad Styrem, pow. łucki, gm. Bożyszcze, na płn. wsch. od Rożysz, st. poczt. Kopaczówka, 10 dm. , 112 mk. , kościół par. kat. , dom modlitwy żydowski, garbarnia. Tutejszy kościół paraf. katol, p. w. Wniebowzięcia N. M. P. , został z drzewa wzniesiony w 1771 r. przez Dominika Manieckiego. Parafia katol. , dekanatu łuckiego, 1288 wiernych. Kaplice w Rożyszczu i Sławatyczach. J. Krz. Wiszenki 1. sioło nad Desna, pow. krole wiecki gub. czernihowskiej, na płn. wsch. od Krolewca, ma 213 dm. , 1398 mk. , cerkiew paraf. Należała dawniej do hr. Rumiancewa, który w 1772 r. osadził tu menonitów, sprowadzonych z Wołoszczyzny a w 1784 r. 16 rodzin z Węgier i Czech. W 1787 r. ces. Katarzyna 11 nawie dziła Rumiancewa w W. Obecnie własność ks. Dołgorukowych. 2. W. , w dokum. także Wiszenka, sioło nad Dnieprem, pow. osterski gub. czernihowskiej, na płd. zach. od mka Browary gmina, ma 294 dm. , 1759 mk. , cerkiew, szkołę. Należało niegdyś do włości podnieprskiej mona steru kijowskiego pieczerskiego. Podług reg. pobor. wwdztwa kijowskiego z 1628 r. monaster płaci ztąd od 4 dym. , 2 ogr. ob. Jabłonowski, Ukraina, I, 80, 174, 180. Hetman Paweł Tetera uniwersałem z d. 11 maja 1663 r. potwierdził posiadanie W. monasterowi kijowskiemu fłorowskiemu. 3. W. , wś, pow. gżacki gub. smoleń skiej, ma 28 dm. , 178 mk. , dom modlitwy sta rowierców. J. Krz. Wiszenki, grupa domów w Wiśniowczyku, pow. podhajecki. Wiszeta, rzeczka, w pow. telszewskim, pod wsią Dowbory. Wiszewka, strumień, w pow. lidzkim, pod wsią Świły. Wiszewo, ob. Wiszów. Wiszka, rzeczka, w pow. nowogradwołyńskim, prawy dopływ Uborci. Wiszkańce, folw. , pow. wiłkomierski, w 3 okr. pol. , gm. i par. Towiany, o 25 w. od Wiłkomierza, własność Romanowskich, ma 234 dzies. 36 lasu, 66 nieuż. . Poprzednio należał do Duryńsewiczowej. Wiszkirce, zaśc, pow. kowieński, w 2 okr. poL, gm. Betygoła, własność Raubów, którzy w W. i Pirksztyniach mają 95 dzies. 1 lasu, 2 nieuż. . Wiszkoc, węg. Viskacz, wś, w hr. szaryskiem Węg. , kościół paraf. gr. katol. , 147 mk. Wiszkowice, czesk. Viszkovice, niem. Wischkowitz, wś na Szląsku austr. , w pow. opawskim, obw. sądowym bielowickim Wagstadt, na płd. wsch. od Opawy. W r. 1880 było 36 dm. i 229 mk. 227 rz. katol. , 2 izr. , 208 Czechów i 20 Niemców. W. tworzą z wsią Hrabstwie czesk. Hrabstu jednę gminę administracyjną. W r. 1885 było w W. 9 osób zajmujących się sa moistnie handlem i przemysłem. Szkoła ludowa we wsi Hrabstwie. W. H. Wiszkowicze, wś, pow. lepelski, 37 chat, attyn. dóbr Smolańce, Wincentego Wołodkowicza. Wiszkowszczyzna, folw. , pow. wyłkowyski, gm. Kibarty, odl. od Wyłkowyszek 19 w. , ma 1 dm. , 11 mk. Wiszkuńce, okolica nad rzką Niedzilką, pow. lidzki, w 2 okr. pol. , gm. i dobra skarbowe Ejszyszki o 5 w. , okr. wiejski Hornostaiszki, o 42 w. od Lidy, 9 dm. , 68 mk. kat. w 1865 r. 25 dusz. Wiszlawa al. Wiszlawa, węg. Vislava, wioska, w hr. szaryskim, kościół filialny gr. katol. , 75 mk. , lasy. Wiszna, pos. , pow. jańsborski, st. p. Arys. Wisznarowszczyzna, osada, pow. słonimski, w 4 okr. pol. , gm. Zdzięciół, o 49 w. od Słonima, należy do wsi Raklewicze. Wisznia al. W. Abramowa, wś, pow. prużański, w 3 okr. pol. gm. Staruny, o 34 w. od Prużany, wraz ze wsią Chociewszczyzna 815 1 2 dzies. ziemi włośc. 196 łąk i pastw. , 49 1 2 nieuż. . Wisznia, rzeczka, w gub. podolskiej, prawy dopływ Bohu. Bierze początek powyżej wsi Łukaszówki, w pow. lityńskim, płynie z zachodu ku płd. wschodowi, mija wś Ludwikówkę, Szeremetkę, Wisznię, poniżej której uchodzi do Bohu w pow. Winnickim. Długa około 18 w. ; odlewa 6 stawów. Od prawego brzegu zabiera rzkę Korczman. X. M. O. Wisznia, wś nad rzeką t. u. , pow. winnicki, okr. pol. Strzyżawka, gm. Jóźwin, par. praw. Szeremetka, katol. Winnica o 5 w. , ma 35 os. , 670 mk. z Ludwikówką i Szeremetka, której stanowi przysiołek, 796 dzies. ziemi włośc. , 1650 dworskiej. Są tu młyny, stawy rybne, grunta równe, leśne, urodzajne. Należała dawniej do Grygolewskich, następnie słynnego chirurga Pirogowa, obecnie jego sukcesorów. Wisznia 1. Bieńkowa, ob. Bieńkowa Wisznia. 2. W. Sądowa, ob. Sądowa Wisznia. Wisznia, rz. dopl. Sanu, ob. przy końcu lit. W. Wiszniak, dobra, pow. orszański, dziedzictwo Komarowskich, 3160 dzies. 90 roli, 70 łąk, 1416 lasu; młyn wodny i karczma. Wiszniaki 1. wś nad rzką Holubichą, pow. Wiszenki Wiszenki Wiszniak Wiszniaki Wisznia Wisznarowszczyzna Wiszeta Wiszewka Wiszewo Wiszka Wiszkańce Wiszkirce Wiszkoc Wiszkowice Wiszkowicze Wiszkowszczyzna Wiszkuńce Wiszna chorolski gub. połtawskiej, ma 219 dm. , 1250 mk. , cerkiew, 15 wiatraków, gorzelnię i cegielnię. 2. W. al. Suborowka, wś nad rzką Dubną, , pow. smoleński, gm. Spas, ma 29 dm. , 256 mk. , dziegciarnią. Wiszniakówka, kolonia niemiecka, pow. żytomierski, gm. i par. praw. Horoszki o 5 w. , ma dom modlitwy ewang. , szkołę, wiatrak. Wiszniałówka 1. wś, pow. maryampolski, gm. Kwieciszki, par. Maryampol odl. 7 w. , ma 2 dm. , 19 mk. W 1827 r. było 2 dm. , 16 mk. 2. W. , wś, folw. kalwaryjski, gm. Podawinie, par. Ludwinów, odl. od Kalwaryi 19 w. , ma 2 dm. , 11 mk. W 1827 r. 2 dm. , 13 mk. Wisznianka, ob. Wiszniażka. Wiszniańskie, jezioro, w pow. wilejskim, ob. Serwecz. Wiszniawka, wś, pow. wiłkomierski, w 3 okr. pol. , gm. Uszpole; włośc. Stasiszkis ma tu 20 dzies. 6 nieuż. . Wiszniażka al. Wiśnianka, potok, wypływa z Bieskidu, na obszarze pow. grybowskiego, w gm. Izby, łączy się z pot. Bieliczną. i tworzą Białą Dunajcową. Wisznice, osada, wś i folw. nad rz. Zielawą. dopł. Krzny, pow. włodawski, gm. Horodyszcze, par. Wisznice, odl. 28 w na płn. zach. od Włodawy i 28 w. na płd. od Biały. Posiada cerkiew paraf. , kościół katol. paraf. drewniany, sąd gm. okr. 1, szkołę początkową, urząd gm. , urząd poczt. , 121 dm. , 1782 mk. , 3360 mr. Wr. 1827 było 178 dm. , 603 mk. Ludność przeważnie żydowska. Trzy jarmarki do roku. Dobra W. składały się w r. 1869 z folw. Wisznice, Wygoda, Małgorzacin, Zacisze, attyn. Malczyn, miasta Wisznice, rozl. mr. 4470 gr. orn. i ogr. mr. 2022, łąk mr. 449, lasu mr. 890, pastw. i zarośli mr. 906, nieuż. 207. Miasto W. os. 143, mr. 1492. W. stanowią dawną posiadłość Sapiehów. W r. 1579, z podziału majętności uskutecznionego w Wilnie między synami Pawła Sopiehy, wojew. nowogródzkiego, dobra W. dostały się najmłodszemu Andrzejowi. Stanowiły je naówczas, prócz dworu i miasta Wisznic, folwarki i sioła Rozwadówka, Sosnówka, Motwica, Dołholiska, Pohorylec, Dance, Zabołotie i Lepniaki. Metr. Litew. , Ks. zap. , 64, f. 57. W 1588 r. Andrzej Sopieha sprzedaje dobra te bratu rodzonemu Mikołajowi. M. L. , Ks. zap. , 73, f. 284, który założył tu cerkiew parafialną. Podział fortuny między dziećmi wojew. witebskiego, dokonany w 1614 r. , przysądził dobra W. Krzysztofowi, podczaszemu w. ks. lit. , który w r. 1630 fundował tu kościół drewniany, dotąd istniejący, i jako parafialny hojnie uposażył Nies. , IV, 33. Gdy w r. 1637 zmarł w Padwie i tam czasowo pochowany został, ciało jego przewiezione następnie było do Wisznic i w erygowanej świeżo świątyni spoczęło na zawsze Sapiehowie, p. Ożarowskiego, I, 224. Po bezpotomnej śmierci brata, Wisznice objął Mikołaj, kaszt. wileński. W r. 1707 uchwalono na sejmiku w Brześciu lubo mko Wisznice wdy mińskiego Władysława Sapiehy, z powodu ogromnego zniszczenia i ruiny przez ogień nie powinnoby ciężarom podlegać; ale kiedy tak gwałtowne kontrybucye, za obradą niniejszą żadnych dóbr nie ekscipują, przeto te dobra zarówno z nami uczestniczą. .. przeto pomienione dobra, według abjuracyi i conflagracyi, a teraz według kwitu contrybucyi szwedzkiej podymnego, którego tenże Imci p. wda z dóbr swoich zapłaci, z dymów 323, a terciam partem reducendo, z dymów 107 importować Imci p. wda do Imci p. Poborców powinien Akt. wileń. , IV, 354. Wspomniany w powyższem landem sejmikowem Władysław Józafat Sapieha, pisał się zazwyczaj hrabią na Wisznicach i Niesuchojczach. On to w r. 1715 wyrobił u króla Augusta II następujący przywilej na jarmarki, aby podnieść podupadłe miasteczko. Mając wzgląd i miłościwe baczenie na podupadłe mko Wisznice, przez ogień, z dopuszczenia Boskiego, i różne wojska zrujnowane, usilną przytem prośbą W. Wład. Sapiehy, wdy brzeskiego, dziedzicznego pana mianowanego mka W. , w ststwie brzeskolitewskiem leżącego, dla zasług nie tylko osobistych, ale zacnych w Rzpltej i doświadczonej życzliwości antenatów, circa fidele obsequium majestatu respektując, umyśliliśmy w temże mku W. jarmarki dwa 1 na św Jana, ruskiego kalendarza; 2 na św. Marcina, kalend. rzymskiego, dawniejszy jarmark, na święto św. Jura, kalend. ruskiego, approbując dotychczas odprawujące się, przydać i naznaczyć Metr. L. , Ks. zap. , 155, f. 756. Wdowa po Władysławie t 1732, Krystyna z Sanguszków Sapieżyna, wdzina brzeska, z synami Karolem i Ignacym, potwierdzają d. 5 czerwca 1749, przed księgami grodu brzeskiego, wspólnie dany fundusz wisznickiej cerkwi Akt. Wileń. , III, 20. Hrabstwo wisznickie z okolicznemi wsiami i folwarkami przeszło od Sapiehów drogą sprzedaży, w r. 1801 dokonanej przez ks. Teofilę Jabłonowską i syna jej Aleksandra ks. Sapiehę, w inne ręce, podzielone na części rozpadło się w ostatnich czasach. Na cmentarzu pod miasteczkiem mury okrągłego kościołka wyprowadzone pod gzems i w tym stanie pozostawione od dawnych lat z końca w. XVIII. Fundusz na ten kościół lokowany na dobrach wisznickich przez Sapiehów w ilości złp. 40, 000 przepadł. Na cmentarzu spoczywają zwłoki matki J. Ig. Kraszewskiego, Zofii z Malskich Kraszewskiej, jak również Anny z Nowomiejskich Malskiej i Błażeja Malskiego, rodziców Zofii z Malskich, oraz Konstancyi z Morochowskich Nowomiejskiej, babki. Piękny obraz włoskiego pędzla znajduje się w głównym ołtarzu kościoła. W. par. , dek. włodawski dawniej parczewski, 779 dusz. Wisznicki dekanat dawnej dyec. chełmskiej, dzielił Wisznice Wiszniażka Wiszniawka Wiszniańskie Wisznianka Wiszniałówka Wiszniakówka Wiszniakówka Wiszniew się na 13 parafii Bezwola, Gęś, Horodyszcze, Jabłoń z fil. Paszenki, Kolembród, Korczówka, Przegaliny, Radcze, Rudno, Rzeszczyńki, Wisz nice, Wohyń. M. Wit Br. Ch. Wisznie, wś i folw. , pow. klimowicki, gm. Moszewo. Wś ma 54 dm. , 290 mk. ; folw. , od 1843 r. własność szlachty Zubów i Surazów, ma wraz z Stojaniczami 289 dzies. 15 roli, 50 łąk, 51 lasu; karczma. Owsiadowska od 1876 r. ma 400 dzies. 25 roli, 100 łąk, 263 lasu. Wiszniełówka, zaśc. szl. , pow. święciański, w 2 okr. poL, o 48 w. od Święcian, 1 dm. , 6 mk. katol. Wiszniew 1. mko i dwór nad rzka Łustą, al. Olszanką; , dopł. Berezyny, pow. oszmiański, w 4 okr. pol. , gm. , okr. wiejski, paraf. prawosł. i katol. Wiszniew, o 40 w. na płd. wschód od Oszmiany a 81 w. od Wilna, otoczone wielkiemi lasami, obfitującemi w rudę żelazną. Dwór ma 138 mk. 40 prawosł. , 48 katol. , i 50 ewang. , mko zaś 1309 mk. W 1859 r. było tu 72 dm. , 900 mk. , w 1866 r. 90 dm. , 712 mk. 69 prawosł. , 143 katol. , 500 żydów. Posiada cerkiew paraf. , murowaną, kościoł katol. również murowany, kaplicę na cmentarzu grzebalnym, dom modlitwy żydowski, zarząd gminy, sąd gminny, szkołę ludową w 1885 6 r. 92 uczniów, młyn wodny, gorzelnię, fabrykę garnków kamiennych, targi tygodniowe w niedziele, 2 jarmarki doroczne. Dawniej był tu piec wielki, huta szklana w 1860 r. wyprodukowano 19880 pudów surowcu, wartości 30670 rs. i zajmowano 150 robotników i fabryka sukna. Paraf. prawosł. , dekanatu błagoczynia wołożyńskiego, 1500 wiernych 733 męż. , 767 kob. . Kościół katol. , p. w. Nawiedzenia N. M. P. , pierwotnie wzniesiony został z muru w 1424 r. przez Siemiona Giedygołdowicza, kasztelana wileńskiego, i bogato przez niego uposażony. W prezbyteryum znajduje się portret fundatora, dawnego pędzla. Odbudowany w 1637 r przez Jerzego Chreptowicza, wwdę nowogródzkiego. Par. katol. , dek. Wiszniewskiego, 4500 wiernych. Dek. Wiszniewski, dyec. wileńskiej, w pow. oszmiańskim, obejmuje 12 parafii W. , Gieranony, Hruzdowo, Oborek, Derewna, Iwie, Konwaliszki, Lipniszki, Naliboki, Subotniki, Surwiliszki, Traby, Zabrzeź dawniej, oprócz wymienionych, jeszcze Wołożyn, Łosk, i Horodziłów; liczy 61393 wiernych. Okrąg wiejski obejmuje mko Wiszniew, wsi Barcieniszki, Buda, Czerniewicze, Dorożnie, Gonczary, Helenowo, Kruhła, Linki, Olszanka, Werecimy, Zofinowo i Żukowszczyzna, oraz zaśc. Jawuszycha i Podkalinka, w ogółe w 1865 r. 381 dusz rewiz. włośc. uwłaszcz. Gmina składa się z 7 okręgów starostw wiejskich Wiszniew, Wójtowicze, Ancielewszczyzna, Weronie, Nerowy, Bohdanowo i Sakowszczyzna, obejmuje 76 miejscowości, ma 751 dm. , 7956 mk. włościan. W 1865 r. w gminie było 2625 dusz rewiz. 2434 włośc. uwłaszczonych i 191 b. włośc. skarbowych. Oprócz szkoły ludowej w W. w obrębie gminy znajdują się szkółki parochialne w Siniej Górze i Rogalewszczyźnie. Dobra należały pierwotnie do Siemiona Giedygołdowicza, kasztelana wileńskiego, który tu fundował kościół paraf. Następnie dziedzicem W. , zaliczonym wówczas do pow. krewskiego, był w 1522 r. Jan Steczko al. Steckiewicz z Dołubowa, marszałek królewski. Tradycya miejscowa utrzymuje, że kościół przez pewien czas był w ręku kalwinów. Po Steczkiewiczach W. przeszedł do Chreptowiczów i do dziś pozostaje w ich posiadaniu. Za dziedzictwa Joachima Chreptowicza, podkanclerzego w. litew. , po zreformowaniu akademii wileńskiej, założone tu były szkoły podwydziałowe. Przechowały się wydawane przez tutejszą szkołę akty Dowód rocznego postępu panów kawalerów w szkołach podwydziałowych Wiszniewskich edukujących się w 1787 i Dowód rocznego postępu uczniów klas dwóch wyższych Wiszniewskich 1791 r. Około 1790 r. Chreptowicz urządził tu pierwszy i jedyny w Litwie piec wielki do wyrabiania żelaza. Okolica W. do Wołożyna posiada glebę jałową. Włościanie najlepsze swoje ziemie, t. j. ogrody, zasiewają konopiami, z których olej idzie na sprzedaż jako główny artykuł ich produkcyi, a wytłoczyny na karm dla bydła i koni. 2. W. , mko i dwór na płd. zach. wybrzeżu jez. Wiszniewskiego, pow. święciański, w 4 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Wiszniew, par. katol. Żodziszki, o 60 i 61 w. od Święcian a 144 w. od Wilna. Dwór ma 1 dm. , 17 mk. katol. ; biblioteka, licząca około 4000 tomów, gorzelnia. Był tu kościół katol. paraf. , z muru wzniesiony w 1811 do 1820 r. przez szambelana Tadeusza i Brygidę z Łopacińskich Sulistrowskich, z grobami familijnemi. W kościele znajdowały się dwa piękne obrazy, pędzla Demela. Mko miało w 1866 r. 49 dm. , 289 mk. 16 prawosł. , 259 katol. , 14 żydów; r. 1880 było 405 mk. , cerkiew filialna od 1866 r. , zarząd gminy. W skład okręgu wiejskiego wchodzi mko Wiszniew, wsi Bibki, Gołodnicze, Gorjany, Kawczynięta, Kupla, Leonowiczę, Michnicze, Nizulicze, Podstarzyn 1 i 2, Spiahlica, Stupienki, Swiejginie, Świnka 1 i 2 i zaśc. Staryno, w ogóle w 1865 r. 235 dusz rewiz. b. włośc. skarb. i 581 włościan uwłaszczonych. Gmina należy do 2 okr. pol. , do spraw włościańskich, obejmuje 2 okręgi starostwa wiejskie W. i Nowe Aleksandrowo, 32 miejscowości, mające 337 dm. , 4493 mk. włościan. W 1865 r. było w gminie 1541 dusz, rewiz. 269 b. włośc. skarb. i 1272 uwłaszczonych. D. 10 czerwca 1591 r. Jarosz Biegański, syn Andrzeja, sprzedaje W. Walentemu Dybowskiemu; d. 15 lipca 1569 r. prawem darownem od Cherubina syna Walentego Dybowskiego przechodzi do Rafała syna Andrzeja Sulistrowskiego i odtąd nieprzerwanie pozostaje w rodzie Suli Wiszniełówka Wisznie Wisznie Wiszniew Wiszniew strowskich. Ostatnią; dziedziczką, tego nazwiska jest obecnie Irena z Sulistrowskich Janowa Karłowiczowa. J. Krz. Wiszniew, ob. Wiszniów. Wiszniewka, zaśc. szl. , pow. wileński, w 6 okr. pol. , o 5 w. od Wilna, 4 dm. , 28 mk. 2 prawosł. , 25 katol. . Wiszniewskie, jezioro, w pow. święciańskim, pod mkiem Wiszniew, zajmuje 9, 6 w. kw, , naj większa długość z płn. wsch. ku płd. zach. wy nosi 4 1 2 w. a największa szerokość z płd. zachd. ku płd. wsch. 3 1 2 w. Największa głębokość w części płd. dochodzi 5 mt. 16, 4 st, ang. . Brzegi jeziora porasta rzadka trzcina a dno sta nowi delikatny muł, w którym ołowianka głęboko się zanurza. Od strony płd. brzegi jeziora bar dzo płaskie, pokryte po większej części lasem. Wschodni brzeg wzgórkowaty, bezleśny, strona płn. lesista, ale brzeg tu stalszy niż na płd. Naj więcej urozmaicony brzeg zachodni. Jezioro W. zasilają, niewielkie strumienie, najznaczniejszy Relicza wpada od płd. wschodu. W tym kierun ku ciągną się obszerne bagna, przeszło 2 mile długie i do 1 1 2 mili szerokie, aż po prawy brzeg rz. Naroczy, po mko Iżę i Narocz. Na lewym brzegu Naroczy bagna pokryte są lasami, które prawie bez przerwy ciągną się ku źródłom Wilii i Berezyny. Jedyny odpływ jezior stanowi na płn. wypływająca rzeka Smołta, która przepłynąwszy dwu wiorstowy przesmyk wpada do jez. Swirskiego. Wskazana na mapie sztabowej rzeka Spiahlica, wypływająca jakoby z jeziora W. i uchodząca do Naroczy, w rzeczywistości nieistnieje. Podług miejscowego podania ludo wego ludzie w tem jeziorze nie toną. Oprócz mka i dworu Wiszniew na wybrzeżach jeziora leżą wsi Łycewicze, Leźniki, Gołodnicze, Czur łoń. Opis jeziora podał Witold Wróblewski w Pamięt. fizyogr. t. III, 76. J. Krz. Wiszniewskinie, wś, pow. telszewski, w 3 okr. poL, gm. Dorbiany. Wiszniopol 1. w dokum. Wisznopol, Wysznie Pole, wś nad rzką Makówką, w pobliżu rz. Styru, pow. nowogradwołyński, gm. Rajki, st. poczt. Lubar o 20 w. , st. dr. żel. Połonnc o 25 w. , odl. o 100 w. od Nowogrodu Wołyńskiego a 120 w. od Żytomierza, ma 104 dm. , 570 mk. , 909 dzies. ziemi włośc, 1336 dworskiej, 70 1 2 cerkiewnej. Posiada cerkiew p. w. św. Mikołaja Cudotwórcy, z drzewa wzniesioną w 1714 r. Księgi metryczne przechowały się od 1714 r. Do par. prawosł. należy wś Korzówka o 2 w. . W całej parafii 124 dm. , 1036 mk. Własność dawniej hr. Potockich, nabyta przez r. st. Szachowskiego. Wś W. pod nazwą Wysznie Pole wymieniona jest w dokumencie z 1601 r. jako zniszczona przez Tatarów. Była wówczas własnością ks. Janusza Ostrogskiego, kaszt. krakowskiego. W 1702 r. stało pod W. obozem wojsko polskie, wysłane dla uśmierzenia zamieszek kozackich. W 1721 r. W. należy do dóbr ks. Jerzego Dominika Lubomirskiego. 2. W. , ob. Wisznopol. J. Krz. Wiszniów 1. wś i dwa folw. , pow. hrubie szowski, gm. Mircze, par. Nabróż, odl. 21 w. od Hrubieszowa. Leży na wznies. 803 st. npm. Posiada szkołę początkową, cerkiew paraf. W r. 1827 było 78 dm. , 393 mk. Folw. W. lit, B. rozl. mr. 815 gr. orn. i ogr. mr. 557, łąk mr. 82, lasu mr. 152, nieuż. mr. 24; bud. mur. 8, drew. 16; płodozm. 6 i 16pol. ; las urządzony. W I. 1885 W. lit. A rozl. mr. 768 gr. orn. i ogr. mr. 460, łąk mr. 94, lasu mr. 201, nieuż. mr. 13; bud. mur. 3, drew. 15; płodozm. 7 i 10pol. ; wiatrak; las urządzony. Wś W. os. 24, mr. 426. Cerkiew paraf. dek. tyszowiecki istniała już 1669 r. Należały do niej filie Ra dostów i Wereszczyn. 2. W. , wś i folw. , pow. siedlecki, gm. Wiszniów, par. Zbuczyn, odl. 8 w. od Siedlec, posiada szkołę początkową, sąd gm. okr. IV, urz. gm. , 75 dm. , 884 mk. , 3426 mr. Ludność zajmuje się handlem drzewnym i rolni ctwem. W 1827 r. było 56 dm. , 186 mk. We dług reg. pob. pow. łukowskiego z r. 1531 wś W. , w par. Zbuczyn, miała 4 łany, 2 młyny, 2 koła, 2 łany sołtysie, 1 młyn. W r. 1552 wś królewska W. , miała os. 28, 2 łany sołtysie. W r. 1580 p. Piotr Kosierski, sługa jegomości p. starościn, wnosi od 12 1 2 włók osiadłych fl. 6 gr. 7 1 2 a to bez dziesięciny, od 10 zagr. z rolami fl. 2, od 8 komornic bez bydła gr. 16, od 4 rzem. gr. 16, od 4 zagród wójtowskich bez ról gr. 16, od koła wolnego gr. 24. Suma fl. 10 gr. 19 1 2 Pawiński, Małop. , 378, 382, 394, 395, 413. Wiśniowskie starostwo niegrodowe, w wojew. lubelskiem, pow. urzędowskim, podług lustracyi z r. 1764 obejmowało wsi Wiśniów, Stok, Ciosna, Kaczory, Domanice, Kopcie, Czachy, Wólka i Gostchorza. W r. 1771 posiadał je Dymitr ks. Jabłonowski wraz z swą małżonką Józefą z My cielskich, którzy opłacali kwarty złp. 2284 gr. 9, a hyberny złp. 916 gr. 22. W. gmina ma 10421 mr. i 2680 mk. 1 prawosŁ, 6 prot. , 26 żyd. . Sąd gm. okr. IV w miejscu, st. p. i dr. źel. w Siedlcach. W skład gm. wchodzą Bara nek, Białki, Ciosna, Gostchorza, Grabianów, Helenów, Kaczory, Mościbrody, MyrchaStok, Sekuła, StokWiszniowski, Wołyńce, Wiszniowska Wólka i Wiszniów. Br. Ch. Wiszniów 1. wś, pow. kowelski, należała do włości mielnickiej. Podług reg. pob. pow. łuckiego z 1583 r. własność Aleksandra Siemaszki, kasztelana bracławskiego, który płaci ztąd z 8 dym. , 2 ogrod, Jabłonowski, Wołyń, 87. 2. W. , Wiszniew, wś, pow. łucki, na płn. wschód od mta Łucka, należała do dóbr biskupa łuckiego. Podług rewizyi zamku łuckiego z 1545 r. kś. biskup łucki był zobowiązany z dóbr kościelnych W. , Łuczyc i Wiktorzan Wichtoran wespół z władyką łuckim, archimandrytą żydy Wiszniów Wiszniopol Wiszniewskinie Wiszniewskie Wiszniewka Wiszniowicze Wiszniowiecczyzna Wisznopol Wiszniowieckie Wiszniówka Wiszniowka Wiszniów Wiszniowce Wiszniowcze Wiszniowska Wiszniuńce czyńskim i ks. Ostrożeckimi do zbudowania jednej z czterech wież zamkowych. Wś tę czy częśó jej wyfrymarczył u biskupa Michno Boratyński Jabłonowski, Rewizye, 37, 39, 53. W 1577 r. należy do Hryhora Danielewicza, który płaci ztąd z 8 dym. , 2 ogr. Jabłonowski, Wołyń, 59. Wiszniów, wś, pow. rohatyński, 24 klm. na płd. zach. od Rohatyna, 20 klm. na zach. od Bursztyna sadu pow. , 10 klm. na płn. zach. od urz. poczt. i st. kol. w Bukaczowcach. Na płn. wsch. leży Hrehorów, na wsch. Czerniów, na płd. wsch. Kozara, na płd. zach. Żurawienko, na zach. Nowoszyn i Żurów, na płn. Mołodyńcze, Czeremchów i Nowosielce wszystkie trzy w pow. bóbreckim. Wody spływają strugami na płd. wsch. i na płn. zach. i dążą do Dniestru. Na płn. folw. Wandolina; płd. zach. obszar lesisty. Wzn. na płd. 337 mt. , na wschód wzgórze Mo giła 335 mt. , najniższy punkt 265 mt. Własn. więk. ma roli orn. 435, łąk i ogr. 126, pastw. 108, lasu 2859 mr. ; wł. mn. roli orn. 504, łąk i ogr. 643, pastw. 166, lasu 94 mr. W r. 1880 było 108 dm. , 741 mk. w gm. , 10 dm. , 64 mk. na obsz. dwor. 671 gr. kat. , 48 rz. kat. , 86 izr. ; 710 Rus. , 31 PoL, 64 Niem. . Par. rzym. kat. w Bukaczowcach, gr. kat. w miejscu, dek. żórawieński. We wsi jest cerkiew, szkoła lklas. i kasa poż. gm. z kapit. 133 złr. Lu. Dz. Wiszniowce, wś włośc, pow. wilejski, w 3 okr. poL, gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe Wołkołata o 4 w. , o 65 w. od Wilejki, ma 16 dm. , 148 mk. katol. w 1865 r. 67 dusz rewiz. . Wiszniowcze, ob. Wiśniowczyk. Wiszniowczyk, ob. Wiśniowczyk. Wiszniówek 1. wś szlach. i włośc. pow. mazowiecki, gm. Szepietowo, par. DąbrowaWielka. 2. W. , os. , pow. suwalski, gm. i par. Filipów, odl. od Suwałk 23 w. , ma 1 dm. , 9 mk. 3. W. , ob. Wiśniówek. Wiszniowicze, wś, pow. wołkowyski, w 4 okr. poL, gm. Wilczuk, o. 10 w. od Wołkowyska, 131 dzies. ziemi włośc. Wiszniowiecczyzna, Wiśniowiecczyzna, nazwa ogólna rozległych dóbr ks. Jeremiego Wiśniowieckiego w środkowej części dzisiejszej gub. połtawskiej, centralnym punktem których było mto Łubny. Dobra te zaczynały się od mta Czehryna i Dubrowa nad Dnieprem, ciągnęły się po nad Suła aż do ujścia Supoju, i zająwszy wiele kraju za Sułą, obejmowały Chorol i Połtawę i dochodziły prawie aż do Konotopu w gub. czernihowskiej. Na całej tej przestrzeni liczyło się 56 miast i wsi, a w nich 39610 gospodarzy, t. j. poddanych, z których każdy aby był wolny od pańszczyzny płacił po 5 talarów czynszu rocznie. Oprócz tego miał książę mnóstwo futorów i folwarków ekonomicznych, oraz 423 młynów, z których od każdego płacili młynarze po 2 czerwone złote. Inwentarz dóbr zadnieprskich Słownik Geograficzny T. XIII. Zeszyt 152. ks. Jeremiego, podług manuskryptu ks. Michała Wiśniowieckiego, podał Przeździecki w dziele Podole, Wołyń i Ukraina, a za nim przedrukował Stecki w dziele swem Wołyń t. II, 230 1. Wiszniowieckie, osada na praw. brzegu owragu Wiszniowiecki bujerak, w okręgu mijuskim ziemi wojska dońskiego. Znajduje się tu pokład węgla kamiennego, niedochodzący do 2 st. grubości. Wiszniówka, rzeczka, ob. Stróża. Wiszniówka, rzeczka, w gub. grodzieńskiej, dopływ rz. Odły, uchodzącej do Świsłoczy. Wiszniówka, jezioro, w pow. dzisieńskim, pod wsią Rutka. Wiszniówka 1. wś włośc, pow. oszmiański, w 2 okr. pol. , gm. i dobra skarbowe Krewo o 7 w. , okr. wiejski Czuchny, 20 dusz rewiz. 2. W. , dobra, pow. wołkowyski, w 1 okr. pol. , gm. Izabelin, o 14 w. od Wołkowyska, wraz z folw. Pasutycze i Zabogonie mają 896 dzies. 76 łąk i pastw. , 234 lasu, 15 nieuż. ; własność Pichonowych. 3. W. , wś, tamże, w 5 okr. pol. , gm. Samarowicze, o 14 w. od Wołkowyska, 314 dzies. ziemi włośc 4. W. , wś, pow. grodzieński, w 2 okr. pol. , gm. Indura, o 36 w. od Grodua, 603 dzies. ziemi włośc. 71 łąk i pastw. , 36 nieuż. . 5. W. , zaśc, karczma i uroczysko, pow. miński, w gm. Samo chwałowicze, należy do domin. Stankow, hr. Czapskich; miejscowość bezleśna, grunta szczerkowe, żytnie. 6. W. , własność ziemska, w pow. mińskim, w gm. Samochwałowicze, ma około 4 włók, należy do Zieńkowiczów. 7. W. , folw. , pow. miński, w 1 okr. poL, gm. Białorucz, o 16 w. od Mińska, dość dawna własność Łętowskich, ma około 40 włók; grunta szczerkowogliniaste, dobre. A. Jel. Wiszniówka, Wiszniewka, wś, w dawnem wwdztwie kijowskiem, w okolicach Bieliłówki. W 1624 r. należała do Jana Czerkasa a w 1628 r. do Teodora Humienieckiego, który płaci od 20 ogrod. Jabłonowski, Ukraina, II, 355; I, 86. Wiszniowka, wś nad Udają, pow. borzneński gub. czernihowskiej, ma 155 dm. , 846 mk. Wiszniowska Wólka, wś, pow. siedlecki, gm. Wiszniów, par. Zbuczyn, ma 18 dm. , 124 mk. , 658 mr. W r. 1827 wś rząd. , ma 11 dm. , 78 mk. Wiszniuńce, folw. szl. , pow. trocki, w 4 okr. pol. , o 49 w. od Trok, 6 dm. , 47 mk. 6 prawosł. , 41 katol. . Wisznopol 1. wś nad potokiem, pow. wileński, w 2 okr. pol. , gm. Giełwany o 15 w. , okr. wiejski i dobra hr. Kossakowskich, Kiejżany, o 77 w. od Wilna, 4 dm. , 29 mk. katol. 14 dusz rewiz. w 1865 r. . 2. W. , wś, pow. wileński, w 2 okr. pol. , gm. Muśniki o 2 w. , okr. wiejski i dobra Jasińskich, Narwidziszki, o 48 w. od Wilna, 2 dm. , 22 mk. katol. w 1865 r. 18 dusz rewiz. . 40 Wiszniów Wiszniowczyk Wiszniówek Wisznowa Wiszowa Wisztyniec Wisznopol 1. al. Wiszniopol, wś u źródeł rzki Kamianki, pow. humański, w 3 okr. pol. , gm, Talne, par. katol. Humań o 30 w. , ma 346 dm. , 2510 mk. 20 katol. , cerkiew Bohosłowska. , drewnianą, wzniesioną; w 1778 r. i uposażoną 60 dzies. ziemi, szkołę, 3 wiatraki. W epoce uwłaszczenia włośc. było tu 3087 dzies. , 1674 mk. Wś ta sprzedana została w 1817 r. z klucza podwysoczańskiego hr. Stanisława Potockiego, z 733 duszami rewiz. , 7084 mr. ziemi i 901 ror, lasu. W czasie uwłaszczenia włościan dziedzicem był Włodzimierz Trzciński, następnie Ludwik Kownacki i Rudolf Mężyński. 2. W. , ob. Wiszniopol. Wisznowa, po węg. Visnyo, wś w hr. goemoerskiem Węgry, 230 mk. Wiszów 1. al. Wiszewo, wś i dobra, pow. słonimski, w 5 okr. pol. , gm. Derewno, o 23 w. od Słonima. Wś ma wraz ze wsią Stenderowszczyzną al. Studerowszczyzną 748 dzies. ziemi włośc. 159 łąk i pastw. , 9 nieuż. . Dobra, własność Guoińskich, z folw. Stenderowszczyzna i Konstantynowo mają 1210 dzies. 125 łąk i pastw. , 759 lasu, 34 nieuż. . W lesie góra Kalecza z wielu mogiłami. 2. W. , wś, pow. mohylewski, gm. Nieżkowo, 46 dm. , 273 mk. Wiszowa, góra, panująca nad miasteczkiem Jodłową, w pow. pilzneńskim. Wzn. 409 mt. npm. Wiszowate, wś nad rzką b. n. , pow. szczuczyński, gm. i par. Grabowo, leży przy trakcie z Kolna do Wąsosza, ma 32 dm. W 1827 r. było 28 dm. , 165 mk. , par; Poryte. Wś ta wspominana jest w aktach sąd. łomżyń. pod r. 1496. Gniazdo rodziny Wiszowatych. Według reg. pob. ziemi łomżyńskiej z r. 1578 wś Wisowate, w par. Grabów, miała 12 części, 20 łan. Pawiń. , Mazowsze, 376. Wiszpilis, grodzisko litewskie, ob. Jurborg, Wiszpinie, wś nad rzką Nieszupą pr. dopł. Szeszupy, pow. władysławowski, gm. Leśnictwo, par. Gryszkabuda, odl. od Władysławowa 14 w. , ma 24 dm. , 238 mk. W 1827 r. było 15 dm. , 126 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Leśnictwo. Wisztegierkła, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 70 w. od Nowoaleksandrowska. Wisztelany, Wiszcielany, wś włośc, pow. trocki, w 1 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe Międzyrzecze o 14 w. , o 8 w. od Trok, 4 dm. , 29 mk. katol. Podług spisu z 1865 T. 53 dusz rewiz. Wiszteliszki 1. zaśc, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 64 w. od Nowoaleksandrowska. 2. W. , wś, pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , o 25 w. od Poniewieźa. Wisztoki 1. wś, pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , gm. Polany o 7 w. , okr. wiejski Mokrzyca, o 14 w. od Oszmiany, 5 dm. , 42 mk. katol. w 1865 r. 28 dusz rewiz. ; należy do dóbr Wilanowo, Reszkowskich. 2. W. , 2, wś, tamże, 27 dusz rewiz. ; należy do dóbr Równopol, Śniadeckich. Wisztorty al. Wisztory, wś, pow. sejneński, gm. Krasnowo, par. Łoździeje, odl. od Sejn 13 w. , ma 30 dm. , 252 mk. , 853 mr. Wchodziła w skład dóbr Dumbel. W 1827 r. było 21 dm. , 162 mk. Wisztowiany, wś nad rzką Wisztowtą, dopł. Minii, pow. telszewski, w 3 okr. poL, gm. Płungiany, o 45 w. od Telsz, ma 49 dm. , 686 mk. Wisztynie, dwór, pow. poniewieski, w 2 okr. poL, o 43 w. od Poniewieźa. Wisztyniec al. Wisztynieckie, niem. Wischtyten See, jezioro, śród wyżyny pojezierza baltyckiego, wzn. 170 mt. npm. , leży większą połową w pow. stołupiańskim Prusy wschodnie a mniejszą w pow. wyłkowyskim. Linia graniczna przechodzi przez jezioro od os. Wisztyniec na płn. brzegu do wioski Wartele, w odległości około 100 sążni od brzegu północnego i wschodniego. Jezioro ma milę długości od płn. wsch. ku płd. wsch. i do 1 2 mili szerokości Wychodzi z niego rzka Joduppe Pisia a wpada Hańcza. Głębokość dochodzi 36 stóp. Woda czysta i zimna. Z ryb znajdują się głównie szczupaki, sławne ze smaku i wielkości, tudzież sielawy. Silne wiatry płn. zachodnie uderzając na wody jeziora odkrytego zewsząd, tworzą na nim ogromne fale, wybiegające daleko na brzegi i zostawiające po sobie zwykle dużo ryb i pięknego szaroróżowego piasku. Mieszkańcy skwapliwie wtedy łowią ryby i zbierają piasek, używany do posypywania pisma. Wisztyniec, osada, dawniej miasteczko, na płn. brzegu jeziora t. n. , w pow. wyłkowyskim, gm. i par. Wisztyniec. Odl. 31 w. od Wyłkowyszek a 48 w. od Suwałk, leży na samej granicy od Prus, posiada kościół par. murowany, kościół ewang. filialny, dwie szkoły początkowe ogólne, sąd gm. okr. IV, urząd gm. , komorę celną, urząd poczt. , 265 dm. , 3995 mk. ; wieś t. n. , przyległa osadzie, ma 11 dm. , 133 mk. W r. 1827 było 315 dm. , 2449 mk. Przez komorę celną, której znaczenie zmalało skutkiem przeprowadzenia kolei na linii KownoWierzbołowo, wywieziono w r. 1876 za 100128 rs. a przywieziono za 8658 rs. Podług tradycyi miejscowej miasto, położone w wojew. trockiem, miało być osadzone w wieku XV przy rz. Pissie p. n. Tur, lecz później posunięte do jez, Wisztyniec przybrało jego nazwę. To jednak pewna, że Zygmunt August dopiero w 1560 r. zbudować tu kazał kościół parafialny z drzewa, p. w. św. Trójcy. W dziesięć lat później tenże król przywilejem z 8 wrzes. 1570 r. , w Warszawie wydanym, nadał miastu prawo magdeburskie i w herbie jednorożca. W. oddawna był punktem handlowem; żydzi zamieszkiwali tu zdawna, kiedy dokumentem z 18 sty Wisztynie Wisztowiany Wisztorty Wisztoki Wiszteliszki Wisztelany Wisztegierkła Wiszpinie Wisznopol Wiszpilis Wiszowate Wisznopol Wiszów Wisztyszki Witaczów Wiszynty Wiszynta Wiszupoehnen Wisztyszki cznia 1589 r. Krzysztof Jeśman, ssta wisztyniecki, przeznaczył im grunt na mogiłki i bóżnicę. W r. 1723 Krzysztof z Kozielska Puzyna, wo jew. mścisławski i ssta miejscowy, wystawił wspólnie z miastem nowy kościół drewniany. W r. 1829 stanął nowy murowany. Wisztynieckie starostwo niegrodowe, w wojew. trockiem, pow. kowieńskim, podług metryk litewskich powstało około r. 1583 i obejmowało miasto Wisztyniec, do czego w r. 1771 przyłączono wójtowstwo. Starostwo posiadał w tym ostatnim roku Puzy na, ststa upicki, opłacając kwarty złp. 2214 gr. 9, a hyberny złp. 1200. W. par. , dek. wyłko wyski dawniej olwicki, 2300 dusz. W. filiał par. ew. augsb. Wiżajny, istniejący od r. 1842, liczy 1603 dusz. W. gmina ma sąd gm. okr. IV i urząd gm. w samej osadzie. Obszar wynosi 11756 mr. W 1890 r. było zapisanych do ksiąg stałej ludności 6498, lecz obecnych było tylko 4442 a razem z niestałą, ludnością 4772. Zna czny procent 31 nieobecnych jest wynikiem emigracyi do Prus i do Ameryki. Śród zapisa nych do ksiąg stałych było 9 prawosł. , 1378 prot. i 2453 żydów. W skład gm. wchodzą; Bo kszyszki, wś i folw. , Czyżyszki, Janówka, Jegliszki, Kamionka, Łankupa, Marywil, Norwidy, Podwartele, Poszyrwinty, Powisztajcie, Wartele, wś i fol. , Warwaruszkino, Wisztyniec, os. i wś. Br. Ch. Wisztyszki, wś, pow. rossieński, w 5 okr. pol. , gm. Wewirżany, o 115 w. od Rossień. Wiszupoehnen, wś, pow. gołdapski, st. p. Szittkehmen. Wiszynta, rzka, w pow. wileńskim, pod wsią Tataryszki. Wiszynty, dobra, pow. wiłkomierski, w 4 okr. poL, gm. Dobejki, o 68 w. od Wiłkomierza. Tu w XVIII w. urodził się słynny budowniczy i profesor architektury w uniwersytecie wileńskim Guecwicz, który z polecenia Stanisława Augusta przebudował katedrę wileńską. Witaczów, ob. Wityczew. Witagoła, wś skarbowa, pow. rossieński, w 1 okr. pol. , gm. Kołtyniany, par. Girdyszki o 49 w. od Rossień. Stanowiła dawniej sstwo niegrodowe, położone w pow. korszewskim, obejmujące podług spisów podskarbińskich z 1771 r. dobra W. al. Witaj goła z przyległościami. Possesorem był Krzysztof i Józefa z Wolterów Szczyttowie, z opłatą 344 złp. 7 1 2 gr. kwarty podług Słownika Echarda 196 złp. . Witakowice 1, w dok. Witakowitze, Vitakow, Vitacovicz, wś ryc, pow. gnieźnieński, na płd. wschód Kiszkowa, płd. zach. Kłecka, st. kol. Weissenburg Chwałkowice, poczta Łopienno Welnau, parafia i szkoła katol. w Sławnie, sąd w Gnieźnie; ma 9 dm. , 489 ha, 118 mk. 100 katol. . Do dóbr W. należą folw. Józefowo i Wolanki. Dochód czysty oceniono na 4390 mrk. W dokum. znane jaź przed r. 1391. R. 1459 Przedpełko z Wrączyna zeznaje przed konsystorzem, iż winien Broniszowi, plebanowi w Sławnie, grzywnę za dziesięciny z W. R. 1523 nie było tu ról kmiecych. Z folw. szła dziesięci na snopowa do Sławna. W r. 1579 Marcin Witakowski posiada 1 łan os. i 1 zagr. ; Walenty Przyborowski 1 łan os. W r. 1620 mają Przecławscy i Ciswińscy razem 3 łany folwarczne i 3 zagrod. W ostatnich stu latach należały W. do Jasińskich, obecnie Niemca. Na obszarze W. zachowały się nazwy pól Łysa Góra, Żyły, Wil czy Dół, Kalinówka. W. Ł. Witakowo, pow. wągrowiecki, ob. Przysieckie Holendry. Vitalisfalva, ob. Witaliszowce, Witalisów, folw. , pow. kolski, gm. Piotrko wice, odl. 28 w. od Koła, ma 86 mr. 83 roli, Witaliszewice, ob. Witaszewice. Witaliszowce, słow. Vitaliszovce, węg. Vitàlisfalu, wś na Węgrzech, w komitacie liptow skim, nad pot. Smereczanką, praw. dopł. Wagu, W r. 1890 było 98 mk. Słowaków 20 rz. kat. i 78 wyzn. augsb. , 20 dm. i 332 mr. Rzym. kat. parafia w Okoliczny Okolicsno, prot. w Wierz bicy Verbie. Sąd pow. i urząd podatkowy, st. poczt. i tel. w Św. Mikulaszu. W. H. Witałty, ob. Witułty. Witanice, wś, w dawnem wwdztwie bracławskim, przy końcu XVI w. należała do Stan. Porębińskiego, który w 1598 r. pozywa ks. Jura Korskiego o poddanych zbiegłych z W. do mka Pikowa a w 1599 r. ks. Joachima Koreckiego, o poddanych zbiegłych do Hubina Jabłonowski, Ukraina, II, 405, 418. Witaniów, wś na wzgórzu nad Wieprzem z praw. brzegu, pow. lubartowski, gm. Ludwin, par, Łęczna odl. 1 w. , od Lubartowa 30 w. , ma 50 dm. , 420 mk. , 605 mr. Wchodziła w skład dóbr Łęczna. W 1827 r. było 23 dm. , 118 mk. , pan Kijany. W r. 1531 należy do par. Nowogród. Pani wojewodzina z Łęczny płaci tu od 1 1 2 łana a Skoda od l 1 2 łana Pawiń. , Małop. , Z chwilą wzniesienia w Kijanach kościoła paraf. w 1598 r. W. przyłączono do niego, gdyż oba te majątki jednego miały właściciela. Był nim Piotr Czerny, który na akcie fundacyi klasztoru bernardynek w Lublinie w r. 1618 podpisuje się jako dziedzic Kijan, Stoczka, Nowogrodu i Witanowa Monografia Lublina, K. W. Zielińskiego. Regestra pogłównego z wojew. lubel. , zestawione w 1676 r. , wymieniają w W. dusz 53. Wchodząc w skład dóbr Łęczna, wraz z niemi zmieniał właścicieli Tęczyńskich, Firlejów, Noskowskich, Szeptyckich. Od tych ostatnich w r. 1774 nabył Ksawery Branicki, hetman w. kor. Vol. leg. , VIII, 183. Tabella dymów w kluczu łęczniańskim, sporządzona w roku następnym, notuje w W. , posiadłości zastawnej ks. Sapieżyny, wojewodziny mścisławskiej, dymów 25 Akt. podskarb. , 25. W r. 1792 widzimy klucz cały Witaniów Witanice Witałty Witaliszowce Witaliszewice Witalisów Witalisów Witaliszewice Witaszewice Witaliszowce Vitaliszovce Witakowo Witakowice Witagoła Witanki Witanki w posiadaniu tej rodziny. W ostatnich czasach 1879 od Grabowskich nabywa dobra Jan Błoch. M. R. Wit. Witanki, wś, pow. węgrowski, gm. i par. Wyszków, ma 21 dm. , 253 mk. , 584 mr. W r. 1827 było 16 dm. , 186 mk. Wś ta leży na dawnem pograniczu wojew. podlaskiego z brzeskiem. Włościanie zajmują się wyrobem kamieni młyńskich i do żarn. Witanowa, słow. Vitanova, węg. Vitianova, wś, w komit. orawskim, pow. terzczeńskim trzciańskim, w wąskiej dolinie Orawicy dopł. Orawy. Przez obszar W. idzie droga od Cho chołowa, łącząca się z gościńcem pod Terszczeną. W r. 1890 było 173 dm. , 11457 mr. obsza ru, 835 mk. 798 Słowaków, 22 Niemców, 8 Madyarów i 7 innej narod. , p od względem wy znań 816 rz. kat. i 19 izrael. Par. w Csimhowie Csimhova, sad pow. i urz. poczt. w Terszczenie. W. H. Witanowice, Górne, Średnie i Dolnetrzy wsi przyległe, w pow. wadowickim, przy gościńcu powiatowym wiodącym do Krakowa. Odl. 5 klm. na płn. od st. dr. źel. i poczt. w Wadowicach, od Brzeźnicy 10 klm. Leżą w okolicy falistej, w dolinie potoku uchodzącego z praw. brzegu do Skawy, a W. Górne obejmują w obszarze więk. posiadł. roli orn. 150 mr. , zarośli i lasu 37 mr. , z nomenklaturami Rędziny, Potok, Kąty, Wieńce, Kotliny, Babiny, Krzemionki, Trzy Stawy; b W. Średnie, zwane też Czartorysczyzna, Zakrzewszczyzna lub Wolańszczyzna, na obszarze więk. posiadł. 113 mr. 323 sąż. , posiadają nazwy oddzielnych miejscowości Łysa Góra, Wyrębisko, Bukowiec; c W. Dolne al. Radwaniec, posiadają 60 mr. wikliny oraz 240 mr. roli ornej. W ogóle włościanie mają tu 1200 mr. Według szematyzmu dyecezyi tarnowskiej z r. 1889 było w miejscu 987 dusz rz. katol. W r. 1880 liczono 140 dm. i 800 mk. 14 żyd. . Ludność rolnicza, zajmuje się teź spławem drzewa na tratwach po Skawie. Dawniej kopano tu żelazo, którego dostawa do hut Makowskich, dawała zarobek furmanom. Sklepy dwa katolicki i żydowski, karczem 4 z tych jedna zw. N. Świat, wyszynk wina, kowal, kilku krawców. W. Dolne mają szkołę etat. lklas mieszaną. W. są starą osadą, założoną wedle tradycyi przez potomków czeskiej rodziny Wrszowców Rawitów, którzy za czasów Bolesława Krzywoustego schronili się do Polski i poosiadali w tych stronach Długosz, I, 431. Ztąd ród Rawiczów Witanowskich wieś tę uważa za pieleszę swojego rodu, co dokumenta późniejsze stwierdzają. Przywilej z r. 1377, wydany przez ks. cieszyń. Przemysława, rozróżnia już W. Stare od Nowych, a tem samem założenie wsi pozwala odnieść do dawniejszych czasów. Nadanie ziemi tej przez panujących przybyszom z Czech, czy teź, co prawdopodobniej ze szląskich Wilanowic, zastało tu dawniejsze osady Żar, Babice, Babiny, rozłożone w dolinie spławnej Skawy. Była to pierwotnie miejscowość lesista, czego pamiątką nomenklatury Witanowic Bukowiec, Wyrębisko, Zalesie. Dla wykarczowania tych borów, książęta przyzywając z Niemiec czy też Szląska osadników, zwalniali ich na pewien przeciąg lat od podatków i dziesięcin, nadając im wole, czyli t. zw. w miejscowym języku lgoty. Na wzgórzu w obrębie W. Dolnych wznosi się niewielki drewniany kościół parafialny, którego założenie tradycya przypisuje Janowi, ks. oświecim. , w XII w. znanym jest tylko Janusz syn Władysława, ks. oświecimski w r. 1327. Głosi ona iż gdy z rozkazu księcia zamierzającego zbudować świątynię, lecz nie w tem miejscu, na którem obecnie stoi, dnie całe lud gromadził materyał budowlany, co w dzień przygotowanem zostanie, to w nocy niepojętym sposobem znajdują zdumieni robotnicy w zupełnie przeciwnem miejscu, na stoku wzgórza. Doszło to uszów księcia, który widząc w tem wyższą wolę, na miejscu cudownie obranem wzniósł przybytek Panu. Pamięć fundacyi książęcej zachowaną w ustach ludu, stwierdza dyplomat ks. cieszyń. z r. 1371, wspomniany kościół mianując ecclesia ducalis Lit. Pol. , Wiszniew. , II, 488. Uposażenie świątyni tej tak opisuje Długosz Lib. Benef. , II, 260, W. wś mająca drewniany kościół paraf. p. w. św. Mikołaja, której dziedzicami są Piotr, Michał i Jan; w tej wsi są łany, z których opłacaną bywa dziesięcina pieniężna przez dobrowolne przyznanie wyznaczonych groszy z każdego łanu dla biskupa krakowskiego. Są tam dwa folwarki szlacheckie, z których dziesięcina snopowa oddawaną bywa plebanowi i kościołowi w Witanowicach. Także pleban i kościół ma własne pola i łąki, dla swego użytku i potrzeby. Do parafii należały wówczas Lgota i Babice; skład ten przetrwał do obecnej pory, z tą jedynie różnicą, że wspomniane na innem miejscu przez Długosza Witanowice zapewne Nowe, dziedzictwo Jakuba Witanowskiego I, 82, należały do parafii w Zakrzowie, dziś zaś stanowią jedną z tamtemi całość. Według rubrycelli z r. 1889 liczy ona parafian w Witan. 987, Lgocie 660, Babicach 339, razem 2066, żydów 98. Dwa cmentarze grzebalne stary i nowy, wskazują na odległą przeszłość parafii. Pierwotna fundacya kościoła przetrwała do połowy XVII w. , na miejscu zniszczonej świątyni zbudowano nową, drewnianą, która do dziś przetrwała. Stwierdza to napis umieszczony za wielkim ołtarzem Hec Ecclesia extructa est A. D. 1663 sumptu C. D. Balth. Paszkowski. Konsekrowany w tymże roku przez Mikołaja Oborskiego, biskupa syffragana krakowskiego, p. w. św. Mikołaja, posiada bractwo różańcowe, założono w r. 1616. Z dzwonów, jeden z napisem A. D. 1694 Sanct. Stanislai ora pro nobis. Johan Jacob Lener me fecit, po Witanowice Witanowa niżej herb Topór i słowa Stanislaus Bielckezky czy nie Bielczewski, wspomniany przez Niesieckiego pod r. 1611. Drugi dzwon p. w. św. Mikołaja, przelany zapewne ze starego, nakładem proboszcza Jana Plewińskiego i parafian w r. 1861, niezawodnie sięga daty założenia kościoła. Struktura kościoła, baniastą kopuła wieży przypomina cerkiewki. Wnętrze pokryte klejowemi malowidłami, przedstawiajacemi sceny życia N. M. Panny i dziecięcia Jezus. W wielkim ołtarzu, tak jak za czasów Długosza, mieści się obraz św. Mikołaja, lecz stanowi on tylko zasłonę dla obrazu Boga Rodzicy, w złocistej sukience, cudami słynącego. Na cmentarzu przykościelnem spotykamy grobowce kamienne rodziny Lgockich z Lgoty, oraz włościanina Turdzika. Metryki nie sięgają po za wiek XVIII Pierwszą, wzmiankę o W. spotykamy w dokum. klasztoru mogilskiego r. 1317, będącym aktem rozgraniczenia wsi Żydowic, oraz w r. 1361, gdy Otton z Pilcy, generalny ststa ruski, wsi swoje Klimontów i Sielec, zamienił na Witanowice z Abramem i synem jego Markiem z Goszyc Kod. Małop. , 310. Zamiana ta dotyczyć musiała wsi W. Nowych, gdyż w lat kilkanaście później 1377 r. Zdzisław z W. , na wsi swej W. Starych zapisuje żonie Katarzynie wiano w ilości 80 grzywien, z zastrzeżeniem, że gdyby rzeczona wieś nie przedstawiała tej wartości, resztę zabezpiecza na W. Nowych, na których widocznie miał część swoją, Kod. dypl. katedry krakow. , II, str. 68. Długosz wspomina około r. 1440 Jakuba Witanowskiego L. B. , I, 82, którego syn Michał, według oryginalnego dyplomatu. zachowanego w zbiorach hr. Zamoyskich w Warszawie, zapisuje część W. jako dotalicium żonie swej Małgorzacie, co Wacław, ks. cieszyński, zatwierdza r. 1452. Tegoż Michała z braćmi Piotrem i Janem wspomina około r. 1470 powtórnie Długosz II, 260 jako współdziedziców W. Po raz trzeci 1487 r. tenże Michał wraz z synem Stanisławem, przed aktami grodu krakow. , zeznaje sprzedaż części W. od Skawy Zbigniewowi z Grodźca Ulanowski, Akta z arch. krak. , Kraków, 1884, str. 4. Ostatnia wzmianka o Witanowskich siedzących jeszcze w rodzinnem swem gnieździe, sięga r. 1515, gdy Stanisław z W. , pozywa przed sąd ziemski Jana Strusia Akta bern. we Lwowie. Akt Zator. , 14. Odtąd znikają, tu Rawiczowie, może idą, oni za przykładem Jana, dworzanina Zygmunta Augusta, który przeniósł się na Litwę, gdzie w brześciańskiem obrał sobie siedzibę. Od tego czasu W. , przechodząc po kądzieli w inne domy, często zmieniały właścicieli. R. 1535 Dorota Kokowska zapisuje 400 złp. na dobrach W. córkom swoim Jadwidze Górzyńskiej, Annie i Agnieszce Metr. koron. w Warszawie, 92, 137 8 r. 1573 1588 Jakub, Michał i Wawrzyniec Rokowscy, Zygm. Palczowski Akt. podskarb. , 31, 115, 1588 1609 sukcesorowie Zygm. Palczowskiego, Stan. Rokowski, Jakub Zebrzydowski, Stan. Milianowski Akt. podskarb. , N 48, 126. Akt. Zator. , II, 1609 11 tan. Rokowski, Stan. Lubański, świętosławscy, Żydowscy, Porębscy A. p. , 48. A. Z. , III, 1703 Czartoryscy h. Starykoń Nies. . W latach 1881 1891 W. Górne po Mirzeckich, Duninach, Bogdańskich przez spadkobranie przeszły do Hoszów, dziś są własnością, Karola Hosza. W. Średnie po Czartoryskich, Zakrzewskich Wolańskich, od Juliana i Berty Trojnalskich, nabył w r. 1885 Karol Hosz. W. Dolne od Duninowej kupił Jan Górkiewicz, w którego posiadaniu dotąd pozostają. M. R. Witanowski. Witanowice, pierwotna nazwa wsi zwanej obecnie Weichnitz, w pow. głogowskim. W księ dze fundacyjnej biskupstwa wrocławskiego wy mieniono w spisie dochodów in Wytanowiczi dux aliquando solvit fertonem aliquando magis Script. rer. Siles. Sommersberg. Już w r. 1360 wś nosi nazwę zniemczoną Wichnitz Lehns Urkund. , I, 177. R. 1498 wchodzi w skład ks. lignickiego. Ob. Weichnitz. M. R. Wit. Witanowszczyzna, pow, kobryński, ob. Sawickie 3. Witany 1. wś włośc. nad jez. Orżwieta, pow. święciański, w 3 okr. poL, gm. i okr. wiejski Twereczn, o 5 w. od gminy a 26 w. od Święcian, ma 4 dm. , 48 mk. katol. , w 1865 r. 18 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Dzisna. 2. W. , wś, pow. poniewieski, w 3 okr. pol. , o 25 w. od Poniewieża. Witardowo, folw. , w pow. szubińskim, okr, kom. i poczta w Kcyni. Witaszewice, właściwie Witaliszewice, wś i folw. nad rz. Bzurą, pow. łęczycki, gm. i par. Tum, odl. od Łęczycy 4 w. ; wś ma 6 dm. , 110 mk. ; folw. 4 dm. , 5 mk. W r. 1827 było 12 dm. , 86 mk. Dobra Witaliszewice składały się w r. 1886 z folw W. i Witaliszewiczki, rozl. mr. 1553 folw. W. gr. orn. i ogr. mr. 187, łąk mr. 134, pastw. mr. 3, lasu mr. 12, nieuż. mr. 21; bud. mur. 4, drew. 5; folw. Witaliszewiczki gr. or. i ogr. mr. 802, łąk mr. 241, pastw. mr. 34, lasu mr. 82, nieuż. mr. 38; bud. mur. 8, drew. 12, las nieurządzony, pokłady torfu, wiatrak. Wś W. os. 15, mr. 11; wś Witaliszewiczki al. Witaszewiczki os. 21, mr. 18; wś Michałowice os. 6, mr. 19; wś Marynki os. 12, mr. 283. Alexius de Lekenstein, ststa łęczycki z ramienia Wacława czeskiego, nadaję r. 1302 w Łęczycy kościołowi gnieźn. , między innemi, ws W. , własnośc rycerską militalem, której dziedzicom obiecano w zamian co innego dać Kod. Wielk. , n. 859. R. 1318 daje Władysław, ks. krakow. i sandom. klasztorowi wąchockiemu targowisko Kazimierz w zamian za wś Wittowicze pod Łęczycą Kod. Wielk. , n. 999. Na początku XVI w. wś Wytalyschevice majus miała zdawna Witaszewice Witanowice Witanowszczyzna Witany Witardowo Witaszewiczki Witaszewiczki Wit Witazów Witawa Witaszyn Witaszyckle odrębne role należące do dworów szlacheckich i lan dołączony z obszaru wsi W. minus. Z tych ról dziesięcinę dawano kościołowi paraf. w Kościole Tum; z ról kmiecych zaś kanonii łęczy ckiej. W. minus miały tylko szlacheckie role i dawały dziesięcinę plebanowi we wsi Kościół Łaski, L. B. , II, 430. Według reg. pob. pow. łęczyckiego z r. 1576 we wsi W. , w par. Kościół, część kościelna miała 3 osad, część Karśnickie go 1 łan, 3 os. Druga część miała 7 posiadaczy na 3 1 4 łan. , 2 zagr. Pawiński, Wielkop. , II, 54 i 120. Br. Ch. Witaszewiczki, właściwie Witaliszewiczki, wś i folw. nad rz. Bzurą, pow. łęczycki, gm. i par. Tum, odl od Łęczycy 5 w. Wś ma 8 dm. , 178 mk. W r. 1827 było 16 dm. , 145 mk. Ob. Witaszewice. Witaszyce 1. al. Witasiewicze, wś, pow. ple szewski. Leży na płd. wschód Jarocina, na trakcie pleszewskim. Sąd, okr. kom. , st. kol. i poczta w Jarocinie, kościół par. , szkoła katol. w miejseu, ma 23 dm. , 150 ha, 166 mk. 100 kat. . 2. W. , wś gospod. , tamże, okr. kom. Kotlin, 40 dm, obszaru 361 ha, 321 mk. 297 katol. 3. W. , wś, tamże, 27 dm. , 1372 ha, 374 mk. 268 kat. . Czysty dochód grunt. 10193 mrk. Do W. należą folwarki Charlottenhoff, Słupia i Friederikenau. W r. 1350 król Kazimierz zwalnia od wszelkich ciężarów dobra bisk. pozn. , między któremi wymienia także W. R. 1364 biskup pozn. zamienia W. , Górkę, Czarnotki, Głuszynę, Babki i Kaleje, wsi dziedziczne Mikołaja z Ko bylina. W. posiadali Jaskołeccy między r. 1566 1579, Maciej Bojanowski r. 1610, Jędrzej Suchorzewski r. 1618, a Stanisław Linowski ok. r. 1683. Kościół św. Michała istniał już przed r. 1450. Nowy kościół wystawiła r. 1566 Ma gdalena z Opalińskich Jaskołecka. Około r. 1683 przy odnowieniu poświęcony został p. w. św. Trójcy. W nowszych czasach odnowił go Ty moteusz Górzeński, arcyb. gnieźn. , wystawiwszy jednę ścianę z cegły. W kościele znajdują się nagrobki kamienne Felicyana Wałkowskiego t 1813 r. i Leokadyi Górzeńskiej 1820 r. . Księgi kościelne zaczynają się od r. 1707. W r. 1800 posiadał W. , holendry i Słupią Nicefor Gorzeński. Obecnie nabyła komisya kolonizacyjna od Vossa. Na obszarze W. lożą łąki zwane Podole, Jagłowa, Wąwalnia, Kwarta, Pławki, Lisia. Część lasu nazywa się Ciesiurka. W. par. , w dek. nowomiejskim, w 1873 r. miała 1470 dusz. W. Ł. Witaszyckle holendry, niem. Lichtenthal, leżą przy wsi Witaszyce ob. , mają 150 ha, 23 dm. , 166 mk. 110 kat. , 56 ew. . Witaszyn, wś, folw. i kol. , pow. radomski, gm. Białobrzegi, par. Jasionna, odl. od Radomia 29 w. Wś ma 7 dm. . 105 mk. ; kol. 21 dm. , 77 mk. W 1827 r. było 10 dm. , 88 mk. W r. 1885 folw. W. lit. A. al. Korzeń rozl. mr. 528 gr. orn. i ogr. mr. 228, łąk mr. 93, pastw. mr. 135, lasu mr. 46, nieuż. mr. 26; bud. mur. 8, drew. 4. Wś W. os. 12, mr. 80 105; wś Jeruzal os. 4, mr. 90. W r. 1877 folw. W. lit. B. , oddzielony od dóbr Witaszyn al. Korzeń, rozl. mr. 534 gr. orn. i ogr. mr. 306, łąk mr. 8, pastw. mr. 14, lasu mr. 163, nieuż. mr. 19; bud. drew. 47. Folwark powyższy w całości został rozkolonizowany. Według reg. pob. pow. wareckiego z r. 1576 wś W. , w par. Jasiona, miała 3 łan. Pawiń. , Mazowsze, 244. Br Ch. Witawa, wś, pow. winnicki, okr. pol. Żmerynka, gm. i st. poczt. Tywrów o 14 w. , par. katol. Woroszyłówka, sąd w Brahiłowie, st. dr. źel. Gniewań o 3 w. , w pobliżu linii dr. żel. kijowskoodesskiej, o 26 w. od Winnicy. Ma wraz z Witawską Słobódką 201 dm. , 924 mk. 139 jednodworców, 507 dzies. ziemi włośc, 35 cerkiewnej; dworska w 60 drobnych częściach, największe Bykowskiego Anzelma 221 i Karola 217 dzies. Posiada cerkiew p. w. św. Michała 359 wiernych, wzniesioną w 1867 r. , uposażoną 35 dzies. ; parafia przyłączona do Sutysek. Wś bezleśna, powierzchnia równa. Podług reg. pobor. wwdztwa bracławskiego z 1569 r. należała do Wasila Żytyńskiego. Musiała jednak i wtedy być już w częściach, gdyż obok Żytyńskich 1600, 1612 i 1616 Jana, 1612 i 1629 Hordija występują jako właściciele 1590 r. Nikifor Denysowicz Komar, który 1594 r. puszcza W. i Borskowo przysiołki Sutiski Nikonowej Tryszczynej. W tymże roku jako dziedzice W. występują także w zapiskach sądowych Jan Koszko i Iwan Kałusowski, a w 1596 r. Andrzej i in. Hulewiczowie. Następnie w 1606 r. spotykamy spółdziedziczki Janową Werejską, Ewdotyą Komarową i Maryannę Komarową. W t. n. Andrzej Wasilewicz Hulewicz sprzedaje dobra swoje dziedziczne Sytyskę, Witawicę i in. Stefanowi Łozka a w r. następnym Fedora Semenówna Siemaszkowa zapisuje część w dobrach Sutyska, W. i in. synom i córkom Anny Denisowej Komarowej. Wreszcie w 1612 r. następuje podział dóbr Sutyski, W. i in. pomiędzy Nastazyą Krasnosielską Koszczyną a Iwanem i Hordyjem Żytyńskiemi oh. Jabłonowski, Ukraina, t I i II. W ostatnich czasach W. należała do hr Korduli Potockiej, następnie Bekiersa. Dr. M. Witazów, nieistniejące dziś sioło we włości iwankowskiej, t. j. w dzisiejszym pow. radomyskim, w pobliżu mka Iwankowa, na lewym brzegu Teterewa. Wit ba, ob. Wićba. Witczówka, Wiczówka, wś i dobra nad rz. Stubłą, lew. dopł. Prypeci, pow. piński, na Zarzeczu, w 3 okr. pol. płotnickiem, gm. Raczysk Radczysk, o 73 w. od Pińska. Wś ma 86 dm. , 804 mk. , cerkiew p. w. św. Michała, fundacyi Adama Skirmunta z 1837 r. , ma z dawnych zapisów 2 1 2 włóki ziemi, około 900 parafian; filia Witczówka Witaszyce Witczyzna w Brodnicy p. wez. Opieki N. M. P. Dobra, wła saość Skirmuntów, 26252 dzies. Miejscowość nizinna, obfitująca w łąki, ryby, w lasach dęby. Niegdyś W. była królewszczyzną; ; trzymała ja w XVI w. wraz z innemi dobrami i siołami królews. Bona. Wzmianki o W. pod 1553 r. znaj dują się w Rewizyi puszcz str. 88 i w Piscew. ks. pińsk. i kleck. kn. str. 215, 270, 271, 273. Kontrym Kazimierz w swej Ekskursyi wspo mina W. jako miejsce prowadzące handel wyro bami garncarskiemi str. 66. A. Jel. Witczyn, ob. Wietczyn. Witczyzna, przys. do dóbr Kulczyce, w pow. samborskim. Witebsk, u latopisców Widbesk, Dbesk, miasto główne gub. witebskiej, rozłożone na obu wyniosłych brzegach rz. Dźwiny, przy ujściu do niej Wićby Wit by, leży pod 55 2 płn. szer. i 47 53 wsch. dług. , odl. 792 w koleją od Warszawy, 516 w. od Moskwy, 128 w. od Smoleńska, 244 od Dźwińska Dyneburga. Początki W. nie są znane; założyli go może Waregowie za czasów Rogwołda, pogańskiego ks. Połocka, a może Połoczanie. Nazwa W. zostaje zapewne w związku z nazwą rz. Wićby, podobnie jak nazwa Połocka z rz. Połotą. Po raz pierwszy wspomniany jest W. w rocznikach pod r. 1021. Odtąd staje się on centrem udzielnego księstwa, to niezależnego, to, po większej części, ulegającego potężniejszemu Połockowi. W r. 1320 W. przechodzi pod władzę Olgierda, w. ks. litewskiego, jako wiano jego żony Maryi, ostatniej ks. witebskiej, następnie wraz z Litwą wchodzi w skład państwa polskiego; w r. 1511 staje się stolicą województwa, a w r. 1772, wskutek pierwszego podziału Rzpltej, wcielony do Rossyi. Najdawniejsza część miasta leży pomiędzy rzekami Wićbą, Dźwiną i Ruczejem; następnie miasto rozłożyło się po prawej stronie Wićby, gdzie stały w r. 1641 sklepy gościnny dwór, śpichlerze, mieścił się rynek, kościół, ratusz. Dalej następuje część miasta zw. Uzgorje, w r. 1522 jeszcze prawie nie zasiedlona; Zadunawje, zasiedlone już w końcu XVI w. Zachodnia część Zaruczewja była zasiedlona już wcześniej, wschodnia zaś jeszcze w drugiej połowie XVIII w. stała pustkami. W Zadwinii najprzód była zasiedlona północna część, następnie południowa, zwana Rusią. W najdawniejszej części miasta były dwa zamki górny, murowany, i dolny, drewniany. O ilości domów i mieszkańców do połowy XVII w. nie ma żadnych wiadomości. W r. 1641, gdy Władysław IV ponownie nadawał Witebskowi prawo magdeburskie, odebrane za zabicie św. Józafata w r. 1623, był sporządzony inwentarz miasta, z którego widać, źe w mieście było, na rynku, 35 sklepów, z których pobierano po 12 gr. litew. , 8 sklepów garncarskich i 6 do sprzedaży soli, 24 jatki rzeźnicze i nieliczne przenośne stragany handlarzy chleba i pierogów. Miasto dzieliło się na posady Uzgorski, w którym szły ulice od mostu na Wićbie, Bohosłowska, wzdłuż rzeki na dół, Podźwińska, Bogorodzicka; Piesiański, Zadunajski, Zaruczewski, Słobodzki, Ruski. W tych wszystkich posadach było 358 dworów należących do mieszczan, 62 oddzielnych placów i ogrodów; dworów jurydyki ratuszowej nie mieszczańskich 180 należących do arcybiskupa Antoniego Sielawy, 27 do kapituły wileńskiej, do p. Samuela Starosielskiego, sędziego ziemskiego wit. , za Dźwiną 112 dworów i placów, 12 dworów i placów z ogrodami popowskich, 6 witebs. luterskiego zboru; 3 księdza Jacka i 229 dworów, placów i ogrodów różnej szlachty, razem 1010, w tej liczbie ani jednego żydowskiego. Wzięcie miasta przez Szeremietjewa 22 sierpnia 1654 r. spustoszyło je na tyle, że w inwentarzu z r. 1667 jest już tylko 226 dworów. Podług tego inwentarza w mieście było 3 zamki górny, w którym pałac wojewodziński, dolny i Uzgorski; w tych zamkach 20 większych i 3 mniejsze wieże. Posady Uzgorski, w nim ulica Podźwińska, Zadunajski, Słobodzki, Ruski, Zaruczajski; do miasta należy ekonomia Łukiszki darowana mu przez Zygmunta III. W r. 1698 W. dzieli się na cztery posady Uzgorski, Zadunajski, Ruski i Zaruczajski. Podług planu z r. 1797 jest w mieście w Uzgorskiej i Zaruczewskiej częściach wewnątrz okopów 165 dzies. 702 saż. kw. i 640 numerów domów i placów, w Zamkowej części 17 dz. 897 saż. i 72 numerów, w Zadunawskiej i Zadźwińskiej 700 numerów i 51 dz. 1366 saż. , czyli razem wewnątrz okopu w mieście 352 dzies. 1288 saż. Oprócz częstych i rujnujących napadów nieprzyjaciół, W. był wielokrotnie nawiedzany przez pożary, mianowicie w r. 1335, w r. 1614 zgorzały oba zamki, 1629, 1680, 1698, 1707; następnie 1708 r. 28 wrz. kapitan Sołowjew spalił całe miasto, ratusz, sklepy, Uzgorje, Zaruczewje, Zadunawje, 4 kościoły, 12 cerkwi; 31 maja 1733 znowu był pożar, 2 sierpnia 1752, 1757 dwa razy, 1762 w maju zgorzało około 800 domów. Ten cały szereg nieszczęść spowodował, iż w drugiej połowie XVIII w. W. miał tylko 3000 mk. pł. męz. Zamków w r. 1667 i 1698 było trzy górny, dolny i Uzgorski. Pierwszy podobno już Olgierd opasał murem, który z czasem zniszczony, za Batorego był odnowiony; dolny zamek był także murem opasany. Obecnie nie ma śladów żadnego z zamków, a na miejscu najważniejszego z nich, górnego, stoi teraz gimnazyum męzkie. Dokumenty i przywileje, tyczące się miasta Witebska w oryginale zaginęły. Posłane były w r. 1803, przez miejscowego prokuratora, do Petersburga, dla zatwierdzenia i dotąd wyszukać się nie dały. Zachował się jednakże spis Witczyn Witczyn Witebsk wszystkich nadań i przywilejów królewskich, który kazał sporządzić, a następnie sprawdzić przez wybraną; ad hoc komisyę, magistrat m. Witebska 3 września 1733 r. Spis ten razem z przywilejami był przechowywany w ratuszu; odpis jego sporządził w osobnej księdze niejaki Semen Ziemkowicz; jest to tak zw. Księga przywilejów m. Witebska, która zachowała się do naszych czasów. Oprócz Ziemkowicza, niejaki Michał Sławski sporządził w r. 1758 drugi spis przywilejów, który jednak zaginął, lecz pozostała kopia jego, zrobiona przez mieszczanina witebskiego Awerko przechowana w Wileńskiej bibl. publ. , znana pod nazwą Kroniki m. Witebska, która w wielu miejscach księgę przywilejów dopełnia. Są to najważniejsze źródła do dziejów Witebsczyzny a zwłaszcza samego Witebska. Dzieje miasta ściśle łączą się z dziejami księstwa, województwa a następnie gubernii; dopełniając więc to, co się w odnośnych miejscach mówi, zanotujemy tutaj niektóre fakty historyczne, tyczące się samego W. , lub te, które w nim miały miejsce. W r. 1413, razem z w. ks. Witoldem, odwiedził W. słynny reformator, towarzysz Hussa, Hieronim z Pragi. Dnia 16 lipca 1503 r. król Aleksander potwierdził w Wilnie przywilej dla Witebska, którym nadane mu zostały pewne prawa, równające go z innemi miastami patrz niżej. D. 28 grud. 1551 Zygmunt August nadał Witebsczanom prawo warzenia miodu i piwa i pędzenia wódki, nie na sprzedaż jednak, lecz tylko dla własnej potrzeby i pozwolił im mieć trzy razy do roku składy kanuny jarmarki w dzień Matki Boskiej 0posznej, na św. Szymona i na św. Michała, każdy po dwa dni trwający. Zygmunt III d. 24 kwiet. 1584 r. , nadał mieszczanom i kupcom miasta Witebska przywilej iż nigdzie indziej sądzeni być nie mają, tylko w grodzie Witebskim. D. 17 marca 1597 r. tenże Zygmunt III z osobliwej łaski hospodarskiej, chcąc stan i kondycyę tych mieszczan naszych witebskich lepszymi uczynić i z innemi miastami naszemi głównemi, tak w koronie polskiej jak i w w. ks. litewskiem, porównać, nadaje prawo magdeburskie, wyłączając miasto z przedmieściami i folwarkami, ze wszystkiemi dobrami, poddanymi, majętnością i przynależytościami od wszelkich sądów trybunalskich, wojewódzkich, kasztelańskich, starościńskich i innych, a poddając sądom wójta z burmistrzami, rajcami i ławnikami, podług sposobu i porządku prawa magdeburskiego. Wójt będzie wyznaczony przez króla, z narodu szlacheckiego, wiary chrześciańskiej i powszechnej; pierwszym wójtem był dożywotnio ziemianin witebski ur. Jerzy Letecki. Wójt ma stanowić landwójta, a mieszczanie wybierają burmistrzów, rajców i ławników. Jednocześnie, tym samym przywilejem, nadany był miastu herb w błękitnem polu obraz Zbawiciela naszego, a przytym zaraz trochę niżej miecz goły, czerwony, to się ma rozumieć krwawy. Takąż samą pieczęć ma używać miasto i na chorągwi swej, , z którą podczas pospolitego ruszenia i potrzeby wojennej przy chorągwi ziemskiej witebskiej stawać będzie; każdemu cechowi zaś wolno mieć swoją własną chorągiew. Ustanawia się jeden rocznie jarmark na św. Piotra, który ma trwać 4 tygodnie. Żydom osiedlać się w mieście zabroniono. Dnia 12 list, 1623 r. został zabity w W. arcybiskup połocki Jozafat Kuncewicz. Fakt ten miał dla miasta donośne znaczenie, gdyż, oprócz kar wymierzonych na winnych, W. został pozbawiony prawa magdeburskiego tudzież wszystkich przywilejów i oddany został pod juryzdykcyę wojewody, W dziesięć lat później, d. 7 paźdz. 1633 r. Władysław IV powrócił W. wszystkie utracone prawa, w tej liczbie i magdeburgię potwierdzone 25 listop. 1644 r. . Następnie Jan Kazimierz 19 stycz. 1650 r. potwierdził wszystkie prawa i przywileje mieszczan; w r. 1677, jak mówi kronika miasta, postanowiono, iż mieszczanie Wilna, Grodna i Witebska mają prawo trzymać dobra ziemskie pod wszelkiem imieniem i takowych używać. Na sejmie warszawskim z r. 1690 Vol. leg. , V, 825 potwierdzona fundacya Adama Kisiela, pisarza ziem. witebskiego, klasztoru bazylianów, i fundacya, jeszcze z 1640 r. Aleksandra Gosiewskiego, wojewody smoleńskiego, na kollegium jezuickie ib. , 827. Jan III w r. 1676 na sejmie koronacyjnym, August II w r. 1697, August III w r. 1735 potwierdzili wszystkie poprzednie prawa i przywileje witebskie; ten ostatni d. 12 grud. 1738 r. ustanowił w Witebsku izbę kupiecką, do której, pod zagrożeniem konfiskaty towarów, miał należeć każdy kupiec; izba ta miała swoją ustawę, której przestrzegać wszyscy pod przysięgą byli obowiązani Vol. leg. , VII, 422. Sejm koronacyjny 1764 r. temi słowy mówi o W. ,, miasta naszego Witebska porównanego we wszystkich prerogatywach z miastem stołecznem Wilnem, wszystkie przywileje i prawa przed Unią onemu nadane, za zgodą wszech stanów aprobujemy; oraz magistratowym osobom na własną tylko domową potrzebę wszelakie trunki mieć pozwalamy, i od extorsyi przez kontrahentów czopowego i szelężnego, sposobem nadużycia czynionych, uwalniamy ib. , VII, 865. Sejm warszawski 1768 r. potwierdził wszystkie majętności kollegium witebskiego. Pomimo zastrzeżeń przywileju 1597 r. , żydzi jednakże osiedlali się w W. Władysław IV, na prośbę wileńskich żydów Samuela i Łazarza, aby zostawić witebskich żydów w prawach i przywilejach, z których korzystają, mieszkając lat kilkadziesiąt w Witebsku, d. 9 marca 1633 r. wydał przywilej, mocą którego zezwolił im kupować w Witebsku place i domy, Witebsk Witebsk oraz potwierdził wszystkie ich dawne prawa, oddająjc ich, jak zwykle, pod jurysdykcyę wojewodów. Jan III d. 16 marca 1679 r. , potwierdzając poprzednie prawa żydów, pozwolił im mieszkać w W. , budować tu domy, mięć swoją szkołę i swój cmentarz, handlować wszelkiemi towarami, sprzedawać miód, piwo, wódkę, prowadzić handel zbożem, mieć swoją, łaźnię, płacić te tylko cła, które płaca mieszczanie, i potwierdził, źe maja podlegać tylko wojewodom, a z apellacyi sądom zadwornym i asesorskim Kronika m. Witebska, zamieszczając ten przywilej, nie znajduje słów oburzenia i powątpiewa o jego autentyczności. W r. 1765 było w W. 346 żydów mężczyzn, 321 kobiet, czyli razem 667, a w karczmach, należących do kahału w wdztwie witebskim 881 męż. i 811 kob. , czyli razem 1692. Podług obliczenia z r. 1811 w W. było kupców żydów I gildyi 1, II gildyi 1 i III gildyi 7, czyli razem 9, a z dziećmi płci męz. 59. Po przyłączeniu do Rossyi w r. 1772 W. był z początku miastem prowincyonalnem gub. pskowskiej ukazy 10 sierp, i 23 paźdz. , od r. 1777 gub. połockiej, od r. 1796 staje się miastem gubernialnem, od r. zaś 1802 ukazy 27 lut. i 12 lipca gubernia otrzymuje od niego nazwę. Z następującej epoki wielkiej wagi dla Witebska był r. 1812. D. 16 lip. t. r. Napoleon ze swojemi wojskami wszedł do niego. Zachował się bardzo ciekawy spis kupców tamtoczesnych, sporządzony przez władze francuzkie. Z niego widać, że było wtedy w W. 82 rodziny kupców chrześcian, z których 35 rodzin wyjechało za wojskiem russkiem i 7 rodzin kupców żydów. Ciekawą jest także taksa na przedmioty pierwszej potrzeby, którą ustanowili Francuzi na wrzesień i październik. Oto niektóre pozycye pud mąki żytniej rs. 2 k. 30; pszennej rs. 15; funt mąki kop. 45; masła pud rs. 30, funt kop. 90; mleka butelka kop. 15 w paźdz. kop. 50; 10 jaj kop. 50; garniec kartofli kop. 7 1 2; garn. wódki rs. 4 k. 50; garn. piwa kop. 30; funt mięsa kop. 12 1 2; funt soli kop. 6; funt chleba żytniego kop. 7; chleba pszennego kop. 34; funt świec kop. 70. Dnia 1 sierpnia Napoleon wyruszył z W. na Smoleńsk; gubernatorem miasta i dowódzcą pozostałego wojska był gen. Charpentier. Jeszcze za pobytu Napoleona została ustanowiona komisya rządząca, w skład której, oprócz gubernatora i intendenta, wchodzili miejscowi obywatele brygadier Chrapowicki, Stanisław Bohomolec, Jurjewicz i Józef Szawernowski, następnie i Józef hr. Borch, sekretarzem generalnym był Jan Szczytt. Podprefektem był Stan. Bohomolec, merem m. Witebska Romuald Bohomolec. Skład magistratu pozostał dawny wójt Gabryel Lorko, burmistrze Zapolski i Łuczeski. D. 24 października Francuzi, po całodziennej prawie obronie, ustąpili z Witebska, który zajął gen. ruski Harpe. Wojna ta kosztowała Witebsk bardzo drogo, co widoczne z następującego zestawienia w r. 1812 było w mieście 6708 mk. męż. chrześcian 376 kupców, 2943 mieszczan; żydów 56 kupców, mieszczan 3333, zaś 30 kw. 1813 r. było tylko 2415 mk. męż. chrześcian 87 kupców, 1124 mieszczan; żydów 4 kupców. 1200 mieszczan, więc ludnośó zmniejszyła się prawie o 79 Podług raportu magistratu z dn. 30 kwiet. 1813 r. straty materyalne Witebska dosięgły 1, 687, 736 rub. 59 1 2 k. assygn. chrześcianie stracili 683, 956 r. 44 k. , żydzi 1, 003, 780 r. 15 1 2. W r. 1831 nawiedziła Witebsk cholera od 5 lip. do 1 sier. zachorowało 1287, umarło 494 osób. D. 3 czerw. 1831 przybył tu z Królestwa w. ks. Konstanty Pawłowicz, i 15 t. m. zmarł na cholerę. D. 12 lut. 1839 został podpisany w Połocku akt o przyłączeniu unitów do prawosławnej cerkwi; 5 sier. t. r. katedra biskupia prawosławna przeniesiona z Połocka do Witebska. Ze spisu cerkwi unickich, sporządzonych wtedy, widać, źe było ich 11 w Witebsku. D. 2 kwietnia 1852 r. ustanowiono centralne archiwum dla ksiąg aktowych w Kijowie, Wilnie i Witebsku. D. 12 marca 1866 r. otwarto gimnazyum żeńskie. D. 1 paźdz. t. r. rozpoczął się ruch na drodze źel dyneburskowitebskiej, a 19 list. 1868 r. witebskoorłowskiej. W d. 2 kwiet. 1872 r. nastąpiło otwarcie instytucyi sądów pokoju, 29 kw. 1875 r. wprowadzono nową ustawę miejską, a 19 lip. 1877 sąd okręgowy. Najdawniejszy kościół farny, fundacyi w. ks. Witolda, w r. 1640 oddany był jezuitom przez Aleks. Gosiewskiego, wojew. smoleńskiego; dziś jest to sobór św. Mikołaja. Następnie wzniesiony był kościół św. Antoniego i klasztor bernardynów, w r. 1676 przez Jana Antoniego Chrapowickiego, wojewodę witebskiego. W r. 1682 podkomorzy Adam z Brusiłowa Kisiel przy katedrze unickiej wzniósł okazały klasztor bazylianów, których uposażył 750 włókami ziemi. W r. 1759 osiedli tutaj trynitarze z fundacyi Reutta, dziś cerkiew Opieki M. B. Pokrowa. W r. 1760 osiadł tu ks. Łuskina późniejszy założyciel Gazety warszawskiej jako nauczyciel. Uczniem Łuskiny był i przebywał tutaj jakiś czas Fr. Kniaźnin. W r, 1573 pisał w W. swój opis Sarmacyi Europejskiej Maciej Stryjkowski. Za Augusta III byli tu pijarzy, którzy utrzymywali szkoły oraz konwikt szlachecki. W XVI i XVII w. istniał tutaj zbór kalwiński. Podług urzędowych danych, w r. 1784 w W. było 473 kupców chrześcian, 373 żydów, 6218 mieszczan chrześcian, 1386 żydów, 652 żydów stałych mieszkańców powiatu, 552 ludzi roboczych, 635 ludzi szlacheckich i in. , razem 10289 osób, w tej liczbie 4955 męz. i 5334 kob. Do miasta należało 75 dzies. ziemi ornej, 4 Witebsk sianożęci, 38 błot, 273 dz. 378 sąż. kw. pod ogrodami, 40 dzies. pod Dźwiną, Wićbą, jeziorem, 2 dzies. pod droga brzegową biczownik, 3 dzies. 900 s. kw. pod kościołami, cmentarzami i klasztorami, 16 dzies. pod ulicami i droga, ra zem 451 dzies. 1278 saż. kw. W 1808 r. miasto miało 10803 mk. 5398 I męz. i 5405 kob. , w tej liczbie 110 duchowieństwa. 222 urzędników, 71 szlachty, 1180 kupców chrześcian, 128 kupców żydów, 6242 mieszczan chrześcian, 2850 mieszczan żydów. W tym samym roku było 2 cerkwie prawosł. murowane, 1 drewniana, 6 kościołów katolickich murow. , 1 drewn. , 11 cerkwi unickich murow. , 6 drewn. , 4 szkół żydowskich drewn. , 98 domów murow. , 1936 drewn. , 24 fabryk, 3 młyny. W r. 1860 było 29496 mk. w tej liczbie 14315 męż. , mianowicie 3207 szlachty, 325 kupców, 23745 mieszczan, 561 cechowych; podług wyznań zaś; 10383 prawosławnych, 156 jednowierców, 124 rozkolników, 3769 katolików, 70 protestantów, 15004 żydów. Podług spisu jednodniowego z d. 31 grud. 1863 r. w W. było 27868 mk. 13301 męz. i 14567 kob. , mianowicie podług wyznań 9416 prawosławnych, 375 jednowierców, 405 rozkolników, 2741 katolików, 195 protestantów, 14736 żydów; podług stanów 1833 szlachty dziedzicznej 1222 osobistej, 341 duchowieństwa prawosł. świeckiego, 2 zakonnego, 26 jednowierczego, 47 katolickiego, 18 żydowskiego, 87 obywateli honor. dziedzicznych, 209 osobistych, 819 kupców, 19278 mieszczan, 258 włościan skarbowych, 1248 uwłaszczonych, 138 b. dworskich ludzi, 1057 wojska regularnego, 25 nieregularnego, 3 bezterminowych urlopow. , 1001 dymissyonowanych, 68 dzieci żołnier. i kantonistów, 74 cudzoziemców, 96 innych stanów. Podług wieku było do 5 lat 3924, od 5 10 lat 3308, od 10 20 lat 4946, od 20 30 lat 4830, od 30 40 lat 4230, od 40 50 lat 3037, od 50 60 lat 1757, od 60 70 lat 997, od 70 80 lat 320, od 80 90 kt 62, od 90 100 lat 6, wyżej 100 lat 5, niewiadomych lat 450. Istniały wówczas następujące zakłady naukowe męzkie gimnazym z wydziałem mierniczotaksatorskim, seminaryum, szkoła powiatowa 3klasowa, szkoła duchowna i parafialna lklasowa, dwie szkoły żydowskie 1go stopnia, dwie szkoły żydowskie dla ubogich talmud tor, 73 szkoły żydow. domowe chedery; żeńskie szkoła 4klasowa p. Kruze, pensya prywatna p. Koszko, trzy szkoły pryw. jednoklasowe, szkoła dla dziewcząt stanu duchownego, szkoła żydow. 3klas. Oprócz tego, dla dzieci obojej płci ochrona, 2 szkoły przy cerkwiach jednowierczych. W zakładach tych było 148 nauczycieli, 18 nauczycielek, razem 166; uczących się 1434 chłopców, 303 dziewcząt, razem 1737. W r. 1881 było w Witebsku 48206 mk. 26462 mężczyzn i 21744 kobiety, w tej liczbie podług wyznań 16954 prawosławnych, 633 jednowierców, 384 roskolników, 5567 katolików, 497 protestantów, 24171 żydów; podług stanów zaś szlachty dziedzicznej 1767, osobistej 3028, duchowieństwa prawosł. świeckiego 137 53 m. , 84 k. , zakonnego 3, jednowierczego 12, katolickiego 5, ewang. luterskiego 4, żydowskiego 2, obywateli honorowych dziedzicznych 169, osobistych 83, kupców 728, mieszczan 32838, włościan skarbowych 194, uwłaszczonych 1071, wojska regularnego 5073, urlopowanych bezterminowo 686, dymisyon. , żołnierskich żon i córek 1948, żołnierskich synów i kantonistów 106, cudzoziemców 78, innych stanów 274. Na 1 stycznia r. 1883 było w W. domów i placów 1 domów, należących do chrześcian 72 murowanych na własnej ziemi, 21 na ziemi dzierżaw. , 246 drewnianych na włas. ziemi, 1211 na ziemi dzierż. , razem 1550; 2 domów należących do żydów murowanych na własnej ziemi 180, na ziemi dzierżaw. 61, drewnianych na włas. ziemi 211, na ziemi dzierżaw. 1360, razem 1812; 3 placów próżnych chrześciań. 24, żydowskich 20, w ogóle 3406 nieruchomości. W r. 1885 było 54916 mk. 29317 męż. i 25599 kob. , mianowicie 1 szlachty dziedzicznej 1008 m. , 1083 k. , osobistej 1650 m. , 1785 k. ; 2 duchowieństwa prawosław. świeckiego 66 m. , 87 k. , zakonnego 3 m. , jednowierczego świeckiego 4 m. , rzymskokatolickiego 3 m. , ewang. luter. 1 m. , 6 k. , żydowskiego 4 m. ; 3 stanu miejskiego obywateli honor. dziedzicznych 84 m. , 106 k. , osobistych 192 m. , 217 k. , kupców 370 m. , 394 k. , mieszczan 19732 m. , 19632 k. ; 4 włościan 561 m. , 739 k. ; 5 stanu wojskowego wojska regularnego 3703 m. , beztermin. urlopowanych 869 m. , dymisyonowan. niższych stopni, żołnierskich żon i córek 879 m. , 1193 k. , żołnierskich synów i kantonist. 98 m. ; 6 cudzoziemców 87 m. , 117 k. ; innych stanów 6 m. W t. r. podług wyznań było prawosławnych 10205 m. , 7697 k. , jednowierców 378 m. , 386 k. , rozkołów 252 m. , 231 k. , katolików 3344 m. , 3432 k. , protestantów 227 m. , 219 k. , żydów 14911 męż. , 13394 kob. W r. 1888 liczba mieszkańców wzrosła do 58179 osób 31417 m. , 26762 k. , a w r. 1891 do 59403 osób prawsł. 24597, jednowier. 832, rozkolników 813, katolików 6749, żydów 24945, mahometan 288, innych wyznań niechrz. 12. W r. 1860 było w mieście 29 cerkwi prawosł. , 2 jednowier. , 3 kościoły katolickie, 3 kaplice, 1 kościół protest. , 2 synagogi żydow. , 41 domów modlitwy żyd. ; 2746 dm. 178 murow. , 22 składów towarow. , 644 sklepów, teatr, szkoły powiatowa i parafialna, ochrona, szpital na 170 łóżek. Miasto posiadało 1087 dzies. ziemi 503 dzies. pod miastem. Dochody miejskie wynosiły 19232 rs. Pod względem fabrycznym znaj dowały się warzelnia łoju z produkcyą na 3000 rs. , mydlarnia na 120 rs. , 13 garbarni na 11500 rs. , 2 fabryki świec na 3700 rs. , fabryka tabaki na 800 rs. , 3 browary na 5000 rs. , krupiarnia na 3000 rs. , 1 cegielnia, 2 fabryki kafli, 20 garncami. Rzemieślników było 2095 1269 majstrów. Handlowych świadectw wydano 122 90 kupiec. Główny przemysł Witebszczan budowa statków rzecznych, t. zw. szkut, czesanie lnu, ładowanie na statki, spław towarów do Rygi; bogatsi kupcy prowadzą, handel głównie z Rygą. Przedmioty wywozu zboże, len, tytuń w liściach, cukier i budulec. Stare nazwy części miasta pozostały dotąd, ale śladów zamków, lub w ogóle starożytnych budowli nie ma żadnych. Rezydencya gubernatora, na wysokim brzegu Dźwiny, ładnie się przedstawia. W mieście znajdują się wszystkie władze gubernialne, zarząd żandarmeryi, wydział lepelski mohylewskiego okręgu dróg komunikacyjnych. Pod względem kościelnym w Witebsku znajdują się katedra prawosł. św. Mikołaja, katedra Wniebowzięcia, 12 cerkwi paraf. , stanowiących jeden dekanat błagoczynie, mianowicie św. Piotra i Pawła, Bohojawlenia, św. Eliasza, Przemienienia Pańskiego, Jana Ewang. , Zakładów Dobroczynnych, Więzienna, Rynkowa, Zmartwychwstania, Jana Chrzciciela, św. Ducha, Zaruczewska Zmartwychwstania, Narodzenia Pańskiego, oprócz tego 17 cerkwi filialnych, razem 29 25 mur. , 4 drew. . Kościoły katol. są św. Antoniego wyzn. , fundowany w r. 1685 przez Kazimierza i Teklę z Larskich Sakowiczów podług innych przez woj. Chrapowickiego, poświęcony w r. 1762 przez biskupa sufragana białoruskiego Feliksa Towiańskiego, i św. Barbary, fund. Antoniego Kossowa. Do pierwszego należy 3561 wiernych i 7 kaplic Horodnia, Cechówka, Łużyn, Chociml, Leontowo, Skuratowo i Siedce, do drugiego 1511 wiernych, 2 kaplice Horodek na cment. grzebalnym i Dołżna, nadto w W. znajduje się kaplica przy domu zgromadzenia sióstr maryawitek. Z świątyń innych wyznań w W. jest kościół ewang. mur. , 17 synagóg 7 mur. , 10 drew. , 29 domów modlitw żydow. 9 mur. , 20 drew. . Pod względem sądowym znajdują się tu 4 okręgi sądów pokoju 1szy obejmuje część miasta, 2gi część miasta i dwie gminy pow. , 3ci część miasta, 4ty część miasta, zw. Pieskowatin i 7 gmin pow. , zjazd sędziów pokoju pow. witebskiego i horodeckiego; 4 komorników sądowych przy zjeźdie, z których każdy ma część Witebska i powiatu witebskiego. Zarząd dóbr państwowych gub. witebskiej, mohylewskiej i smoleńskiej, oraz leśniczy witebskiego leśnictwa. Oddział banku państwowego, oddział szlacheckiego banku państwowego obecnie połączony ze smoleńskim, oddział włościań. banku, zarząd akcyzy, sąd okręgowy prezes, 2 wiceprezesów, 9 członków, 4 rejentów, 4 komorników sądowych, prokurator, 7 towarzyszy jego, 6 adw. przys. , 6 pom. adw. przys. , 3 adw. pryw. W r. 1887 rada miejska gorodzkaja duma miała członków głasnych I rzędu 21, II rz. 20, III rz. 19. Prócz tego jest w W. bank miejski, towarzystwo wzajemnego kredytu właścicieli ziemskich gubernii. Towarzystwo to rozpoczęło działalność 14 lutego 1881 r. , obecnie ma 710 członków, obrót jego na 1 października 1894 r. wynosił 1, 381, 359 rs. 94 k. Pad względem oświaty publicznej w W. znajduje się gimnazyum klasyczne męzkie, gimnazyum żeńskie, seminaryum duchowne, szkoła duchowna, dyrekcya szkół ludowych od r. 1864, szkoła 2klas. , przekształcona w r. 1886 z trzech szkół, które istniały od r. 1832; fundusz 1963 rs. ze skarbu i 200 rs. z kasy miejskiej; w r. 1886 było uczących się 135 chłopców i 5 nauczycieli; szkoła lklas. parafialna, z oddziałem dla dziewcząt, otwarta w r. 1831, zreform. w 1875 r. ; w r. 1886 uczących się było 68 chł. i 77 dziew. , nauczycieli 2 i nauczycielka 1. ; szkoła lklas. paraf. , otw. w r. 1865, uczniów było 1886 r. 59, nauczycieli 2; szkoła bezpłatna dla ubogich dziewcząt, założona w r. 1844; uczennic w r. 1886 było 58, nauczycielka 1; szkoła 7klas. pryw. żeńska p. SasTisawskiej, założona 1870 r. , zreformowana z dwóch klas w r. 1872; w r. 1886 było uczennic 140; szkoła lklas. żydowska, z klasą przygotowawczą, przerobiona w r. 1877 z rządowej szkoły żydow. 1 stopnia; uczniów było 1886 r. 88, nauczy cieli 3; szkoła 2klas. żeń. żyd. , otw. 1886 r. ; uczennic było 1886 r. 62, nauczycielka 1. W 1891 r. było w mieście 540 dm. murow. , 4551 drew. , 62 magazynów mur. , 30 drew. , sklepów 664 mur. , 759 drew. ; teatr 1 mur. , 1 drew. ; domów dla straży policyjnej 12 drew. , w ogóle ze świątyniami 1266 budynków mur. , 5340 drew. Pod względem fabrycznym w t. r. było 2 mydlarnie, 23 garbarnie, 1 fabr. świec łojo wych, 2 woskowych, 1 papiernia, 3 fabr. powro zów, 2 fabr. tabaczne, 3 browary, 1 krupiarnia, 1 młyn parowy, 1 fabr. kafli, 5 fabr. wody sodo wej, 2 fabr, laku i farbki, 2 farbiarnie, 2 miodo sytnie, ogółem 32 zakładów przemysłowych, za trudniających 218 robotników i produkujących rocznie za 312303 rs. W gimnazyum męzk. na 1 stycz. 1892 r. było 400 uczniów 210 praw. , 117 kat. , 32 luter. , 41 żydów; 284 szlachty i dzieci urzędników, 8 stanu duch. , 90 stanów miejskich, 7 włościan, 7 cudzoziem. ; w gimnazyum żeńskiem było 278 uczennic 170 praw. 1 gregor. , 35 katol. , 12 luter. , 60 żydówek; 171 szlachcianek i córek urzędników, 13 stanu du chów. , 85 mieszczanek, 3 włościanki, 6 innych sta nów; w seminaryum duchow. 196 uczn. , z nich 84 na koszt skarbowy, 112 na koszt własny. Witebsk Witebsk Szkoła męzka duch. liczyła 127 nczn. z nich na koszcie własnym 98, szkoła żeńska duchowna eparchialna 97 uczen. z nich na koszcie własnym 67; szkoła prywatna 7klasowa żeńska 162 ucz. 61 praw. , 37 katol. , 21 luter. , 43 żydówki; szkoła pow. 2kłasowa 85 uczn. ; 2 szkoły parafialne 143 ucz. i 69 dziewcząt; szkoła początkowa żeńska 61 ucz. ; szkoła przy kościele ewangielickim 21 chłopców i 10 dziew. ; szkoła pryw. żeń. 2klasowa 25 ucz. ; szkoła początkowa żydow. 130 ucz. ; szkoła żydow. 2klasowa pryw. żeńska 80 dziew. ; tałmudtora 250 ucz. ; szkoła wzorowa przy seminaryum duchow. 133 ucz. ; szkoła wzorowa bracka przy duch. żeń. szkole 38 ucz. ; 3 szkółki cerkiewnoparaf. W t. r. było w mieście 3 drukarnie, 3 litografie, 3 fotografie, 4 księgarnie, biblioteka przy klubie; szpital miejski i więzienny, 30 lekarzy. Dochód miejski 1891 r. ustanowiony był na 89979 rs. 3 kop. Witebskie księstwo było zawsze w blizkich Stosunkach z sąsiedniem, większem i potężniej szem ks. Połockiem. Tak ks. Iziasław połocki w akeie z r. 1265 o wolnym handlu, wydanym Ryżanom i herrmejstrowi inflanckiemu, pisze Połock, Witebsk Wid besk jedno jest Na tem krzyż ucałować przysięgać na prawdę, miłość mieć i pokój. jako było przy pierwszych książętach połockich, Połoczanom, Wid blanom wolny handel w Rydze na Gockim brzegu i w Lubce Lubeka, a granie nie stawić. Pierwszym ks. połockim jest Rogwołod Rogwałd, Wareg, może z drużyny Ruryka, albo jego krewny. Synów Rogwołod nie miał, tylko córkę, Rogniedę, która wyszła za Jaropełka, syna Świętosława, w. ks. kijowskiego, i następnie, gdy Jaropełka zabił brat św. Włodzimierz, Rognieda została nałożnicą tego ostatniego i powiła mu syna Izasława 1101, któremu Włodzimierz dał udział matki Połoczczyznę. Od niego następni książęta nazywają się Iziasławowiczami. W r. 1021 wnuk Włodzimierza, Brzeczysław Iziasławowicz, ks. połocki. otrzymuje od stryja swego w. ks. Jarosława Witebsk i Uświat jest to pierwsza wzmianka w latopisach o Witebsku; miało to być ostatecznem zagodzeniem sporów synowca i stryja, długich i krwawych między nimi wojen. Syn Brzeczysława Wszesław 1044 1101, jeden z najniespokojniejszych książąt spółczesnych, władał do śmierci całym udziałem swego ojca, a więc i Witebskiem; wojował z Nowogrodzianami, książętami kijowskim, czerniechowskim, perejasławskim, był jakiś czas w. ks. kijowskim, następnie wrócił do rodzinnego Połocka. Jego księstwo i rozciągało się prawie na całą obecną gub. witebską, oraz wielką część mohylowskiej i mińskiej. W XII w. całe księstwo połockie dzieliło się, jak się zdaje, na dziewięć udziałów, czyli księstw pomniejszych; połockie, witebskie, druckie, izasławskie, mińskie, horodockie, streżewskie, łukomskie Łukoml i łohojskie. Synowie Wszesława, a było ich 7, toczyli ciągłe spory i wojny o swe udziały; ostatecznie przy Witebsku utrzymał się Roman, lecz i ten został wkrótce wygnany i, razem z bratem Dawidem, szukał pomocy książąt kijowskich i czerniechowskich. Skutkiem tego było wzięcie W. przez Dawida Świętosławowicza i Jaropełka w 1116 r. , a następnie zupełne wygnanie z całej Połoczczyzny wszystkich dzieci Wszesława 1129 i osadzeniu w Połocku Iziasława, syna w. ks. kijowskiego Mścisława, a wnuka Włodzimierza Monomacha. Jednakże już w r. 1132, po śmierci Mścisława, Połoczanie wygnali jego syna, a przywołali wnuka Wszesławowego Wasilka Światosławowicza. Za nim wrócili i inni Wszesławowicze i Dawid syn Rościsława otrzymał Witebsk wspomniany pod r. 1165. Wkrótce jednakże zaczęła się znowu między nimi walka o Połock, głównie pomiędzy stryjecznemi braćmi Rogwołdem Borysowiczem a Rościsławem Hlebowiczem, następnie pomiędzy Wszesławem Wasilkowiczem a Wołodarem Hlebowiczem. W r. 1167 Wołodar pobił Wszesława, który uciekł do Witebska i następnie odparł goniącego za nim Wołodara. W r. 1175 Jaropełk Rościsławicz, ks. włodzimierski, żeni się z córką Wszesława witebskiego, który, jak z tego widać, znowu owładnął Witebskiem, i następnie, przy pomocy zięcia prowadził dalszą wojnę. Do walki tej, która wypełnia koniec XII w. , wciągnięci zostali książęta czerniechowscy, smoleńscy i litewscy; zakończyła się ona tem, że Witebsk odpadł do ks. smoleńskiego. W tym stuleciu, oprócz wymienionych, wspominani są jako ks. witebscy Wszesław Wasilkowicz 1175, któremu Witebsk oddał Dawid Rościsławicz, brat jego Brzeczysław 1180, który nastąpił po Wszesławie, osiadłym w Połocku, i Wasilko Brzeczysławowicz 1195 r. , podobno zięć Dawida Smoleńskiego. W ogóle historya Wszesławowiezów, dla braku źródeł i ich urywkowości, jest bałamutna i nie da się związać w całość. Cały wiek XIII ks. witebskie ulega smoleńskiemu i Mścisław Dawidowicz wnuk Rościsława Mścisławowicza, który zagarnął Połoczczyznę, zawierając umowę w r. 1299 z Rygą, wymienia książąt połockiego i witebskiego jako zależnych od siebie. Z tego wieku wspominany jak książę witebski Wasilko 1207, który wydał córkę za w. ks. Wszewłoda Juriewicza. Jako pamiątka po Iziasławowiczach służą kamienie w Dźwinie, pomiędzy Połockiem a Dzisną, t. zw. Borysowo, na których wykuty jest krzyż i napis Panie, pomóż słudze twemu Borysowi, oraz kamień w polu przy gościńcu do Mińska, w 3 milach od Orszy, z napisem w lato 6679 1171 w 7y dzień maja wykonany ten kamień; Panie pomóż słudze twojemu Wasilowi na chrzcie, imieniem Rogwołdowi, synowi Borysa Podług podania kamienie te są wykute na pa miątkę Borysa Wszesławowicza 1128 i syna jego Rogwołda, ks. witebskiego, stryja i brata stryjecznego Przedsławy Świętosławowny, która fundowała pod Połockiem monaster żeński SpasoEufrozimjewski, i którego była przełożoną pod imieniem Eufrozyny. W r. 1240 ks. połockim był jakiś Brzeczysław, który, jak się zdaje, stale przemieszkiwał w Witebsku; jedna córka jego była za Aleksandrem Newskim, druga za Towciwiłłem, ks. litewskim. Brzeczysław był ostatnim ks. połockowitebskim z rodu Izasławowiczów, którzy poszli w rozsypkę, a dziedzictwo ich zabrali energiczniejsi ksiąźęta Litwy. W r. 1241, może po śmierci Brzeczysława, synowie Montwiłła, a synowcowie w. ks. litewskiego Mendoga, rozebrali pomiędzy siebie Połoczczyznę Erdziwił wziął Połock, Towciwiłł Witebsk, a Wikind Smoleńsk. Po śmierci Mendoga 1263 Witebsk i Połock otrzymał Gierdenia, który zawarł traktat handlowy z rycerzami inflanckimi 1264. Następnie wspomniani są jako książęta witebscy Iziasław, chwilowo go dzierżący, Fedor Rościsławicz, zapewne ks. smoleński, który lat kilkanaście 1281 1297 trzymał Witebsk, i Michał Konstantynowicz, ks. witebski. Miasta i udziały w owo czasy co kilka lat przechodziły od jednego księcia do drugiego; wymienieni, aczkolwiek pewniejszych wiadomości o nich niema, byli to prawdopodobnie Włodzimierzowicze innych dzielnic, którym się udawało chwilowo usiąść na tronach udziałowych Połoczczyzny. Jednakże udział witebski obecnie mniejwięcej powiat witebski z Surażem i horodecki najdłużej utrzymał samodzielność. Ostatnim ks. witebskim z rodu Rurykowiczów był Jarosław Wasilewicz, syn Wasila Andrzejowicza, a wnuk Andrzeja Jarosławowicza i Anastazyi, córki Daniela, króla halickiego. W r. 1318 Jarosław wydał swą córkę jedynaczkę Maryę za ks. krewskiego Olgierda, syna w. ks. litewskiego Giedymina. Po śmierci Jarosława 1320 Olgierd odziedziczył ks. witebskie wraz z należącym do niego Mohylewem, którego granice były, jak powiada Stryjkowski, od rzeki Berezyny aż do Ugry dopływu Oki. Odtąd ks. witebskie staje się niepodzielną częścią Litwy. W r. 1345 Olgierd wstąpił na tron wielkoksiążęcy, a Witebsk oddał synowi swemu z Maryi Witebskiej Wingoldowi Andrzejowi; następnie jednak przeniósł go do Połocka, w Witebsku zaś osadził drugiego swego syna Jagiełłę z drugiej żony Julianny Twerskiej. Po śmierci Olgierda 1377 Jagiełło wstępuje na tron wielkoksiążęcy i przenosi się do Wilna, w Witebsku zaś pozostawia dożywotnio swoją matkę, Wingolda wypędza z Połocka i oddaje to księstwo synowi Kiejstuta Andrzejowi Garbatemu. Następnie jednak 1380 zmienia to postanowienie i wysyła do Połocka rodzonego swego brata Skirgiełłę, któremu wszakże nie powiodło się zająć Połocka. Tymczasem roznieciła się nieprzyjaźń pomiędzy Jagiełłą a starym stryjem jego Kiejstutem, któremu udało się owładnąć Wilnem. Kiejstut ogłosił siebie w. księciem, Jagiełłę zaś wysłał do Witebska, zkąd Jagiełło jednak wkrótce zbiegł i w następnej walce zwyciężył Kiejstuta zabity w r. 1382. W r. 1393 umiera matka Jagiełły Julianna i oddaje W. swemu młodszemu synowi Świdrygajle. Jagiełło jednakże, już wtedy od r. 1386 król polski, odebrał od niego Witebsk. Nastąpił peryod prawie 40 letniej walki Świdrygajłły z Jagiełłą. Trzy razy wracał Świdrygajłło do Witebska, walcząc uporczywie z dzielnym Witoldem Kiejstutowiczem, którego Jagiełło posłał na obronę Połoczczyzny, lecz nie mógł się utrzymać i w końcu musiał ustąpić. Dopiero po śmierci Witolda 1430 Jagiełło zrobił Świdrygajłłę w. księciem litewskim i oddał mu Witebsk, ale nie na długo; okrucieństwa i zdzierstwa jego zmusiły odebrać mu władzę w. książęcą. Świdrygajłło niechciał jej jednak dobrowolnie ustąpić i prowadził rozpaczliwą walkę z nowym w. ks. Zygmuntom Kiejstutowiczem i jego synem Michałem. Witebsk nie raz był świadkiem okrucieństw Świdrygajłły namiestnika witebskiego z ramienia Jagiełły Fedora Wesnę kazał zrzucić z zamkowych murów do Dźwiny, książąt Olszańskich, stronników Zygmunta, kazał jednego zaszyć do worka i wrzucić do przerębli pod Witebskiem, drugiego zrzucić z góry zamkowej do Dźwiny; metropolitę Harasyma, także stronnika Zygmunta, kazał spalić na wielkim kamieniu nad brzegiem Dźwiny. D. 8 grudnia 1432, w krwawej bitwie pod Oszmianą, Świdrygajłło został przez Michała rozbity i uciekł do Połocka; w następnym roku przeniósł się do Witebska. W 1435 r. d. 15 sierpnia znowu przegrał walną bitwę pod Wiłkomierzem, która stała się kresem jego panowania. Witebsk otworzył bramy Zygmuntowi, a w r. 1437 poddała mu się cała Połoczczyzna. Świdrygajłło zaniechał dalszej walki i przeżył ostatnich lat kilkanaście spokojnie; umarł w Łucku 1452 r. , w 96 roku życia. Tymczasem, po śmierci w. księcia Zygmunta zabity w r. 1440, na tron w. książęcy litewski wstępuje młodszy syn Jagiełły Kazimierz, i, na samym początku swych rządów, wypuszcza zwiezienia Jerzego Ługweniewicza, wnuka Olgierda, którego Zygmunt trzymał w zamknięciu. Jerzy zbuntował Połoczczyznę, która wymówiła Kazimierzowi posłuszeństwo; nie na długo jednak, gdyż już w r. 1441 Smoleńsk, Połock i Witebsk poddały się Kazimierzowi i złożyły mu hołd. Był to ostatni objaw udziałów i walki wewnętrznej odtąd Witebsk już nie ma książęcych pretendentów i nastaje dla niego epoka pokojowa. W r. 1444 Kazimierz wydaje dla Witebska wielki przywilej, który doszedł do nas w potwierdzeniu króla Aleksandra 1503 r. , następującej osnowy bili nam czołem wszyscy książęta i bojarzy i słudzy Witebsk witebscy i wójt i mieszczanie miasta witebskiego i cała ziemia witebska i powiedzieli przed nami, że przyszedłszy złodzieje z Wielkiego Nowogrodu okradli im cerkiew Najczystszej Bogarodzicy i z tej cerkwi i przywilej ich ukradli, który oni od ojca naszego króla Jmci mieli, a odpis tego przywileju przed nami kładli, i bili nam czołem, abyśmy im nasz list przywilej na niego dali; my zaś z łaski naszej za ich dla nas wierną służbę udarowaliśmy ich tem i daliśmy im nasz list na to samo, jako i ojciec nasz król Jmć dał był jako nam w domy cerkiewne, w dom Boży św. Bogarodzicy, i w dom Boży św. Ducha i też w dom Boży Zwiastowania i w inne cerkwie nie wstępować; a w kupleniny, które będą z naszego zezwolenia kupione, i w bezojcowizny i w odumarlizny witebskie teź nie mamy wstępować, a żon ich gwałtem za mąż nie dawać, a który Witeblanin, umierając, pozostawi swój majątek komu, i w to nie wstępować, a i podwód końskich od ludzi miejskich lub posielan nie brać; .. . a o krzywdy sprawę dawać, ,. a bez sprawy Witeblanina nie kaźnić. .. a kaźnić ich podług winy. .. a ojczyzn im nie zabierać. .. a w zastaw nigdzie I Witeblan nie dawać, a na wojnę być im z nami pospołu gotowymi. .. Siabrów miejskich do podwód naszych ani na łowy nie pędzić. Także do wag witebskich, ani do łokci nam się nie wtrącać; Witeblanom rzek naszych albo jezior nie zabierać, a kto zabierze, tego my karać będziemy. Także odpuściliśmy im cła po całej ojczyźnie naszej na wieczne czasy. .. Także dawać im mamy wojewodę po staremu podług ich woli, a który wojewoda będzie im nie luby i obwinią go przed nami, damy im innego wojewodę podług ich woli; także Witeblanom wolno żyć w Witebsku po staremu podług swej woli każdemu, dopóki kto będzie chciał, a który z powodu jakichkolwiek gwałtów nie będzie chciał, a będzie mu w Witebsku nie lubo, tego gwałtem trzymać nie będziemy droga mu czysta, gdzie chce, bez żadnej zaczepki; a pojedzie on do naszej ojczyzny, do Litwy, nie tajemnie, lecz pokłon oddawszy św. Zwiastowaniu, i opowiedziawszy się naszemu wojewodzie i swej braci mężom witebskim, a w majątku swym będzie miał zupełną swobodę odchodząc, sprzedać, albo darować. Jeżeli Witeblania, przyjechawszy na Litwę, będzie oskarżał innego Witeblanina, nie poszlemy po winowanego dzieckiego sługę z Litwy, lecz damy list do wojewody witebskiego, który będzie sądzić podług przysięgi, rozejrzawszy sprawę z książęty, bojarami i mieszczanami, a osądziwszy ma kaźnić w Witebsku podług prawa miejscowego. Przywilej ten, potwierdzony przez Aleksandra, Zygmunta I 1540 r. , Zygmunta Augusta 1561, Stefana 1582, Zygmunta III na sejmie warszawskim 1592 r. , ma wielkie podobieństwo do wszystkich innych przywilejów Kazimierza i jego ojca, i stanowi epokę w rozwoju wewnętrznym Witebszczyzny. Ale księstwo witebskie już niknie zupełnie sama ta nazwa już się nie wspomima; od r. 1511 czy 1514 ustanawia się województwo witebskie, a księstwo ginie nawet w tytule królów polskich, pojawia się ono dopiero w tytule cesarzów ruskich Ukaz cos. Aleksandra I z 1808 r. Witebskie województwo, ustanowione w lipcu 1511 czy 1514 r, dzieli losy historyczne kresów moskiewskich i całej Litwy. W r. 1492 car Iwan III zaczął nieprzyjazne kroki względem Litwy; w tym czasie Kazimierz umarł, a syn jego i następca na w. księstwie litewskim Aleksander, chcąc uniknąć wojny, ożenił się z córką Iwana Heleną 1495 r. , która jechała do Wilna przez Witebsk i Połock. Małżeństwo to jednak nie przyniosło pokoju; przewidując wojnę, Aleksander kazał ufortyfikować zamki połocki i witebski. Rzeczywiście w r. 1502 wojska moskiewskie wtargnęły na Litwę, spaliły przedmieścia Witebska i wszystkie wsi pomiędzy Witebskiem a Połockiem. W r. 1503 zawarto pokój na lat sześć; w tym przeciągu czasu umarł zarówno Aleksander jak i Iwan III. Jednorazowe wyprawy Moskwy nie ustawały w r. 1516 napadła ona na Witebsk, ale wziąść go nie mogła, w r. 1519, 1534, 1536 spalono przedmieścia Witebska. W r. 1562 zaczęła się wojna o Inflanty; znowu przedmieścia Witebska stały się pastwą ognia. W r. 1563 Moskwa zajęła Połock i pobudowała zamki przy jeziorze Uświacie i przy ujściu Ułły do Dźwiny. W r. 1576 na tron Rzpltej został wybrany Stefan Batory. Zaczynając wojnę z Iwanem Groźnym, powiada Sapunow Wit. Starina, I, 576, Batory wydał manifest, w którym zaznaczył, że podnosi miecz na cara, a nie na spokojnych mieszkańców, których będzie oszczędzać i bronić we wszelkich wypadkach. Tak się też stało nigdy wojna dla rolników i obywateli nie była więcej spokojną i ludzką. D. 29 sier. 1579 r. Połock został przez Batorego wzięty. Za różne zasługi podczas wojen minionych Zygmunt III d. 17 marca 1597 r. nadał m. Witebskowi prawo magdeburskie, które w r. 1624, za zabójstwo arcybiskupa połockiego Jozafata Kuncewicza było mu odjęte; przywrócone w r. 1633. Podczas wojny z carem Aleksym Michajłowiczem, 22 list. 1654 r. bojar Wasil Szeremietjew, po 14ty godniowem oblężeniu, wziął Witebsk, zrujnował zamki, ściągnął z mieszkańców ogromną kontrybucyę, a zabranych do niewoli rozesłał do dalszych miast. Na mocy pokoju Andruszowskiego 1667 zostały Litwie zwrócone Witebsk, Połock i inne miasta. Niektóre z nich były następnie znowu zabrane, na mocy zaś umowy Moskiewskiej 1678 r. zwrócone zostały Litwie Wieliż i Siebież. Podczas wojny o tron pomiędzy Stanisławem Leszczyńskim i Augustem U Witebsk trzymał stronę Stanisława i potajemnie Witebsk Witebsk wysłał wojsku szwedzkiemu 7000 talarów; dowiedziawszy się o tem Piotr I wysłał swe wojsko i kazał Witebsk spalić 1708 r. . Podług słów kroniki m. Witebska Kapitan Solawow Sołowjew, w 500 konnych Kozaków i Kałmuków, wypalił cały Witebsk zamki, miasto, ratusz, sklepy, Uzgorje, Zaruczewje, Zadunawje, 4 kościoły, 12 cerkwi, a z Zarzecza wziął 600 bitych talarów wykupu. Odtąd Witebsk zbiedniał, ilość mieszkańców jego się zmniejszyła i handel upadł. Cytowany wyżej przywilej z r. 1503 urządzał niektóre stosunki województwa, zbliżając je do ogólno państwowych. Sejm litewski z r. 1559 zrobił pod tym względem dalsze kroki ustanowiono, że każdy posiadający majątek ziemski, ma się stawić czasu potrzeby od pana wojewody oznajmionej orężnie na zamku osobiście albo przez urzędnika a podczas wojny podług statutu mają się zachowywać; ustanowiona, , srebszczyzna, podatek od sochy i pary koni, podług dawnego zwyczaju i in. D. 23 list. 1578 Stefan Batory na sejmie toruńskim, na ręce woj. wit. Stanisława Paca wydał przywilej dla szlachty witebskiej, mocą którego naprawa zamku nie leży w jej obowiązku, i reparacya, którą z własnej woli podczas wojny z Moskwą podjęła, przesądzać jej prawom nie będzie. Wwda witebski zajmował dziewiąte miejsce w senacie, pomiędzy nowogródzkim i podlaskim; kasztelan kasztelania ustanowiona r. 1566 również dziewiąte miejsce, niżej od połockiego, który jest na szóstem miejscu. Na sejmie r. l569 ustanowiony został, , Porządek rady koronnej, dolskiej i litewskiej, jako już jednej Rzpltej, w którym wojewoda połocki idzie po lubelskim 21 miej. , witebski po płockim 25 miej. , kasztelan połocki 16 miej. , witebski 20 miej. Vol. leg. , II, str. 777 i 778. Po drugim podziale Rzpltej województwa witebskie i połockie całkowicie odpadły do Rossyi i wojewodowie, jak również i kasztelani zachowali swoje tytuły dożywotnio. Uniwersał królewski z d. 20 grud. 1793 r. zniósł godność wojewody i kasztelana witebskiego. Wszystkich wojewodów rzeczypospolitej mianował król, oprócz witebskiego i połockiego, których obierała szlachta, król zaś tylko wybór potwierdzał. August II d. 22 sier. 1699 r. potwierdził województwu witebskiemu przywileje królów Kazimierza, Aleksandra, Zygmunta I, Zygmunta Augusta i Stefana na wolną elekcyę wojewodów. Województwo witebskie zajmowało wschodnią część obecnej gub. witebskiej, północną mohylewskiej i część mińskiej. Do niego należały na północy Newel, Uświat, Wieliż, na zachodzie Borysów nad Berezyną, na południu Czereja, Dąbrowna, Orsza, Tołoczyn, Kopyś, Hory HoryHorki, Szkłów, Hołowczyn i Białynicze pod Mohylewem. Województwo dzieliło się na dwa powiaty witebski i orszański; każdy powiat wybierał po dwóch posłów na sejm i po dwóch deputatów na trybunał. Sejmiki wojewódzkie i popisy rycerstwa odbywały się w Witebsku, w którym odbywały się także sądy grodzkie i ziemskie. Sądy powiatu orszańskiego i sejmiki odbywały się w Orszy. W pow. witebskim były starostwa wieliskie, suraskie, uświackie; w Witebsku ekonomia i wójtowstwo. W pow. orszańskim starostwa orszańskie grodowe, borysowskiej luboszańskie. Herb województwa witeb. pogoń, czyli mąż na koniu białym, rząd żółty, w polu czerwonem Niesiecki, I, 198; pogoń obrócona w prawo, jeździec trzyma w prawem ręku miecz podniesiony, na lewem ma tarczę o podwójnym krzyżu. Przed ustanowieniem godności wojewodów namiestnikami witebskimi byli; Wesna Fedor od r. 1391, wkrótce został zabity przez Świdrygajłłę, Rumpold starosta witebski 1422, Wasil kniaź wojewoda 1431, Gojcewicz Iwan 1452 1454, Niemirowicz Mikołaj 1466, Iwan Jurjewicz Chodkiewicz kniaź Zasławski 5 mar. 1476, Ilinicz Iwan 1482, Zasławski kn. Iwan Jurjewicz 9 stycz. 1485, Zasławski kn. Fedor Iwanowicz 1492 1494, Zasławski kn, Michał Iwanowicz 14941495, Hlebowicz Stanisław 1495 1501, Hlebowicz Jurij 1503 1508, Sapieha Iwan Semenowicz 1508 1511 r. d. 3 lipca został wojewodą witebskim. Szereg wojewodów witebskich rozpoczyna Sapieha Iwan Semenowicz 1511 1514; po nim idą Kostewicz Janusz Stanisławowicz 1514 1517, Sapieha Iwan Bohdanowicz 1517 1526, Hlebowicz Jan Jurjewicz 152910 list. 1532, Kłoczkowicz Kłodzko Maciej Wojciechowicz Janowicz 10 list. 1532 24 maja 1542, Nasiłowski Jurij Wojciechowicz 24 maja 1542, 1544, Kiszka Stanisław Piotrowicz 1544, 1 list. 1554, Chodkiewicz Hryhory Aleksandrowicz 1554, 1555, Zbarażski kn. Stefan Andrejewicz 1555 20 paźdz. 1564, Pac Stanisław Mikołajewicz naprzód sprawca woj. wit. , mianowany 16 mar. 1566, 1588, Sapieha Mikołaj Pawłowicz 10 paźdz. 1588, 1 list. 1599, Zawisza Jan Janowicz 30 gr. 1599, 1626, Sanguszko kn. Szymon Samuel 21 maja 1626, 1638, Rakowski Jan 1638, 1639, Kiszka Krzysztof 2 lip. 1639, 1646, Sapieha Paweł Jan 18 paźdz. 1646 1056, Wołowicz Władysław, hetman polny 23 mar. 1656 15 wrz. 1668, Chrapowicki Jan Antoni 1668, 1683, Pociej Leonard 4 paźdz. 1686, 1695, KryszpinKirszensztejn Andrzej Kazimierz 1695, 1704, Pociej Kazimierz Aleksander 10 czer. 1705, 10 czer. 1728, Ogiński MarcyanMi chał paźdz. 1730, 2 kw. 1750, Sołohub Józef Antoni 7 czer. 1752, 5 maja 1781, Prozor Józef Antoni 5 czer. 1781, rezygnował 1787, Witebsk 1789, Kossakowski Michał 22 lut. 1787 17 mar. 1794. Kasztelanami witebskimi byli Pac Paweł Mikołajewicz, starosta wiłkomierski 1566 1578, Snowski Malcher Zygmuntowicz, marszałek królewski, dzierżawca kurzeniecki 1578, 1587, Zawisza Malcher Andrejewicz, marszałek hospodarski 6 lut. 1588, 1592, Strawiński Marcin 14 maja 1592, 1594, Zenowicz Jan Jurjewicz 20 list. 1594 18 marca 1600, Sapieha Andrzej Iwanowicz, starosta orszański 1600 15 lut. 1605, DruckiSokoliński kn. Michał, starosta ozierzycki 1605 1613, Sapieha Aleksander Bohdan, star. orszański mianowany w październiku 1613, kasztelanii nie przyjął, Wolski Mikołaj Zygmuntowicz 31 marca 1615, 1621, Sanguszko kn. Szymon Samuel 7 list. 1621 21 maja 1626, Zawisza Mikołaj Janowicz 25 list. 1626, 1647, Klonowski Józef 1647 29 st. 1652, Kossakowski Tomasz 15 mar. 1652 1664, Białozór Kazimierz 1664 1667, Limont Marcin 20 mar. 1667, 1670, Doenhoff Jan 1670, 1685, Kociełł Michał Kazimierz 1685 1 wrz. 1700, Pociej Kazimierz Aleksander 20 wrz. 1700 10 maja 1703, Ogiński ks. Marcyan Michał 10 maja 1703 paźdz. 1730, Tyszkiewicz Jerzy 8 paźdz. 1730, 1 lut. 1735, Rdułtowski Jan 15 mar. 1735 31 mar. 1739, Pociej Aleksander 31 mar. 1739 10 czer. 1740, Ogiński ks. Stanisław 10 czer. 1740, 14 czer. 1748, Sołohub Józef Antoni 12 paźdz. 1748 7 czer. 1752, Syruć Szymon 23 paźdz. 1752, 1774, Prozor Józef 7 kwiet. 1774 5 czerw. 1781, Kossakowski Michał 5 czer. 1781 22 lut. 1787, Felkerzamb al. Voelkersahm Adam Ewald 22 lut. 1787 20 paźdz. 1790, Rzewuski Adam Wawrzyniec 5 list. 1790, rezygnował 1793, 1825, Kurzeniecki Ignacy 10 listop. 1793. Z ziemskich urzędników województwa najdawniejsze akta wymieniają chorążego Romana Harasimowicza mian. 26 czer. 1524, 1540; horodniczych Harasima 1480, Mitię Romejkowicza 1496, Seńkę Daszkowicza ustąpił 1524, Romana Harasimowicza mian. 26 czerw. 1524, 1540, Piotra Kisiela 1569; kluczników Iwaszka Daszkowicza 1480, Hrehorego Iwaszkowicza mian. 1 lip. 1524, Hrehorego Oliferewicza 1530 1533, Iwana Żelepucha 1537 1540; koniuszych Kopota Andreja 1480, Fedkę Michajłowicza 1499, Timofieja Iwaszkowicza mian. 4 lip. 1524, Bohdana Koptewicza mian. 22 mar. 1526, Wasila Koptia 1530 1533, Hrehorego Oliferewicza mian. 7 sier. 1533, Bohdana Kopota 1538 1547; łowczych Olechnę Daszkowicza 1480, Fedkę Mitkowicza mian. 27 lip. 1525, Mikołaja Skleczewskiego 1539; podsędka Timofieja Hurko 1569; podwojewodziego Dymitra Zomejtynowicza 1533; sokolniczego Niekrasza Iwanowi cza 1538. W końcu wymieniamy poczet znanych z dokumentów starostów wwdztwa witebskiego z XVI w. borysowskimi byli Olbrycht Gasztold 1525 1533, Jan Hlebowicz od 20 maja 1542 1549, ks. Mikołaj Janowicz Radziwiłł 1551 1558, ks. Mikołaj Jurjewicz Radziwiłł 1567 1579, ks. Krzysztof Radziwiłł 1579 1588; luboszańskim kn. Wasil Andrejewicz Połubiński 1515, 1516, Jan Zawiszyc do r. 1519, kniaź Wasil Sołomerecki od 13 czer. 1519, Juri Niemirowicz od 20 lut. 1520 1533, kn. Semen Odyńcewicz 1533, 1541, Onikej Hornostaj 1546 1555; orszańskim Juri Hlebowicz 1500, kn. Fedor Iwanowicz Zasławski 1501 1538, kn. Wasil Jurjewicz Tołoczyński od 13 lut. 1538 1546, kn. Andrej Iwanowicz Ozierecki 1546 1551, Filon Kmita 1566, 1587, Mikołaj Sapieha 1588; suraskim Mikołaj Korycki 1537, Andrzej Kunicki 1545, Tomasz Owsiany namiestnik królowej Bony. 1549 1553, Stanisław Pac 1576, t 1588, Mikołaj Sapieha 1591 1597; uświackimi Kierdej Hryczynowicz 1548, Stanisław Kiszka 1552 1554. Witebskie starostwo. Po ustanowieniu województwa 1506 1511 r. starostą wit. był zawsze wojewoda. Do r. 1772 starostwo obejmowało miasto Witebsk z wójtowstwami witebskiem i lubaczkowskiem, wsi Trubacze, Babinowicze i parę folwarków; w r. 1766 płacono z tego kwarty złp. 3705, a hyberny zł. 7758. Witebska ekonomia należała do woj. wit. i czyniła do r. 1772 kwarty złp. 2705, wójtowstwo zaś złp. 1000. Witebski powiat graniczy na połud. z pow. lepelskim i gub. mohylewską, na wschód z gub. smoleńską, , na północ z pow. horodeckim, na zachód z pow. połockim i podług obliczeń Strelbickiego obejmuje 2928 w. kw. , czyli 59, 76 mil kw. , podług zaś danych komitetu mierniczego gubernialnego 3001 w. kw. Bez pow. suraskiego który został zniesiony w r. 1866, podług obliczeń z r. 1860 5 pow. witebski miał 1836 w. kw. czyli 190772 dzies. Z nich było pola ornego 61270 dz. , łąk 16370 dz. , lasu 87676 dz. , ziemi pod dworami, drogami i nieużytkami 25406 dz. Powierzchnia falista; najwyższe miejscowości Seńkowo, Chodyszyno i Kołyszki, zwłaszcza przy karczmie Ramino; z tych wyniosłości biorą początek rzeki Wymna, Łososina i Wićba i dopływy jej Hornówka i Połonna. Na północ od rz. Połonnej w kierunku Suraża miejscowość równa i lesista. Pomiędzy rz. Dźwiną i Łużesianką przechodzi grzbiet dosyć znacznych wyniosłości, wznoszących się najwięcej przy wsi Kuskinowej i Olchówce; tutaj grzbiet ten dzieli się na trzy części jedna idzie brzegiem Dźwiny, druga ciągnie się na północ, trzecia na zachód, po prawej stronie drogi z Horodka do Sierocina. Na lewej stronie Łuczesy, w płd. części powiatu, przy drodze do m. Sienna, znajduje się dosyć duże wzgórze przy folw. Cielątniki. Grunt w pow. zawiera głównie glinę. Rz. Dźwina przepływa przez powierzchnię powiatu, dzieląc ją na dwie prawie równe połowy, następnie stanowi południową; granicę powiatu; szerokość rzeki pod Witebskiem wynosi latem 55 saż. , na wiosnę 115 saż. ; na niej w powiecie znajdują; się kamienista przegroda zw. Kopacze, pomiędzy przewozami Borowinom i Słobodzkim, i próg Ruba, poniżej wsi Kurina. W r. 1878, od 20 30 marca, rz. Dźwina w Witebsku podniosła się na 4, 75 są; ż. , w następne 10 dni zniżyła się na 1, 95 s. W r. 1879, od 1 do 10 kwietnia powierzchnia wody podniosła się na 3, 62 s. , od 10 20 spadła na 0, 97 s. ; w 1883 r. od 1 do 15 kwietnia rzeka podniosła się na 2, 90 s. W m. Witebsku zbudowany jest na rzece stały most żelazny, a we wsi Borowej i m. Słobodzie urządzone są. promy. Dźwina jest na całej przestrzeni powiatu spławna, w Witebsku urządzoną jest przystań. Z dopływów Dźwiny w powiecie ważniejsze Łuczesa, Wićba, Łużesna i Wymna. Jezior nie wiele, w ogóle są one nieznaczne; najważniejsze Łoswidź i Zaronowskie po prawej stronie Dźwiny. Wszystkie jeziora w ogóle zajmują 38, 6 w. kw. czyli 0, 79 mil kw. , co stanowi 0, 013 dzies. wody na jedną dziesięcinę ziemi pod tym względem pow. zajmuje przedostatnie miejsce pomiędzy powiatami gubernii pierwsze newelski, ostatnie wieliski. Lasu w powiecie jest 118604 dz. , co stanowi 38, 9 całego obszaru powiatu, a 6, 83 całej ilości lasów w gubernii. Z tej ilości 11019 dzies. czyli 0, 6 całej ilości lasów w gubernii należy do skarbu, 813 czyli 0, 04 do cerkwi najwięcej ze wszystkich powiatów gub. , 106772 czyli 6, 2 do właścicieli prywatnych. Z powyższej ilości należy 86742 do szlachty, 18797 do mieszczan, 1233 dz. do włościan, co stanowi l, 2 w powiecie, czyli 0, 08 w całej gubernii. W r. 1860 było w powiecie bez miasta 32496 mk. , z nich 15735 męż. ; na 1 milę kw. z miastem 1648 mk. W tej liczbie 961 szlachty, 4021 włościan skarb. , 24648 włościan pryw. , 677 dworskich ludzi. Skarbowi włościanie byli podzieleni na 2 okręgi obszczestwa korowaiński i bilewski włościanie prywatni, po usamowolnieniu, dzielili się na 4 okręgi pokojowe do spraw włośc. mirowe rewiry, 15 gmin, 111 okręgów wiejskich obszczestw; w nich było 702 wsi, należących do 178 właścicieli. Pod względem wyznań w powiecie było 25802 prawosławnych, 142 jednowierców, 1407 rozkolników, 4837 katolików, 83 protestantów, 225 żydów. Pod względem etnograficznym podług danych z 1870 r. było w powiecie 1979 WielSłownik Geograficzny T. XIII. Zeszyt 153. korusów, 1069 Polaków 532 męż. , 637 kob. ; w tej liczbie było 417 właścicieli ziemskich z ogólnej liczby 527, czyli 79, 1 Polacy w powiecie zamieszkiwali a oddzielnemi osadami, w ilości 60, ze 125 dworami, 328 męz. i 523 kob. , razem 651, b osadami wspólnie z innemi narodowościami, w ilości 74, ze 182 dworami, 204 na ogólną, liczbę 760 męz. , 214 na 749 kob. , razem 418 na 1509. Łotysze mieszkali w r. 1870 oddzielnie w 12 osadach, w liczbie 63 męż. i 63 kobiet, razem 126, w mieszanych osadach 13, o 20 dworach, w liczbie 67 na 130 męż. , 60 na 120 kob. , razem 127 na 250, czyli w ogóle było 253 Łotyszów. Żydzi w pow. witebskim w r. 1870 zajmowali 79 oddzielnych osad, z 83 dworami, w ilości 225 m. , 275 kob. , razem 500; w mieszanych osadach 60, w ilości 890 dworów, w liczbie 891 na ogólną liczbę 2422 męż. , 1008 na 2543 kob. , razem 1899 na 4965, czyli ogólna ilość żydów w powiecie była 2399. Cyfra ludności w powiecie w r. 1886 podług stanów tak się przedstawia 1. szlachty dziedzicznej 450 męż. , 519 kob. , w Surażu 1 męż. , 2 kob. ; szlachty osobistej 209 męż. , 197 kob. , w Surażu 11 męż. , 20 kob. ; 2. duchowieństwa prawosł. swiec. 120 męż. , 166 kob. , w Surażu 10 męż. , 15 kob. , zakon. 10 męż. , jednowierczego 2 męż. , 3 kob. , katolickiego 2 męż. , żydowskiego 2 męż. ; 3. stanów miejskich obyw. honor. dziedzicznych 6 męż. , 3 kob. , osobist. 18 męż. , 18 kob. ; kupców 19 męż. , 25 kob. , w Surażu 29 męż. , 27 kob. ; mieszczan 4693 męz. , 5166 kob. , w Surażu 2392 męż. , 2114 kob. ; 4. włościan skarbowych 3962 męż. , 3947 kob. ; włościan uwłaszczonych 26948 męz. , 27509 kob. , w Surażu 12 męż. , 66 kob. ; 5. stanów wojskowych wojska regularnego 6 męż. , urlop. beztermin. 1358 męż. , w Surażu 21, żołnierzy dymis. , ich żon i córek 765 męż. , 1455 kob. , w Surażu 26 męż. , 68 kob. , synów żołn. i kantonistów 194 męż, , w Surażu 21 męż. ; 6. cudzoziemców 56 męż. , 39 kob. ; 7. innych stanów 84 męż. , 102 kob. , razem 38904 męż. , 39149 kob. , w Surażu 2523 męz. , 2562 kob. , czyli ogółem 41427 męż. , 41711 kob. , t. j. 83138 mk. Podług wyznań było prawosławnych 33203 męż, , 33223 kob. , w Surażu 1799 męż, 1775 kob. , jednowierców 70 męż. , 79 kob. , rozkolników 1590 męż. , 1721 kob. , katolików 1522 męż. , 1539 kob. , w Surażu 8 męż. , 11 kob. , protestantów 130 męz. , 132 kob. , żydów 2197 męz. , 2281 kob. , w Surażu 716 męż. , 776 kob. , mahometan. 192 męż. , 174 kob. Podług danych urzędowych z r. 1888 było w powiecie 1 miasto Suraż, 2 miasteczka, 1967 wsi, sioł i t. d. Podług wyznań prawosławnych 34924 męż. , 34791 kob. , jednowierców 103 męż. , Ul kob. , rozkolników 1653 męż. , 1736 kob. , katolików 1369 męż. , 1441 kob. , protestantów 436 męż. , 399 kob, żydów 2052 41 Witebsk Witebsk męż. , 1979 kob. , innych wyzn. niechrześc. 2 męż. , 1 kob. , razem 40539 męż. , 40458 kob. czyli w ogóle 80997 mk. Ludność zajmuje się głównie, jak w całej gubernii, rolnictwem, które tutaj zresztą nie jest w lepszym stanie niż gdzie indziej. W r. 1864 było w pow. 8772 sztuk koni, 14591 bydła rog. , 12416 owiec, 10298 świń, 2545 kóz, ogółem 48552 sztuki, z tych 13150 w mieście, więc wypadnie trochę więcej jak 2 3 sztuki na dziesięcinę ziemi uprawnej. W r. 1860 było w powiecie 26 cerkwi praw. , 2 monastery, 2 katol. kościoły, 15 kaplic; było 1152 osad, z których 880 wsi, o mniej niż 10 gospodarstwach i 62 karczem, 11 dystylami, 2 browary, 8 cegielni, 6 garncami. Powiat dzieli się na 35 prawosł. parafii, złączonych w trzy dekanaty błagoczynia w Kurynie, Starem Siole i Surażu. Kościołów katolickich dwa w Nieporotach Wniebowzięcia N. P. M. , fund. 1775 Michała Milkiewicza i synów jego Szymona i Bartłomieja, i w Stajkach Niepokalanego Poczęcia N. P. M. , fundacyi Łukomskich. Pod względem oświaty, oprócz szkół w W. , w powiecie znajduje się w Surażu szkoła 2klasowa, założona w r. 1866 fundusz roczny 2263 rs. ze skarbu; w r. 1886 było 61 uczniów i 4 nauczycieli, oraz następujące szkoły ludowe dane z r. 1887 w Surażu męzka od 1864 r. 175 rs. ze skarbu i 117 rs. z kasy miejskiej, uczniów 49, i żeńska od 1864 r. , 95 rs. ze skarbu i 133 od miasta, uczennic 50; babinicka 1865 r. , 125 rs. ze skarbu i 247 od gminy, uczniów 55; korolewska 1869 r. , 75 rs. od skarbu i 532 rs. 50 kop. od gminy, uczniów 52; szczerbińska 1864 r. , 75 rs. od skarbu i 148 od gminy, uczniów 31 i 2 dziew. ; miszkowska 1865 r. , 75 rs. ze skarbu i 215 od gminy, uczniów 42; łoświdzka 1863 r. , 150 rs. od skarbu i 258 od włościan, uczniów 26; sielucka 1870 r. , 65 rs. ze skarbu i 434 od włościan, nczn. 50 i 1 dziewcz. ; zaronowska w żerebyckiej gm. , od r. 1867, 75 rs. ze skarbu i 462 od włościan, ucz. 40 i 2 dziew. ; leśkowicka 1876 r. , 75 rs. od skarbu i 325 od włościan, uczn. 40; starosielska 1885 r. , 75 rs. od skarbu i 222 od włościan, uczniów 22 i 4 dziew. ; wielaszkowicka 1864 r. , 75 rs. ze skarbu i 420 od gminy, uczn. 42 i 3 dziew. ; kuryńska 1863 r. , 95 rs. od skarbu i 475 od gminy, uczniów 30; janowicka 1864 r. , 175 rs. ze skarbu i 480 od gminy, uczniów 60; wymniańska 1871 r. , 75 rs. od skarbu i 426 od gminy, uczniów 54. W każdej szkole jest jeden nauczyciel albo nauczycielka i nauczyciel religii, zwykle miejscowy paroch. Miasteczek w powiecie oprócz Suraża jest dwa Janowicze, w 4 stanie, należą 1887 r. do obywatela Józefa Bohdanowicza, odl. o 35 w. od Witebska. mają 198 mk. chrześcian 93 męż. , 105 kob. i 1701 żydów, 798 męż. , 903 kob. czyli w ogóle 1899 mk. i Kołyszki również 4 st. , należą do obywatela Michała Lissowskiego, 215 mk. chrzęśc. 110 męż. , 105 kob. i 1192 żydów 547 męż. , 645 kob. , razem 1407 mk. Pod względem policyjnym powiat dzieli się na 4 okręgi policyjne stany i 15 gmin wołosti w 1 okr. pol. gminy szczerbińska we wsi Cielątniki, miszkowska w fol. Terespolu, chrapowicka, wierchowska, we wsi Słobodzie; do tego stanu należą także słobody podmiejskie witebskie na traktach połockim i horodockim; w 2 okr. pol. gminy starosielska z zarządem w fol. Stare Sioło, leśkowicka we wsi Smolki, żerobycka we wsi Hrebnicy, i łoświdzka we wsi Słoboda; w 3 okr. pol. gminy sielucka we wsi Sieluty, korolewska we wsi Korolewo, babinicka we wsi Babinicze, wielaszkowska we wsi Wielaszkowicze; w 4 okr. pol. gminy janowicka we wsi Głazomicze, wymniańska we wsi Kotowo, kuryńska we wsi Kurina i miasto Suraż. Gminy sielucka i szczerbińska należą do 2 rewiru sądu pokoju, miszkowska, starosielska, korolewska, żerobycka, leśkowicka, wierchowska i wielaszkowska do 4go, babinicka, chrapowicka, kurińska, janowicka, wymniańska, Suraż i Janowicze do 5go rewiru. Pod względem fabrycznym w r. 1887 było w powiecie 37 zakładów przemysłowych, zatrudniających 111 robotników i produkujących za 81653 rs. , mianowicie 12 garbarni na 2677rs. , 14 rob. , 1 fabr. drożdży na 600 rs. , 1 rob. , 4 gorzelnie na 35166 rs. , 26 rob. , 2 młyny parowe na 4000 rs. , 4 rob. , 12 cegielni na 8150 rub. , 51 rob. , 4 garncarnie na 260, rs. 4 rob. , 1 wapielnia na 800 rs. , 11 rob. , 1 huta szklana na 30000 rs. . Pod względem komunikacyjnym w południowej części powiatu przechodzą linie dr. żeL dyneburskowitebskiej od st. Sirocino i orłowskowitebskiej od st. Krynki. Marszałkami szlachty powiatu byli Łuskina Kazimierz, Łuskina Ignacy, Kossów, Dzierzkaniec, Pióro, Bohomolec, Milkiewicz, Nitosławski, Chreptowicz, Horwat Aleksander. Witebska gubernia, jedna z północnozachodnich, graniczy na zachód z gubernią kurlandzką i inflancką, na północ z pskowską, na wschód ze smoleńską, na południe z mohylewską, mińską, wileńską i kurlandzką. Częśó zachodniej i południowej granicy stanowi rz. Dźwina, która o kilkanaście wiorst poniżej Dzisny wychodzi z terytoryum gubernii i w dalszym ciągu płynie jej granicami. Na mocy pierwszego podziału Rzpltej w roku 1772 prawie całe województwo witebskie, oprócz południowej części powiata orszańskiego, i większa część województwa połockiego, zostały przyłączone do Rossyi. Cały Witebsk ten nabytek terytoryalny był podzielony na dwie gubernie pskowska, z głównem miastem Opoczką. , i mohylewską, pod ogólną nazwą białoruskich, przytem Witebsk i Połock były włączone do gub. pskowskiej ukaz Katarzyny II 23 paźdz. 1772; podział na powiaty ukaz 22 lipca t. r. . D. 22 listop. 1772 r. została ustanowiona białoruska katolicka eparchia. D. 24 sier. 1776 r. i 22 marca 1777 r. od gub. pskowskiej była oddzielona i ustanowiona gub. połocka z 11 powiatami i mohylewską z 12 powiatami; Witebsk należał do pierwszej. W r. 1778 gub. połocka i mohylewską zostały przemianowane na namiestnictwa i 21 wrześ. 1781 r. zostały nadane herby wszystkim miastom namiestnictwa połockiego. D. 30 stycz. 1783 r. wyszło rozporządzenie o pomiarze gub. mohylewskiej i połockiej; pomiar ten, tak zw. , generalny, ma jeszcze i obecnie doniosłe praktyczne znaczenie. D. 1 marca 1784 r. została ustanowiona białoruska szlachecka chorągiew w namiestnictwach mohylewskiem i połockiem. D. 7 stycz. 1785 r. poddano wszystkie klasztory i duchowieństwo unickie pod władzę arcybiskupa połockiego a 6 maja t. r. nastąpił nowy podział eparchii. W r. 1796 z gubernii połockiej i mohylewskiej zrobiono jedną gubernię białoruską, z miastem głównem Witebskiem; do niej był przyłączony pow. lepelski, który odszedł do Rossyi na mocy drugiego podziału. D. 28 kwietnia 1798 r. całe cesarstwo zostało podzielone na 6 katohckich dyecezyi, poddanych arcybiskupowi mohylewskiemu, który został metropolitą. W 1802 r. gub. białoruska podzielona została na dwie witebską i mohylewską, z pozostawieniem poprzedniej nazwy; w r. 1840 obydwie te gub. otrzymały nazwy od swych miast głównych. Podczas wojny 1812 r. gubernia była widownią potyczek i bitew; d. 13 lipca zaszła bitwa pod Ostrownem, niedaleko Witebska; d. 16 lipca Napoleon wszedł do tego miasta. Jednocześnie stoczone były bitwy pod Klasicami 18 i 19 lipca, pod Bojarszczyzną 20 lipca, pod Połockiem 5 i 6 sier. i in. ; d. 7 i 8 października, po długiej walce, Połock był wzięty, a 19 paźdz. Francuzi zostali pobici pod Czasznikami, zaś 26 paźdz. opuścili Witebsk. Historycy ruscy obliczają, iż gub. białoruskie straciły podczas wojny 1812 r. około 18 milionów rubli i wiele tysięcy ludności, gdyż w r. 1811 było w gub. witebskiej 352474 mk. , zaś podług rewizyi 1816 r. tylko 315481. Dnia 13 marca 1819 r. jezuici zostali wydaleni z granic państwa i wszystkie ich fundusze przelano do skarbu. D. 20 list. 1825 28 st. 1826 wyszło postanowienie, aby do aktów na nieruchomości, przedstawianych do zatwierdzenia, były zawsze dołączane tłumaczenia w języku ruskim. B. 22 kw. 1828 r. ustanowiona w Połocku katedra unicka białoruska. D. 18 lutego 1831 r. zniesiony statut litewski. W r. 1831 grasowała w gub. witebskiej cholera na 32856 chorych, umarło 20387. D. 11 stycz. 1832 r. zostały zniesione urzędy podkomorzych, komorników, woźnych i chorążych. D. 2 list. 1835 r. zniesiono nauczanie języka polskiego w zakładach naukowych gubernii mohylewskiej i witebskiej. D. 12 lutego 1839 r. został podpisany w Połocku akt o przyłączeniu unitów do cerkwi prawosławnej, 23 czer. t. r. nastąpił ukaz o tem przyłączeniu, zaś 5 sier. arcybiskupia katedra połocka została przeniesiona do Witebska. B. 25 czer. 1840 r. ostatecznie zostały wprowadzone w Białej Rusi prawa cywilne Cesarstwa. W 1856 r. 17 29 listop. zniesiono generałgubernator stwo witebskie, mohylewskie i smoleńskie. D. 19 lut. 1861 wyszedł ukaz o uwłaszczeniu włościan, przytem dla gub. witebskiej były ustanowione pewne odrębności. Ukazem 7 paźdz. 1864 r. gubernie witebska i mohylewską zostały przyłączone do okręgu naukowego wileńskiego. D. 31 paźdz. 1866 r. został zniesiony powiat suraski. D. 23 czer. 1871 r. ustanowieni sędziowie pokoju, zaś 19 lipca 1877 sąd okręgowy w Witebsku. Gubernia dzieli się etnograficznie i historycznie na dwie nierówne części właściwą Białoruś powiaty witebski, wieliski, horodecki, lepelski, połocki, newelski i siebieski i Inflanty pow. dźwiński, drysieński, rzeżycki i lucyński. Historyczne życie obydwóch części szło odmiennym torem, czego ślady pozostały dotąd. Inflanty mają dużo ruin starożytnych zamków Dźwina, Lucyn, Rzeżyca i in. , świadczących o zagospodarowaniu się tutaj niemieckiego żywiołu, Białoruś nie ma nie ze średniowiecznych pamiątek. Inflanty w ogólności mają wyższą kulturę, tak pod względem przemysłowym jak i rolniczym; zasiedlone są Łotyszami i potomkami dawnych kawalerów mieczowych. Białoruś ma jednolite słowiańskie zaludnienie, ubogie pod względem przemysłu i nie umiejące należycie wyzyskać bogactwa swej odwiecznej ojcowizny. Gubernia witebska leży pomiędzy 54 47 i 57 30 płn. szer. , a 43 40 i 49 30 dług. wschodniej. Ciągnie się pasem podłużnym od zachodu na wschód; największa długość jej wynosi 369 w. , największa szerokość 185 w. Rozległość obszaru nie jest dokładnie znaną, gdyż różne sposoby wyliczenia jej dają rezultaty różne, aczkolwiek dość zbliżone. Podług generalnego pomiaru 17841793 r. w gubernii natenczas połockiej było 3593650 dz. , Ziabłowski podał 4051320 dz. a podług wyliczenia Szwejcera gubernia zajmuje 39204 w. kw. , czyli 4077216 dz. Następne wyliczenia wykazały 800 mil kw. al. 4083333 dziesięcin, t. j. 39200 w. kw. podług Słownika Siemionowa jest 809 mil al, 39161 w. kw. . Obecnie przyjęto najściślej dokonany pomiar pułk. Strelbickiego, który podaje obszar ten na 39688, 6 w. kw. al. 809, 97 Witebsk mil kw. Jednakże podług danych z r. 18881 Pam. kniżka witeb. gub. na r. 1889 gubernia zawiera jakoby 39708 w. kw. W r. 1841 liczono na obszarze gubernii roli or. 1726737 dz. , łak 150255 dz. , lasu 1759519 dz. , wód, błot, dróg 302449 dz. , dworów i pastwisk 67693 dz. , czyli razem 4006925 dz. Pod względem administracyjnym gubernia dzieli się na 11 powiatów horodecki, drysieński, dźwiński dyneburski, lepelski, lucyński, newelski, połocki, rzeżycki, siebieski, witebski i wieliski. Z nich największy jest lucyński 95, 08 mil kw. , najmniejszy witebski 59, 76 mil kw. . Powierzchnia gubernii w ogóle ma układ faliSty lecz wyniosłości znaczniejszych nie przedstawia; powiaty lucyński, siebieski i newelski są. najwyżej wzniesione i maja powierzchnię najsilniej pofalowaną. Najwyższe wyniosłości niedochodząj jednak 1000 st. spotykamy w pow. witebskim w gm. Sieńkowo, Chody szyno, Kołyszki; w pow. horodockim wzgórza Łakszewe i Gniłowe; w pow. lepelskim Katarsy na granicy gub. mohylewskiej, wzgórza pomiędzy Leplem a Pysznem, tak zw. Pysznogóry; w pow. siebieskim Wzdychalinka o 2 1 2 w. od Siebieża, Kuksina, Zamkowa góra we wsi Morozówce; w pow. połockim góry Pustynki przy folw. Górce i Zamkowa góra przy m. Homlu; w pow. newelskim pasmo wzgórz około granicy gub. pskowskiej, oraz przy folw. Turyczyn i in. ; w pow. drysieńskim najwyższy punkt jest w Zamoszu, którym się kończy pochyłość od Oświeja do Dryssy; w pow. lucyńskim góra Litowa przy Landwarowie, Zamkowa, Złota na południu od Lucyna; w pow. rzeżyckim góra Dzierkal, Wolkenberg, CzartowRóg; w pow. dyneburskim trzy dosyć znaczne wyniosłości Prudzińska, Głowa i Kankulli. Zresztą po całej gubernii rozrzucone są wzgórza z nazwą Zamkowe lub, , Horodek, z czego wnosić można, że były na nich grodziska Wody jeziora i rzeki w gubernii zajmują 1039, 1 w. kw. al 21, 20 mil kw, t. j. dwa razy tyle, co w gub. wileńskiej, trzy razy tyle co w kowieńskiej, 7 razy tyle co w mińskiej i 9 10 razy tyle co w grodzieńskiej i mohylewskiej gub. Rzekami swojemi gub. witebska łączy się z Rygą i Petersburgiem, a na południu, za pomocą kanału berezyńskiego, z Dnieprem. Największą rzeką w gubernii jest Dźwina, w starożytności Tanais i Turuntus, Eridanus, Vina, u Łotyszów Daugawa. Bierze ona początek w pow. ostaszkowskim gub. twerskiej, z niewielkiego jeziora Dźwina czyli Dźwińca, o 13 w. od początku Wołgi, dochodzi do gub. witebskiej w północnozachodnim krańcu pow. wieliskiego i na przestrzeni trzydziestu kilku wiorst stanowi granicę z gub. pskowską, następnie zwraca się na południe i przepływa przez Wieliż, Suraż, Witebsk, dalej na przestrzeni 20 w. stanowi granicę z gub. mohylowską następnie wchodzi znowu w granice gubernii, płynie przez Ułłę i Połock, a niedaleko Dzisny wychodzi znowu z gubernii i stanowi jej granicę aż do ostatniego krańca na północnym zachodzie, gdzie już zupełnie opuszcza gub. witebską. W gubernii tej Dźwina płynie wstęgą długą 630 w. na 800 1000 w. całkowitej długości przez powiaty wieliski, witebski, lepelski, połocki, drysieński i dźwiński. 0bydwa brzegi Dźwiny są dosyć wysokie i pokryte po większej części lasami i zaroślami; w niektórych miejscach tylko są nizkie, a więc dogodne dla przystani lub składów drzewa, szczególnie w pow. wieliskim. Szerokość rzeki podczas wezbrania wiosennego dochodzi do 115 sąż. w Witebsku, 120 w Połocku, 160 w Jakobsztacie; największa głębokość 8 sążni, zwykła zaś od 1 1 2 do 3 s. , w wielu miejscach na dnie rzeki nagromadzone są wielkie kamienie, tworzące progi największe i najniebezpieczniejsze są pod Jakobsztatem, które w znacznym stopniu przeszkadzają ustaleniu się żeglugi. Z dopływów Dźwiny w obrębie gubernii najważniejsze są z prawej strony Uswiacza długa 93 w. , z dopływem Owsianicą, Obol 105 w. , Połota 65 w. , wpada do Dźwiny pod Połockiem, Dryssa 130 w. a z rzeką Uszczą, która uchodzi za jej początek 190 w. , z dopływami Niszczą, Swołną i in. ; Saryanka 75 w. , Dubna 95 w. , Ewst czyli Ewikszta 95 w. . Z lewej strony Mieża 200 w. , Kaspla 120 w. , Wićba 25 w. , wpada do Dźwiny w obrębie miasta Witebska, Łuczesa 100 w. , Ułła czyli Ulianka 180 w. przyjmując Essę za jej początek, Uszacz 80 w. ; następne dopływy opuszczamy, jako już nie należące do gub. witebskiej. Oprócz Dźwiny i jej dopływów zasługują na uwagę rzeka Wielika, płynąca przez pow. siebieski, Łować w pow. newelskim, Malta i Rzeżyca, wpadające do jeziora Łubań. Jak powiedzieliśmy wyżej gubernia witebska jest bardzo zasobną w większe i mniejsze zbiorniki wody; w gubernii jest przeszło 2500 jezior; szczególnie powiaty rzeżycki, lucyński, siebieski, newelski i lepelski obfitują w jeziora. Jako przykład możemy przytoczyć, że na granicy pow, drysieńskiego i siebieskiego, w obrębie 1500 dziesięcin ziemi znajduje się aż 11 jezior, z których kilka ma po 100, 40 lub 30 dziesięcin obszaru. Największe jeziora są następujące Łubań na granicy pow. rzężyckiego z gub. inflancką, w większej części znajduje się w pow. rzeżyckiem, ma formę podłużną, największa szerokość jego 7 1 2 w. , najmniejsza 1 1 2 w. , długość 13 w. , leży pośród błotnistych łąk. Głębokość ma od 1 1 2 do 2 1 2 arszyn. , przyjmuje w siebie znaczną liczbę małych rzeczek, które zwykle na kilka wiorst od ujścia mają już wodę stojącą, a w lecie początki ich wysychają; wylewa się przez znaczną rzekę Ewiksztę do Dźwiny; zajmuje 73 w. kw. , musiało być jednak nie Witebsk gdyś znacznie większem, na co wskazuje tak nazwa na starożytnych mapach Mare lubanicum jak i przestrzeń łąk i bagnisk, otaczających jezioro, a bardzo nieznacznie wzniesionych nad poziom jego wód. Obszar tych łąk wynosi w przybliżeniu 160 w. kw. Dawniejsza więc rozległość jeziora wynosiła przeszło 230 w. kw. Oświejskie jezioro, w pow. drysieńskim, przy m. Oświeju, zajmuje 50 w. kw. , ma długości 12, szerokości 8 w. , głębokości miejscami 10 sążni; Razno, w pow. rzeżyckim, długie 10 1 2, szerokie 7 w. , zajmuje 48 w. kw. , bardzo głębokie, miejscami do 20 sążni; Ruszony i Siwer, w pow. dyneburskim, oba po 8 w. długości i po 4 w. szerokości; Siebieskie otaczające m. Siebież, zajmuje 15 w. kw; Świbło, w pow. siebieskim, prawie tejże wielkości; Nieczerca, tamże; Lisno na granicy pow. drysieńskiego, zajmują po 10 w. kw. ; Nieszczarda, w pow. połockim, zajmuje 24 w. kw. ; Czerstwiaty i Lepelskie, w pow. lepelskim Newelskie i Borodzina, w pow. newelskim; Ozierzyszcze, w pow. horodockim. Wszystkie te jeziora są rybne łowią się w nich okonie, leszcze, szczupaki, karasie, sumy, sandacze, pstrągi, sielawy, węgorze. Błota są w wielkiej obfitości i zajmują wielką przestrzeń. Największe z nich otacza jezioro Łubań w powiecie rzeżyckim, zajmuje 130 w. kw. ; Tejcz, w tym samym pow. , zajmuje 114 w. kw. ; Mosznica, w pow. dźwińskim, 136 w. kw. ; błoto na granicy pow. lucyńskiego i gub. pskowskiej 136 w. kw. ; Łonnica, w pow. połockim, 77 w. kw. , i drugie zajmujące 56 w. kw. ; Lipowy Mech, w pow. wieliskim, zajmuje przestrzeń 45 w. kw. Ogólny obszar błot wynosi około 431000 dzies. W ogólności najwięcej błotniste są powiaty rzeżycki i lucyński, potem idą dźwiński, siebieski, połowa drysieńskiego, połocki, wieliski, następnie druga połowa drysieńskiegp i lepelski; najmniej błotniste są pow. newelski, horodocki i witebski. Zródła mineralne żelaziste znajdują się w miejscowościach Adelinów w pow. lucyńskim, Podole w pow. rzeźyckim, Borkowszczyzna w pow. lepelskim, Krasławka w pow. dźwińskim; siarczane we wsi Mgłowo w pow. dźwińskim i wsi Studzieniec w pow. newelskim. Glebę w ogóle stanowi lekka glina i piasek, miejscami ciężka glina, w ogóle średnio urodzajna. Torfu rozległe pokłady po dawnych kotlinach błotnych i w około jezior. Klimat chłodny, wilgotny, zmienny. Upały letnie i mrozy zimą łagodzi wpływ morza Baltyckiego, wielka ilość jezior i lasów. Średnia temperatura jest niższą we wschodniej części gubernii, wyższą w zachodniej. Obok obserwacyi niesystematycznych i widocznie niedokładnych z lat od 1810 do 1830, mamy późniejsze od 1883 do 1885, z których wypadają następujące średnie miesięczne styczeń 4. 5, luty 4, 2, marzec 1, kwiecień 6, 4, maj 12, 9, czerwiec 14. 1, lipiec 15. 9, sierpień 14. 3, wrzesień 7, 9, październik 3, 8, listopad0, 4, grudzień 2, 0. Średnia roczna 5, 4. Średnia zimy 3. 6, wiosny 6, 7, lata 14, 8, jesieni 3, 8. Wiatry panujące są płd. zachodnie i płn. wschodnie. W ogólności wiatry z płn. lub wschodu są zimne, z płd. lub zachodu ciepłe. Wiatry z płd. i płd. zach. są zwykle wilgotne, z płn. lub płn. wsch. suche. Z całego rzędu spostrzeżeń w jednem miejscu gubernii niedaleko Witebska okazuje się, że najwięcej pochmurnych dni bywa w listopadzie, grudniu i styczniu, najmniej w czerwcu. W ciągu czterech lat 1883 1886 wypadło na rok średnio jasnych dni 63, zmiennych 121, w części pochmurnych 35, całkiem pochmurnych 146. Fauna gubernii nie ma żadnych cech odrębnych. Z domowych zwierząt żyją tu konie, krowy, owce, kozy, nierogacizna, z dzikich wilki, lisy, zające, borsuki, tchórze, wiewiórki; rzadziej spotyka się niedźwiedź w pow. witebskim, połockim, lepelskim i siebieskim, jeszcze rzadziej kuny, rysie, łosie i wydry. Wilki w zimie przychodzą na zdobycz do wsi lub na dziedzińce dworów. W r. 1874 wilki pożarły 4295 sztuk bydła rogatego i koni, 30189 sztuk zwierząt domowych drobniejszych, 14508 szt. ptastwa i 5127 psów w całej gubernii. Miejscowa odmiana bydła i koni jest mała, niewielkiej siły i małej wydajności mleka. Konie małe, powolne. Na popisie koni w 1874 r. z 247, 067 sztuk przedstawionych, uznano za przydatne dla celów wojskowych zaledwie 45320, czyli 18. Jednakże koń miejscowy, pomimo powolności i braku siły, należy do wytrwalszych. Bydło także małe i słabe, z powodu nieumiejętności chowania. W ogóle tak u obywateli jak i u włościan bydło w lepszych gatunkach, zwykle holenderskich, spotyka się bardzo rzadko. Owce i nierogacizna w ogóle są także drobne, miejscowej rasy. Kozy chodują zwykle żydzi po miasteczkach. Hodowla ptastwa domowego również zaniedbana. W stanie dzikim spotykają się gołębie, kaczki, cietrzewie, głuszce, jarząbki, kuropatwy, słomki, bekasy, jastrzębie, sowy, skowronki, słowiki, dzięcioły, drozdy, kukułki, czaple, bociany i t d. Ceny zwierząt domowych nie są wygórowane. Dobrego konia, młodego i silnego, można dostać na jarmarku za 60 do 100 rubli; starsze i słabsze oczywiście sprzedają się znacznie taniej, po 40, 25, nawet 15 rubli. Krowa kosztuje przecięciowo od 15 25 rub. , większe cenią się znacznie drożej, nawet do 60 rubli. Flora, nie wyróżnia się także niczem. Uprawia się na obszarze gubernii głównie żyto i len szczególnie w niektórych miejscowościach pow. drysieńskiego, siebieskiego i lucyńskiego, oprócz tego pszenica ozima stosunkowo w małej pow. lasu w pow. do ilości lasów w guberni Ilość dzies. lasu ilości, żyto jare t. zw. jaryca, jęczmień, owies, pszenica jara, groch, gryka, kartofle i t. d. ; w ogrodach warzywnych kapusta, bob, konopie, wszelka ogrodowizna. W sadach owocowych głównie jabłka, w mniejszej ilości gruszki, następnie śliwki, wiśnie, porzeczki czarne, białe, różowe i czerwone, maliny, agrest, truskawki i t. d. Sadownictwo słabo rozwinięte, zaopatruje zaledwie potrzeby samych właścicieli. Największe bogactwo roślinne stanowią, dotąd lasy, aczkolwiek już teraz znacznie wytrzebione. W drzewostanie lasów iglastych przeważa jodła i sosna, liściastych zaś brzoza, olcha i osina. Sosna przeważa w powiatach górzystych lub piaszczystych horodockim, newelskim, połockim i dźwińskim, jodła w pozostałych powiatach. Brzoza, osina i olcha tworzą tu i owdzie gaje odosobnione, albo też zmieszane z lasem iglastym. Rozrzucone po całej gubernii są. także jesiony, klony, wiązy, jarzębina, dąb, lipa, która rośnie niewielkiemi gajami w pow. wieliskim, dąb zaś w pow. newelskim i dźwińskim. Wysokość sosen w ogóle jest średnia, wiek 60 do 80 lat. Ogólna ilość lasów w gubernii w r. 1881 wynosiła 1, 736, 047 dzies. , t. j. 42, całego obszaru gubernii. Następna tabelka wykazuje rozłożenie lasów w powiatach powierzch. lasu do pow. powiatu Powiaty 124, 710 180, 444 106, 232 116, 790 275, 134 110, 402 215, 366 147, 814 145, 839 194, 712 118, 604 45, 3 441 32, 3 32, 0 56, 7 29, 6 48, 5 38, 0 42, 2 47, 6 38, 9 7, 14 10, 04 6, 12 6, 73 15, 87 6, 36 12, 40 8, 62 8, 40 11, 20 6, 83 drysieński. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. dźwiński. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. . horodocki. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. lepelski. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. lucyński. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. . newelski. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. . połocki. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. . rzeżyccki. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. . siebieski. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. wieliski. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. witebski. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. 1, 736, 047 Z tego widzimy, że najwięcej lasów jest w pow. lucyńskim, najmniej w newelskim. Obliczenie powyższe nie jest jednak dosyć ścisłem, gdyż w liczbę tę weszły błota i jeziora znajdujące się w obrębie lasów, oraz miejsca wyrąbane, które jednakże na inny użytek nie zostały jeszcze obrócone. Z liczby powyższej do prywatnych właścicieli należy 1, 517, 555 dzies. , czyli 87, 4 ogólnej ilości, do skarbu 214, 705 dzies. , czyii 12, 3, do cerkwi 3, 787, czyli 0, 2. Z liczby właścicieli prywatnych, szlachta posiada 1, 326, 320 dzies. , czyli 87, 3, miasta 975 dzies. , czyli 0, 06 do włościan zaś należy 47, 239 dzies. , czyli 3, 2. Lasów, należących do szlachty, najwięcej jest w powiatach lucyńskim 231, 843 dzies. , czyii 92, dźwińskim 163, 599 dzies. , czyli 96 i wieliskim 163, 558 dz. , czyli 91, najmniej w powiatach siebieskim 84, 055 dz. , newelskim 79, 418 dz. i horodockim 47, 121 dz. . Miasta posiadają las tylko w dwóch powiatach wieliskim 288 dz. i dźwińskim 687 dz. Włościanie mają najwięcej lasów w pow. siebieskim 32, 989 dz. , najmniej w rzeżyckim 568 dz. , horodeckim 370 dz. , drysieńskim 302 dz. i wieliskim 0, 0 dz. . Co do gospodarstwa leśnego, zarząd lasów skarbowych urządził już w 1 4 części swoich lasów zupełnie prawidłowe gospodarstwo, w drugich 3 4 ma być takowe zaprowadzone i las nie jest niszczony. Lasy skarbowe są pod zarządem 9 leśniczych, 7 konduktorów, 41 objazdowych i 225 gajowych. Prywatni właściciele zaś prowadzą rabunkowe gospodarstwo. W skutek tego las bywa wyrąbywany zwykle do możliwych granic co do grubości drzew i sprzedaje się zwykle z całego obszaru majątku odrazu. W całej gubernii jest chyba tylko jeden majątek Jakubowo pod Klasicami, w pow. drysieńskim, własność Oubril a, w którym prowadzi się prawidłowe gospodarstwo, w paru innych sprzedaje las sam właściciel, więc z pewną oszczędnością, w innych żadnej gospodarki nie ma. Ilość wyrąbywanych co rok lasów jest trudną do sprawdzenia, gdyż na to nie ma żadnej kontroli; przyjąwszy jednakże, że w rok spławia się 5, 280 tratew, po 280 sztuk w każdej zwykle są od 200 do 350 belek, otrzymamy w przybliżeniu 1, 478, 400 belek rocznie, ponieważ zaś każda dziesięcina daje około 30 sztuk drzewa na wywóz, wypadnie więc 49, 280 dzies. rocznie na obszar wyrąbywanego lasu. Lepsze drzewo wywozi się Dźwiną do Rygi, z powiatów wieliskiego i newelskiego rzeką Łowacią do Petersburga, rzekami pow. siebieskiego do Pskowa i Ostrowa; gorsze okazy spotrzebowują się w większych miastach Witebsku, Połocku. Dźwińsku, lub na miejscu. Podług wykazów z r. 1884 zużytkowano na budynki i opał 700, 000 sąż. sześciennych masy drzewnej, na użytek fabryk i dr. żelaznych po 50, 000 sąż. , t. j. ogółem przeszło 800, 000 sąż. sześciennych. Jeżeli z powodu takiej olbrzymiej konsumcyi i rabunkowego gospodarstwa gubernia jeszcze nie całkowicie została ogołocona z drzewa, to dzięki jedynie temu, że grunt ma pod tym względem bardzo urodzajny i las wyrąbany niezwłocznie sam się zasiewa. Ludność gubernii, jak powiedzieliśmy wyżej, nie jest jednolitą na przestrzeni jej mieszkają Wielkorusy, Białorusy, Polacy, Łotysze, Esty, Żydzi, Niemcy, Cyganie i Tatarzy. W r. 1777 w całej gubernii było 620, 600 mk; w 1810 r. 828, 800 mk. ob. płci; podług 6 rewizyi z r. 1795 było 313, 060 dusz t. j. włościan poddanych pł. męz. , w tej liczbie 236, 879 włościan obywatelskich; podług 7 rewizyi 1811 r. było 352, 474 dusz, w tej liczbie 260, 505 obywatel Witebsk skich; podług 8 rewizyi 1816 r. było włościan naleźących do skarbu 42, 839 męż. , 42, 448 kob. , do apanażów 2, 167 męż. , 2, 270 kob. , do obywateli 236, 099 męż. , 235, 369 kob. , razem 281, 105 męż. , 280, 087 kob. , czyli 561, 192 dusz włościańskich. W r. 1840 było w gub. 586, 511 dusz obojej płci, w tej liczbie jednodworców 6, 857, włośc. skarb. 80, 654, apanażów 6, 800, bez ziemi bobylów 4, 760, wolnych rolników 581, włościan obywatelskich 338, 950 dusz. W r. 1841 było 739, 136 dusz obojej płci, w tej liczbie wolnych rolników 510, bojarów pancernych 155, włościan skarbowych 98, 551, obywatelskich 511, 556. W r. 1846 było 789, 500 dusz podług Arsienjewa Oczerki, str. 116, 158, tylko 759, 558. W r. 1850 podług Atlasu gospodarczego, wydanego przez ministeryum dóbr państwowych, 749, 430 dusz. W r. 1851 cała ludność gub. witeb. wynosiła 742, 811 dusz, w tej liczbie 398, 000 włościan. W r. 1860 było w całej gubernii 795, 262 mk. 396, 378 męż. i 398, 834 kob. ; z nich szlachty 30, 163, stanu duchow. 3, 648, mieszczan 108, 973, kupców 4, 533, honor. obywat. 214, cechowych 3, 918, włościan skarb. 152, 067, włośc. poddanych 454, 098, włośc. bezrolnych dworowych 8, 640, wojska 8, 177, kolonistów 303. Podług narodowości główniejszych Białorussów 426, 808, Łotyszów 139, 028, żydów 62, 628, Polaków 43, 432, Niemców 10, 158, Wielkorussów 1, 843. Podług wyznania prawosławnych 448, 565, jednowierców 2, 525, roskolników 37, 702, katolików 227, 751, protestantów 11, 999, żydów 66, 711. W r. 1863 podług wykazów gub. statyst. komitetu było całej ludności 818, 885 obojej płci. Podług innych obliczeń N. Stołpiański Dziewięc gubernii zachodnioruskiego kraju, Peters. , 1866 w tym roku było 776, 739 dusz, w tej liczbie 383, 334 męż. Podług stanów szlachty dziedzicz. 21, 273, szlach. osobistej 7, 388, duchowieństwa 4, 017, mieszczan 112, 018, włościan 606, 864, stanu wojskowego żołnierzy, żon ich i t. d. 21, 724, innych stanów 3, 145. Podług narodowości i wyznań Białorus. prawosław. 396, 369, katolików 30, 439, Wielkorus. prawosł. 1, 843, Polaków katolików 43, 432, prawosławn. 61, Litwinów katolików 267, Łotyszów katolików 138, 607, prawosł. 421, żydów 70, 520, protestantów 12, 343. Podług urzędowych danych z r. 1870 ludność gub. tak się przedstawia Białorus. 549, 380 61, 9, Wielkorus. 48, 730 5, 5, Polaków 22, 737 2, 6, Łotyszów 176, 149 19, 9, Estów Czuchnów 1, 067 0, 1, żydów 87, 760 9, 9, Cyganów 177 0, 02, Niemców 1, 073 0, 2, innych narod. 9, ogółem 887, 748 mk. W r. 1885 podług danych urzędowych było 1, 235, 363 mk. 630, 763 męż. i 604, 600 kob. , w tej liczbie podług stanów 1 szlachty dziedzicznej 8, 403 m. , 8, 335 k. , szl. osobistej 2, 980 m. , 3, 140 k. ; 2 stanu duchownego; prawosław. świeckiego 1, 208 m. , 1, 466 k. , prawosł. zakonnego 23 m. , 31. , jednowierczego 12 m. , 12 k. , katolickiego 108 m. , 1 k. , ewangielickiego 5 m. , 15 k. , starozakonnego 85 m. ; 3 stanu miejskiego obyw. miej. hon. dziedzicznych 337 m. , 401 k. , obyw. miej. hon. osobistych 566 m. , 712 k. , kupców 1, 563 m. , 1, 861 k. , mieszczan 118, 394 m. , 119, 943 k. ; 4 stanu wiejskiego włościan skarbowych 81, 140 m. , 81, 578 k. , kolonistów 60 m. , 70 k. , włościan uwłasz. 357, 224 m. , 360, 020 k. ; 5 stanu wojskowego wojska regularnego 18, 191 m. , 510 k. , nieregularnego 7 m. , 3 k. , urlopow. bezterm. 20, 207. , żołnierzy dymisyonowanych, ich żon i córek 14, 785 m. , 24, 748 k. , żołnierskich synów i kantonistów 3, 716 m. ; 6 cudzoziemców 830 m. , 795 k. , innych stanów 918 m. , 950 k. Podług wyznań zaś prawosławnych 344, 601 m. , 326, 794 k. , jednowierców 2, 078 m. , 2, 010 k. , rozkolników 36, 324 m. , 36, 070 k. , katolików 160, 094 m. , 153, 912 k. , protestantów 13, 304 m. , 12, 968 k. , żydów 74, 117 m. , 72, 662 k. , mahometan 245 m. , 184 k. Podług danych z r. 1887 w całej gubernii znajduje się 19, 739 miejsc zamieszkałych, mianowicie 1 miasto gubernialne, 11 miast powiatowych, 1 miasto nadetatowe Suraż, 41 miasteczek, 19, 686 wsi. Cała ludność gubernii dochodzi do 652, 127 męż. i 623, 827 kob. , czyli razem 1, 275, 954 dusz, i dzieli się na powiaty podług następującej tabelki Ilość miejscowości Obszar w wiorstach kw. Ludność zamieszkałych Nazwa miast wsi razem drysieński. 2, 684 80, 932 7 1, 275 1, 282 di wiński 3, 871 214, 937 7 2, 730 2, 737 horodocki. 3, 180 91, 825 1, 789 1, 789 lepelski. 3, 574 131, 666 14 1, 781 1, 795 lucyński. . 4, 585 104, 583 1. 709 1, 709 newelski. . 3, 626 94, 846 2, 000 2, 000 połocki. 4, 221 111, 487 3 1, 886 1, 889 rzeżycki. 3, 703 131, 173 6 2, 006 2, 012 siebieski. . 3, 323 87, 123 1, 448 1, 448 wieliski. 3, 940 84, 375 2 1, 095 1, 097 witebski. . 3, 001 143, 007 3 1, 967 1, 970 w ogóle 39, 708 al. 810 1, 275, 954 42 19, 686 19, 728 m. kw. Z powyższego widać, iż średnio wypadnie po 32, 48 osób na wiorstę kw. , czyii 1, 575 na milę kw. Podług wyznań powyższa ilość ludności iak tak się rozkłada prawosławnych 697, 641, jednowierców 4, 377, rozkolników 72, 550, katolików 320, 151, luteranów 28, 223, żydów 152, 045, karaimów 54, mahometanów 913 dusz. W r. 1885 na 1, 235, 363 całej ludności urodziło się 50, 779, czyli 4, l, umarło 32, 245, czyli 2, 6 W r. 1886 na 1, 252, 538 całej lu Witebsk Witebsk dności urodziło się 51, 401, czyli 4, l, umarło 28, 549, czyli 2, 3. W średniej ilości w ciągu trzech lat 1885 1877 urodziło się 4, 0, umarło 2, 4. Wr. 1888 ludność wzrosła do 1, 309, 304 i rozkładała się w następujący sposób męż. kob. razem w m. Dryssie 1, 725 1, 920 3, 645 powiecie 38, 437 36, 603 75, 040 w m. Dźwińsku 42, 807 29, 182 71, 989 powiecie 77, 698 73, 977 151, 675 w m. Horodku 2, 892 2, 805 5, 697 powiecie 44, 422 43, 596 88, 018 w m. Leplu 3, 021 3, 754 6, 775 powiecie 64, 240 62, 462 126, 702 w m. Lucyniu 3, 070 3, 065 6, 135 powiecie 55, 622 53, 552 109, 174 w m. Newlu 4, 153 4, 332 8, 485 powiecie 45, 582 45, 381 90, 963 w m. Połocku 9, 986 9, 978 19, 964 powiecie 47, 591 45, 819 93, 410 w m. Rzyżycy 6, 370 5, 655 12, 025, , powiecie 60, 710 59, 959 120, 669 w m. Siebieżu 1, 563 1, 543 3, 106 powiecie 43, 548 42, 185 85, 733 w m. Wieliżu 8, 798 8, 994 17, 792 powiecie 33, 534 34, 532 68, 066 w m. Witebsku 31, 417 26, 762 58, 179 powiecie 40, 539 40, 458 80, 997 w m. Surażu 2, 495 2, 570 5, 065 A więc w miastach 118, 297 męż. , 100, 560 kob. , czyli razem 218, 857, w powiatach 551, 923 m. , 538, 524 k. , razem 1, 090, 447, co stanowi razem 1, 309, 304. Mieszkańcy miast stanowią więc 16, 7, mieszkańcy gmin wiejskich 83, 3 całej ludności. Podług wyznań było prawosławnych 715, 050, z tego w miastach 77, 421 44, 114 męż. , 33, 307 kob. ; we wsiach 637, 629 322, 598 m. i 315, 031 k. , jednowierców w ogóle 4, 169, rozkolników 79, 062, katolików 330, 171, z tego w miastach 29, 953 16, 390 męż. , 13, 563 kob. ; we wsiach 300, 218 152, 650 m. , 147, 568 k. , protestantów 34, 223 5, 902 w miastach i 28, 321 we wsiach, żydów 145, 306 93, 640 w miastach, 51, 666 we wsiach, mahometan 1, 143 1, 098 w miastach i 45 we wsiach, w ogólnej liczbie tylko 20 kobiet, innych wyznań 164. Podług stanów 1 szlachty dziedzicznej 16, 906, szl. osobistej 6, 497; 2 duchowieństwa prawosł. świec. 2, 375 1279 kob. , zakon. 55, jednowierczego 20, katolickiego 107, ewang. lutcer. 13 8 kob. , żydowskiego 53 27 kob. ; 3 stanu miejskiego obyw. honor. dziedzicznych 982, osobistych 1, 701, kupców. , 201, mieszczan 251, 447; 4 stanu włościańskiego włościan w ogóle 920, 065, kolonistów 8, 884, żydów rolników 276; 5 stanu wojskowego wojska regularnego 19, 782, beztermin. i zapas. 32, 115, dymis. , żołnierskich żon i dzieci 39, 284; 6 cudzoziemców 4, 829; 7 innych stanów 712. W ogóle 1, 309, 304 670, 220 męż. , 639, 084 kob. . Stan włościański stanowi 71, miejski około 20, szlachecki nie wiele więcej nad 1 ogólnej liczby mieszkańców. Ruch ludności w r. 1888 przedstawia się w następujący sposób a urodziło się chłopców 29, 025, dziew. 26, 562, razem 55, 587, czyli 4, 2 z nich prawych dzieci 53, 523, nieprawych 2, 064, czyli 3, 8, Zmarło 17, 335 m. i 15, 577 kob. , razem 32, 912 osób, czyli 2, 5. Przechodzimy do poszczególnych narodowości Białorusy zamieszkują głównie powiaty witebski, horodocki, wieliski, połocki, newelski, siebieski, lepelski i większą część drysieńskiego, i stanowią główne jądro tubylców, potomków starożytnych Krzywiczan, którzy rozsiedli się szeroko w obecnych guberniach grodzieńskiej, wileńskiej, mińskiej, mohylewskiej, witebskiej, smoleńskiej i poczęści pskowskiej. Szczep Białoruski, jako jednostka polityczna, czyli raczej kilka jednostek, znany jest tylko w czasach dawnych, pod władzą udziałowych książąt połockich, witebskich, smoleńskich i in. , następnie uległ zupełnie wpływowi i władzy sąsiadów wschodnia jego część Moskwie, zachodnia Litwie i Polsce. Mowa witebskich Białorussów jest czemś pośredniem, co do dźwięku, pomiędzy mową Wielkorusów, Małorusów i Polaków wyrazy wspólne tym trzem mowom czasami wymawiają się inaczej, albo mają inne zakończenie. Im więcej na wschód, im bliżej gub. pskowskiej, tem język białoruski staje się podobniejszym do wielkoruskiego. Białorusy witebscy używają bardzo wiele wyrazów polskich niechaj, niema, jaki, pierszy, pożyczyć, chustka, skrynia, szlub, wszystki i t. d. Siebieżanie zamieniają zwykle głoskę cz na c, mówiąc caho czego, chacu chcę, ztąd często zowią ich ćwiakunami; w powiatach drysieńskim i rzeżyckim, pod wpływem sąsiedztwa, w języku białoruskim jest pewna domieszka wyrazów łotewskich. Większość Białorusów w r. 1870, mianowicie 481, 689, wyznaje prawosławie, rozkolników 8, 512. Prawosławni zamieszkują ziemię między rz. Dryssą, Połotą i Dźwiną, głównie we wsch. części gubernii. Katolicy głównemi masami zajmują części pow. drysieńskiego 13, 500, rzeżyckiego 7, 500, lucyńskiego 5, 000, połockiego 4, 000, lepelskiego 3, 200, witebskiego 5, 000, oraz w większych miastach. Rozkolnicy miejscowa nazwa razkoły mieszkają głównie w sąsiedztwie z Wielkorusami, oraz w pow. inflanckich, w połockim, w witebskim i w miastach. Fizycznie Białorusy są w ogóle dosyó słabi, niepozorni, miernego wzrostu, blondyni, powolni, leniwi i apatyczni; w pracy fizycznej są jednak wytrwali, ale wszystko robią bardzo powoli, bez przejęcia się i zapału. We wschodniej części gubernii noszą zwykle całko wity zarost i szeroką brodę, bliżej Dźwiny i w miastach zwykle brodę golą, a noszą; tylko wąjsy. Charakter Białorusów jest w ogóle łagodny są, oni dowierzający, cierpliwi, pobożni. Obok tego bardzo przesądni, skąpi, wahający się, bez inicjatywy; w rozmowach z ludźmi innego stanu bardzo wstrzemięźliwi i skryci. Wódka i karczma grają wielką, rolę w życiu Witebszczanina, który nie umie sobie wyobrazić żadnego święta, żadnej uroczystości bez wódki, żadnej zabawy bez karczmy. Ubranie Białorusów jest w ogóle mało oryginalne i nie wyszukane w lecie biała gruba zgrzebna koszula na wierzch białych również spodni, biały płócienny pas, i biały bałachon, w zimie biały kożuch, na wierzch którego kładzie się takiż bałachon z płótna lub kapota z sukna samodziałowego; na nogach w lecie łapcie, w zimie buty, albo czasami obuwie wojłokowe walonki; u kobiet białe spódnice i białe chustki na głowach, to zwykłe ubranie; kolor biały dominujący, ulubiony Białorusów. W ostatnich czasach jednak widać pewien zwrot ku zarzucaniu staroświeckiego stroju mężczyzni zaczynają chodzić w sukiennych samodziałowych marynarkach t. zw. workach, kulki, kobiety zaczynają nosić różnokolorowe, zwykle jaskrawe, czerwone, błękitne lub wzorzyste spódnice i krótkie kaftaniki miejskiego kroju, bez wcięcia w pasie. Bogatsze gospodynie miejskie noszą na głowach duże, , chustki, przepasane kupcem albo w wielki węzeł zakrutkę związane; w uszach mają zawusznice, na szyi krale korale, koszule spinają szpońką, na nią zakładają kitlik, rodzaj gorseciku, sajan spódnicę i chwartuch, na nogach safianowe trzewiki. Tak się ubierały do niedawna mieszczki z Suraża, Wieliża, Witebska i Połocka. Starsi gospodarze noszą jeszcze i teraz oryginalnego kroju kapelusze w formie przewróconej doniczki do kwiatów, z małem rondem, albo okrągłe wojłokowe lub baranie czapki, lub wreszcie kwadratowe nakształt konfederatek; młodzież jednak zarzuca już tę staroświeczczyznę i nosi zwykłe czarne sukienne fuktóre zyskują coraz więcej zwolenników. Kobieta białoruska starzeje bardzo prędko, ładną w ogóle nie jest, niema teź poczucia estetycznego. Dziewczęta chodzą zwykle z odkrytą głową, ale warkoczy nie spuszczają i czasami tylko ozdabiają głowę kwiatem, nie bardzo zresztą zgrabnie. Wieś witebskiego Białorusa jest w ogóle biedna i brudna. Zabudowania stawiane są bez żadnego planu i systemu, i chociaż w każdej wsi jest, oczywiście, ulica, ale chaty stoją nie zawsze przy niej, czasami stają do niej frontem, bokiem lub tyłem, czasami chata odstawiona gdzieś daleko, a przy ulicy stoi tyłem spichlerz lub stajnie, albo, w najlepszym razie, ogród. Chaty niepobielane, najprostszej budowy, kryte słomą lub dranicami, z małemi oknami o drobnych szybach; większość ich jednak już nie jest kurna; z rzadka spotykają się nawet, szczególnie we wsiach przy większych traktach, chaty wytworniejsze, na fundamencie, z wyrzynanemi okiennicami i z gankiem. W przeciętnej chacie wejście bez ganku, o wysokim progu i nizkich, prawie kwadratowych drzwiach, często nawet bez futryn, prowadzi do zimnej bez sufitu sieni, która dzieli chatę na dwie części i ma zwykle wyjście na podwórze, a w głębi odgrodzona mała spiżarenka. U zamożniejszych włościan obie połowy chaty są ciepłe, u mniej zamożnych tylko jedna, a w niej piec, łóżko, stół i ławy. Podłoga, często z ubitej ziemi, jeżeli drewniana, to bardzo brudna i zabłocona, bo się nigdy, nawet przed największem świętem, nie myje, a tylko czasami wymiata się miotłą i zasypuje tatarakiem ajerem. W drugiej połowie chaty, zimnej, stoją żarna, leżą złożone kartofle, buraki, kapusta. Na około chaty, również bez planu i systemu, zabudowania gospodarcze spichlerz t. zw. kleć, w którym przechowuje się całe bogactwo włościanina zboże, lepsze ubranie, len, kawały płótna, w skrzyniach lub dzieżach zamykanych, częstokroć pieniądze, które nieraz, dla niepoznaki, kładą się wprost we zboże do zasieku, dalej chlewy; za chatą, o 15 20 sążni, znajduje się gumnisko, na nim tok z, , reją w której suszą się snopy przed młocką, stodoła jedna lub kilka. Wszystko to budowane z taniego, koszlawego materyału, kryte bez użycia gwoździ, słomą, rzadziej dranicami, nigdy gontem. W każdej wsi jest zwykle łaźnia, która się buduje wspólnie gdzieś opodal, nad wodą; ta często nawet dachu nie ma, tylko pułap, na którym z wierzchu narzucona ziemia i kostra paździora; o czystości w takiej łaźni mowy być nie może jest tylko wielkie gorąco, dym i zaduch. Pożywienie Białorusa witebskiego bardzo jałowe chleb, wypieczony z żytniej mąki, źle przesianej, źle zmielonej w ręcznych żarnach, często z domieszką tłuczonych kartofli, a jeszcze częściej plew; z gorących potraw rożnego rodzaju mieszaniny, bez mięsa i bez masła, czasami tylko z mlekiem. Głównem pokarmem jest kartofel, którego też sadzi się wielka ilość. W zimie chłop witebski je zwykle trzy razy dziennie, latem cztery razy; jest to śniedanie, abied, podwiaczorek i wiaczera. Ponieważ wsie białoruskie rozrzucone są w lasach i błotach, a drogi wszędzie prawie niegodziwe, więc chłop witebski ma ad hoc urządzone wózki w lecie t. zw. kolasy, t. j. cztery małe, prawie jednakowej wielkości koła, na drewnianych osiach, spojone tarcicami tak blizko siebie, że tylne niemal zawadzają o przednie, i z poręczami również z tarcic, w zimię t. zw. połozy czyli sanie najprostszej konstrukcyi. Takiemi kolasami Białorus wozi siano, zboże, drzewo z lasu, takiemi jeździ Witebsk sam, siedząc wprost na osi, wozi swoich chorych i umarłych. Tylko zamożniejsi i miasteczkowi mają małe bryczki, t. zw. karafaszki, lepszej roboty i malowane, z siedzeniem, zapełnionem sianem, pod dreliszkiem lub kilimkiem. Białorus odbywa całą polową robotę oraz jeździ zwykle w pojedynkę, t. j. o jednym koniu; parą koni jeżdzą tylko w bardzo daleką podróż lub na wesele, i zaprzęgają wtedy nie w dyszel, ale w przyściążkę, z boku. Po Białorusach drugie miejsce co do liczby zajmują Polacy, których w 1860 r. było 43, 432, a w 1870 r. 21, 626. Podług Stołpiańskiego w r. 1864 było Polaków w powiatach witebskim 4, 253, horodockim niepodana cyfra, lepelskim 2, 196, lucyńskim 3, 445, dyneburskim 8, 387, drysieńskim 12, 713, wieliskim 437, suraskim 1, 682, newelskim 2, 087, połockim 3, 524, siebieskim 1, 263, rzeżyckim 3, 730, czyli razem 43, 717 dusz. W r. 1870 podaje komitet statystyczny witebski w swym wykazie w pow. drysieńskim 4, 468, dźwińskim 4, 357, lepelskim 3, 872, połockim 2, 552, lucyńskim 1, 812, rzeżyckim 1, 701, witebskim 1, 069, siebieskim 897, newelskim 533, wieliskim 195, horodockim 167, w ogóle 21, 626 10, 811 m. , 10, 815 k. . Wr. 1870 z ogólnej liczby 3, 077 właścicieli ziemskich było 2, 053 Polaków, t. j. 66, 7 w pow. drysieńskim było na 158 właścicieli 149 Polaków, lepelskim na 462 wł. 433 Pol. , dźwińskim na 180 wł. 149 Pol. , witebskim na 527 wł. 417 Pol. , rzeżyckim na 186 wł. 147 Pol. , połockim na 419 wł. 305 Pol. , lucyńskim na 171 wł. 121 Pol. , siebieskim na 175 wł. 113 Pol. , wieliskim na 108 wł. 54 Pol. , horodockim na 120 wł. 58 Pol. , newelskim na 560 wł. 170 Pol. Polacy mieszkający w gub. witebskiej dzielą się na cztery klasy większych właścicieli, drobną szlachtę, mieszczan i włościan. Tak zw, szlachta, składająca się z drobnych właścicieli ziemskich, dzierżawców lub służby dworskiej, wykształcenie posiada bardzo nizkie ograniczające się zwykle na czytaniu i pisaniu po rusku i po polsku. Jednakże niepiśmiennych pomiędzy nimi, nie wyłączając kobiet, nie ma wcale. Tą szlachta zagrodowa nosi się na wpół z pańska mężczyzni czasami w długich kapotach, zwykle jednak w stroju europejskim, chociaż w wysokich butach, kobiety starają się naśladować miejskie i dworskie panie. Dworek takiego szlachcica jest zwykle pobielany, stoi w ogrodzie owocowym, w którym zawsze musi się znaleść kilka pni pszczół. Oprócz książki do nabożeństwa i, czasami, kalendarza, innych druków w domu szlachcica zagrodowego nie znajdziemy. Mieszczanie Polacy, oprócz roli, trudnią się rzemiosłami szewctwem, krawiectwem, rymarstwem, większość z nich także umie czytać. W r. 1870 mieszczan Polaków liczono 5, 111 głów obojej płci. Włościan Polaków jest w ogóle niewielu; w niektórych miejscowościach zasiedlają oni całe wsie wyłącznie, w innych mieszkają razem z innemi plemionami. Ilość miejscowości, zamieszkałych wyłącznie przez włościan Polaków jest następująca; w pow. lepelskim miejscowości 259, dom. 340; połockim miejsc. 197, dom. 252; dźwińskim 194, dom. 280; drysieńskim 120, dom. 153; lucyńskim 77, dom. 102, rzyżyckim 63, dom. 105; siebieskim 61, dom. 71; witebskim 60, dom. 125; newelskim 34, dom. 40; wieliskim 6, dom. 11; horodockim 6, dom. 6. W ogóle miejscowości 1, 077, dom. 1, 485. Razem z innemi narodowościami Białorusami, Wielkorusami i Łotyszami Polacy zamieszkują w pow. drysieńskim 269 miejsc, 1, 718 dm. ; dźwińskim 233 miejsc, 1, 827 dm. ; lepelskim 180 miejsc, 1, 309 dm. ; lucyńskim 165 miejsc, 594 dm. ; połockim 109 miejsc, 362 dm. ; rzyżyckim 108 miejsc, 711 dm. ; witebskim 74 miesc. , 182 dm. ; siebieskim 67 miejsc, 173 dm. ; newelskim 54 miejsc, 125 dm. ; horodockim 38 miejsc, 112 dm. ; wieliskim 34 miejs. , 115 dm. Razem 1, 331 miejsc, 7, 228 dm. Włościanie Polacy po większej części zatracili już język i mówią między sobą po białorusku. Ludnośó polska stoi na wyższym stopniu kultury niż białoruska. Według Siementowskiego Polacy są uważani za dobrych gospodarzów rolnych, dzierżawców i rządców w majątkach ziemskich. Wielkorusy osiedlili się tu jeszcze za Rzeczypospolitej pojedyńczo. Przybywali tu często bądź w orszaku księżniczek moskiewskich poślubianych przez w. ks. litewskich, już to osadzani jako jeńcy wojenni. W większych grupach zaczęli się przesiedlać dopiero w połowie XVIII w. , głównie sekciarze. Filiponi przybyli tu po r. 1742, kiedy mistrz ich Filip sam się dobrowolnie spalił; wyznawcy popowszczyzny, rozsiedleni w powiatach witebskim, newelskim, poczęści połockim i lepelskim, przybywali dwa razy pierwszy raz po r. 1735, drugi po r. 1764. Wielkorusy napływający przez pskowską gubernię, oczywiście zajmowali z początku miejscowości znajdujące się na gościńcu do Litwy, t. j. środek pow. lucyńskiego, rzężyckiego i dźwińskiego, i dopiero potem posunęli się w głąb i zajęli miejscowości pomiędzy Połockiem a Witebskiem, Siebieźem a Newlem. Niektóre partye ich dotarły do granic Inflant, inne przeszły Dźwinę i rozsypały się po pow. lepelskim albo osiadły na około Witebska. Prawie wszyscy bez wyjątku są oni rozkolnikami i tylko mała część ich wyznaje prawosławie albo jest jednowierczą, i to tylko urzędownie. Podług Stołpiańskiego Witebsk w r. 1864 Wielkorusów było w ogóle 56, 983 dusz, mianowicie 7, 885 prawosł. w pow. witebskim 6, 520 i w pow. połockim 1, 365, oraz 49, 098 rozkolników, w powiatach witebskim 1, 975, horodockim 386, lepelskim 685, lucyńskim 2, 114, dźwińskim 14, 188, drysieńskim 181, wieliskim 53, suraskim 252, newelskim 2, 705, połockim 3, 293, siebieskim 1, 498, rzeźyckim 21, 768. Podług Siementowskiego Wielkorusów w gubernii w r. 1870 było w ogóle 48, 730, z nich Filiponów 39, 996, czyli 82. Podług Pamiatnoj kniżki na r. 1887, przyjmując jednowierców i rozkolników za Wielkorusów, było w miastach 3, 187 męż. i 3, 243 kob. , w powiatach 33, 137 męż. i 32, 827 kob. W r. 1885 było w ogóle w całej gubernii 76, 482 Wielkorusów. Podług danych komitetu statystycznego w końcu r. 1888 było w miastach i powiatach rozkolników 79, 062, jednowierców 4, 169, razem 83, 231, a dodając Wielkorusów prawosławnych, i powiększając cyfrę z r. 1870 8, 734 do 10, 000, otrzymamy, że w końcu r. 1888 było w gubernii Wielkorusów, rozkolników i prawosławnych głównie urzędników i wojskowych przeszło 90, 000 głów. Liczba ta w ostatnich latach musiała się jeszcze powiększyć, tak z powodu napływu urzędników, jak i coraz częstszego nabywania przez Wielkorusów dóbr ziemskich. Wielkorusy miejscowi mówimy tu o masie włościańskiej żyją albo oddzielnemi wsiami albo razem z Białorusami lecz trzymają, się od nich oddzielnie. Dziewczęta rozkolnickie czasami wychodzą za Białorusów, ale rozkolnicy Białorusinek nigdy nie biorą. Rozkolnicy w ogólności nie uznają sakramentu małżeństwa, i sam obrzęd ślubny redukuje się u nich do uczty i błogosławieństwa rodziców. W ogóle są. oni trzezwiejsi, roztropniejsi, więcej przedsiębiorczy i rozwinięci niż Białorusy. Ztąd są oni znacznie bogatsi, mają lepsze chaty, strojniejsze ubiory, potrzebują pewnego rodzaju, acz dosyć pierwotnego, konfortu. Wielkorus często i chętnie zajmuje się handlem. Łotysze, ludność litewskiego plemienia, od najdawniejszych czasów osiadła w Inflantach, zajmuje obecnie w gub. witebskiej wiele miejscowości w pow. dźwińskim, rzeźyckim i lucyńskim. Podług Stołpiańskiego, w r. 1863 było ich w całej gubernii 138, 607 katolików i 421 prawosławnych, mianowicie w pow. lepelskim 219 nazwani tu są Litwinami, lucyńskim 421 prawosł. i 40, 907 katol, dźwińskim 51, 997, drysieńskim 1, 773, rzeźyckim 44, 930. Podług obliczenia Siementowskiego w r. 1870 Łotyszów było 176, 149, w tej liczbie mieszkających oddzielnemi wsiami 141, 314 i mieszkających razem z Białorusami 34, 835, mianowicie a zamieszkałych oddzielnymi wsiami Liczba ludność Nazwa powiatów chat miejscowości 1, 639 975 927 12 12 4 29 5 1 61, 544 40, 588 38, 757 51 126 54 150 36 8 7, 538 4, 781 4, 395 12 12 4 30 5 7 16, 784 141, 314 z Białorusami dźwiński. .. .. .. rzeżycki. .. .. lucyński. .. .. . drysieński. .. witebski. .. .. newelski. .. .. połocki. .. .. .. . siebieski. .. . horodocki. .. . Razem I 3, 604 b zamieszkałych wspólnie Nazwa powiatów Liczba I l o ś ć miejscochat ŁotyBiało wości szów rusów dźwiński. .. . 412 3, 418 12, 380 25, 730 rzeżycki. . 318 2, 564 13, 083 20, 388 lucyński. . 268 1, 478 8, 618 13, 526 drysieński. 26 28 120 269 witebski. . 13 20 127 250 wieliski. . 4 6 16 61 horodocki. . 3 3 13 69 lepelski. . 2 2 12 16 newelski. . 6 12 130 198 połocki. . 24 62 299 519 siebieski. . 7 26 77 270 Sun na 1, 083 7, 619 34, 835 61, 326 Tym sposobem widzimy, ze najwięcej Łotyszów było w pow. inflanckich, mianowicie w dźwińskim 42, rzeżyckim 30, 4 i w lucyńskim 26, 9, w innych zaś powiatach zaledwie 0, 7 Z tej liczby 176, 149 159, 659 czyli 90, 6 jest wyznania katolickiego, 13, 504 czyli 7, 7 luteranów, 1, 858 czyli l prawosławnych 1, 128 czyli 0, 7 rozkolników. Obecnie Łotyszów w gub. witebskiej jest znacznie więcej, tak z powodu przyrostu naturalnego, jak i z powodu napływu z gub. kurlandzkiej i inflanckiej. Do r. 1888 weszło do gub. witebskiej, jako właściciele ziemscy lub dzierżawcy, 1, 493 rodzin czyii 9, 338 osób; zaś w r. 1886 Łotyszów w gubernii było 50, 526 prawosławnych, 159, 659 katolików, 22, 146 luteranów, czyli razem 232, 331 osób obojej płci. Łotysze znacznie różnią się powierzchownością od Białorusów Łotysz jest średniego wzrostu, ale zgrabny i zręczny, zjasnemi oczyma i włosami; nie nosi zwykle ani brody ani wąsów; charakteru jest spokojnego i łagodnego, uczciwy, gościnny, szczery. Długoletnie poddaństwo oddziałało na niego więcej, niż na zimniejszego i mniej nerwowego Białorusa, i dla tego z mało sobie znajomym jest on skryty i uniżony, lecz gdy się pozbędzie obawy, dobra Witebsk jego natura odrazu na jaw wychodzi. Łotysz jest bardzo nabożny; powracając z pola, z roboty, cała gromada Łotyszów zwykle klęka przed każdą figurą, którą napotka na drodze, a których jest wiele, bo Łotysze lubią je stawiać przy drogach lub w polu, i chórem śpiewają nabożne pieśni. W ogóle śpiew jest namiętnością Łotysza; nie lubi on gwarnych i tłumnych rozrywek, ale chętnie odwiedza najbliższych sąsiadów i wtedy znowu chórem śpiewa. Ulubiony jego taniec jest tak zwana kruciołka, która polega na tem, że kawaler chwyta dziewczynę za obie ręce i kręci się z nią do upadłego, bez przysiadań, bez hołubców, nawet zwykle bez uśmiechu na twarzy. Spokojnego charakteru, Łotysze rzadko się kłócą, a jeszcze rzadziej się biją; są oni w ogóle bardzo moralni, nie znają ani śpiewów ani wymyślań sprosnych i wierność małżeńska jest przez nich ściśle przestrzegana. Witebscy Łotysze są raniej rozwinięci od Łotyszów z gub. inflanckiej i kurlandzkiej, ale analfabetów pomiędzy nimi, szczególnie między kobietami, prawie nie ma. Ubranie Łotysza witebskiego bardzo podobne do ubrania Białorusa, tylko jest z cieńszego materyału i trochę dłuższe. Charakterystyczną cechą ich ubrania jest kamizelka, rodzaj kurtk kolorowej z odkładanym kołnierzem, którą noszą tak mężczyźni jak i kobiety; świąteczne ubranie kobiet składa się z kolorowej sukni ze składkami, kolorowego gorsetu i chusteczki na szyi, zwierzchu zaś zwykle wkłada się jeszcze duża kolorowa chusta; niektóre nakładają na głowę rodzaj wianka z aksamitu. Ulubioną potrawą Łotysza jest tak zw. putra, t. j. mleko, ser, krupy, kartofle i ryba razem zmieszane i zakwaszone. Wódka u Łotyszów gra taką samą rolę jak i u Białorusów, chociaż w ostatnich czasach widoczny znaczny postęp ku trzeźwości. Esty czyli Czuchońcy, naród plemienia fińskiego, przybył do gub. witebskiej z Estonii; podług mapy etnograficznej Keppena z r. 1852, Estów było w gub. wittebskiej 9, 936. Siementowski narachował ich zaledwie 1, 067 551 męż. i 516 kob. . Mieszkają oni w 20 miejscowościach pow. lucyńskiego, mianowicie w gminach pyłdzieńskiej i michałowskiej, i w gminie wykrzyńskiej pow. newelskiego. Cyganie. Podług Keppena było ich w gubernii 607; Siementowski narachował tylko 177, mieszkających po kilku i kilkunastu w różnych miejscowościach całej gubernii. Najwięcej ich razem, bo 43, mieszka w gminie obolskiej pow. horodockiego. Z całej liczby cyganów 151 było prawosławnych, 26 katolików. Zresztą wszystkie te cyfry są nie pewue, gdyż trudno cyganów, z powodu ich koczowniczego życia, dokładnie porachować. Niemcy, przybyli do gub. witebskiej poczęści z gub. nadbaltyckich, poczęści z zagranicy. Koppen narachował ich w 1852 r. 1, 300; podług Siementowskiego było ich w r. 1870 tylko 1703. Po 1863 r. zwiększył się napływ Niemców, z których wielu pokupowało majątki ziemskie. W r. 1888 było 5, 178 Niemców. Stanowią oni stan odrębny, nie łączą się z innemi narodowościami, i nawet zwykle nie znają miejscowego języka albo władają nim bardzo słabo. Niektórzy z nich posiadają dobra ziemskie, czasami nawet bardzo obszerne, większość zaś składa się z dzierżawców, rządców i t. d. Żydzi przybyli do gubernii prawdopodobnie dopiero w połowie XVII w. Pomimo że cały szereg przywilejów królewskich, wydanych miastom Witebskowi i Połockowi r. 1669, 1676, 1697, 1735, zastrzegł niedopuszczanie żydów do tych miast, już w r. 1807 było ich w Połocku 3, 501 a w Witebsku 2, 978, zaś w r. 1870 w Połocku 7, 628 a w Witebsku 16, 323, czyli w lat 60 ilość żydów powiększyła się w Połocku 2, 17 razy, w Witebsku 5 5 razy. Obecnie w Połocku jest ich przeszło 8, 730, w Witebsku przeszło 23, 632 cyfry z r. 1888. W całej gubernii w r. 1850, podług rachunku Keppena, było 47, 649 żydów. W r. 1863 Stołpiański było ich 70, 520, mianowicie w powiatach witebskim 13, 842, horodockim 1, 651, lepelskim 7, 281, lucyńskim 3, 641, dźwińskim 16, 474, drysieńskim 3, 159, wieliskim 4, 005, suraskim 2, 565, newelskim 3, 923, połockim 8, 828, siebieskim 1, 501, rzeżyckim 3, 725. Następne cyfry wykażą rozsiedlenie się żydów w r. 1870 w pow. witebskim 2, 399, wieliskim 1, 358, horodockim 1, 011, lepelskim 7, 532, newelskim 794, połockim 2, 222, siebieskim 475, dźwińskim 5, 593, drysieńskim 3, 333, lucyńskim 1, 026, rzeźyckim 1, 369. Ogółem w powiatach 27, 112. Liczba ta jest mniejsza od wykazanej przez urzędy policyjne na 3, 619 męż. i na 3, 411 kob. , t. j. razem na 7, 030 osób. W miastach było w Witebsku 16, 273, w Wieliżu 2, 897, w Horodku 2, 052, w Leplu 2, 272, w Newlu 3, 044, w Połocku 7, 523, w Siebieżu 1, 235, w Dźwińsku 11, 345, w Dryssie 2, 219, w Lucynie 1, 835, w Rzeżycy 2, 023, ogółem 53, 618. Dołączając tutaj tych, których się w powiatach nie znalazło, otrzymamy w powiatach 12, 696 męż. , 14, 416 kob. , razem 27, 112, w miastach 29, 998 męż. , 30, 650 kob. , razem 60, 648, w ogóle 42, 694 męż. , 45, 066 kob. , razem 87, 760. Opis gub. witebskiej wydany w r. 1890 przez miejscowy komitet statystyczny daje cyfry następne w pow. witebskim w mieście na 42, 931 mk. 23, 632 żyd. 55, w miasteczkach na 7, 329 mk. 3, 156 żyd. 43, we wsiach na 62, 308 mk. 1, 490 żyd. 2, 4; w pow. wieliskim w mieście na 16, 476 mk. 7, 004 żyd. 42, 5, w miasteczkach na 3, 157 mk. 1, 333 żyd. 42, 2, we wsiach na 52, 814 mk. 994 żyd. l, 9; w pow. horodockim w mieście na Witebsk 5, 121 mk. 2, 734 żyd. 53, 4, we wsiach na 72, 705 mk. 1, 547 żyd. 2, l; w pow. dźwińskim w mieście na 49, 797 mk. 20, 743 żyd. 41, 7, w miast. na 17, 162 mk. 14, 366 żyd. 83, 7, we wsiach na 112, 364 mk. 1, 914 żyd. l, 7; w pow. drysieńskim w mieście na 2, 852 mk. 2, 000 żyd. 70, 1, w miast. na 5, 378 mk. 3, 262 żyd. 60, 7, we wsiach na 61, 670 mk. 1, 400 żyd. 2, 3; w pow. lepelskim w mieście na 5, 396 mk. 3, 014 żyd. 55, 9, w miast. na 13, 461 mk. 9, 341 żyd. 69, 4, we wsiach na 94, 815 mk. 2, 227 żyd. 2, 3; w pow. lucyńskim w mieście na 5, 444 mk. 2, 356 żyd. 43, 3, we wsiach na 88, 185 mk. 2, 282 żyd. 2, 6; w pow. newelskim w mieście na 7, 004 mk. 3, 717 żyd. 53, 0, we wsiach na 73, 370 mk. 1, 141 żyd. l, 6; w pow. połockim w mieście na 12, 742 mk. 8, 730 68, 4, w miast. na 1, 777 mk. 1, 599 żyd. 90, we wsiach na 73, 298 mk. 2, 366 żyd. 3, 2; w pow. rzeźyckim w mieście na 9, 160 mk. 6, 620 żyd. 72, 2, w miast. na 2, 159 mk. 1, 601 żyd. 74, 2, we wsiach na 68, 119 mk. 789 żyd. 1, 2, w pow. siebieskim w mieście na 3, 845 mk. 1, 959 56, 2, we wsiach na 67, 540 mk. 472 żyd. 0, 7. W całej gubernii w miastach na 160, 408 mk. było 82, 509 żyd. 51, 4, w miasteczkach na 50, 423 mk. 34, 658 żyd. 69, 7, we wsiach na 827, 188 mk. 16, 622 żyd, 2, 0. Ogółem na 1, 038, 019 mk. było 133, 789 żyd. 12, 9. Tym sposobem główne siedlisko żydów jest w miastach, a zwłaszcza w miasteczkach, gdzie ilość ich przewyższa liczbę chrześcian. Trudnią się tu żydzi przeważnie handlem, przemysłem i rzemiosłami. Wr. 1867 z całej liczby 1, 105 osób, trudniących się w miastach gub. witebskiej sprzedażą trunków, było 997 żydów, czyli 88, 4. Większość rzemieślników stanowią, także żydzi. W r. 1869 z całej liczby 8, 621 rzemieślników w gubernii było 6, 500 żydów czyli 75, 4. Z 22 kupców 1 gildyi w r. 1868 było 17 żydów. Wszystkie powyższe narodowości rozkładają się na stany szlachecki, miejski i wiejski Białorusy, Wielkorusy, Polacy i Niemcy należą, do wszystkich trzech, żydzi do mieszczan, Łotysze i Esty do włościan. W gub. witebskiej znajduje się jeszcze jedna odrębność stanowa, t. zw. bojarzy pancerni. Jest to pozostałość po dawnej milicyi kresowej czyli kozakach, którzy za czasów Rzpltej pilnowali granie Litwy w powiatach siebieskim i newelskim, mieli oni za to nadaną dziedzicznie ziemię i żadnych innych powinności i służb państwowych nie spełniali. W pow. newelskim zajmują oni obecnie całą wieś, zwaną Hulciaj, i mają przywileje, sięgające czasów Batorego. W r. 1859 było ich 6, 500, w r. 1887 do 10, 000. Wszyscy oni są rolnikami, zwykle są gospodarni, trzeźwi, dosyć zamożni i zręczni do wszelkich robót; są przystojniejsi, silniejsi od Białorusów i zachowali poczucie swej wyższości. Na rokach sądowych ziemskich 1630 r. Witeb. starina, I, 110, 111 bojarowie pancerni województwa witebskiego Karp Lach, Anika Kozieł, Zachary Ułasowicz i Taras Leskowicz przedstawili dwa przywileje, które zostały aktykowane, mianowicie króla Kazimierza Jagiellończyka, wydany w Wilnie 18 lipca indykta XIV, którym on nakazuje namiestnikowi witebskiemu Iwaszkowi Iliniczowi, od bojarów pancernych żadnych posług i podwód nie żądać, ani do nich bojarów nie zmuszać, lecz zostawić ich po dawnemu, jak było za stryja naszego w. ks. Witolda i Zygmunta, jaką służbą oni nam zdawna służyli, aby i teraz nam tą służbą służyli, oraz przywilej króla Aleksandra, wydany w Wilnie 8 lipca indykta VI, do namiestnika witebskiego Jerzego Hlebowicza, w którym zaleca mu również żadnych posług i podwód od bojarów nie brać bili nam bojarzy czołem, abyśmy im na, to list nasz dali i my im na to ten list daliśmy, że nie należy im wszystkich tych, wyżej opisanych, nowin znać, gdyż mają nam tylko służyć koniem i zbroją koniom i dospiechom, jak za w. ks. Witolda i Zygmunta i za ojca naszego króla Jmci służyli. Dnia 21 stycznia 1788 r. wyszedł ukaz cesarzowej Katarzyny, aby pozostawić bojarów pancernych gubernii połockiej, zapisanych do włościan pałacowych, po dawnemu wolnymi, z prawem własności na ziemie im nadane i pobierać od nich te same podatki, jakie płacą Kozacy małoruscy ib. , I, 485. Ukazem z r. 1864 bojarzy pancerni zostali zrównani co do praw z włościanami, lecz z pozostawieniem prawa dziedzicznej własności ziemi. Pod względem sądowym gub. witebska należy do sądu okręgowego w Witebsku i do izby sądowej petersburskiej. Skład sądu obejmuje prezesa, dwóch wiceprezesów, 9 członków, starszego notaryusza i sekretaryat. Notaryuszów jest w Witebsku i Dźwińsku po 4, w Połocku 3, w Rzeżycy 2, w Wieliżu i Newlu po jednym. Zjazdy sędziów pokoju są witebski na pow. witebski i horodocki; wieliski, dźwiński, lepelski, połocki na pow. połocki i drysieński; rzeźycki na pow. rzeźycki i lucyński; newelski na pow. newelski i siebieski. Pod względem kościelnym prawosławna eparchia połocka, do której należy gub. witebska, dzieli się na 26 dekanatów błahoczynja i 285 parafii; mianowicie pow. witebski zawiera jeden dekanat miejski na 12 parafii i trzy powiatowe dekanaty z 35 par. , pow. wieliski ma 3 dek. i 30 par. , pow. horodecki ma 2 dek. i 24 par. . pow. dźwiński ma 1 dek. i 6 pow. , pow. drysieński ma 2 dek. i 21 par. , pow. lepelski ma 3 dek. i 46 par. , pow. lucyński ma 1 dek. i 9 par. , pow. newelski ma 3 dek. i 38 par. , pow. połocki ma 3 dek. i 38 par. , pow. rzeżycki ma 1 dek. i 5 par. , pow. siebieski ma 3 dek. i 21 par. Kla Witebsk Witebsk sztory prawosławne męzkie witebski, taduliński, połocki, newelski i wierbiłowski pow. siebieski; żeński połocki. Katolicy należą do metropolii mohylewskiej Kościoły katolickie dzielą się na następujące dekanaty witebski, obejmujący parafie w Witebsku 1 św. Antoniego, kościół parafialny murowany, fundacyi Sakowiczów 1685 r. , 2 św. Barbary fundacyi Kossowa, 3 w Nieporotach Wniębowzięcia N. P. M. , fund. Milkiewiczów 1775 r. , 4 w Stankowie Niepokalanego Poczęcia, fundacyi Łukowskich; wieliskonewelski 5 w Wieliżu, 6 w Newlu św. Jerzego, murow. , fund. Suchockiego 1785; połocki 7 Matki Boskiej Rożańcowej po dominikański, mur. , fund. 1801 r. , 8 w Rukszenicach, drew. , fund. 1804, 9 w HorbaczewieObytokach św. Józefa, fund. 1876 przez parafian; lepelski 10 w LepluZa wadzickim Podniesienia Krz. P. , fund. 1604 r. Sapiehy, zgorzał 1833 r. , odbud. 1876 r. przez Malczewskiego, 11 w Sieliszczu św. Weroniki, mur. , fund. 1728 r. Sielawy, 12 w Zaskorkach św. Trójcy, mur. , fund. 1792 Korsaka, 13 w Ulle św. Ducha, fund. 1669 Łukomskiego i Przysieckiego, po spaleniu wymur. przez parafian 1864 r. , 14 w Zahacza św. Trójcy, drew. , fund. 1773 r. przez jezuitów, 15 w KamiennoHu bine św. Kazimierza, fund. 1714 r. Pakosza, 16 w Bieszenkowiczach św. Kazimierza i Rafała, fund. 1785 r. przez prob. Laskowskiego, odbud. przez parafian; drysieńskosiebieski 17 w Siebieżu św. Trójcy, mur. , na miejscu drew. kaplicy fund. przez Radziwiłła 1619 r. , zbudowany kościół fund. 1625 r. przez króla Zygmunta III, 18 w Oświeju św. Trójcy, fund. 1782 r. Hilze nów; do tej parafii nalezał kościół w Przypieszu, fund. przez ks. missyonarzy, następnie przeniesiony i odbudowany przez Łabuńskiego, obecnie cerkiew św. Eliasza, 19 w Zamoszu Podnieś. Krzyża św. , mur. , fund. 1779 Hylzenów, 20 w Pustyni Przemienienia Pańskiego, fund. Platerów, 21 w Rosicy św. Trójcy, fund. 1790 Łopacińskiego, 22 w Przydrujsku Wniebowzięcia N. P. , mur. , fund. 1662 r. Lwa Sapiehy, 23 w Dryssie, 24 w Zabiałach św. Jerzego, fund. 1756 Szczytów; górnodźwiński 25 w Dźwińsku św. Piotra w okowach, murow. , fundow. I 1848 przez parafian, 26 w Krasławiu św. Ludwika króla, mur. , fund. 1776 Platerów, 27 w Osuniu Podnies. Krzyża św. , na miejscu drew. z r. 1685, wybudowany mur. 1816 przez kś. Kuprewicza, 28 w Indrycy św. Jana Chrzciciela, drew. , fund. 1698 Platera, 29 w Dagdzie św. Trójcy, mur. , fund. 1732 Hylzena, 30 w Birżagole Opatrzności, św. Wawrzyńca i Stefana, drewn. , fund. 1751 Sokołowskiego, 31 w Wyszkach Zwiastowania N. P. M. , drew. , fund. 1621 Mollów, 32 w Józefowie św. Piotra i Pawła, drew. , fund. 1782 Szadurskiego, 33 w Uźwaldzie św. Michała, drew. , fund. 1701 Lackiego i jezuitów, 34 w Auli św. Maryi mur. , fund. 1790 przez Gąsiewskiego, na miejscu spalonych 1626 i 1675 r. ; dolnodynebur ski 35 w Liksnie św. Imien. Jezus, Maryi, Józefa, mur. , fund. 1790 Zyberga, 36 w Liwenmujży św. Michała, mur. , fund. parafian w r. 1785, odbudowany i przerobiony 1862 r. przez barona Korffa, 37 w Jasmujży Podn. Krzyża św. , mur. , fund. 1815 Szadurskiego, 38 w Nidermujży św. Piotra i Pawła, fund. przed r. 1748, 39 w Prelach N. P. Maryi, fund. 1771 hr. Borcha, 40 w Warkowie św. Trójcy, przebud. r. , 41 w Ruszonach św. Michała, mur. , fund. 1816 Sielackiej, 42 w Kołupiu, drew. , fund. 1785 ZybergaPlatera, 43 w Agłonie Wniebowz. N. P. , mur. , zbudowany w 1780 r. przez dominikanów; rzeżyckoraśnieński 44 w Rzeżycy Serca Jezusowego, drew. , fund. 1680 Bielińskiego, 45 w Stolarowie św. Trójcy, drew. , fund. 1770 r. , 46 w Sarkanach Niepokal. Poczęcia N. P. M. , mur. , fund. 1830 r. parafian, 47 w Puszy św. Trójcy, drew. , fund. 1743 Szadurskiego, 48 w DuksztygaluSło bodzkim św. Trójcy, drew. , fund. 1746, przebud. r. , 49 w Andrepnie Szkaplerza N. P. M. , fund. 1849 Szadurskiego, 50 w Andzelmujży św. Krzyża, fund. 1782 Wejssenhofa, 51 w Bukmujży św. Ludwika, mur. , fund. 1829 Sobańskiego, 52 w DuksztygaluSzadurskim Nar. N. P. M. , drew. , fund. 1775 Szadurskich, 53 w Rozentowie Podnies. Krzyża Pań. , dr. , fund. Felkerzamba, 54 w Kownacie Imienia N. P. M. , mur. na miejscu drew. , fund. 1850 Druwe; rzeźyckonadłubański 55 w Fejmanach św. Jana Chrzciciela, drew. , fund. 1759 Koźmińskiego i Porka, 56 w Uzulmujży św. Piotra i Pawła, mur. , fund. 1820 Zybergów, 57 w Drycanach św. Ap. Szymona i Judy, mur. , fund. Ulanowskiej i Manteuflowej, 58 w Bykowie Serca Jezusowego, mur. , fund. 1825 Benisławskiej, 59 w Ciskadach drew. , fund. 1751 Sokołowskiego, 60 w Wielenie św. Michała, mur. , fund. 1772 Rycka, 61 w Rykowie św. Antoniego, mur. , fund. 1829 Rycka, 62 w Prezmie św. Szymona, Judy i Tadeusza, mur. , fund. 1859 Sołtanów, 63 w Rybiniszkach św. Piotra i Pawła, drew. , fund. 1781 Wejssenhofa, 64 w Galanach św. Ducha, drew. , fund. 1743 Borcha, 65 w Warklanach Wniebowz. N. P. , fund. 1752 Borchowej, 66 w Borchowie św. Michała, drew. , fund. 1793 Borcha, 67 w Sternianach św. Wawrzyńca, drew. , fund. 1767 Borcha; przedlu cyński 68 w Lucyniu Wniebowz. N. P. M. , fund. 1738, 69 w Ewersmujży św. Andrzeja, fund. 1771 Karnickiego, 70 w Posiniu św. Dominika, Józefa, N. P. M. , mur. , fund. 1761 dominikanów, 71 w Lanckoronie św. Trójcy, mur. , fund. 1728 Karnickiego, 72 w Rundanach Podnies. Krzyża św. , mur. , fund. 1800 Szachny, 73 w Pyłdzie św. Krzyża, fund. 1765 Hylze nów, 74 w Brodajży Przem. Pań, , mur. , fund. 1813 Kiborta; zalucyński 75 w Małnowie N. P. M. Rożańcowej, drew. , fund. 1762 Szadurskiego, 76 w Poszmucewie Zwiastow. N. P. M. , mur. , fund. 1852 Paraka i in. , 77 w Stygłowie św. Jerzego i Podn. Krzyża, drewn. , fund. 1769 bisk. Posławskiego, 78 w Neuteranach Niepok. Pocz, drew. , fund. 1799 Paulina, 79 w Birźach św. Anny, mur. , fund. 1852 parafian na miejscu drew. , fund. 1755 Benisławskich, w Bołowsku św. Trójcy, mur. , fund. 1804, w Marienhauzie św. Mateusza, drew. , fund. 1748 prob. Januszkiewicza, 82 w Bałtynowie Zwiast. N. P. M. , drew. , fund. 1690 Hylzenów, 83 w Berżygalu św. Anny, mur. , fund. 1770 bar. Manteuffla. W r. 1860 było w gubernii świątyń 326 cerkwi prawosł. , 9 monasterów praw. , 7 cerkwi jednowier. , 16 domów modlitw rozkolników, 90 kościołów katolickich, 2 klasztory katol. w Witebsku i w Połocku. a oprócz tego przed r. 1859 sióstr miłosierdzia w Krasławiu, 188 kaplic, 8 kościołów protest. , 11 synagog żydow. , 162 szkół żydow. domów modlitwy. Pod względem administracyjnym gubernia dzieli sie na 11 powiatów, 38 okręgów policyjnych stanów, 135 rewirów policyjnych uriadników, 197 gmin wołosti, mianowicie pow. drysieński obejmuje 3 stany i 17 gmin, pow. dźwiński 4 stany, 16 gmin, pow. horodocki 4 stany, 21 gmin, pow. lepelski 4 stany, 28 gmin, pow. lucyński 3 stany, 16 gmin, pow. newelski, 3 stany, 20 gmin, pow. połocki 3 stany 15 gmin, pow. rzeźycki 3 stany, 19 gmin, pow. siebieski 3 stany, 17 gmin, pow. wieliski 4 stany, 15 gmin, pow. witebski 4 stany, 15 gmin. Każdy stan znajduje się pod zarządem t. zw. stanowego prystawa, który ma pod sobą kilku uriadników, mających swe rewiry Każda gmina wołost dzieli się na okręgi wiejskie obszczestwa, które, pod zarządem starosty, stanowią najmniejszą jednostkę administracyjną. Zachodnie powiaty dźwiński, rzeźycki, lucyński, a od r. 1861 i drysieński, zajmują obszar noszący nazwę polskich Inflant. Szkoły. Za czasów Rzpltej szkoły na obszarze obecnej gub. witebskiej znajdowały się w ręku jezuitów, pijarów i bazylianów; szkoły ostatnich dwóch zakonów miały podrzędne znaczenie. Gdy w r. 1773 zakon jezuitów został zniesiony, pozostali oni jednak w obrębie Rossyi, a więc i w prowincyach odpadłych wskutek pierwszego rozbioru Rzpltej. Na obszarze gub. witebskiej jezuici mieli, oprócz mniejszych, jak w Wołyńcach, trzy główne kolegia w Połocku, fundowane przez Batorego, w końcu XVI w. , w Dźwińsku i Witebsku 1640 r. . W r. 1812 kolegium jezuickie połockie było przekształcone na akademią z trzema wydziałami filologicznym, nauk wyzwolonych i teologii. Akademia miała prawo sprowadzania z zagranicy wszelkich ksiąg i narzędzi naukowych bez cła, i posiadała bogatą bibliotekę, która następnie została rozproszona. D. 13 marca 1820 r. akademia została zamknięta i jezuici wydaleni z granie państwa. Do r. 1830 1831 istniały szkoły duchowne w pojezuickiem kolegium w Połocku i Witebsku, prowadzone przez bazylianów a zniesione na skutek przedstawienia Sękowskiego, prof. uniw. petelsburskiego. Ze świeckich szkół była t. zw. główna szkoła narodowa, ustanowiona w Połocku w r. 1786, następnie w Witebsku w r. 1794; ta ostatnia zamieniona w r. 1808 na gimnazyum, istniejące dotychczas. Od r. 1831 zaczęto otwierać szkółki miejskie, od r. 1862 wiejskie. Świeckie szkoły gub. witebskiej do r. 1825 należały do okręgu naukowego wileńskiego; następnie, do r. 1863, razem z mohylewskiemi stanowiły oddzielny okrąg białoruski, którego zarząd był w Witebsku; w r. 1863 zostały przyłączone do okr. petersburskiego, od r. 1864 weszły ponownie w skład okręgu naukowego wileńskiego. W r. 1889 w miastach gubernii było 75 zakładów naukowych 45 męż. i 30 żeń. , mianowicie w Witebsku męzkie 1 gimnaz. klasyczne, przekształcone w r. 1808 z głównej szkoły narodowej. W r. 1888 było w niem 385 uczniów. Liczba prawosławnych uczniów wzrosła z 25 w 1833, do 51 w r. 1888. Protestanci stanowili w ostatnich latach 7 a żydzi 11 gdy w r. 1865 tylko 0, 8. W ciągu 75 lat 1808 1883 ukończyło kurs 669 uczniów, czyli po 9 rocznie. Etat wynosi przeszło 40000 rubli; nauczycieli 18. Gimnazyum mieści się we własnym gmachu i posiada bibliotekę przeszło 13000 tom. . 2 Połockie seminaryum duchowne, fundowane w r. 1806, przeniesione z Połocka do Witebska w r. 1856; mieści się w gmachu po bazyliańskim i posiada bibliotekę liczącą 12000 tomów. W r. 1888 uczących się było 236. 3 Szkoła duchowna, 4 Szkoła powiatowa 2klas. , przekształcona w r. 1866, w r. 1887 miała uczniów 135. 5 i 6 Szkoła miejska parafialna pierwsza, otwarta w r. 1831, w r. 1887 miała uczniów 68; druga szkoła miejska paraf. otwarta r. 1865. 7 Szkoła wzorowa przy seminaryum duchownem. 8 Szkoła przy kościele ewang. luterańskim i 9 lklas. szkoła żydowska, przekształcona w r. 1877 ze szkoły żydow. rządowej; w r. 1887 miała 88 uczniów. Żeńskie 1 Gimnazyum 7klas. , otwarte jako szkoła 3klas. w r. 1866, zamieniona na 7klas. w r. 1874. W r. 1888 było uczennic 259, w 1889 r. 269. Z nich prawosł. 177, katoliczek 34, luteranek 9, żydówek 48; córek szlachty i urzędników 161, stanu duchownego 22, kupcowi mieszczan 74, włościan 2, innych stanów 10. W ciągu lat 23 1866 1889 ukończyło kurs 1072 uczennic, czyli 33 rocznie. Etat wynosi 16900 Witebsk rs. Gimnazyum posiada 11 stypendyów; oprócz tego jest towarzystwo wspierania niezamożnych uczennic. 2 Szkoła żeńska zarządu duchownego, założona w r. 1864 dla córek osób stanu duchownego w celu przygotowywania ich na nauczycielki szkół początkowych; ma 3 klasy z 2le tnim kursem. Do r. 1889 była przy niej szkoła niedzielna, zamieniona następnie na wzorową żeńską cerkiewnoprawosławną szkołę. Ukończenie tej szkoły nadaje prawa nauczycielki domowej. W r. 1888 było w niej 99 uczennic. Etat 18000 rubli. Utrzymywana przez witeb. eparchialne bractwo św. Włodzimierza 3 Prywatna 7klasowa szkoła żeńska, subsydyowana przez rząd, przekształcona w r. 1872 ze szkoły 2klasowej, istniejącej od r. 1870; subsyd. otrzymuje 2500 rs. ; w r. 1887 miała 140 uczennic, 4 żeński wydział przy 1ej miejskiej szkole parafialnej, otwarty w r. 1875; w r. 1887 miał 77 uczennic; etat 250 rs. , 5 szkoła bezpłatna dla biednych dziewcząt, 6 szkoła żeńska 2klas. prywatna, 7 szkoła żeńska 2klas. żydow. prywatna, otwarta w r. 1866; w r. 1887 miała 62 uczennice; subsyd. z pieniędzy gminy żydow. 600 rs. W Połocku męzkie 1 korpus kadetów, otwarty w r. 1835; do r. 1885 było w nim 3442 uczniów; mieści się w gmachu akademii pojezuickiej; etat wynosi 180000 rs. W r. 1888 uczących się było 369, z nich 305 prawosł. , 35 katol. , 21 luter. , 8 mahomet. ; 284 szlachty dziedzicznej, 81 dzieci szlachty osobistej, 4 ze stanu duchownego, 2 seminaryum nauczycielskie. Akademia, po wydaleniu jezuitów, była zamieniona na wyższą szkołę pijarską, w r. 1836 zamienioną na 5klasową szkołę szlachecką, która istniała do r. 1865. D. 19 paźdz. t. r. szkoła ta została zamienioną na 2klasową szkołę powia tową. W r. 1872 zamiast tej otwarto seminaryum nauczycielskie; mieści się ono w trzech I budynkach akademii pojezuickiej; zawiera w sobie 3 klasy przygotowawcze. Etat około 18000 rs. ; od r. 1875 do 1887 wyszło 265 nauczycieli początkowych szkół ludowych, z nich 191 włościan, 42 mieszczan, 13 stanu duchownego, 6 dzieci żołnierzy i 3 dzieci szlachty i urzędników. W r. 1888 było 84 uczniów. 3 Początkowa szkoła przy seminaryum nauczycielskiom; w r. 1888 było w niej 53 uczniów. 4 Szkoła duchowna. 5 Początkowa jednoklasowa szkoła żydowska z kl. przygotowawczą, przekształcona w r 1878 ze szkoły żydow. rządowej; w r. 1887 miała 83 uczniów; utrzymanie 1851 rs. Żeńskie 1 szkoła duchowna spasoeufrozyniew ska, 2 prywatna szkoła 4klasowa, subsydyowana przez rząd, otwarta w r. 1872; subsydyum 700 rs. ; w r. 1887 miała 71 uczennic, 3 bezpłatna szkoła dla biednych dziewcząt, otwarta w r. 1872; w r. 1887 miała 71 uczennic. W Dźwinsku męzkie 1 szkoła realna, otwarta jako gimnazyum w r. 1830, w r. 1872 zamieniona na szkołę realną. Od r. 1830 do 1884 uczyło się w tym zakładzie 10166 chłopców, ukończyło zaś nauki 383. W ciągu 10 lat istnienia szkoły 1872 1882 uczyło się w niej 3288 chłopców, ukończyło 162 i oprócz tego 42 na wydziale handlowym. Etat wynosi przeszło 38500 rs. W r. 1888 uczących się było 243, z nich 77 prawosł. , 6 starowierów, 85 katolików, 31 luter. , i 44 żydów; dzieci szlachty i urzędników 102, stanu duchownego 5, st. miejskiego 108, włościan 28. 2 Szkoła miejska 2klasowa z ustawy 31 maja 1872, otwarta r. 1880; wr. 1887 miała 117 uczniów; koszttrzymania 3190 rs. 3 Szkoła miejska parafialna lklas. , otwarta w r. 1831; w r. 1887 miała uczniów 41. 4 Prywatna szkoła 3klasowa. 5 Początkowa szkoła dla dzieci rzemieślników, otwarta w r. 1883; w r. 1887 miała 34 uczniów. 6 Szkoła przy kościele ewang. luter. , otwarta w r. 1879; w r. 1887 miała 29 uczniów i 16 uczennic; utrzymuje się kosztem parafii ewang. lut. 7 Początkowa lklas. szkoła żydowska. 8 3klas. szkoła rzemieślnicza żydowska. Żeńskie 1 7klasowe gimnazyum, otwarte w r. 1882 na miejscu progimnazyum, założonego w r. 1879. Na 1 stycznia 1889 uczennic było 250, z nich prawosł. 100, katol. 35, luter. 17, żydówek 91, innych wyznań 7; córek szlachty i urzędników 105, stanu duchow. 6, córek kupców i miesz czan 126, włośc. 6, innych stanów 7. Etat 13315 rs. , z których miastopłaci 3000 rs. i 7315 rs. opłaty za naukę. 2 Oddział żeński przy szko le paraf. miejskiej, otwarty w r. 1875; w r. 1887 było uczennic 45. 3 Szkoła prywatna 3kłas. 4 Szkoła prywatna lklas. 5 Szkoła początkowa prywatna. 6 szkoła prywatna 2klas. żydowska. W Siebieżu, męzkie 1 szkoła powiat. 2klas. , otwarta w r. 1866; w r. 1887 miała uczniów 42, 2 szkoła paraf. miejska lklas. , otwarta w r. 1844; w r. 1887 miała uczniów 38, 3 prywa tna szkoła dla nauki jęz. russkiego dla żydów, otworz. w r. 1886; w r. 1887 miała 35 uczniów; utrzymanie 500 rs. Żeńskie 1 oddział przy szkole paraf. miejskiej, otwarty w r. 1865, w r. 1887 miał 24 uczennice. W Newlu, męzkie; 1 szkoła powiatowa 2klas. ; w r. 1887 było w niej uczniów 67, 2 szkoła parafialna miejska lklas. , otwarta w r. 1831; w r. 1887 miała uczniów 50, 3 szkoła żydow. lklas. przekształcona w r. 1881 ze szkoły rządowej żydow. ; w r. 1887 miała 42 uczniów; etat 1815 rs. Żeńskie 1 oddział żeński przy szkole paraf. miejskiej, otwarty w r. 1865; w r. 1887 miał 40 uczennic; 2 szkoła prywatna 2klasowa, subsydyowana przez rząd w ilości 385 rs. , otwarta w r. 1869; w r. 1887 miała 23 uczennice. W Wieliżu, męzkie 1 szkoła powiat. 2klas. Witebsk Witebsk przekształcona w r. 1865 ze szkoły 3klasowej, istniejąjcej od r. 1830. Wr. 1887 miała uczniów 70; koszt utrzymania 2271 rs. 60 kop. 2 Szkoła paraf. miejska lklas. , otwarta w r. 1831; w r. 1887 miała uczniów 112; etat 1066 rs. 3 Żydowska szkoła lklas. początkowa, z klasą przygotowawczą. Żeńskie 1 oddział przy szkole miejskiej paraf. otwarty w r. 1865; w r. w r. 1887 miał 120 uczennic; etat 250 rs. ; 2 szkoła prywatna 2klas. , subsydyowana przez rząd w sumie 385 rs. ; otwarta w r. 1863; w r. 1887 miała 28 uczennic, 3 szkoła prywatna lklas. żydowska, przekształcona w r. 1881 ze szkoły żydow. rządowej; w r. 1887 miała 55 uczniów. W Lucynie męzkie 1 szkoła powiatowa 2klas. od r. 1866; w r. 1887 miała uczniów 66; etat 2498 rs. 20 k. , 2 szk. miejska paraf. lklas. od r. 1846; w r. 1. 887 miała 25 uczniów, 3 prywatna szkoła russkiego języka dla żydów, otw. w r. 1865; w 1887 miała 53 uczniów; utrzymanie 525 rs. Żeńskie 1 oddział przy szkole paraf. miejskiej, otwarty w r. 1865; w r. 1887 było 42 uczennic. W Horodku 1 szkoła miejska parafialna i 2 żeński oddział przy niej. W Dryssie 1 szkoła powiatowa 2klas. od r. 1866; w r. 1887 miała 43 uczniów, 2 szkoparaf. miejska 2klas. , otwarta w r. 1831; w r. 1887 miała 54 uczniów i 3 oddział żeński przy niej od r. 1866; w r. 1883 miał 28 uczennic. W Leplu męzkie 1 szkoła miejska dwuklasowa z ustawy 31 maja 1872 r. , ze szkoły powiatowej przekształcona w r. 1878, uczniów 51, 2 szkoła parafialna miejska, 3 początkowa szkoła ludowa, 4 początkowa lklasowa szkoła żydowska z klasą przygotowawczą. Żeński oddział przy szkole paraf. miejskiej. W Rzeżycy męzkie 1 szkoła miejska dwuklasowa z ustawy 31 maja 1872, przekształcona ze szkoły powiatowej w r. 1878; w r. 1887 uczniów było 83, 2 szkoła parafialna miejska lklas. odr. 1865; w r. 1887 miała 37 uczniów, 3 szkoła prywatna języka ruskiego dla żydów od r. 1865; w r. 1887 miała 45 uczniów. Zeńskie 1 oddział przy szkole paraf. miejskiej, otwarty w r. 1865, w r. 1887 miała 35 uczniów, 2 szkoła prywatna 2klasowa. W Surażu męzkie 1 szkoła powiat. , przekształcona w r. 1866; wr. 1887 było 61 uczniów, 2 szkoła początkowa ludowa; 3 rządowa szkoła języka russkiego dla żydów od r. 1882; w r. 1887 miała 41 uczniów. Żeńskie 1 szkoła początkowa ludowa, 2 żeński oddział przy rządowej szkola języka ruskiego dla żydów. We wszystkich tych szkołach dn. 1 stycznia 1889 r. było uczących się 5927, z nich 3935 66, 4 chłopców, 1992 33, 6 dziewcząt. Podług wyznania było prawosławnych 2331 59. 2 chł. , 1091 54, 8 dziew. ; katolików Słownik Geograficzny T. XIII. Zeszyt 153. 595 15, l chł. , 218 10, 9 dziew. ; luteranów 231 5, 9 chł. , 110 5, 5; dziew. , rozkolników 51 1, 3 chł. , 16 0, 8 dziew. ; żydów 719 18, 3 dziew. , 557 28, 0 dziew. ; mahometan 8 0, 2; podług stanów zaś szlach. i dzieci urzędników 1004 25, 7 chł. , 399 20 dziew. ; st. duchow. 422 10, 7 chł. , 257 12, 9; st. miejskiego 2169 55, l chł. , 1296 65, 0 dziew. ; st. wiejskiego 332 8, 3 chł. , 37 l, 9 dziew. ; cudzoziemców 8 0, 2 chł. , 3 0, 2 dziew. Jeżeli przyjmiemy, ze dzieci od 8 do 13 lat stanowią średnio 10 ogólnej ludności, to wypadnie że z ogólnej ilości dzieci w tych latach uczyło się w szkołach 35, 6 chłopców i 28, 8 dziewcząt. Do rachunku nie weszły tu szkoły żydowskie. Tych ostatnich było w r. 1888 2 talmudtory, 1 eszybat, 164 chederów; w tych zakładach było 1737 dzieci, co stanowi, razem z poprzedniem, 51 wszystkich chłopców szkolnego wieku. Szkoły ludowe wiejskie. Przed r. 1863 szkół ludowych rządowych nie było; prywatne szkoły nie były urządzone prawidłowo i wymykały się z pod kontroli. O ile się zdaje, na całą gubernię było tylko jedna szkoła urządzona podług przepisów, mianowicie żeńska w Oświeju pow. drysieński, założona w r. 1823 przez marszałka Ignacego Szadurskiego, właściciela Oświejszczyzny. Po r. 1863 rząd zaczął zakładać szkoły ludowe. Z początkiem r. 1865 było ich już w gub. witebskiej i mohylewskiej 224, na 1 stycz. następnego roku w samej witebskiej otwarto ich 183. W r. 1864 ustanowiona dyrekcya szkół ludowych dla gub. mohylewskiej i witebskiej, która następnie w r. 1866 została podzielona. Powoli gminy włościańskie zaczęły brać udział w zakładaniu szkół budowały domy albo dawały drzewo na budowlę, przyjmowały na siebie światło i opał, dodawały od 50 do 120 rubli, oprócz tego ziarno itd. W r. 1866 szkół etatowych w gub. witebskiej było 61, zaś na 1 stycznia 1868 było ich 102, mianowicie w powiatach witebskim 12, horodockim 3, połockim 12, wieliskim 10, newelskim 4, drysieńskim 6, dyneburskim 13, rzeżyckim 11, lepelskim 23, siebieskim 2 i lucyńskim 6. Ciało nauczycielskie składało 15 księży, 4 dyaków, 3 byłych uczniów gimnazyum, 20 uczniów szkół powiat. , 53 uczniów seminaryów duchownych, 1 b. urzędnik, 3 kobiety, 1 uczeń szkoły ludowej, 2 b. wojskowych. Gminy, oprocz utrzymania budynków i zboża, dawały gotówką 7742 rub. 84 kop. , a na szkoły drugorzędne nie etatowe 127 rub. 48 k. Liczba uczniów doszła cyfry 5123 dzieci obojej płci. W r. 1889 istniało 204 szkół pod zarządem ministeryum oświaty jednoklasowe i 165 cerkiewnoparafialnych z ustawy 13 czerwca 1884, z nich 4 dwuklasowe, 129 jednoklasowe, 32 szkoły pisma. Ilość ta dzieli się podług 42 Witebsk powiatów tak witebski 41, w tem cerkiew. 27, połocki 42, cerk. 22, lepelski 50, cerk. 23, newelski 36, cerk. 18, horodocki 28, cerk. 7, wieliski 29, cerk. 15, lucyński 22, cerk. 3, dźwiński 28, cerk. 4, rzeźycki 19, cerk. 4, siebieski 47, cerk. 32, drysieński 27, cerk. 10. Utrzymanie szkół ludowych ministeryalnych w r. 1888 kosztowało 76264 rub. 10 kop. , z których 15743 rub. 75 k. szło z kasy państwowej, 5680 rub. z podatku od b. włościan państwowych, 53440 rub. 35 k. od gmin i 1400 rub. z opłat prywatnych. Dołączywszy cenę 5311 czetwerti zboża, które włościanie dali szkołom 37177 rub. , otrzymamy, że te szkoły w ogółe w r. 1888 kosztowały 113441 rub. 10 k. , czyli koszt jednej szkoły wynosił 556 rub. 374 gotówką. Utrzymanie szkół cerkiewno parafialnych w r. 1888 wynosiło 18903 rub. 53 k. i 352 czetwierci 4 czetweryki zboża, czyli rachując po 7 rub. na czetwierć 2467 rub. 50 k. , razem 21370 rub. 3 k. , z których 10382 rub. szło z kasy państwowej, 2249 rub. 94 k. od witeb. eparch. bractwa św. Włodzimierza i 8739 rub. 9 k. z ofiar, opłat prywatnych itd. Za wyjątkiem 32 szkół pisma szkoły gramotności, na które wypadało średnio po 25 rub. , każda szkoła cerkiewno paraf. kosztowała przecięciowo 155 rub. Uczących się w r. 1888 było w szkołach ministeryalnych 8170, w cerkiewnoparaf. 3299, razem w 369 szkołach 11469, w tej liczbie chłopców 10607 czyli 92, 48, dziewcząt 862 7, 52. W przecięciu na szkołę minist. wypadało 40 uczniów, na szkołę cerk. pa raf. 20. Uczących się w r. 1888, podług wyznań, było prawosławnych 8871 czyii 77, 3, katolików 1509 13, 2, rozkołów 409 3, 6, luteranów 589 5, 1, żydów 91 0, 8 podług stanów zaś dzieci szlachty i urzędników 96 0, 8, dzieci osób stanu duchow. 225 1, 9, dzieci mieszczan 611 5, 3, dzieci włościan 10535 92, 0, dzieci cudzoziemców 2. Odliczywszy od ilości uczniów stanu wiejskiego 600 dziewczęta, a dodawszy 332 chłopców, pobierających nauki w szkołach miejskich, otrzymamy ogólną cyfrę z r. 1888 10267 uczących się chłopców włościańskich, która stanowi 2, 2 całej ludności 463, 516, a 22 ludności wieku szkolnego licząc takowej 10 czyii 46352. Z całej ilości szkół wypada, iż jest jedna na 2, 2 mili kw. i na 2517 mk. Co do dziewcząt wiejskich, to takowych w szkołach był zaledwie 1, 3, a nawet w specyalnych żeńskich szkołach których było w r. 1888 w gub. 6 średnio było tylko po 16 uczennic. Personel nauczycielski szkół ludowych ministeryalnych w r. 1888 składał się z 392 osób nauczycieli religii 188 151 praw. , 35 katol. , 2 protest. , nauczycieli 140, nauczycielek 64; z tych wszystkich 81 39, 7 odebrało wykształcenie w seminaryach nauczycielskich, 79 38, 7 winnych zakładach, głównie w semin. duch. , 44 21, 6 w szkołach niższych, głównie powiatowych. W szkołach cerkiewnopa rafial. w r. 1888 nauczało osób 271, mianowicie 1 archimandryta opat, 1 protojerej, 131 księży, 3 dyaków, 42 niższej służby cerkiew. , 38 nauczycieli i 55 nauczycielek. Etat szkół ministeryalnych przy gotowem pomieszczeniu, opale, światle i usłudze, wynosi 150 200 tub. , rzadko 250 rub. i dodatek w zbożu, dla nauczycieli, i 25 rub. dla wykładającego religię. Szkoły cerkiewnoparafialne stałego etatu nie mają. Kurs szkół ministeryalnych obejmuje początki religii, języka ruskiego, słowiańskiego, arytmetyki, kaligrafii, historyi i geografii ruskiej, parę godzin zajmuje śpiew chóralny i gimnastyka. Przy szkołach znajdują się biblioteki, które się stale powiększają. W r. 1888 wysłano do szkół ministeryalnych 23 dziełek, 3635 tomów, kosztem 885 rub. 25 k. , oraz podręczników 2226 egzemplarzy, kosztem 217 rub. 89 k. ; do szkół paraf. 5485 z tych ofiarowanych 222 książek różnej treści. We wszystkich bibliotekach szkół ministeryalnych było w ogóle w 1888 r. 87622 tomów książek i 50237 podręczników. Przy 27 ministeryalnych szkołach urządzona sprzedaż książek; takich książek na sprzedaż w r. 1888 było 9016 tomów, na summę 506 rub. 40 kop. , sprzedano w tym roku tomów 368, na summę 84 rub. 17 k. Rezultat nauczania w szkołach ludowych w r. 1888 był następujący otrzymali wybór 4 rzędu przy poborze do wojska, z uczniów szkół ministeryalnych 1065, czyli 13, 8 z uczniów szkół parafialnych 141, czyli 4, 8. W r. 1889 rezultat szkół parafialnych już jest znacznie lepszy z 3447 uczących się ukończyło 257 z wyborem 4 rzędu, czyli 7, 5. Zbyt mała ilość szkoł stosunkowo do obszaru uniemożliwia dalej położonym wioskom często 15 do 20 w. odległe korzystanie z tych zakładów. Tak np. w pow. siebieskim na obszarze 3323 w. kw. jest 15 szkół a więc jedna na 221 w. kw. W gub. witebskiej znajdują się następujące miasteczka wiad. z r. 1887 w pow. witebskim Janowicze, własn. Bohdanowicza, 1899 mk. , Kołyszki, wł. Lissowskiego, 1417 mk. ; w pow. wieliskim; 3 Ilino, wł. Baumgartena, 688 mk. , 4 Uświaty, wł. hr. Szuwałowa, 1735 mk. ; w pow. dyneburskim; 5 Dagda, wł. Bujnickiego, 667 mk. , 6 Krasław, wł. hr. Zyberga Platera, 3703 mk. , 7 Wyszki, wł. Mohla, 362 mk. , 8 Prele, wł. bar. UngernSternberga, 1183 mk. , 9 Krzyżbork Kreicburg, wł. bar. Korffa, 2557 mk. , 10 Liwenhof, wł. tegoż, 1140 mk. , 11 Głazmanka, wł. tegoż. 2011 mk. ; w pow. drysieńskim 12 Mikołajewo, wł. Skiersta, 449 mk. , 13 Wołyńce, wł. rządowa, 550 mk. , 14 Juchowicze, wł. Kleinberga, 420 mk. , 15 Oświej, wł. Szadur Witebsk skiego, 1495 mk. , 16 Kochanowicze, wł. Chrapowickiego, 17 Przydrujsk, wł. Miłosza, 747 mk. , 18 Rosica, wł. Łopacińskiego, 639 mk. ; w pow. lepelskim 19 Bieszenkowicze, wł. hr. Chreptowicza, 2889 mk, 20 Boczejkowo, wł. Ciechanowieckiego, 724 mk. , 21 Ułła, wł. Reutta, 1806 mk. , 22 Uszacz, wł. hr. Platera, 908 mk. , 23 Woroniec, wł. Lissowskiego, 182 mk. , 24 Zaskorki, wł. Korsaka, 39 mk. , 25 Wietrzno, wł. Glińskiej, 149 mk. , 26 Orzechowno, wł. Zabiełły, 205 mk. , 27 Babynicze, wł. Tomaszewicza, 449 mk. , 28 Kublicze, wł. w połowie rządowa, w drugiej połowie Zenowicza, 806 mk. , 29 Sieliszcze, wł. Szyryna, 78 mk. , 30 Pyszno, wł. Szczytta, 146 mk. , 31 Kamień wł. Szyrynowej, 828 mk. , 32 Czaszniki, wł. Wołodkowicza, 4292 mk. ; w pow. połockim 33 Sirocino, wł. bar. Rozena, 838 mk. , 34 Ekimań, wł. Beznierczego, 253 mk. , 35 Homel, wł. Missuny i Majewskiego, 192 mk. ; w pow. rzeźyckim 36 Kownany, wł. włościan Krutowych, 57 mk. , 37 Wielony, wł. Janowskich, 557 mk. , Warklany, wł. ks. Sanguszkówny, 1244 mk. , Malta, wł. Janowskiego, 120 mk. , 40 Iserówka, wł. von Kern, 34 mk. , 41 Rybiniszki, wł. Kierbedzia, 294 mk. Główne zajęcie ludności stanowi rolnictwo, które jednakże stoi na nizkim stopniu rozwoju, zarówno dla ubóstwa średnio urodzajnej gleby jak i dla braku wszelkich ulepszeń. W r. 1788 w całej b. gub. połockiej posiano ziarna ozimego 295, 892 czetw. , jarego 367, 243 czetw. , zebrano ozimego 959, 644 czetw. , jarego 1, 002, 393 czetw. W gub. witebskiej zaś w 1802 r. posiano 1, 076, 910 czetw. , zebrano 4, 027, 000 czetw. , z tego sprzedano 1, 513, 704 czetw. ; w 1803 r. posiano 908, 249, zebrano 3, 065, 893; w 1804 r. posiano 1, 104, 663, zebrano 3, 889, 674, sprzedano 1, 436, 331. Zyto dało w tych latach 2 8 ziarn, pszenica ozima 4 15, jęczmień 15, owies 3 10, gryka 2 10, groch 5 12. Podług Keppena w r. 1802 zboża ozimego posiano 304, 941 czet, zebrano 1, 359, 200 czet. , jarego posiano 976, 641, zebrano 2, 681, 253; w r. 1808 cały urodzaj oceniono na 3, 169, 285 rs. ; w r. 1834 zasiew oziminy dał 2 1 2 ziarna, jary tylko 1 ziarno; w r. 1836 zasiew ozimy 237, 145 czet; ., czyli 3 ziarna, jary 393, 186 czet. 3 ziarna. W r. 1840 zebrano 100. 000 pudów lnu; ozime i jare zboże dało w tym roku przecięciowo 3 ziarna. W r. 1844 włościanie rządowi posieli zboża ozimego 40, 839 czet. , zebrali 122, 514 cz. , jarego posieli 64, 687, zebrali 83, 546, kartofli zasadzili 31, 989 cz. , zebrali 76, 564 cz. W r. 1846 zebrano 193, 788 cz. kartofli. D. 7 marca 1846 r. w Wit. gub. wied. ogłoszono, iż dla całej ludności włościańskiej w gubernii, w ilości 468, 660 dusz, potrzeba do nowego zbioru 702, 990 czetw. zboża, jest zaś tylko 183, 433 czetw. , czyli trzeba dokupić 519, 566 czetw. Wr. 1848 posiano ozimego zboża 40, 439 czetw. , zebrano 150, 962 czetw. , jarego posiano 64, 567 cz. , zebrano 204, 233 cz. Od r. 1814 było w gubernii 12 lat z rzędu nieurodzajów, z powodu małej ilości bydła dla uprawy ziemi. W r. 1845 i 1846 w wielu miejscowościach zbiór nie zwrócił nawet zasianego ziarna. Po r. 1847 do 1856 było 3 lata nieurodzajów. W ogólności potrzeby ludności zaspakaja miejscowa produkcya tylko w latach urodzajnych. W r. 1862 posiano zboża ozimego około 270, 090 czetw. , zebrano około 750, 000 czetw. , jarego wysiano 440, 000 cz. , zebrano 1, 300, 000 czetw. Pola ornego liczono wtedy 1, 726, 737 dzies. , czyii prawie 1 3 część powierzchni gubernii. Głównemi produktami rolnemi sa żyto, owies i len. Ludność miejscowa w wielkiej ilości uprawia kartofle, które jej zastępują zboże i chleb. W r. 1862 wysiano 150, 000 czetw. , zebrano do 400, 000 czetw. Len stanowi jeden z ważniejszych przedmiotów uprawy i prawie jedyny produkt, który włościanie sprzedają. Wywozi się go do Rygi przecięciowo 350, 000 do 450, 000 pudów. R. 1847 do 1851 włącznie ceny targowe były żyta 3, 02 do 6, 30 rs. , mąki żytniej 3, 09 6, 78, gryki 4, 64 6, 26, owsa 1, 49 2, 70, siana 9 21 rs. , pszenicy 5, 85 7, 88 rs. System gospodarstw jest przeważnie trzypolowy. W Inflantach więcej jest gospodarstw postępowych, płodozmiennycb; w powiatach białoruskich płodozmianu prawie wcale nie znają, i jedyny postęp stanowi tylko nawożenie gruntów mąką kostną lub superfospatem, które, w miescowościach położonych w pobliżu dr. żeL, sprowadzają nawet włościanie. W wielu miejscowościach dwory gospodarują, po połowie z włościanami, t. j. oddają, im za wszystkie roboty polowe połowę plonu, a nadto obowiązani oni są zwykle jeszcze do innych robót, jak grodzenie płotów, naprawy dróg i mostów i t. d. Przemysł i fabryki. Na początku bieżącego stulecia cały przemysł fabryczny gubernii ograniczał się do młynów, garbarni, smolarni i wielkiej liczby drobnych gorzelni browarów. W r. 1801 w gub. witebskiej i mohylewskiej wypędzono 700, 000 wiader wódki. W r. 1840 było w gub. witebskiej 759 fabryk, z nich 6 rzemieślniczych, 550 gorzelni, 66 garbarni, 65 cegielni. W r. 1844 wydano w celu przemysłowym po zagranice gub. 7250 pasportów. Włościańskich fabryk było 3; gorzelni w ogóle 4136, na których wypędzono w 1843 r. 1, 004, 718 wiader wódki i spirytusu. W niektórych miejscowościach włościanie zajmują się przemysłami domowemi, aczkolwiek te są w stanie bardzo pierwotnym. Nad Dźwiną budują łodzie i krypy, w pow. wieliskim wyrabiają drewniane naczynia, sanie, koła, i t. p. , to samo i w pow. drysieńskim; w horodeckim, sie bieskim, newelskim, połockim i lucyńskim pędzą. dziegieć, aczkolwiek w ilości nie wielkiej w 1860 r. 6700 pudów, na 6700 rs. . Na wiosnę znaczna liczba włościan udaje się, jako flisacy, do Rygi; wracają oni dopiero w połowie lata w r. 1860 było ich przeszło 15, 000. Wielu także zajmuje się furmaństwem i robotami ziemnemi, jak kopaniem rowów i t. d. Zwierzęta domowe, konie, bydło i t. d. są. rasy miejscowej, małe, drobne, o małej sile, od niedawnego dopiero czasu zaczęto poprawiać rasę bydła rogatego osobnikami ras zagranicznych, głównie holenderskich. W r. 1838 było w całej gub. bydła rogatego 600, 000 sztuk; w r. 1842 było 7, 300 owiec lepszego gatunku; w r. 1844 włościanie państwowi mieli bydła 39, 682 w tej liczbie młodego 9, 038 sztuk, koni 25, 416, owiec i kóz 20, 310, świń 18, 459. Padło 4, 809 sztuk. Pomór bydła w ogólności jest dosyć rzadki i wyjątkowy w r. 1840 padło 3, 942 sztuki. W r. 1845 w majątkach obywatelskich padło koni 29, 384, bydła rogatego 133, 887 i drobnego 189, 450, ogółem na sumę 1, 705, 122 rs podług Arsienjewa w tym roku padło koni 13, 753, bydła 72, 062, bydła drobnego 95, 235. W r. 1846 było koni 170, 457 szt. , bydła rogatego 245, 879, owiec 87, 834, świń 85, 598, kóz 7, 531. W r. 1849 było w gubernii koni 192, 473 szt. , bydła rogatego 285, 274, owiec 133, 304, świń 106, 600, kóz 25, 627. W r. 1850 było owiec poprawnej rasy 1, 000, koni 193, 151. W r. 1860 było koni 172, 200 sztuk, bydła rogatego 305, 300, owiec 233, 400, świń 141, 580, kóz 28, 300. Chociaż hodują w gubernii pszczoły, niema jednak prawidłowego pszczelnictwa. Najwięcej pasiek posiada drobna szlachta, miejscami i włościanie. Przemysł rybny ma dosyć duże znaczenie w tych powiatach, gdzie jest wiele jezior, chociaż prawidłowego gospodarstwa rybnego nigdzie nie ma jeziora oddają, się w dzierżawę, zwykle żydom, którzy od siebie wynajmują, rybaków, płacąc im, po większej części, połową połowu. Co rok wywozi się do gub. mińskiej i mohylewskiej ryb na 20, 000 do 30, 000 rs. ; funt kop. ryby dużej na miejscu kosztuje zwykle 5 Pod względem przemysłowym w r. 1850 było w gubernii 515 fabryk, zatrudniających 2, 269 robotników i produkujących za 839, 044 rs. ; w tej liczbie gorzelni 199 na 585, 712 rs. , 89 garbarni na 95, 095, 71 cegielni na 71, 600 rs. , 71 browarów piwnych na 47, 500 rs. , 2 warzelnie łoju na 6, 430 rs. , 3 fabryki świec na 6, 336 rs. , 4 fabryki kafli na 5, 055 rs. , 58 garncami na 4, 605 rs. , 1 huta szklana w dźwińskim pow. na 4, 500 rs. , 17 dziegciami na 6, 700 rs. , 7 fabryk tabacznych na 3, 896 rs, 1 fabryka powrozów na 320 rs. , 1 mydlarnia na 120 rs. . Wszystkie wytwory fabryk konsumują się na miejscu, oprócz skór, które wysyłają do Petersburga, Rygi i Nowogrodu. Większość tych fabryk znajduje się w miastach. W r. 1864 podług danych departamentu rękodzieł było 207 fabryk 51 w rękach żydów, zatrudniały one 511 robotników i produkowały za 401, 616 rs. rocznie. Były to same drobne zakłady, śród których główną rolę odgrywały dystylarnie 18 fabryk, z produkcyą na 209, 993 rs. i garbarnie 81 zakładów z produkcyą na 90, 222 rs. Młynów było 27, krupiarni 6. Zresztą drobne cegielnie, huty szklane 23 zakładów z produkcyą na 8, 591 rs. , dziegciarnie 16 zakładów, z produkcyą na 3, 950 rs. , garncarnie, zakłady wypalania wapna 5, z produkcyą na 3, 117 rs. W ciągu 20 lat do r. 1885, skutkiem przeprowadzenia dróg żelaznych i reformy włościańskiej, wytworczość przemysłowa wzrosła bardzo szybko. Wr. 1885 znajdowało się 627 fabryk, zatrudniających 2, 651 robotników i produkujących za 3, 089, 561 rs. Pierwsze miejsce zajmowały garbarnie wilości 146, produkujące za 1, 208, 941 rs. rocznie po nich gorzelnie 52, z produkcyą na 840, 456 rs. , fabryki tytuniu 10 zakładów, z prod. na 237, 810 rs. , browary 24, z prod. na 128, 742 rs. , huty szklane 3, z prod. na 98, 750 rs. , cegielnie 102, z prod. na 98, 178, młyny 20, z prod. na 41, 884 rs. , dystylarnie 10, z prod. na 87, 540 rs. Jednakże są to same drobne lub średnich zaledwie rozmiarów zakłady. Handel w ogólności jest niewielki, głównie wewnętrzny. W r. 1844 było w całej gubernii tylko 4 jarmarki, z obrotem 4, 600 rs. ; tygodniowych targów nie ma. Z gubernii wywozi się szczecina i drzewo, smoła, dziegieć, potaż, rohoże, trochę drewnianych naczyń, oraz skóry, sadło, masło i len. W r. 1861 wydano w gubernii 680 świadectw handlowych kupieckich 1ej gildyi 4, 2ej 9, 3ej 589, subjek. hand. 78. Handel wywozowy polega głównie na wywozie lnu, siemienia Imanego i drzewa do portu ryskiego, oraz skór. Przywożone w znacznej ilości zboże z przystani gub. smoleńskiej, sukna z gub. grodzieńskiej, galanterya i delikatesy z Rygi i Moskwy. W gubernii jest 40 jarmarków mniejsze w Ilinie, Krasławiu, Sirocinie, Uświacie, Janowiczach, Wołyńcach. Znaczniejsze w Bieszenkowiczach 29 czer. , w Wieliżu w 2m tyg. wielkiego postu i od 20 czer. , oba po 2 tygodnie, w Dźwińsku od 25 grud. do 7 stycz. i od 6 do 20 czer. , w Lucynie od 2 lut. i od 15 sierp. po 2 tygodnie, w Newlu od 6 stycz. i od 20 lipca po 2 tygod. , w Oświeju w piątek przed św. Piotrem 24 lip. , t. zw. Plecionka, 6 maja, i na Wniebowstąpienie, w Połocku w dzień św. Eufrozyny, w Rzeżycy od 2 lip. i od 8 wrześ. po 2 tygod. , w Siebieżu w 1m tygod. wielk. postu, 25 marca, 23 kwiet. , 1 sierpnia i 26 listopada. Najbardziej ożywione z nich są w Dyneburgu i Bieszenkowi Witebsk Witebsk czach. W r. 1859 na jarmark w Bieszenkowiczach 29 czerwa przywieziono towaru za 712, 700 rs. , sprzedano za 276, 400 rs. ; w Dyneburgu przywieziono za 217, 100, sprzedano za 74, 460 rs. Drobny handel jest całkowicie w ręku żydów; w lecie po gubernii chodzą czasami węgrzy z towarami. Pod względem komunikacyjnym gubernia jest w ogólności w stanie zaniedbanym. Przerzynają ją cztery drogi żelazne 1 petersburskowarszawska, przecina ją wszerz, na północnywsch. , prawie w prostej linii od Dyneburga do Korsówki, na przestrzeni 122 w. ; droga ta, przechodząca przez pow. dźwiński, rzeżycki i lucyński, przez miasta Dźwińsk i Rzeżycę, odcina na wschód 1 5 część gubernii. W obrębie gubernii ma 7 stacyi Dźwińsk, Wyszki, Ruszona, Antonopol, Rzeżyca, Iwanówka i Korsówka. Droga ta była otwarta w r. 1862; 2 ryskodźwiń ska, która idzie od Dźwińska na północnyzachód brzegami Dźwiny do Głazmanki, na przestrzeni 100 wiorst, prawie samą granicą pow. dźwińskiego i gub. kurlandzkiej, otwarta w r. 1861 r. , posiada 7 stacyi Dźwińsk, Liksna, Niegal, Carogród, Liwenhof, Trepenhof, Kreicburg do Stockmanshof w gub. kurlandzkiej; 3 dźwińskowitebska, stanowiąca właściwie przedłużenie poprzedniej, idzie na wschódpołudnio wy, wzdłuż Dźwiny, na przestrzeni 244 w. , zbliżając się do rzeki pod Dryssą, Połockiem i Starem Siołem, a oddalając się pod Borkowiczami i Sirocinem. Droga idzie południowym krańcem pow. dźwińskiego i drysieńskiego, odcina południową 1 3 część połockiego i przebiega 37 wiorst w powiecie witebskim. Otwarta wr. 1866. Przechodzi przez Dźwińsk, Dryssę i Połock, ma 21 stacyi Witebsk, Kniażycę, Stare Sioło, Jaświno, Sirocino, Łowszą, Obol, Horjany, Połock, Barawuchę. Adamowo, Borkowicze, Swołnę, Dryssę, Gieorgiewsk, Balbinowo, Baltyń, Krasławkę, Malinówkę, Józefowo i Dźwińsk; i 4 witebskoorłowska, która w gulb. witebskiej przechodzi tylko 23 wiorsty, ze stacyami Witebsk i Zabołotinka do Krynek w gub. mohylewskiej. Ogółem sieć dróg żelaznych w gubernii wynosi 499 w. , czyii 0, 126 w. na jednę w. kw. Stosunek, jak widzimy, bardzo słaby, jeśli zaś weźmiemy na uwagę, że główna linia, która przebiega wzdłuż całą gubernię, GłazmankaKrynki, leży na samej prawie granicy bo tylko pow. lepelski i mała część połockiego pozostają po południowej stronie toru, to ekonomiczne znaczenie drogi źel. jeszcze się zmniejszy. Powiaty siebieski, newelski, wieliski, horodocki i lepelski nie mają wcale dróg żelaznych, lucyński przecięty jest nią w najwęższej swej części, drysieński i połocki mają ją przy granicach; najlepiej w tym względzie są uposażone powiaty witebski, a zwłaszcza dźwiński. Dróg szosowych jest w gubernii trzy 1 równoległa z dr. żel. petersburskowarszawska i idąca obok niej; 2 z Witebska przez Horodek i Newel na Opoczkę i 3 równoległa drodze ryskodyneburskiej. Traktów pocztowych jest 27, mianowicie 1 z Witebska do Ostrowa; 2 z W. do granicy gub. mohylewskiej przez Dymanowo; 3 z W. do Wieliża, przez Suraż; 4 z W. do Lepela; 5 z Dryssy do Rzeżycy, przez Kochanowicze, Oświej, Siebież i Lucyn; 6 z Siebieża do Zarzecza, przez Górny Most Wierchni Most; 7 z Newla do Wielkich Łuk; 8 z Wieliża do Uświatu; 9 z Wieliża do Smoleńska; 10 z Połocka do Siwoszyna; 11 z Przydrujska do Balbinowa; 12 z Dyneburga do NowoAleksandrowska gub. kowieńska; 13 z Dźwińska do Iłłukszty, 14 z Wieliża do Illina; 15 z Suraża do Janowicz; z Łowży do st. Łowsza dr. żel. dźwiń. wit. ; z Boczejkowa do Czasznik; 18 z Połocka do Kubliczy, przez Woroniecz i Uszacz; 19 z Połocka do Uszacza, przez Woroniecz; 20 z Borkowicz do Dzisny gub. wileńskiej; 21 z Oświeja do Posinia, przez Lanckoronę; 22 z Krasławia do Dagdy; 23 z Rzeżycy do Warklan, przez Wielony; 24 z Iwanowskiej do st. Iwanowskiej dr. żeL petersb. warsz. , długi 1 2 wiorsty; 25 z Krzyżborga do st. Krejcburg; 26 z Borkowicz do Klasic, przez Siwoszyno; 27 z Korsówki do st. Korsówki dr. żel. petersb. warsz. . W gubernii w ogóle jest 71 stacyi pocztowych. Główną arteryą komunikacyjną wodną jest, oczywiście, rz. Dźwina, która przepływa całą gubernię wzdłuż, a której dopływy przerzynają ją we wszelkich kierunkach, łącząc się za pomocą całego systemu jezior z innemi rzekami. I tak za pomocą kanału Berezyńskiego Dźwina łączy się z Dnieprem; kanał ten w większej swej części przechodzi przez gub. witebską; cały system tego kanału podzielony jest na 5 oddziałów dystansów, z których już drugi oddział znajduje się w obrębie gub. witebskiej, mianowicie jez. Bereszto, rz. Bereszta, kanał Werebiński łączący rz. Beresztą z rz. Essą, dopływem jez. Lepelskiego, jezioro Prosza, kanał Lepelski który łączy jez. Proszę z jez. Lepelskim; jez. Lepelskie i rz. Ułła, dla obejścia której przy mku Czasznikach przekopano kanał Czasznicki. Dalej w celu połączenia Siebieża z Dźwiną, w 1811 r. podał projekt kupiec siebieski Nowiński. Z powodu spodziewanej wojny z Francuzami władza projektem tym zajęła się w celach strategicznych i asygnowała na to 281, 692 rs. Przed wojną robota jednak nie była ukończoną, a następnie dla rządu już nie miała interesu i dla tego w r. 1815 asygnowano tylko 16, 106 rs. i całe przedsięwzięcie oddano Nowińskiemu. Gała ta robota polegała jedynie na uporządkowaniu i rozszerzeniu brzegów rzek wchodzących w systemat. Około jeziora Siebieskiego które ma wzdłuż i wszerz po 7 w. leżą prawie ró Witebsk wnolegle jeziora Woronowo, Wetiterowo i Głębokie; z tego ostatniego wypływa bystry, chociaż wązki strumień, wpadający do jez. Nieczercy które ma wzdłuż 23 w. , a wszerz 2 1 2 w. ; od tego jeziora trzeba było przekopać 1 1 2 w. do jeziora Lisna, przez małe jeziorko Zieleniec; z Lisna 7 w. długości i 2 1 2 szer. wypływa przez jez. Swołnę rz. Swołna, którą wpada do rz. Dryssy, o 10 11 w. powyżej ujścia tej ostatniej do Dźwiny. Ta drogą spławia się tylko drzewo; ogólniejszego handlowego znaczenia ona nie ma, tak z powodu samego Siebieża, który jest miastem małem i niehandlowem, jak i z powodu tego, że rz. Swołna jest nadzwyczaj kręta, co utrudza i przedłuża żeglugę. Dla połączenia Oświeja z Dźwiną w r. 1811 właściciel Oświejszczyzny Szadurski przekopał kanał, długi 7 w. , od jez. Oświeja do jez. Ormia, następnie została spożytkowaną rz. Ormia, od której, w tem miejscu SuzierowjeAncisów, gdzie ona zaczyna być bardzo wązką i krętą, przekopano znowu kanał długości 7 w. , przez jeziora Łukawiec i Przypiecz, do jez. Lisna. Droga ta również służy tylko dla spławu drzewa; jednakże te kanały, które kosztowały właściciela około 150, 000 rs. , znakomicie osuszyły całą miejscowość. Co do żeglugi na Dźwinie i znaczenia jej handlowego, to są dano, iż w r. 1804 do 1 czerwca przyszło Dźwiną do Rygi 493 strug, 59 szkut, 48 łodzi, 201 galarów, 447 tratew płotów z drzewem budulcowym i 275 z drzewem opałówem. W r. 1805 przewieziono Dźwiną 1, 183, 995 pudów różnego zboża, 44, 075 pud. siemienia lnianego i konopnego, 1, 0, 96, 541 pud. konopi, 70, 350 pud. lnu, 72, 672 pud. sadła i świec. W r. 1817 szło Dźwiną 1, 572, 584 kuli zboża, 548 pud. anyżu, 4, 119 kuli siemienia lnianego, 708 pud. miodu, 33, 000 pud. oleju konopnego, 190 pud. sadła, 04 pud. kleju, 100 pud. farby czerwonej, 19, 980 pud. świec łojowych, 450 pud. sadła topionego, 275 pud. szynki, 3, 550 pud. słoniny 437 pud. pierza, 226 sztuk płótna zgrzebnego, 100 szt. płótna grubego, 3, 507 pud. potażu chlorku, 14, 638 ryz papieru, 2, 800 pud. włosia końskiego, 120 pud. cykoryi, 30, 070 pud. żelastwa, 1, 850 szt. siekier i łopat, 8, 400 zamków, 713 skrzyń szyb szklanych, 8, 000 kapeluszy, 2, 000 par rękawic, 140 pud. powrozów, 118, 112 funt. tytuniu, 1, 200 pud. mydła, 34, 166 wiader wódki, 430 arszynów płótna cienkiego, 537, 132 pud. konopi, 11, 500 pud. pakułów, 3, 000 szt. naczyń szklannych, 16, 415 pud. szczeciny, 1, 645 pud. lnu, 1, 650 szt. skór, 18, 212 szt drzewa budulcowego, 16, 920 desek, belek, brusów i innych kawałów drzewa, 89, 040 sztuk innego drzewa obrobionego, 190 szt. dębów, 238 szt. masztów. W ogóle w tym roku cały system rzeczny Dźwiny przewiózł towarów na 29 1 2 mil rubli; z nich na 20, 919, 000 dały Obsza i Mieża, na brzegach zaś samej Dźwiny naładowano zaledwie 1 4 część całego wywozu. W r. 1820 cały spław towarów Dźwiną i jej dopływami oceniony był na 14, 539, 696 rs; w r. 1829 na 21, 226, 000 rs. ; w r. 1831 samych prywatnych transportów było na 24, 440, 543 rs. ; w r. 1833 przeszło 1, 668 statków i 1, 725 tratew na 19, 467, 794 rs. ; w r. 1847 poszło w dół Dźwiną towarów na 13, 731, 015 rs. , w górę na 389, 930 rs. W dziesięciolecie 1851 60 r. wywóz towarów Dźwiną średnio wynosił 17, 737, 000 rs. , przywóz 4, 876, 230 rs. rocznie. Wywożono średnio na rok lnu na 6, 766, 570 rs. , konopi na 3, 660, 777 rs. , siemienia lnianego na 2, 561, 277 rs. , zboża na 2, 307, 366 rs. , drzewa na 1, 184, 489 rs. ; przywożono zaś w tym samym okresie średnio na rok soli na 792, 858 rs. , śledzi na 604, 774 rs. , wódki na 386, 099 rs. , cukru na 281, 279 rs. , tytuniu na 208, 067 rs. , win francuz. na 203, 808 rs. , kawy na 175, 903 rs. , rumu, araku na 79, 093 rs. , porteru na 73, 431 rs. , innych towarów razem na 1, 930, 108 rs. Ważniejsze przystanie wodne w gubernii są na Dźwinie Ujście, Wieliż, Suraż, Witebsk, Bieszenkowicze, Ułła, Połock, Dryssa, Druja z Przydrujskiem, Dyneburg, Jakobsztadt, Kreicburg; na systemie kanału Berezyńskiego Lepel, Czaszniki, na północy Siebież. Statki, które chodzą po Dźwinie, są różnych rodzajów i różnych nazw strugi barki, dług. na 17 18 sąż. , szer. przeszło 5 sąż. , mogą unieść około 12, 000 pudów, wyrabiają się w Porzeczu, Witebsku, Wieliżu i Białej; jest to statek dosyć kosztowny, bo wymaga grubego drzewa, którego coraz mniej jest w gubernii; półstruga dług. 14, szer. 4 sąż. ; szkuna szkuta, podobna do strugi, czółno, łajba, niewielki statek łotyski. Rok 1861 63 stanowi przewrót w handlu i w kierunku wywozu. Reforma włościańska podkopuje na razie byt obywatela i, z ubytkiem rąk, wstrzymuje jego wytworczość. Pierwej nie trudno było znaleść obywatela, mającego na składzie 20 30 tys. pudów zboża, obecnie taki, który ma 5 10 tys. pud. w zapasie, stanowi bardzo rzadki wyjątek. Jednocześnie były pobudowane drogi żelazne ryskodźwińska, otwarta we wrześniu 1861 r. , warszawska od Ostrowa do Dźwińska w końcu 1860 r. Oprócz Rygi, która stanowiła jedyny rynek dla wytwórczości Witebszczyzny Dźwiną, pojawił się Królewiec, połączony z nią koleją żelazną. W końcu r. 1866 otwarto drogę żel. do Witebska, w końcu 1868 r. zaś dr. żel. orłowskowitebską. Od tej pory głównem zadaniem całej linii dr. żelaznych staje się przewóz zboża z rynków czarnoziemnych południowej Rossyi do Rygi, a więc zagranicę, albo do Królewca. Znaczenie Dźwiny, jako środka komunikacyi, upada wodą spławiają już teraz materyał tani, a dużej objętości, jak las, drzewo, reszta towarów idzie koleją. W latach od 1869 do 1872 r. wodą przecho dziło tylko 13, 0 całej ilości towaru. Dowóz i wywóz zboża dr. żel. dyneburskowitebską i częścią; orłowskowitebską; w obrębie gubernii w latach 1874 1887 wykazuje, iż wywozi się rocznie średnio 1, 500 wagonów owsa, a przywozi się 2, 222 wagonów mąki i 70 wagonów żyta. W tym samym czasie 1874 1887 szło Dźwiną, rocznie, średnio żyta 120, 871 pud. , mąki żytniej 661 pud. , pszenicy 342 pud. , mąki pszennej 112 pud. , jęczmienia 98, 344 pud. , owsa 764, 112 pud. , siemienia lnianego 450, 824 pud. W ogóle z obszaru gubernii wywozi się owies, jęczmień, siemię lniane, żyto i nieco pszenicy, przywozi się na potrzeby miejscowe żyto w ilości nieco mniejszej od wywozu, tudzież mąkę pszenną, żytnią i cukier w wielkich ilościach. Statków parowych jest bardzo mało i takowe chodzą tylko po Dźwinie. Już w r. 1846 A. Haacke prosił o wydanie mu pozwolenia na urządzenie żeglugi parowej po Dźwinie i jej dopływach; w r. 1851 kapitan Szulc miał zamiar urządzić komunikacyę statkiem parowym pomiędzy Witebskiem i Dźwińskiem; w r. 1852, z polecenia generałgubernatora ks. Golicyna, inżynier de la Serre robił staranie dla założenia towarzystwa żeglugi parowej na Dźwinie. Wszystkie te projekty jednak spełzły na niczem. Od początku 80ych lat chodzą statki parowe z Dźwińska do Pohulanki majętności hr. Platera; w r. 1892 dwie spółki, niemiecka i żydowska, urządziły żeglugę parową pomiędzy Witebskiem a Wieliżem, ostatnia dotarła następnie do Bieszenkowicz i Ułły. Herb gub. witebskiej, zatwierdzony dnia 21 września 1781 r. , był następujący tarcza przedzielona na dwie połowy w poprzek; w górnej I części w złotem polu połowa dwugłowego orła, w dolnej części w polu, o srebrnych i czerwonych pasach poziomych, pogoń, rycerz trzyma miecz podniesiony i na prawem ramieniu ma tarczę z krzyżem podwójnym. D. 8 grud. 1856 r. herb ten został zmieniony w polu czerwonem pogoń, koń i rycerz srebrni, rycerz w prawem ręku trzyma miecz podniesiony, na lewem ramieniu ma okrągłą tarczę; siodło czerwone, pokryte złotym czaprakiem, o trzech końcach, z niebieskim szlakiem. Tarcza pokryta cesarską koroną a otoczona dębowemi gałęziami, przewiązanemi wstęgą orderu św. Andrzeja. Generałgubernatorami białoruskimi połoccy i mohylewscy byli Zacharyasz Czernyszew od 1772, Piotr Passek 1782 1803, Iwan Michelson białoruski wojenny gubernator. zarządzający częścią cywilną, 1803 1805, RimskiKor sakow 1805 1811, kg. Wirtemberski 1811 1822, ks. Mikołaj Chowański 1822 1837, Piotr Djakow 1837 1846, ks. Andrzej Golicyn 1846 1853, Paweł Ignatjew 1853 1855, ks. Urusow 1855 1856. W 1856 r. zostało zniesione generał gub. witeb. , mohylew. i smoleńskie. Gubernatorami witebskiemi od czasów przeniesienia rządu gub. z Połocka do Witebska byli Żegulin od r. 1797, Biełokopytow 1798, Sewerin 1799, Torbiejew 1801, Szyszkin 1802, Leszem 1813, Tormasow 1815, Butowicz 1819, Sorokunski 1824, Pieszurow 1829, Gamaleja 1830, Szrejder 1831, Źyrkiewicz 1836, Lwow 1839, Klementjew 1840, Tatarinow 1846, Radziszczew 1847, ks. Dołgorukow 1848, Jermołow 1849, Filiczejew 1856, Paweł Kłuszyn 1858, Aleks. Ogolin 1861, Włodzimierz Wierowkin 1863, Paweł Kosagowski 1867, Włodzimierz Tokarew 1868, Paweł Rostowcew 1869, Wiktor von Wahl 1880, ks. Wasil Dołgoruki 1884, Lewaszow 1894. Eparchia prawosławna połocka wspominana jest w kronikach w XII w. ; w r. 1632 połączona została z mohylewską. Ustanowiona na nowo 30 kw. 1833 r. Archijerejami połockimi byli Mina, prekonizowany przez kijow. metr. Nicefora I 1195 r. , 1116 r. , Eljasz około r. 1128, Kozmas, Grek 1143 1156, Dyonizy 1183 r. , Mikołaj. Grek 1183, Włodzimierz około r. 1218, Aleksy, biskup połocki, biełgorodzki i jurjewski około r. 1231, Symeon, Nowogrodzianin ok. r. 1274, Jakub ok. r. 1300, Grzegorz ok. r. 1331, Teodozy 1392 1416, Symeon Stary ok. 1456, Kalikst 1458 1459, Symeon II, zdaje się następnie metropolita kijow. 1488, Jonasz Gienka do r. 1488, następnie metropolita kijow. , Łukasz, władyka połocki i witebski 1488 1503. Arcybiskupi połoccy i witebscy od 5 lip. 1511 r. Eufimiusz OkuszkowiczBoski 1504 1524, Jozafat Rusin, czyii Józef II od 1526, Nataniel 1524 1533, Misael ok. r. 1534, Symeon. arcyb. połocki, witebaki i mścisławski 1540 1545, Herman Chreptowicz, arcyb. władyka połocki, witebski i mścisławski od 1553, 1558, Harasym Hleb Korsak od r. 1558. Następnie dzierżył dożywotnio arcybiskupstwo władyctwo połockie i witebskie Grzegorz Markowicz Wołowicz t 1562, o którym zresztą niewiadomo kiedy i przez kogo był prekonizowany. Arseniusz Szyszko od 22 paźdz. 1562 do 15 lut. 1563, kiedy był wzięty w niewolę, 1576. Po zajęciu Połocka w r. 1563 do r. 1579 rząd moskiewski ustanawiał swoich biskupów, p. t. połocki i wielkołucki; jednocześnie królowie polscy stanowili swoich, którzy byli w zależności od metropolity kijowskiego i nosili nazwę arcyb. połockich, witebskich i mścisławskich, ze stolicą w Witebsku, Mohylewie lub Mścisławiu. 3. Arcyb. połoccy i wielkałuccy Tryfon Stupiszyn od 1563, 1566, Atanazy ks. Palecki Witebsk Witebsk od 1566 1568, Antoni do r. 1572, Cypryan do r. 1579. 4. Arcyb. połoccy, witebscy i mścisławscy Warsonofiusz Wałach 1563, 1576, Teofanes Bohdan Rpiński od 1576, 1588, Atanazy Terlecki 1588 1589; Nataniel Sielicki od 1592, 1595, Grzegorz Herman Zahorski od 1595, 1600, Melecyusz Smotrycki w koń cu grud. 1633, Kalikst Ritorajski od 1657 do 1661 r. . Na sejmie warszawskim 1 list, 1632 r. postanowiono nadać dyzunickim biskupom nazwę biskup mścisławski dyzunicki, orszański i mohylewski i przenieść stolicę jego do mohylewskiego klasztoru Zbawiciela; biskupów mają odtąd wybierać obywatele nieunici. 5. Biskupi mścisławscy, orszańscy i mohylewscy Józef Bobrykowicz od 1632, 1635, Sylwester Kossow 1635 1647, Józef II Kononowicz Gorbacki 1647, f 1653, Ignacy Oksenowicz Staruszycz od 1650, prawdopodo bnie jako koadjutor poprzedniego, wkrótce umie ra, Metody Filimonowicz ok. r. 1655 1661, Józef NielubowiczTukalski od r. 1661 1664 w tym r. został metropolitą kijow. , zaś mohy lewską eparchia wróciła znowu do Metodego, który umarł w r. 1669, Teodozy Wasilewicz od r. 1669, w przywileju Jana III z 1675 r. na zwany biskupem mścisław. , orszańskim, mohy lewskim i białoruskim, 1678, Serapion Polchowski od 1697, przybył do Mohylewa w grud. 1699, z tytułem biskupa mohylewskiego, mści sławskiego i orszańskiego, namiestnika metro polii kijowskiej i ekzarchatu najświętszego apo stolskiego tronu konstantynopolskiego i archimandryty słuckiego, 1704, Sylwester ks. Czetwertyński ok. r. 1707, 1728, Arseniusz Berło wybrany 8 lip. 1729, nie zarządzał epar chia; , w r. 1733 przeniesiony przez synod pe tersburski do Perejasławia, Józef Wołczański od r. 1734, 1 wrz. 1742 przeniesiony po Mo skwy, Hieronim Wołczański od r. 1744, 1754, Jerzy Konisski otrzymał przywilej na biskupstwo od Augusta III d. 23 maja 1755 r. , 1795 r. . D. 14 grud, 1772 r. eparchia mohylewską, orszańska, mścisławska i rohaczewska przemianowana na mohylewską; prowincye witebska, połocka i dźwińska przyłączone do eparchii psko wskiej, w której wtedy arcybiskupem był Inocenty Nieczajew 1763 1798. 6. Arcybiskupi mohylewscy i połoccy. D. 10 stycz. 1795 r. gub. połocka przyłączoną została do eparchii mohylewskiej. Atanazy Wołchowski od 1795 1797 r. , Hilaryon Kondratkowski od 1797 r. , z powodu słabości zdrowia już w paźdź. t. r. został zwolniony od zarządu epar chii. 7. Arcybiskupi białoruscy i mohylewscy Anastazy Bratanowski prekoniz. w r. 1797 i mianowany biskupem białoruskim i mohylewskim; 15 wrz. 1801 został arcybiskupem, od r. 1803 mianowany arcybisk. mohylewskim i witebskim; przeniesiony do Astrachania 1805 r. . Arcyb. mohylewscy i witebscy Barlaam Szyszacki od 1805 biskup, 23 marca 1808 został arcybiskupem, 1 maja 1813 r. pozbawiony godności i relegowany do klasztoru, Daniel NattonMichałowski Mirdamski od 1813, od 1816 arcybiskup, 1821 r. , Joasaf Sretienski od 1821, 1827 r. , Paweł Pawłow Morew od 1827 do r. 1831, Gabryel Gorodkow od 1831; 1834 został arcybiskupem; po oddzieleniu eparchii połockiej w r. 1833 biskup mohylewski i mścisławski. Biskupi połoccy i wileńscy Smaragd Krzyżanowski od 1833, został arcyb. 1836, w r. 1837 przeniesiony do Mohylewa, Izydor Nikolski od 1837 do 1840. 10. Biskupi połoccy i witebscy od 17 kwiet 1840 Wasil Łużyński, b. biskup unicki or szański od 1840, 1841 został arcyb. , 1866 uwolniony, Sabba Tichomirow od 1866 1874, Wiktoryn Lubimow od 1874 do 1842, Marceli Popiel od 1882, Aleksander od r. 1890. Arcybiskupi połoccy uniccy byli Grzegorz Harman Zahorski 1595 1600, Gedeon Brolnicki od 6 marca 1601, 1618, Jozafat Kuncewicz od 1617, 1623, Antoni Sielawa 1624, od r. 1642 i metropolita kijowski, Gabryel Kolenda 1655, od r. 1666 i metropolita kijowski. Cypryan Żochowski 1674 i metrop. kijow. , 1693, Marcyan Białłozór 1697 1707, Sylwester ŁadaPieszkiewicz 1709 1719, Floryan Hrebnicki od r. 1719, od r. 1747 i metropolita kijowski, 18 lipca 1762, Jazon Junosza Smogorzewski 1762 1783, Herakliusz Lisowski 1783, od r. 1805 i metropolita, Jan Krasowski 1827, Jakub Adam OkiełłoMartusiewicz 26 st. 1833, Jozafat Bułhak metropolita i arcyb. połocki, 1828. Podczas przyłączenia unitów do prawosławia eparchią unicką białoruską zarządzał Wasil Łużyński, biskup orszański po Bułhaka. Marszałkami szlachty gub. witebskiej byli z wyboru Józef hr. Borch 1805, Jan Ciechanowiecki 1807, Józef Szadurski 1814 1817, Romuald Bohomolec 1819, Feliks Ciechanowiecki 1820 1826, Marcin Karnicki 1826 1833, Ignacy Szadurski od 1835 1838, Karol Borch od 1838 2 lip. 1843, Mikołaj Hrebnicki od 1844 1850, Michał hr. Borch od 1850 1852, Stanisław Jurjewicz 1855 1858, Jan de Lippe Lipski od 1859, 1862. Oprócz tego pełnili obowiązki marszałków gubernialnych w końcu r. 1819 ks. Dawydow i w r. 1834 35 major Enko. Z urzędu rad. taj. Michał Chrapowicki od 1864 1880, rz. rad. st. szambelan Ignacy Chrapowicki od 1880, 1893, rz. rad. st. Nikander Nazimow od 1894. Oprócz tego pełnił obowiązki gub. marszałka szlachty wyznaczony przez generałgubernatora, generallejtn. Bazyli Korwin Krukowski od 12 lip. 1863 28 et. 1864. Bibliografia, Jan Stuckenberg Opis gu bernii witebskiej Petersb. , 1859; N. Stołpiań ski Dziewięć guber. zachodnioruskiego kra ju Petersb. , 1866; A. Siemientowski Etno graficzny pogląd na Witeb. gub. Peter. , 1872; Siemionow, Geograficznostatystyczny słownik cesarstwa ross. Peters. , 1863; Witebska gu bernia, wyd. z polecenia b. gubernatora witeb. ks. Dołgorukiego Witeb. , 1890; Pam. kniżka gub. wit. za 1887 i 1889 r. ; Ziabłowski, Ziemieop. ross. imp. cz. VI, str. 111 121; Wi tebskie wiadomości gubernialne 1858 r. Nr. 8 wypis z wileń. ksiąg trybunakl. , Nr 12 kalwinizm w Białej Rusi, Nr 15 nazwy szlachty starych rodów, Nr 33 Sądownictwo w gub wit. w r. 1858, 1859 r. Nr 35 jarmark Bieszenkowicki w r. 1859, Nr 36 jarmark Dyneburski, 1859 r. , 1860 r. Nr 19, 27, 39 opis Statyst. Wit. gub. . 1894 opis życia włościan białoru skich; Połujański, Opis lasów król. pol. Warsz. , 1855, t. II; Sapunow Dźwina Zachodnia Wit. , 1893; Witebskaja Starina t. I, IV, V; Rys historyczny 75lecia witeb. gimna zyum; Uświat i jego świątynia; G. Manteufel, Inflanty Poznań, 1879 r. ; Rajewski, Za padn. rajon eksp. po izucz. chlebn. torg. Ros sii; Widoki kościołów witebskich podał Ty godnik powsz. 1884 r. Nr 33; Baliński i Lipiński, Starożytna Polska t. III; Sapu now Witeb. Uspen. Sobor. w Wit. Gub. Wied. 1894 r. , Nr 9, 10 i 11; Batiuszkow Białorussia i Litwa Pet. , 1890 r. ; Wolff Jó zef Senatorowie i dygnitarze w. ks. litewskiego 1386 1795 Krak. , 1885 Adam Boniecki Poczet rodów w w. ks. litewskiem w XV i XVI w. Warsz. , 1887. Józef Łabuński. Wilejki 1. folw. , pow. wileński, w 3 okr. poL, o 49 w. od Wilna, 2 dm. , 13 mk. katol. 2. W. , wś, pow. poniewieski, w 2 okr. poL, o 80 w. od Poniewieża. 3. W. , dwie wsi, pow. wiłkomierski, w 4 okr. pol. , gm. Owanta, o 77 w. od Wiłkomierza. Witek, wybud. , pow. krotoszyński, gm. Or piszewo, poczta Roszki, par. w Jankowie Zaleśnem, 2 dm. , 22 mk. Witek, ob. Wick. Według taryfy z r. 1648 płacił tu p. Chork od 5 wł. osiadł. , 1 pust. , 4 ogrod. 12 fl. 2 gr. ob. Roczn. Tow. P. N. w Pozn. , 1871, str. 198. Witeliszki, zaśc, pow. wiłkomierski, w 4 okr. poL, gm. Owanta, o 34 w. od Wiłkomierza. Witełówka al. Wittilowka, wś nad rzką Sowica wschodnią, przy ujściu Walówki, pow. kocmański na Bukowinie. W r. 1881 gmina miała 493 mk. , obszar dwor. 64 mk. W miejscu cerkiew par. nieun. , urząd poczt. w Kocmaniu odl. 5 klm. . Graniczy od wschodu z Mamajowcami. Witetoka, chutor, pow. słonimski, w 5 okr. poL, gm. Luszniewo, o 40 w. od Słonima. W najnowszym spisie niepodany. Witemla, wś nad rz. Desną, pow. starodubski gub. czernihowskiej, gm. Czausy, 101 dm. , 596 mk. , cerkiew paraf. , cegielnia. Witeradów. wś, pow. olkuski, gm. Bole sław, par. Olkusz, leży tuż pod miastem w stro nic południowej, stanowiąc przedmieście. W 1827 r, było 41 dm. , 241 mk. Przy końcu XIV w. wś wraz z Zuradą i Starezynowem nabytą została przez miasto Olkusz od Rafała z Mie chowa mieszczanina widocznie za 700 grzyw. Władysław Jagiełło potwierdził to nabycie w r. 1402 i nadał miastu juryzdykcyą na obszarze tych posiadłości. Według reg. pob. pow. kra kowskiego r. 1581 wsi Witeradów, Starczynów i Żurada były w dzierżawie Piotra Czernego, który płacił tu od 14 łan. km. , 3 zagr. bez roli, 6 komor. bez bydła, 1 piekarki i młyna pa pierowego miejskiego Pawiński, Małop. , 30, 433. Br. Ch. Witeż, węg. NagyVitez, wś, w hr. szaryskiem, kościół katol. filial. , 870 mk. Witfeld, niem. Gross Wittfelde, wś, pow. człuchowski, st. p, Białobór, paraf. kat. Ekfir, szkoła ew. w miejscu, 924 ha 620 roli, 30 łąk, lasu; 1885 r. 50 dm. , 73 dym. , 342 mk. , 1 kat. , 337 ew. , 4 żyd. Dawniej stał tu kościół katol. , w pruski mur stawiany, patronatu rządowego, filialny do Białemborku. Proboszcz miał włóki, na potrzeby kościoła zaś 4 morgi, które uprawiali po kolei miejscowi włościanie. Ponieważ ludność przyjęła luteranizm, dla tego dziekan z Czarnego niekiedy tylko przyjeżdżał z nabożeństwem. W jego nieobecności nauczyciel z Białemborka odczytywał w kościele odpowiednią naukę z postylli. Około r. 1800 ustało nabożeństwo. Zrujnowany kościół stał do r. 1844, w którym rozebrany został. Materyał sprzedano za 27 tał. 25 sbr. Pozostała tylko dzwonnica i stary cmentarz ob. Utrac. kośc. p. kś. Fankidejskiego, str. 337. W topogr. Goldbecka z r. 1789 zapisany jest W. jako wś królewska. , z kościołem katol. , o 18 dym. str. 253. Kś. Fr. Witgiry, wś, pow. rossieński, gm. Aleksandrowsk, o 124 w. od Rossień. Witiaziewo al. Witiaziewa, wś przy ujściu rzki Tołmacz do Wysi, pow. zwinogródzki, w 1 okr. pol. , gm. Kalihorka, par. praw. Wesoły Kąt o 2 w. , w pow. czehryńskim, o 50 w. od Zwinogródki, ma 214 mk. Podług Pochilewicza w 1863 r. było tu 109 mk. ; połowa wsi, z 363 dzies. , należała do Antoniego Waksmana, druga zaś do skarbu. Witicze, wś, w dawnem wwdztwie kijow Witicze Witeż Witfeld Witejki Witiaziewo Witetoka Witemla Witełówka Witeliszki Witek Witeradów Witgiry Witków skiem, podług reg. pobor. z 1628 r. należała do kapituły kijowskiej, która płaci ztąd z 2 dym. Jabłonowski, Ukraina, I, 72. Witianen, ob. Wytyń. Witk, ob. Wick. Witkajcie 1. wś, pow. rossieński, w 3 okr. pol. , gm. i par. Taurogi, o 67 w. od Rossień. 2. W. , wś, pow. rossieński, w 5 okr. poL, gm. Łabardzie. Wojtkiewiczowie mają tu 60 dzies. 11 1 2 nieuż. . 3. W. , okolica, pow. telszewski, w 1 okr. pol. , gm. Tyrkszle, o 32 w. od Telsz. Krzyżewiczowie mają tu 50 dzies. 1 lasu, Stańczykowie 33 dzies. 1 1 2 lasu, 1 1 2 nieuż. . Witki 1. dawniej Witki Łaźniewo, wś, pow. błoński, gm. Radzików. por. Rokitno, ma 215 mk. , 10 os. , 295 mr. Wieś ta wchodziła w skład dóbr Kopytów. W 1827 r. było 6 dm. , 51 mk. Według reg. pob. pow. warszawskiego z r. 1580 wś W. Łaźniewo, w par. Rokitno Górne, miała wielu częściowych właścicieli Pawiński, Mazowsze, 276. 2. W. , wś nieistniejąca obe cnie, w okolicy Warszawy. Według reg. pob. pow. warszawskiego z r. 1580 wś Witki, w par. Służewo, miała drobnych posiadaczy Pa wiński, Mazowsze, 260. 3. W Łempice, wś i folw. , pow. pułtuski, gm. Gzowo, par. Pokrzy wnica Dzierżeniu, odl. 7 w. od Pułtuska. W 1827 r. było 5 dm. , 46 mk. W r. 1885 folw. W. Łempice rozl. mr. 360 gr. or. i ogr. mr. 290, łąk mr. 62, nieuż. mr. 8; bud. mur. 1, drew. 4. Wś W Łempice os. 8, mr. 15. W r. 1576 wś, , Wyky, w par. Pokrzywnica, płaciła od pół łana Pawiński, Mazowsze, 315. 4. W. , pow. łomżyński, ob. Cibory W. Br. Ch. Witki 1. al. Witkowo, folw. nad rz. Łoszą, pow. wileński, w 4 okr. pol. , gm. Worniany, o 52 w. od Wilna, 1 dm. , 5 mk. katol. ; gorzelnia. W 1865 r. własność Dziekońskich. 2. W. al Witów, folw. u źródeł Łoszy, pow. ihumeński, w 1 okr. poL uździeńskim, w gm. SłobodaPere szewska. 3. W. , wś, pow. telszewski, w 3 okr. poL, o 42 w. od Telsz. Witki, część Moszczanicy, w pow. cieszanowskim. Witkiele, wś, pow. rossieński, w 5 okr. poL, gm. Łabardzie, par. Retów, o 88 w. od Rossień. Witkieliszki, wś, pow. wiłkomierski, w 3 okr. pol. , gm. Uszpole. Witkiszki. os. , pow. maryampolski, gm. Antonowo, par. Pilwiszki, odl. od Maryampola 18 w. , ma 2 dm. , 30 mk. W 1827 r. 1 dm, 15 mk. Witkiszki 1. dwór u zbiegu Twarkończy al. Katinupis z Dubissą, pow. rossieński, w 2 okr, poL, gm. i par. Szydłów; o 12 w. od Rossień. Posiada kaplicę katol. 2. W. , wś, pow. rossieński, par. Niemokszty. Vitkocz, ob. Witkowce. Witkopowczyna, dwór, pow. lucyński, własność dawniej Szantyrów, dziś Ludwika Reutta, ma 215 dzies. Witków 1. wś, pow. tomaszowski, gm. Po turzyn, par. Oszczów, o pół mili od Poturzyna, miejscowość górzysta, gleba popielatka i glinka. Ma 80 dm. , 706 mk. , w tem 110 r. l, 685 mr. gruntu, 78 mr. łąk, 146 mr. lasu. W r. 1827 by ło 53 dm. , 228 mk. Cerkiew drewniana, filia par. Poturzyn. Data założenia nieznana. Szkoła po czątkowa, sąd gm. okr. V. Ludność rolnicza; 1 bednarz, 2 tkaczy, 1 krawiec, 1 szewc, 1 kowal. Folw. W. należy do Poturzyna i ma 380 mr. roli ornej, 90 mr. łąk, 976 mr. lasu. Jest to sta ra osada. Należy ona w r. 1396 do Demetryusza Dymitra, marszałka królew. Oddaną zo stała ks. Ziemowitowi w zamian za Sieliszcze. 2. W. , os. , pow. konecki, gm. Gowarczów, par. Końskie odl. 10 w. , 1 dm. , 10 mk. , 6 mr. W 1827 r. 1 dm. , 6 mk. Br Ch. Witków 1. wś nad rzką Krapiłówką, pow. ostrogski, gm. Hoszcza, par. praw. Sieniów w pow. rówieńskim, o 1 w. , ma 40 dm. , 331 mk. , cerkiew filialną, p. w. św. Jakuba Apost. , z drze wa wzniesioną w 1770 r. kosztem biskupa łuc kiego Sylwestra Rudnickiego i uposażoną 13 dzies. ziemi. Podług reg. pobor. pow. łuckiego z 1570 r. własność Iwana Kierdeja Muszyńskie go, który z Woskodaw, Mniszyna, Włodzimierki i Czudnycz płaci z 31 dym. , 5 bojar, 18 ogr. po 2 gr. W 1583 r. Iwan Kierdej Mylski wnosi z W. z 3 dym. , 2 ogr. Jabłonowski, Wołyń, 12, 86. 2. W. , nieistniejąca obecnie pod tą na zwą wś, w pow. żytomierskim, należała w 1600 r. do Jana Kownackiego, który pozywa Andrzeja Leszczyńskiego, wwdę brzeskokuj. , oraz Juliu sza i Aleksandra ks. Prońskich i Jana i Annę Radzymińskich o wydanie poddanych zbiegłych z W, do Horoszkowa, przezwanego Hreźanami Jabłonowski. Ukraina, II, 50. J. Krz. Witków 1. wś pow. sokalski, 26 klm. na płd. zach. od Sokala, tuż na płd. zach. od Bełza sąd pow. , st. kol. i urz. pocz. . Na płn. leżą Tuszków i Bełz, na wsch. Bełz, na płd. Tehlów, na zach. Staje dwie ostatnie w pow. rawskim. Płd. wsch. część wsi przepływa Sołokija. Własn. więk. ma roili or. 138, łąk i ogr. 466, pastw. 3, lasu 258 mr. ; wł. mn. roli or. 192, łąk i ogr. 198, past. 19 mr. W r. 1880 było 34 dm. , 222 mk. w gm. , 4 dm. , 26 mk. na obsz. dwor. 177 gr. kat. , 52 rz. kat. , 19 izr. 158 Rus. , 90 Pol. . Par. rz. kat. i gr. kat. w Bełzie. We wsi jest kasa poż. gm. z kapit. 53 złr. Za czasów Rzpltej należała wś do dóbr kor. , województwa i powiatu bełzkiego. Według wykazu kwarty na r. 1770 była dzierżawiona przez Franciszka Trembińskiego, podsędka lubelskiego, z prow. 2400 złp. Po rozbiorze otrzymała ją Eleonora hr. Ostroroźyna, jako częściowe wynagrodzenie za dobra Tustanowice, zajęte dla salin, wedle kontraktu z 7 sierpnia 1802 r. Czemeryński O dobrach Witinnen Witianen Witk Witkajcie Witki Witkiele Witkieliszki Witkiszki Witkopowczyna Witkowce koron. h. Rzpltej polskiej, Lwow, 1870, str. 262. 2. W. Nowy, miasteczko, pow. kamione cki, pod 50 19 płn. szer. a 42 9 wsch. dług. od F. , 28 klm. na płn. wsch. od Kamionki Stru miłowej, 14 klm. na płn. zach. od sądu pow. w Radziechowie, z urzęd. poczt. w miejscu. Na wsch. leży Witków Stary, na płd. wsch. Płowe i Stanin, na płd. zach. Radwańce z Wólką al. Wo licą Radwaniecką. , na płn. zach. Andrzejówka, częśó Rozdziałowa dwie ostatnie w pow. sokal skim. Wzdłuż granicy wsch. płynie pot. Busz ków, lewy dopł. Białegostoku, dopł. Bugu. Płd. zach. i płn. zach. część obszaru lesista las Czar ny. Wzn. obszaru wynosi średnio 216 mt. npm. Własn. więk. hr. Stanisława Badeniego ma roli or. 2, łąk i ogr. 123, pastw. 21, lasu 1679 mr. ; wł. mn. roli or. 374, łąk i ogr. 427, past. 35 mr. W r. 1880 było 262 dm. , 2014 mk. w gm. 1679 gr. kat. , 280 rz. kat. , 35 izr. , 20 innych wyzn. ; 1690 Rus. , 263 Pol. , 21 Niem. , 41 innej naro dowości. Par. rz. kat. w miejscu, dek. buski. Parafię fundowali w r. 1675 Wacław i Anna Lanckorońscy. W skład parafii wchodzą Feli ksówka, Hohołów, Korczyn, Obrotów, Rozdzia łów i Witków Stary. W miasteczku jest kościół murowany, należący niegdyś do istniejącego tu klasztoru augustyanów, którzy obok kościoła mieli klasztor drewniany. W r. 1788 zniesiono klasztor. Kościół jest p. w. św. Trójcy. Paraf. gr. kat. w miejscu, dok. chołojowski. Do parafii należą Witków Stary i Obrotów z Feliksówka. W miasteczku jest jeszcze cerkiew, szkoła lklas. i kasa poż. gm. z kapit. 672 złr. Niegdyś słynął W. z wyrobu piwa. 3. W. Stary, wś, pow. kamionecki, 28 klm. na płn. wsch. od Ka mionki Strumiłowej, 12 klm. na płn. zach. od sądu pow. w Radziechowie, tuż na wsch, od urz. poczt. w Witkowie Nowym. Na płn. wsch. leży Suszno, na płd. wsch. Płowe, na płd. i zach. Witków Nowy. Płd. zach. część obszaru prze pływa pot. Buszków, płn. wsch. Białystok. Część płn. obszaru zajmuje przys. Obrotów z Fe liksówka. Na wsch. las Kacun. Średnie wzn. obszaru 219 mt Własn. więk. hr. Stanisława Badeniego ma roli or. 340, łąk i ogr. 199, past. 56, lasu 40 mr. ; wł mn. roli or. 623, łąk i ogr. 344, past. 167 mr. W r. 1886 było 118 dm. , 708 mk. w gm. , 5 dm. , 58 mk. na obsz. dwor. 571 gr. kat. , III rz. kat. , 53 izr. , 31 innych wyznań; 549 Rus. , 211 Pol. , 6 Niem. . Parafia rzym. i gr. kat. w Witkowie Nowym. We wsi jest cerkiew, kasa poż. gm. z kapit. 2096 złr. , młyn, browar, gorzelnia. Lu. Dz. Witków 1. czesk. Vitkov, niem. Wigstadl, miasto na Szląsku austr. , w pow, opawskim, obw. sąd. Witkowskim. Wznies. poziomu w pobliżu kościoła dochodzi 480 mt. W r. 1880 było 297 dm. i 2936 mk. 1400 męż. , 1536 kob. , 2903 rz. kat. , 3 prot. i 30 izr. , wyłącznie Niemców. Kościół katol. , szkoła ludowa, urząd tel. i poczt. w miejscu. W. jest siedzibą sądu obw. i ożywionego przemysłu, polegającego na wyro bie skór, wstążek jedyna fabryka na Szląsku, masy papierowej, napojów gazowych. Co do gmin wchodzących w skład obwodu sądowego Witkowskiego ob. Tropawa, 2. W. Górny, Vitkov Horni, niem. WigsiadlOberdorf, wś, w pow. opawskim, obw. sąd. Witkowskim, tuż pod miastem. W r. 1880 było 208 dm. , 1604 mk. , 1589 rz. kat. , 4 prot. i 11 izr. , wyłącznie Niem ców. Do gminy W. należą także gromady do mów czyli przysiołki Mittelhof, Seheibenhof i Schneckenhof. Kościół i szkoła ludowa znajdują się w mieście Witkowie. 3. W. , niem. Meltsch, ztąd Melc, wś, pow. opawski, obw. sąd. Witkow ski. Posiada kościół par. katol. , szkołę począt kową, st. poczt. 1104 mk. W. H. Witkowce, wś, w dawnem wwdztwie bracławskiem, należała w 1622 r. do Dżusy, podwoj, bracławskiego Jabłonowski, Ukraina, II, 615. Witkowce, słow. Vitkovce, węg. Vitkócz al. Vitfalu, wś, w hr. spiskiem, pow. lewockim, w niewielkiej kotlinie po lewym brzegu Hernadu. W r. 1890 było 184 mk. rz. kat. , Słowaków, 35 dm. , 90 mr. obszaru. W. należą do par. Poracz, sąd pow. w Podegrodziu Spiskiem Szepes Varalja, Kirchdrauf, urz. podatk, w Lewoczy, urz. poczt. w Hruszowie. Jest to starożytna osada spiska, wspominana już w dok. z r. 1254. Witkówek. folw. , pow, inowrocławski strzeUński, sąd, okr. komis. i st. dr. żel. Strzelno, poczta w Włostowie Lostau, szkoła w Chrośnie, parafiia w Kościeszkach; 5 dm. , 177 ha, 59 mk. Witkowice 1. dawniej W. Wielkie i Małe, fol. i kol. nad rz. Bzurą, przy ujściu Łasiochy, pow. sochaczewski, gm. Młodzieszyn, par. Brochów, odl. 8 w. od Sochaczewa. Fol. ma 177 mk. , kol. 214 mk. W 1827 r. było 23 dm. , 292 mk. W r. 1873 fol. W. , oddzielony od dóbr Trojanów w r. 1869, rozl mr. 1638 gr. or. i ogr. mr. 502, łąk mr. 177, past. mr. 108, lasu mr. 283, nieuż. mr. 68; bud. mur. 1, drew. 16; las nieurządzony. Według reg. pob. pow. gostyńskiego z r. 1579 wś Witkowice Major, w par. Brochow, miała 1 zagr. W. Minor 1 łan, 2 zagr. Części szlach. bez kmieci 1 2 łanu i 4 zagr. Pawiński, Mazowsze, 204, 210. 2. W. , wś, pow. nieszawski, gm. Piotrkowo, par. Sadlna, odl. 49 w. od Nieszawy, mają 61 mk. W 1827 r. było 5 dm. , 32 mk. W r. 1885 folw. W. rozl. mr. 322 gr. or. i ogr. mr. 281, łąk mr. 27, nieuż. mr. 14; bud. mur. 10; płodozm. 4 i 9pol. Wś W. os. 9, mr. 12. Według reg. pob. pow. radziejowskiego z r. 1557 wś W. , w par. Sadlno, miała 2 łan. , 2 zagr. Pawiński, Wielkop, , II, 30. 3. W. , wś i folw. , pow. brzeziński, gm. Lipiny, par. Brzeziny. Wś ma 15 dm. , 144 mk. , 369 mr. ; fol. 3 dm. , 65 mk. , 605 mr. ; karcz. 1 dm. , 7 mk. , 2 mr. W 1827 r. było 17 dm. , 131 Witkowce Witkówek Witkowice Witków Witkowice mk. Na początku XVI w. we wsi W. duplex łany km. i fol. dają dziesięcinę pleb. w Brzezi nach Łaski, L. B. , II, 400. Według reg. pob. pow. brzezińskiego z r. 1676 we wsi Witkowice, w par. Brzeziny, Jakub Paprocki płacił od 2 1 2 łan. , 3 zagr. , karczmy, 4 zagr. pustych, 5 osad. W części W. Major siedziała drobna szlachta bez kmieci. S. Witkowski miał 1 1 2 ćwierci; Bronowska ćwierć łanu, 2 zagr. ; Jaroskowicz Jeźowicz trzy ćwierci, 3 zagr. , karczmę. W części W. Minor M. Witkowski 1 1 2 ćwierci, 2 zagr. ; Rypułtowicz trzy ćwierci Pawiński, Wielkop. , II, 93 i 151. 4. W. , wś i fol. , pow. noworadomski, gm. Rzeki, par. Borowno, leży przy drodze z Kłomnic do Częstochowy. Wś ma 35 dm. , 243 mk. ; fol. 4 dm. , 16 mk. W 1827 r. było 18 dm. , 155 mk. W r. 1890 folw. W. rozl. mr. 373 gr. or. i ogr. mr. 281, łąk mr. 2, pastw. mr. 4, lasu mr. 80, nieuż. mr. 6; bud. mur. 4, drew. 7. Wś W. os. 30, mr. 222. Na początku XVI w. dziesięcina z łanów kmiecych szła do Borowna, z wyłączoniem małego pola zwanego Smarszów i części pola zwanego Napłatki, zkąd dawano kościołowi w Kłomnicach Łaski, L. B. , I, 522. Według reg. pob. pow. radomskiego z r. 1552 wś W. miała 8 posiada czy na 3 1 4 łan. Pawiński, Wielkop. , II, 280. 5. W. , w par. Sędziszów dziś pow. jędrzejo wski, dawniej księski, wś nie istniejąca obecnie. W r. 1581 posiadał ją Rej i płacił od 7 półłan ków kmiecych Pawiń. , Małop. , 86. 6 W. , pow. płocki, ob. Przedpełce. Br. Ch. Witkowice 1. wś, w pow. bialskim, nad potokiem uchodzącym z praw. brzegu do Soły, 7 klm. na płn. wsch. od mka Kęty, ma paraf. rzym. kat. i szkołę ludową; wraz z obszarem większej posiadłości ma 175 dm. i 1071 mk. 504 męż. , 567 kob. , 1034 rz. kat. i 37 izrael. Obszar więk. pos. Anton. Śmiałowskiege ma 3 folw. , obejmujące 476 mr. roli, 17 mr. łąk, 49 mr. past. , 164 mr. lasu, 45 mr. stawów i moczarów, 8 mr. nieuż. i 1 mr. 31 sąż. parcel budowl. ; pos. mn 853 mr. roli, 22 mr. łąk i ogr. . 87 mr. pastw. 3 183 mr. lasu. Za Długosza L. B. , 1, 84 W. miały sześciu dziedziców, ale tylko dwa predia szlacheckie. W drugim opisie L. B. , II, 290 Długosz podaje, iż W. są wsią opuszczoną, mającą jednak kościół paraf. W r. 1581 Pawiński, Małop. , 105 dwaj Witkowscy Kasper i Stanisław płacą od 23 półłanków km. , 7 zagr; z rolą, 3 zagr. bez roli, 9 kom. z bydłem, 13 kom. bez bydła, 2 łany km. i 2 ról pustych. Szematyzm dyec. krak. podaje, na podstawie aktów wizytacyi bisk. Łubieńskiego, że parafia została erygowaną na nowo w r. 1624 a obecny kościół drewniany postawił Samuel Stojowski. Prawdopodobnie zatem dawniejsza parafia podupadła. Graniczy na wschód z Nidkiem, na płd. z Bulowicami, na zach. z Neudorfeni al. Nową Wsią a na płn. z Osiekiem. 2. W. , wś, w pow. krakowskim, par. rz. kat. w Zielonkach, leży w okolicy falistej, nad dopływem Białuchy Prądnika Białego zwanym Bibiczką, o 4 klm. na północ od Krakowa, po zach. stronie gościńca do Michałowic. Tworzy wspólną gminę administracyjną z Prądnikiem Białym i liczy 41 dm. i 290 mk. 5 izrael, . Obszar tabularny kapituły krak. ma 193 mr. roii, 3 mr. ogr. , 11 mr. past. i 1 mr. 668 sąż. parcel bud. ; pos. mniejsza 240 mr. roli, 14 mr. łąk i ogr. i 38 mr. past. Za Długosza L. B. , I, 167, II, 148 miała ta kapitulna wieś dobry dworzec, role w trzech częściach, 8 łan. km. , karczmę z rolą, 5 zagród bez roli, gaje, zarośla i 4 sadzawki. W 1581 Pawiński, Małop. , 27 miała 12 półłank. km. , 1 czynsz. , 4 zagrody bez roli, 1 kom. z bydłem, 9 kom. bez bydła, przekupnia, dudę, 9 piekarek i 1 4 roli. Graniczy na płd. z Górką Narodową i Prądnikiem Białym, na zach. z Toniami, na płn. z Zielonkami, Marszowicami i Węgrzcami, na wsch. z Balowicami. 3. W. , os. , w pow. wielickim, gm. Byszyce, leży na płd. od Wieliczki, przy drodze do Zawady, ma 10 dm. i 58 mk. Jest to dawna wieś, która za Długosza L. B. , I, 123 należała do Stanisława Klapa h. Strzemię, a 1581 Pawiński, Małop. , 66 do Floryana Morstina. W owym czasie miała 2 1 2 łan km. , 1 kom. z bydłem i 2 kom. bez bydła. Według objaśnienia wydawcy Kod. dypl. pol. III, 34 wś Viscovicii, z której dziesięcinę r. 1238 nadano klasztorowi w Staniątkach, ma oznaczać Witkowice. 4. . W. , wś, pow. ropczycki, w równinie nad Wielopolką, 3 klm. na płn. od Ropczyc, wzn. 212 mt. npm. Ma parafią rzym. kat. z kościołem drewnianym i szkołę ludową. Wraz z obszarem więk. pos. Józ. Michałowskiego liczy 123 dm. i 675 mk. 311 męż. , 364 kob. , 650 rz. kat. i 25 izraelPos. tabularna ma 410 mr. roli, 87 mr. łąk, 6 mr. ogr. , 23 mr. past. , 5 mr. lasu i 3 mr. 331 sąż. parcel budowl. , ogółem 534 mr. ; pos. mn. 485 mr. roli, 138 mr. łąk i ogr. i 78 mr. pastw. Za Długosza L. B. , II, 280 należała ta wieś do kasztelanii sandomierskiej, miała parafią z dobremi gruntami plebańskiemi. W 1581 r. Pawiński, Małop. , 250 wś kościelna królewska Wythowycze miała 47 kmieci na 30 łanach, 9 zagrod. z rolą, 9 kom. , 13 komor. bez bydła 2 rzemieśl, a nadto sołtystwo na 3 łan. Należała do Andrzeja Gołuchowskiego. Teraźniejszy kościół wzniesiono w r. 1673 p. w. św. Michała. Metryki przechowały się od r. 1773. Do parafii dek. ropczycki należą Brzyzna, Kozodrza, Pietrzejowa i Żdżary. W. graniczą na płd. z Brzyzną, na zach. z Pietrzejową, na płn. z Borkiem Małym a na wsch. z Sędziszowem. 5. W. , wś, pow. tarnobrzeski, par. rz. kat. w Pniowie. Leży na praw. brzegu Wisły, na płn. od ujścia Sanu, w nizinie wzn. 147 mt. npm. Granicę wschodnią wsi stanowi część starego łożyska Sanu. Ma 73 dm. i 354 mk. rz. kat. Pos. więk. Mojż. Hirsch Witkowice Witkowka Witkówki Witkowo Witkowicze felda ma 155 mr. obszaru 12 mr. łąk i pastw. , 42 mr. zarośli i 19 mr. nieuż. . Leżała w dawnym pow. urzędowskim, w par. Borów dziś pow. janowski. Wspominana w spisach pobor. z r. 1531. W r. 1676 płacą tu pogłówne od 26 poddanych Pawiń. , Małop. , 375, 8a. Graniczy na północ i wschód z Chwałowicami, na płd. z Orzechowem. Maa. Wilkowice 1. wś gosp. , w pow. szamotul skim, okr. komis. Duszniki, par. i st. kolei Kazi mierz, szkoła katol. , poczta w Bytyniu, sąd w Szamotułach 97 dm. , 138 ha, 76 mk. 72 katol. 2. W. , folw. , tamże, należy do dóbr bytyńskich Br. Gąsiorowskiego. Ma 10 dm. , 180 mk. W. leżą na płd. zach. od Szamotuł. Wspomniane w dok. w r. 1387. Mieli tu części Boboliccy, Jaktorowscy i Pawłowscy; są gniaz dem Witkowskich. 3. W. , Stare i Nowe, niem. Witkowitz, wś, pow. chodzieskim Colmar, na płd. Margonina, nad połudn. wschodnią kończyną jez. Margonińskiego, na płd. wschód Budzynia. Składa się z dwu części. Okr. komis. w Budzyniu, par. , sąd, szkoła i poczta w Margo ninie. R. 1398 występuje jako świadek Strasz z W. Wł. Ł. Witkowicze, mylnie Widkowicze ob. , wś nad Styrem, pow. rówieński, gm. Berezne, par. prawosł. Sielce o 5 w. , ma 52 dm. , 510 mk. , młyn na stawie, zwanym Tetiojana. Należy do klucza berezeńskiego Malińskich. Podług reg. pobor. pow. łuckiego z r. 1583 należy w części do Ostoscza sic kn. Głowni Ostrozeckiego, który płaci od 12 dym. , 4 ogr. , w cześci do Michajły Kozinskiego, płacącego od 2 dym. Jabłonowski, Wołyń, 94, 97. Witkowizna 1. os. , pow. nowomiński, gm. i par. Jakubów, ma 4 os. , 13 mk. , 62 mr. dwor. W 1827 r. 1 dm. , 6 mk. 2. W. , os. młyń. , pow. będziński, gm. i par. Żarki, 1 dm. , 4 mk. , 50 mr. dwor. 3. W. , os. , pow. suwalski, gm. Kadaryszki, par. Lubowo. W ostatnich spisach urzęd. nie podana. Witkówka, szczyt górski, w pow. myślenickim wzn. 760 mt. . Ob. Grzechinia i Kudyjówka. Witkowka 1. przys. do Tabaszowy, w pow. sądeckim. Leży na lew. brzegu Dunajca, wzn. 239 mt. npm. , naprzeciw Rożnowa. Od płd. zasłaniają wzgórza pokryte lasem. oddzielające W. od Tabaszowy. 2. W. , grupa domów, w pow. myślenickim, ob. Stróża. Witkówki 1. wś gospod. , pow. i okr. komis. kościański, sąd i st. kolei w Kościanie, poczta w Racocie, szkoła katol. w Starym Lubaszu a par. w Wyskoci, ma 12 dm. , 250 ha, 78 mk. 2. W. , folw. , tamże, wchodzi w skład dóbr Racocie, własności Zofii, w. ks. saskowejmarskiej, ma 6 dm. , 94 mk. W r. 1793 był właścicielem kg. Jabłonowski na Racocie ob, Racot. Witkówko 1. folw. , pow. gnieźnieński Witkowski, par. , okr. komis. , szkoła i poczta w Witkowie, st. kol. w Trzemesznie, ma 4 dm. , 136 ha, 63 mk. Istniało już r. 1497. 2. W. , właściwie Wiekowko ob. . Witkowo 1. wś, folw. i rumunek, zwany Wysiołki Witkowskie, nad jez. Zbytkowo, pow. lipnowski, gm. Oleszno, par. Zaduszniki, odl. 10 w. od Lipna. Wś ma 32 dm. , 356 mk. ; rum. 41 dm. , 312 mk. Szkoła początkowa i szkoła ewang. , dom modlitwy ewang. W r. 1827 było w ogóle 34 dm. , 295 mk. Ob. Krojczyn. Jezioro ma 60 mr; obszaru i do 15 st. głębokie. Wody jego odprowadza struga do Wisły. W r. 1885 fol. Witkowo, z nomenklaturą Gołąbki, rozl. mn 937 gr. orn. i ogr. mr. 642, łąk mr. 90, pastw. mr. 104, wody mr. 69, nieuż. mr. 32; bud. mur. 7, drew. 5; płodozm. 12pol. , pokłady torfu. Osada młyń. Gołąbki mr. 15 na prawie wieczystoczynszo wym, wiatrak. Wś W. os. 55, mr. 260; wś Wysiołki Witkowskie os. 53, mr. 637. Wymienione w akcie rozgraniczenia dyecezyi kujawskiej od płockiej w r. 1321 Kod. dypl. pól. , U, 232. Według reg. pob. ziemi dobrzyńskiej z r. 1564 wś W. , w par. Zaduszniki, miała 5 kmieci, poddanych Ostrowickiego, 5 osadników było wolnych. Płacono fl. 2 gr. 23 solid. 1 Pawiński, Wielkop. , I. 284, 2. W. , wś i folw. , pow. łomżyński, gm. Borzejewo, par. Wizna. Wś ma 4 os. , 20 mr. Wchodziła w skład dóbr Olszyny. W 1827 r. było 11 dm. , 86 mk. 3. W. , os. w dobrach Hołny Wolmera, pow. sejneński, ma 30 mr. 4. W. , Młaki i Pawiaki, dwie wsi, pow. płoński, gm. Stróżęcin, par. Raciąż, odl. 26 w. od Płońska. W. Miłaki ma 11 dm. , 100 mk. , 295 mr. , wiatrak i karczmę; W. Pawiaki 8 dm. , 100 mk. , 244 mr. W 1827 r. W. Miłaki miały 10 dm. , 77 mk. ; W. Pawiaki 8 dm. , 51 mk. W r. 1578 wś Witkowo Milak płaci od 3 4 łana, 4 zagr. z rolą i wiatraka Pawiń. , Mazowsze, 82. Br, Ch. Witkowo, pow. wileński, ob. Witki. Witkowo 1. Witków, Vythkowo, miasto, w pow. gnieźnieńskim, od r. 1887 centr nowoutworzonego powiatu Witkowskiego, leży między Gnieznem, Żydowem, Wrześnią, Powidzem a Trzemesznem. St. kolei i sąd w Gnieźnie, parafia, szkoła i poczta w miejscu. Ma 159 dm. , 288 ha, 1583 mk. 1127 katol. , 144 prot. , 312 żydów. W. było odwieczną siedzibą Korzboków Witkowskich. Kościół parafialny powstał zapewne już przy końcu XIII w. , bo w XIV spotykamy wzmianki o jego istnieniu. W r. 1439 proboszcz tutejszy Wincenty Kot z Dębna późniejszy arcybiskup sprzedaje Tomisławowi, dziedzicowi Małachowa, dziesięciny z pięciu części tej wsi, tudzież z Chłądowa i Wigroszewa, zdawna przysługujące plebanom Witkowskim, za 18 grzyw. R. 1517 Mikołaj, sufragan gnieźnieński, konsekrował tu nowy kościół drewniany, p. w. św. Mikołaja. Na początku XVI w. we wsi było 12 łan. osiadłych, które dawały plebanowi po ferto Witkówko Witkowizna Witkówka Witkowo Witkowo Witkowo nie, z 12 drugich, pustych, pobierał dziesięcinę snopową, podobnie jak i z folwarku. Ogółem otrzymywał ztąd pleban około 5 grzyw. Miał teź pleban dwa łany roli, których nie uprawiał, bo podzielone, jak i kmiece na 6 plusów, rozłożone były na samych skrajach łanów kmiecych a więc ztąd wystawione na szkody, wypasanie itp. . Utrzymywał wikarego, któremu dawał po 15 miar żyta i. 15 miar owsa rocznie, tudzież część ofiar kościelnych, zaś kościelny minister otrzymywał 16 miar zboża i czwartą część ofiar. W r. 1580 właścicielem W. jest Jan Spławski, kasztel. inowrocławski, który płaci tu od 13 1 2 łan. , 16 zagrod. , 12 komor. Zapewne w XVII w. zostało na części wsi założone miasto, które otoczone dokoła starszemi osadami miejskimi, nie mogło się rozwinąć. Ludność trudniła się uprawą roli a dość licznie osiadający tu żydzi drobnym handlem. W r. 1765 zapłacono z W. 708 zł. pogłównego żydowskiego. W r. 1793 miasto włączone zostało do nowo utworzonego powiatu powidzkiego. R. 1821 zgorzał kościół parafialny. Na jego miejscu wystawiono nowy, murowany, konsekrowany r. 1840 przez arcyb. Dunina. Od r. 1885 zostało W. centrem nowoutworzonego powiatu, który powstał z części dawnego gnieźnieńskiego. Powiat ten ma obszaru 58, 896 ha 39, 132 ha roli, 2806 łąk, 9945 lasu i 25, 205 mk. 1885 r. . W obrębie jego mieszczą się miasta Czerniejewo, Mielżyn, Powidz i Witkowo. Do miast należy 3688 ha 2498 roli, 99 łąk, 8 lasu i ludność ich ogólna w r. 1885 wynosiła 4812 w r. 1871 było 5217. W tej liczbie było 3918 katol. 2113 kob. , 406 ewang. 209 kob. i 448 żyd. 257 kob. . Do gmin wiejskich należało 23227 ha 18353 roli, 1454 łąk, 201 lasu, 1465 dm. , 2399 gospoparstw i 12558 mk. 1871 r. 13937. Co do wyznania było 9778 kat. , 2834 ew. , 26 żyd. Większa posiadłość obejmowała 31981 ha 18281 roli, 1253 łąk i 9736 lasu i 7814 mk. w 1871 r. 6931, w tej liczbie 7524 kat. , 335 ew. 2. W. , wś gospod. przy mieście t. n. , ma 4 dm. , 126 ha, 63 mk. 3. W. , wś szlach. , tamże, 6 dm. , 506 ha, 168 mk. Czysty dochód 4318 mrk. Należy do dóbr niechanowskich własność Żołtowskich. Na obszarze W. leżą łąki nazwane Bachorza i Żabcza, źródło Brogówka, a zapłocie Wygrocewo. W. wraz z Witkowem r. 1793 były własnością Michała Wołowicza na Działyniu. 4. W. , wś, w par. Powidz, pow. Witkowski. Witkowo 1 niem. Wittkowo al. Wittkow, 1402 Wytkow, dobra, pow. toruński, st. poczt. Dźwierzno, st. kol. i par. kat. Chełmża, 5, 5 klm. odl. ; 1885 r. 6 dm. , 27 dym. , 162 mk. , 155 kat, 7 ew. ; 434 ha 396 roli orn. , 19 łąk, 0, 4 lasu; chów i tucz bydła i owiec rasy Rambouillet. Dawna własność kapituły chełmińskiej, która r. 1402 nabyła W. od Chrystyana Heselechte i jego synów na prawie chełm. ob. Woelky Ur. d. B. Culm, str. 337. R. 1601 wyznacza kapituła pro inventario praedii Witkowo 150 grz. pruskich, każdą po 20 groszy licząc; oprócz tego dodaje się satio hiemalis, pro satione vero aestivali tres lastae cum media avenae, 30 modii hordei et 5 modii pisi ob. tamże, str. 960. Dochody z dóbr po bierał jeden z kanoników; około r. 1667 kś. Chryzostom Olszowski, kan. chełmiński, war szawski i kaliski ob. Wizytę Strzesza, str. 8. W topogr. Goldbecka zapisane jest W. jako folw. puszczony w wieczystą dzierżawę i siedziba urzędu leśniczego, o 11 dym. str. 255. 2. W. , niem. Wittkow, dok. Wittkowo, Wittowo, Witichow, Vitancovo, wś, w pow. wałeckim, na wsch. płd. od Wałcza, st. p. i par. kat. Wałcz; 2490 ha 1882 roli orn. , 69 łąk, 369 lasu; 1885 r. 57 dm. , 117 dym. , 717 mk. , 488 kat. , 229 ew. Neumuehl 3 dm. , 29 mk. , folw. Witkowo 4 dm. , 182 mk. , Rosenthal 4 dm. . 83 mk. . Znana jest r. 1249. Należała według Schmitta Gesch. d. Dt. Croner Kr. , str. 224 do templaryuszów, je żeli tu niezachodzi pomieszanie z Witkowem pod Kamieniem w pow. złotowskim, jak się domyśla Callier ob. pow. wałecki w XVI w. , str. 54. R. 1337 stała pustkami i obejmowała włók 64. R. 1457 przekazał król Kazimierz 4 łany w W. mieszczaninowi wałeckiemu Pawłowi Hornowi. R. 1662 był tu wójtem Jan Paweł Górecki. Za czasów polskich należało W. do ststwa nowo dworskiego. Kś. Dalski, prob. wałecki, około r. 1794 założył na polach Witkowa posiadłość wiejską p. n. Rosenthal ob. Callier, 1. c, str. 54. W topogr. Goldbecka z r. 1879 zapisane jest W. jako wś i folw. z młynem, o 47 dymach str. 259. 3. W. , niem. Wittkau, wś nad Ka mionką, pow. złotowski, st. p. Gronowo, par. kat. Kamień; 1071 ha 788 roli orn. , 44 łąk, 54 lasu; 1885 r. 59 dm. , 84 dym. , 413 mk. , 330 kat. , 83 ew. Witkowski Młyn 6 dm. , 70 mk. . W. poja wia się już r. 1259 p. n. Vittovo w przywile ju ks. Bolesława, nadającym Miechowitom w Gnieź nie jez. Dziechowo i puszczę koło Witkowa ob. Kod. Wielkop. , 382. R. 1366 zamienia prepozyt klasztoru wś pustą Witkowo Vythkovo i przyległe posiadłości na wś Włóknę i dzie sięciny w Kowalewie. Dan w Szubinie. R. 1578 trzyma tę wś w zastawie Kostka, woj. sando mierski. Tenże puszcza młyn tutejszy za 70 złp. à 30 gr. pol. w dzierżawę, dodając puszczę mię dzy młynem a bagnem Samin. Następnie do staje przywilej na młyn od arcyb. Jan Blistron ob. Der Kreis Flatow v. Schmitt, str. 270. Topogr. Goldbecka z r. 1789 zapisuje W. jako wś król. wraz z młynem i leśn. , o 23 dym. str. 259. Kś. Fr. Witkowo, niem. Vietkow, dok. 1280 Wicosouo, wś w Pomeranii, pow. słupski, par. kat. Słupsk; 483 ha; 1885 r. 46 dm. , 82 dym. , 390 mk. ew. Pojawia się po raz pierwszy w przywileju ks. Mestwina r. 1280 ob. P. U. B. von Witno Witnice Witnica Witlin Witlandya Witlandsort Witkuszki Witkowszczyzna Perlbach, str. 299. R. 1605 wystawia ks. Bogusław Starszy Melchiorowi i Ernestowi list nadawczy na Witkowo Vietzke, Słuchowo, M. i W. Jencewo i Gniewinko, które dawniej ich przodkowie Ernest i Franciszek Wejherowie posiadali. Dan w Słupsku ob. Cramer Gesch. d. Lande Lauenburg u. Buetow, II, 281. Kś. Fr. Witkowszczyzna, folw. i dobra, pow. augustowski, gm. Hołynka, par. Lipsk, odl. od Augustowa 52 w. , ma 7 dm. , 69 mk. W 1827 r. 2 dm. , 16 mk. Dobra Witkowszczyzna składały się w r. 1889 z folw. W. , Wnuczkowszczyzna, Andzin, lasu Puciatowszczyzna, osad leśn. Straż, i Rygałówka al. Jałowa, rozl. mr. 1662 fol. W. gr. orn. i ogr. mr. 392, łąk mr. 39, nieuż. mr. 9; bud. mar. 8, drew. 18; folw. Wnuczkowszczyzna gr. orn. i ogr. mr. 99, łąk mr. 61, pastw. mr. 12, nieuż. mr. 2; bud. drew. 5; folw. Andzin gr. orn. i ogr. mr. 260, łąk mr. 32, pastw. mr. 13, nieuż mr. 5; bud. drew. 8; las Puciatowszczyzna łąk mr. 32, pastw. mr. 127, lasu mr. 540, nieuż. mr. 3. ; os. Straż gr. orn. i ogr. mr. 9, łąk mr. 6; os. Rygałówka al. Jałowa gr. orn. i ogr. mr. 10, łąk mr. 8, nieuż. 2, młyn wodny. Wś Zofiewo os. 19, mr. 135; wś Dolinczany os. 11, mr. 186; wś Rygałówka os. 25, mr. 463, wś Chorożowa os. 17, mr. 326. Witkowszczyzna 1. al. Poukaje, zaśc. nad jez. Ukajes, pow. święciański, w 2 okr. pol. , gm. i dobra skarbowe Łyngmiany o 9 w. , okr. wiejski Antolkiena, o 35 w. od Święcian, ma 3 dm. , 24 mk. katol. w 1865 r. 15 dusz rewiz. . 2. W. czy Wiszkowszczyzna, wś, pow. wilejski, w 1 okr. poL, gm. Horodek o 14 w. , okr. wiej ski i dobra Drużbickich, Chołchła, o 39 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. z Mołodeczna do gr. pow. mińskiego, ma 6 dm. , 45 mk. 3. W. , zaśc. szlach. , pow. wileński, w 4 okr. poL, o 26 w. od Wilna, 2 dm. , 17 mk. 2 prawosł. , 3 katol. , 12 starow. . 4. W. , zaśc. szlach. , pow. wileński, w 1 okr. poL, o 44 w. od Wilna, 1 dm. , 5 mk. katol. 5. W. , zaśc, pow. wiłkomierski, w 4 okr. poL, gm. Dobejki, o 50 w. od Wiłkomierza, własność włościanina Tomulewicza, ma 35 dzies. 3 lasu, 2 nieuż. . Wilkuny 1. okolica, pow. kowieński, w 1 okr. pol. , gm. Średniki, o 47 w. od Kowna. Mają tu mieszczanin Bandziński 8 dzies. 2 lasu, Danichowscy 25 dzies. 3 lasu, 1 nieuż. , Gójscy 25 dzies. 4 łasu, 2 nieuż. , Łukaszewiczowie 15 dzies. 3 łasu, 6 nieuż. , Pacewiczowie 41 dzies. 10 łasu, 11 nieuż. , Pankiewiczowie 19 dzies. 6 łasu, 3 nieuż. , Pepol 19 dzies. 6 lasu, 2 nieuż. , Ulińscy 13 dzies. 2 lasu; , Jurewiczowie 60 dzies. 23 lasu, 8 nieuż, . 2. W. , wś, pow. wiłkomierski, w 4 okr. pol. , gm. Dobejki, o 76 w. od Wiłkomierza. Witkuszki 1. wś, pow nowoaleksandrowski, w 1 okr. pol. , o 18 w. od Nowoaleksandrowska. 2. W. , dwór, pow, nowoaleksandrowski, w 4 okr. poL, gm. Abele, o 55 w. od Nowoaleksandrowska, własność Roksimowiczów, ma 80 dzies. 6 lasu, 3 1 2, nieuż. . Witlandsort dok. , ob. Lochstaedt. Witlandya, nazwa dawana w wiekach średnich części Prus położonej nad Baltykiem. Według Toeppena odpowiadała ta nazwa dzisiejszej Nierzei fryskiej Frische Nehrung, czyli tej wązkiej smudze gruntu, która oddziela Fryszhaf od Bałtyku. Nazwę tę spotykamy w opisie podróży Wulfstana, odbytej w IX wieku. Odnosi ją do obszarów na prawym brzegu Wisły. Witlin, wś, pow. bobrujski, w gm. Turki, przy drodze z Pobołowa do Worotynia, o 38 w. od Bobrujska a 10 w. od st. dr. żeL lipawskoro meńskiej KrasnyBrzeg, ma 5 osad; miejscowość leśna, grunta lekkie. A Jel. Witnica, wś i folw. , pow. koniński, gm. Rzgów, par. Grabienice, odl. od Konina 19 w. ; wś ma 8 dm. , 158 mk. ; folw. 1 dm. W r. 1481 przed konsystorzem gnieźn. zeznaje Jan Grabieński, pleban w Grabienicach i dziedzic wsi, że sprzedał na, , wyderkaff za 62 grzyw. , czynsz roczny 4 grzyw. 7 gr. , zapisany niegdyś kościołowi w Grochowach. Tomasz Otto Trąp czyński, kanon. krakow. i pozn. , czynsz ten za bezpieczył na wsiach swych Witnicy i Grabie nicach. Dziesięcinę z W. zarówno od kmieci jak z folw. pobierał pleban w Grabienicach Łaski, L. B. , I, 286. Br. Ch. Witnice, wś, pow. ostrołęcki. Wś ta rozpadła się dziś na części zwane Goski i Choromany ob. . Według reg. pobor. z r. 1578 w parafii Piski, pow. ostrołęckim, istniały wsi Choromani Vitnicza 9 1 2 łan. , Priki Vitnicza 9 1 2 lan. i Gostki Vitnicza 3 lan. . Witnie, małe jezioro w pln. części Szląska, ob. Polska Woda. Witno, część gm. Grębów, w pow. tarnobrzeskim. Witniowa, Witniewa, kolonia nad Dniestrem, pow. chocimska gub. bessarabskiej, par. Chocim, 41 dm. Witobel 1. al. Witowle, wś. gospod, nad jeziorem t. n. , odpływającym do rz. Samicy, pow. poznański zachodni, okr. komis. , poczta, szkoła i par. w Stęszewie, st. kol. Mosina. Połowa wsi należy do par. w Stęszewie, druga połowa do Łodzi. Ma 12 dm. , 159 ha, 139 mk. 130 kat. . 2. W. , folw. , tamże, 2 dm. , 72 mk. Należy do dóbr Chmielnik, w. ks. Zofii saskowejmarskiej. Na obszarze W. jedno pole nosi nazwę Kąty, łąka Kały, stawy zaś Owczanki i Żórawiec. Witocin, os. młyn. , pow. częstochowski, gm. Opatów, par. Kłobuck. Nie podana w nowszych spisach urzęd. W 1827 r. był 1 dm. , 7 mk. Miało tu podobno istnieć miasteczko koło wsi Opatów a więc na obszarze dawnych posiadłości klasztoru mstowskiego, w r. 1582 należących do wojew. sieradzkiego, lecz osadzeni tu mieszkań Witocin Witobel Witniowa Witkowszczyzna Witnie Witoldowa Witoldów cy przez wojewodę przenieśli się do Krzepic. Witoczne, jezioro, ob. Karsino. Witoldów 1. wś, pow. sochaczewski, gm. Szymanów, par. Mikołajów, ma 60 mk. , 188 mr. włośc. 2. W. al. Witoldowo, kol. , pow. włocławski, gm. Pikutkowo, par. Wieniec. ma 116 mk. , 347 mr. włośc. 3. W. al. Witoldowo, wś, pow. włocławski, gm. Pyszkowo, par. Chodecz, ma 30 mk. , 49 mr. dwor. , 87 mr. włośc. 4. W. , pow. kaliski, ob. Piekło, 5. W. , kol. , pow. łaski, gm. Dąbrowa Widawska, par. Widawa, ma 10 dm. , 56 mk. , 325 mr. włośc, Fol. wcho dził w skład dóbr Dąbrowa Widawska. 6. W. , fol. , pow. radomski, gm. Przytyk, par. Wrzeszczow, odl. od Radomia 27 w. , ma 5 dm. , 19 mk. , 130 mr. 7. W. , os. włośc, pow. sandomierski, gm. Górki, par. Olbierzowice, odl. od Sandomie rza 26 w. , ma 3 dm. , 20 mk. , 20 mr. Wchodziła w skład dóbr Jurkowice. 8. W. , folw. , pow. chełmski, gm. i par Wojsławice. 9. W. , folw. , pow. konstantynowski, gm. Zakanale, par. Ja nów, 3 dm. , 1, 2 mk. , 1194 mr. Wchodzi w skład dóbr Konstantynów. 10. W. , fol. , pow. łukow ski, gm. i par. Tuchowicz, odl. 3 w. od Łukowa, rozl. 121 mr. Oddzielony od dobr Niedźwiedzi Kierz. Br. Ch. Witoldowa al. WitowaKałodzież, uroczysko leśne, w pow. pińskim, w okolicy Wólki Telechańskiej, wspomniane w dokum. z XVI w. ob. Rewizya Puszcz, str. 14. Takież tradycyjne uroczysko jest i w pow. borysowskim. A. Jel. Witoldowa Łaźnia 1. komora celna wzniesiona za czasów Witolda nad Dnieprem, u brodu tawańskiego, dla karawan idących z Kaffy do Kijowa ob. Dniepr, II, 48. 2. W. Ł. , komora celna, wzniesiona w Kaniowie przez Witolda ob. Kaniów, III, 807. Witoldówka al. Witoldowo, fol. , pow. słu cki, w 3 okr. pol. kopylskim, gm. Teladowicze, par. katol. dawniej Bobownia, teraz Kopyl, o 52 w. od Słucka, ma około 2 włók; należy do do min. Bobownia Jodków. A. Jel. Witoldowo 1. zaśc. w pobliżu Ptycza, pow. miński, w 2 okr. pol. rakowskim, gm. StareSio ło, o 12 w. od Rakowa st. poczt. a 32 w. od Mińska, ma 6 osad; należy do domin. Kotłowo, Sopoćków. Miejscowość falista, dość leśna, grunta szczerkowogliniaste. 2. . W. , ob. Wi toldówka. A. Jel. Witoldowo 1. wś gospod. , wybud. i folw. , w pow. bydgoskim, okr. komis. Wilhelmsort, st. kol. w Bydgoszczy, poczta w Gogolinku Gogolinke, szkoła w miejscu, par. w Byszewie, sad w Koronowie. Wś ma 27 dm. , 732 ha, 363 mk. 125 katol. . Fol. ma 319 ha, z czystym dochodem 4210 mrk. 2. W. , folw. , w pow. szamotulskim, sad, okr. komis. i st. kol. Wronki, poczta Neubruck Wartosław, par. Biezdrowo, ob. Chojno. 3. W. , fol. , pow. gostyński, okr. komis. i sąd w Gostyniu, poczta w Kossowie. 4. W. , folw. należący do majątku Gola, pow. i okr. komis. gostyński, urząd st. cyw. , sąd i par. kat. w Gostyniu, poczta i st. kol. w Kossowie na linii LesznoJarocin, szkoła w Goli, ma 6 dm. , 95 mk. Witoldowy Bród, wś nad Bohem, przy ujściu Dereniuchy, pow. bałcki, okr. pol. i st. pocz. Bohopol o 35 w. , gm Lipowenkie, par. katol. i sąd Hołowaniewskie, st. dr. żel. Hołta o 35 w. , o 90 w. od Bałty, ma 124 dm. , 675 mk. , 1067 dzies. ziemi włośc, 1545 dworskiej, 60 cerkiewnej. Posiada cerkiew p. w. św. Jana, wzniesioną w 1777 r. , z 697 parafianami. Powierzchnia wyniosła, grunt skalisty, gleba czarnoziemna. Własność dawniej hr. Potockich, dziś Mikulina. Podług podania w. ks. litew. Witold po przegraniu walki pod Połtawą, uchodząc ze szczątkami wojska i obozu do Benderu, przeszedł rz. Boh powyżej Bohopola, i w miejscu tem osiadła wś, zwana dziś W. Bród. Dr. M. Witoldzin, wybud. we wsi Pamiątkowo, pow. poznański zachod. , okr. komis. Sady, st. kol. , poczta i szkoła Pamiątkowo, par. w Cerekwicy, sąd w Poznaniu; 13 dm. , 120 mk. Witolicz, rzeczka, w pow. nowogradwołyńskim, lewy dopływ Słuczy, źródła ma pod wsią Kaszperówką, płynie na wś Tabory i w pobliżu wsi Baranówki ma ujście. Witolino, inna nazwa zaśc. Szwintełka ob. . Witołtowska droga, w dzisiejszym pow. kowelskim, między Kowlem i Śmidynem ob. t. X, 874. Witomyśl 1. niem. Witomischel, wś gospod. , w pow. bukowskim nowotomyskim, okr. komis. Kuszlin, sąd, st. kol. i poczta w Nowym Tomyślu, szkoła i parafia w miejscu. Ma 54 dm. , 403 ha, 379 mk. 330 kat. . 2. W. Rycerski, wś, pow. nowotomyski, okr. komis. , st. kol. i poczta w Nowym Tomyślu, szkoła i parafia w miejscu, ma 25 dm. , 268 mk. Już r. 1250 występuje Stefan, pleban miejscowy. R. 1288 Przemysław II oddał Janowi, bisk. pozn. , w zamian za Skrzynno sandomierskie wsi; Lubnicę pod Wielichowem, Zemsko pod Stęszewem, W. z kościołem i Bielsko pod Międzychodem. W r. 1294 jest plebanem w W. Bogusław, syn Unesty, brat Tomka, kustosza pozn. Około tego czasu biskup Jan oddał W. sędziemu Gniewomirowi, który w r. 1296 otrzymał pobliski Tomyśl od Władysława Łokietka w zamian za Kurowo, ale następnie biskup Andrzej Szymonowicz unieważnił tę zamianę. W. wrócił r. 1298 do bisk. pozn. Później przekazano W. archidyakonatowi pszczewskiemu. R. 1413 archidyakon Sędziwoj Sandko, za pozwoleniem bisk. Piotra Wysza i kapituły, ustąpił tej wsi Sędziwojowi z Ostroroga, woj. pozn. , z prawem patronatu, za co wwda i następcy jego płacić mieli rocznie po 4 grz. gr. prag. czynszu, zabezpieczonego na Łagwach w pow. kościańskim. W r. 1580 Marcin Lwowski Ostroróg ma 13 półłanków osiadłych, 4 puste, Witoldowa Łaźnia Witoldówka Witoldowo Witoldowy Bród Witoldzin Witolicz Witolino Witołtowska droga Witomyśl Witoczne Witoczne Witonowo Witohoszcz Witonia Witoniż 4 zagr. i 4 komor. Potem posiadali W. Opaliń scy, r. 1693 Bronisław Unrug, ststa gnieźn. , r. 1729 Ludwik, a 1786 Feliks Szołdrscy. Ko ściół, p. w. św. Michała Arch. , istniał już r. 1250. Nowy wystawili w r. 1413 Sędziwoj z Ostrowa i archidyakon pszczewski. Gdy ten spłonął od budował nowy r. 1729 Ludwik Szołdrski. Dzi siejszy kościół z cegły, w formie krzyża, stoi od r. 1800. Wznieśli go Feliks i Wiktor Szołdrscy. Ma krucyfiks i obraz Aniołów Stróżów, słynące z cudów. Już w XVII w. istnieje tu bractwo św. Aniołów Stróżów. Księgi kościelne zaczynająą się od r. 1632. W r. 1641 stała kaplica, odno wiona przez Strykowską. W grobowcu spoczy wają; zwłoki Stanisława Kosińskiego. Szkoła istniała już w r. 1725. Szpital wystawiony i uposażony w r. 1693 przez Bogusława Unruga, istnieje dotąd. W. Ł. Witohoszcz al. Cerkowska Słoboda, płn. wsch. część wsi Mojsiejki, w pow. radomyskim. Witonia, w XVI w. Witunia, wś, fol. i fol. pokościelny nad rzką b. n. , pow. łęczycki, gm. i par. Witonia. Leży przy trakcie z Łęczycy do Kutna, odl. od Łęczycy 12 w. , od Kutna 9 w. Wieś posiada kościół par. murowany, szkołę początkową; , urząd gm. z kasą. zaliczkowowkłado wą. karczmę z zajazdem. Sąd gm. i st. poczt. w Łęczycy. Folw. ma 238 mr. 209 roli, 20 łąk, 9 nieuż. , 4 bud. mur. , 8 drew. ; wś ma 16 osad i 938 mr. należąjcych do włościan i kolonistów. Obszar pokościelny, mający 120 mr. , przeszedł w ręce prywatne. Do probostwa należy osada 6 morgowa. Ludność wynosi 1320 głów rz. katol. kilku żydów. W r. 1827 było 27 dm. , 215 mk. ; 1880 r. było 800 mk. Kościół przedstawia budowlę starożytną; , wzniesioną, w połowie z kamienia polnego, w połowie z cegły; kryty blachą, żelazną; . Wysokość wynosi 30 łokci, długość 60 łokci, wieża z dzwonami wyniesiona na 60 łokci. Pożar w 1762 r. zniszczył kościół i plebanią, a zarazom i akty kościelne. Księgi urodzeń i zgonów zaczynają, się dopiero od r. 1762. Z zabytków dawnych przechował się pomnik w rodzaju ołtarza, umieszczony po lewej stronie wielkiego ołtarza, wysoki około 15 łokci, przyozdobiony rzeźbą; podobno miał służyć jako cymboryum. Obrazy w pięciu ołtarzach pochodzą, z r. 1884. Malował je kś. Marceli Karpiński, proboszcz miejscowy. Z nagrobków zasługują na uwagę płyta dębowa, obita blachą mosiężną, zamykająca wejście do grobów pod w. ołtarzem. Napis łaciński wskazuje, iż pochowaną tu była Helena z Bogusławic Sierakowska. Na płycie data M. D. C. X. L. III. W grobach mieszczą się trzy późniejsze trumny Anny Błociszewskiej 1833, Eustachii z Orsetich Karnkowskiej 1821 i Konstancyi z Wodzińskich Orsetti 1831. Płyty grobowe i pomniki tych osób, z czarnego marmuru, mieszczą się, pierwszy przy wielkim ołtarzu, a dwa następne w kruchcie. Słownik Geograficzny T. XIII. Zeszyt 153. Są jeszcze pomniki Adama Bagniewskiego, dyrektora głównego komisyi rząd. przych. i skarbu 1873 i Aleksandra Radoszewskiego 1874. Na cmentarzu przy kościele dwa nadgrobki Franciszka Bagniewskiego 1824, i Stanisława Kuczborskiego, dziedzica Węglewic 1828. Wieś jest starożytną osadą. Trójkątne grodzisko w pobliżu karczmy, przy trakcie, dotąd nie zbadane, wskazuje na dawne zasiedlenie. Nieistniejąca dziś wieś Spiiany, o której wcieleniu do W. wspomina Lib. Ben. Łaskiego, należała zapewne do naroku grodu łęczyckiego, jak o tem świadczy nazwa. Prof. Pawiński rozkopywał tu cmentarzysko przedhistoryczne. W czasach późniejszych siedzi tu drobna szlachta h. Rola Wituńscy. W księgach sąd. łęczyckich występują częściowi dziedzice W. już w r. 1386. Paszko Łącki skarży Sławomirę, wdowę po Janie z W. , o nieprawne zajęcie przez jej męża kuźnicy żelaza czy teź kopalni rudy quod se in mineram violenter intromisit. Kościół paraf. powstał zapewne już w XIV w. , bo wspomniany jest w aktach konsystorza gnieźn. z pierwszej połowy XV w. Uposażyli go właściciele wsi. Rok 1550, wykuty na drzwiach żelaznych od zakrystyi, wskazuje zapewne datę odbudowania z muru. Na początku XVI w. kościół p. w. św. Katarzyny, miał proboszcza i dwu wikaryuszów. Uposaźenie w ziemi stanowił łan roli w trzech polach, łąka zwana Poświątne 5 do 6 wozów siana. Dziesięciny z łan. km. i folw. w W. pobierał pleban, toż samo i kolędę, po groszu z łanu Łaski, L. B. , II, 477, i przypisy. Według reg. pob. pow. łęczyckiego z r. 1557. wś W. , należąca do Wituńskich, miała 10 łan. , 4 puste łany, 3 zagr. , 1 karczmę, 1 rzem. , 16 osad. Pawiński, Wielkop. , II. 86. W. par. , dek. łęczycki, 3252 dusz. W. gmina należy do sądu gm. okr. II w Łęczycy tamże st. poczt. , ma 16474 mr. obszaru i 6273 mk. śród stałej ludności 6 praw. , 23 prot. , 27 żyd. Wskład gm. wchodzą wsi Adamów, Byszew, Budki, Gajewo, Gledzianów, Gledzianówek, Józefów, Józefków Szamowski, Julinki, Kuchary I i II, Kostusin, Krokoszyce, Ktery, Leszno, Maryanki, Michałów, Nędzarzew, Obidów, Obidówek, Oraczew, Piaski, Rudniki, Rybitwy, Strzegocin, Szamów, Uwielinek, Wardawa Młoda, Wargawa Stara, Węglewice, Wierzyki, Witonia, Zieleniew. Br. Ch. Witonia, ob. Witunia. Witoniż, wś nad Stochodem, pow. łucki, na płn. zach. od Torczyna, gm. Szczuryn, ma 42 dm. , 376 mk. , cerkiew, szkołę, 2 młyny wodne. Posiada kaplicę katol. par. Kisielin. Podług rewizyi zamku łuckiego z 1545 r. własność Fedora i Wasila Witonizskich, którzy sami od siebie byli zobowiązani do opatrywania jednej horodni zamkowej a wspólnie z innemi drugiej Jabłonowski, Rewizye, 40, 53. Witonowo, folw. , pow. borysowski, w 3 okr. 43 Witohoszcz pol. i par. katol. Dokszyce, gm. Dolce, o 109 w. od Borysowa. A. Jel. Witoradz al. Witoraz, 1437 Withoradze, 1648 Witoras, niem. Vitrose, dobra ryc. w Po meranii, pow. lęborski, st. pocz. i kol. i par. kat. Lębork, o 7 klm. odl. ; 674 ha 212 roh orn. , 144 łąk, 67 lasu; 1885 r. 17 dm. , 30 dym. , 186 mk. , 21 kat, 165 ew. ; cegielnia, owczarnia. 2. W. , wś, tamże, 58 ha; 1885 r. 2 dm. , 3 dymy. 16 mk. ew. Jeszcze roku 1437 dobra tutejsze miały prawo polskie i 2 włóki osiadłe. Według taryfy z r. 1648 płaciła tu p. Pierschowa od 10 1 2 wł. os. , 2 pust. , 4 ogr. , mł. , 26 flor. 2 gr. ob. Roczniki Tow. P. N. w Pozn. , 1871, str. 198. Kś. Fr. Witoraz, zapewne Witoradz, wś i fol. , pow. radzyński, gm. Żerocin, par. r. g. Witoraz, posiada cerkiew paraf. , założoną. r. 1605 przez Lwa Sapiehę, kancl. w. ks. lit. Obecna, drewniana, z r. 1739. PoL ma 34 dm. , 292 mk. , 3364 mr. ; wś 1 dm. , 3 mk. , 2 mr. W 1827 r. było 39 dm. , 247 mk. , par. Biała. Witorcie, wś, pow. szawelski, w 3 okr. pol, gm. Poszwityń, o 51 w. od Szawel. Witoroż 1. folw. , pow. słonimski, w 2 okr. poL, gm. Różana, o 36 w. od Słonima, należy do dóbr Jundziłowicze, Golczów. 2. W, osada leśnika, pow. ihumeński, w 4 okr. puchowickim, gm. Omelno, o 53 w. od Ihumenia. A. Jel. Witorty 1. dwór, pow. kowieński, w 4 okr. poL, gm. Janowo, własność Montwiłłów, ma 120 dzies. 25 lasu, 6 nieuż. . 2. W, , dobra, pow. poniewieski, w 3 okr. pol. , gm. Skrobatyszki, o 37 w. od Poniewieża, własność Chodakowskich, mają 271 dzies. 48 lasu. Witosłak, pow. przemyślański, ob. Rzędowice. Witostaw, wś ryc, w pow. wyrzyskim, na zach. od Mroczy, na płd. zach. od Zabartowa, okr. komis. Mrocza Mrotschen, st. kol. Samostrzel Waiden, poczta w Dębionku Debenke, szkoła w Kaźmierowie, par. w Zabartowie, sąd w Łobżenicy. Ma 25 dm. , 1807 ha; 365 mk. 362 katol. . Do W. należą folw. Witosławek i Orle. Istniała tu kaplica, której podobiznę, odlaną z ołowiu, znaleziono w szczątkach fundamentów. Zapewne ten model kaplicy służył za skarbonkę. Napis niemiecki Dersreibet J. 1684 pozwala domyślać się, że budowniczy był Niemcem a kaplica protestancką. Z niekształtnej figurki na ścianie modelu chciano wnosić, iż pochodzi ten zabytek ze świątyni pogańskiej, a datę czytano 1084 a nie 1684. W r. 1793 była wś w posiadaniu Józefa Krzyckiego. Maciej Łodzia Poniński, poślubiwszy Dorotę Witosławską h. Prawdzie, nabył W. , należący w ostatnich czasach do Koczorowskich. 2. W. al. Wojtosław, wś ryc, niegdyś kościelna, nad jez. Witosławskiem, w pow. kościańskim Szmigielskim, okr. komis. i sąd w Szmiglu, st. kol. i poczta w Starem Bojanowie AltBoyen, szkoła katol. w Popowie Polskim, par. w Drzeczkowie Retschke. Ma 8 dm. , 677 ha, 240 mk. 171 katol. . Czysty dochód 4625 mrk. Do W. należy folw. Adamowo. Położona na płn. od Osieczny, zach. płd. Krzywinia, należała wś r. 1301 do bisk, pozn. Była potem własnością Pienińskich. W r. 1793 wchodziła w skład dóbr Spławie. Kościół istniał przed r. 1510 i tworzył około r. 1580 pa rafią, ale już w r. 1610 leżał w gruzach. Poda nie głosi, że kościół zburzyli Szwedzi 3. W. , cegielnia, należąca do wsi W. , w pow. wyrzy skim, 1 dm. , 9 mk. W. Ł. Witosławice 1. wś i folw. , pow. opatowski, gm. Boksice, par, Waśniów, odl. 14 w. od Opa towa, mają 21 dm. , 196 mk. W r. 1827 było 19 dm. , 114 mk. W r. 1888 folw. W. rozl. mr. 394 gr. or. i ogr. mr. 262, łąk mr. 18, lasu mr. 38, nieuż. mr. 76 bud. drew. 12; płodozm. 13pol. Wś W. os. 18, mr. 79; wś Rostylice os. 10, mr. 132. W połowie XV w. wś W. , w par. Waśniów, własność Nieczui, Gulacza, Grabowca, Grabionka, miała 2 łany km. , 2 karczmy, z któ rych dziesięcinę, wartości 2 grzyw. , dawano pre pozyturze kieleckiej. Cztery dwory rycerskie dawały pleban. w Waśniowie Długosz, L. B. , I, 442, II, 474. Według reg. pob. pow. sando mierskiego z r. 1508 wś W. , w części Andrze ja Witosławskiego dawała gr. 10. W r. 1578 Witosławscy płacili od 2 łan. , 2 zagr. z rola Pawiński, Małop. , 195, 459. 2. W. , wś i fol. , pow. płocki, gm. i par. Drobin, odl. 29 w. od Płocka, ma 4 dm. , 48 mk. , 137 mr. 83 roli, 20 łąk, 30 łasu w r. 1876. W 1827 r. było 5 dm. , 28 mk. W. stanowiły jedną całość z wsią Kła ki ob. . Br. Ch. Witostawice, wś, pow. osterski gub. czernihowskiej, w sąsiedztwie mka Hoholewa. W 1624 r. własność Stanisława Wigury, który prawuje się z Anną z Chodkiewiczów ks. Korecką, o wydanie poddanych, zbiegłych z W. do Hoholewa Jabłonowski, Ukraina, II, 336. W 1628 r. tenże Stan. Wigura, klucz. i horodn. kijowski, wnosi z W. pobór z 1 dym. , 2 ogr. tamże, I, 69. Witostawice, niem. Wittoslawitz, 1217 r. Witozlavici 1302 Vitoslavicz, wś, pow. kozielski, par. kat. Grzędzin. Wś ma 237 ha 209 roli, 13 łąk, 60 dm. , 434 mk. katol. Ob. Ciężkowice. Witostawska, góra, w pow. opatowskim, gm. Boksice. Jest to jeden ze szczytów wschodniej części pasma Łysogórskiego, na odnodze zwanej Witosławską. Stoi tu kaplica, w której na Zielone Świątki bywał dawniej odpust gromadzący liczne tłumy. Mimo zniesienia odpustu 1850 lud zawsze w ten dzień się tu gromadzi kś. Gacki, Benedyktyński klasztor, 7. Nazwa góry pochodzi od poblizkiej wsi Witosławice. Osada leśna na tej górze ma 1 dm. , 5 mk. Wody spływające kilkoma strumieniami ze Witoradz Witostawska Witostawice Witosławice Witostaw Witoradz Witosłak Witorty Witoroż Witorcie Witoraz Witosławskie Witoszyńce Witoszyn Witoslawskie stoków góry dają początek rzeczce Klimontówce, uchodzącej do Koprzywianki. Br. Ch. Witoslawskie 1. jezioro, pod wsią. t. n. , w pow. wyrzyskim, w okolicy Mroczy, wzn. 104 mt. npm. Wody jego odpływają za pośrednictwem rzki Rudny dopł. Łobżonki, dopł. Noteci. 2. . W. , jezioro, pod wsią t. n. , w pow. kościańskim, za pośrednictwem rz. Samicy odpływa do jez. Wojnowickiego. Witoszyn 1. dawniej Witoszyno, wś i folw. nad rz. Wisłą, , pow. lipnowski, gm. i par. Szpital, odl. o 21 w. od Lipna, wiatrak, 30 dm. , 250 mk. W r. 1827 było 27 dm. , 174 mk. W r. 1892 folw. W. rozl. mr. 834 gr. or. i ogr. mr. 576, łąk mr. 26, pastw. mr. 89, lasu mr. 61, nieuż. mr. 82; bud. mur. 4, drew. 8; płodozm. 7pol. ; las nieurządzony, pokłady torfu. Wś W. os. 26, mr. 30; wś Działy os. 8, mr. 217; wś Olszany os. 19, mr. 211; wś Kotoskie os. 2, mr. 123; wś Łachy os. 3, mr. 2; wś Rumunki Witoszyn os. 16, mr. 307; wś Łęg Nadwiślański os, 16, mr. 515. Według reg. pob. pow. ziemi dobrzyńskiej z r. 1564 wś W. , w par. Szpital miała 10 kmieci poddanych Witoskich na pół łanach. Było tam 4 zagr. , gontarz. Płacono flor. 3 gr. 19 solid. 1 Pawiński, Wielkop. , I, 286. W z. 1789 właścicielem był Michał Chełmicki. 2. W. , wś, pow. nowoaleksandryjski puławski, gm. Celejów, par. Kazimierz, ma 239 mr. , młyn wodny. Wchodziła w skład dóbr Celejów. W 1827 r. było 13 dm. , 108 mk. W połowie XV w. wś W. , w par. Kazimierz, własność szlachty h. Wieniawa, miała 2 łany km. , z których dziesięcinę dawano klasztorowi św. Krzyża. Była tam karczma z rolą. Dwa fol. i 2 inne łany dawały dziesięcinę pleb. w Kazimierzu Długosz, L. B. , II, 553 i III, 244. Według reg. pob. pow. lubelskiego z r. 1531 wś W. , w par. Kazimierz, własność Kruszczowskiego, miała 1 łan, 1 młyn. R. 1676 Mateusz Chomicki płacił od 1 osoby z rodziny i 11 dworskich. Poddanych nie podano Pawiński, Małop. , 367 i 22a. Br. Ch. Witoszyńce, wś, pow. przemyski, 8 klm. na płd. zach. od Przemyśla urz. poczt. , 9 klm. na pln. zach. od sądu pow. w Niżankowicach. Na zach. leżą Rokszyce, na płn. zach. Prałkowce, na płn. wsch. Kruhel Wielki, na wsch. Grochowce, na płd. Kniaźyce, na płd. zach Brylińce. W zach. stronie wsi, w lesie Smuga, powstaje potok Błonia, płynący na wsch. do Wiaru. Zabudowania leżą w dolinie potoku, na płn. od nich wzgórze Helicha 422 mt. , karczma i leśniczówka. Zach. część wzn. 425 mt. , część płd. 389 mt. Własn. więk. ma roli or. 91, łąk i ogr. 7, pastw. 13, lasu 947; wł. mn. roli or. 416, łąk i ogr. 66, past. 58, lasu 1 mr. W r. 1880 było 65 dm. , 397 mk. w gm. , 4 dm. , 33 mk. na obsz. dwor. 333 gr. kat. , 85 rz. kat. , 12 izr. ; 336 Rus. , 94 Pol. . Par. rz. kat. w Przemyślu, gr. kat. w Grochowcach. We wsi jest szkoła lklas. W Przemyślu dn. 30 czerw. 1418 r. przeprowadza Iwan z Obychowa, kaszt. szrem ski i ststa ruski, z polecenia królewskiego, roz graniczenie pomiędzy przedmieściem przemyskiem zw. Pikulicz i wsiami Witoszyńce, Ko niuchy i Grochowce Liske, A. G. Z. , t. VI, str. 17. Lu. Dz. Witów, wś nad rzką Strawą, pow. piotrkowski, gm. Uszczyn, par. Witów, leży o 6 w. na płd. wsch. od Piotrkowa, na wyniosłości panującej nad doliną Luciąży. Posiada kościół paraf. murowany, dawniej klasztorny, 46 dm. , 489 mk. , 644 mr. włośc. i 6 mr. do kościoła należących. W r. 1827 było 18 dm. , 100 mk. Jest to starożytna osada, jedno z gniazd możnych rodów, jakie pojawiają się na obszarze między Pilicą i Wisłą w XII i XIII wieku. W połowie XII w. spotykamy tu dwu braci jeden Wit noszący widocznie imię założyciela rodu i wsi zostaje biskupem płockim żyje jeszcze na tym stanowisku w r. 1187, drugi miles Dzierżek Dirsco al. Dersław Derslaus u Długosza jest podobno wojewodą sandomierskim według Długosza. Wit sprowadza w r. 1179 kanoników regularnych reguły św. Norberta i osadza ich w swej wsi, którą nadaje na własność klasztorowi. Dzierżek, idąc za wzorem brata, w r. 1190 zakłada drugi klasztor w Busku, w którym osadza, prócz siostr zakonnych, sprowadzonych z Witowa zakonników; per manum meam adduxi wyraża się w akcie fundacyjnym. Wychodząc na wyprawę wojenną w r. 1206 sporządza testament, w którym czyni zapis części swego majątku na rzecz klasztoru. Kończy życie, długie widocznie, dopiero r. 1241. Prawie jednocześnie, bo w 1176 r. , powstaje w poblizkim Sulejowie klasztor cystersów, zawdzięczający swe powstanie darom i poparciu możnych panów niejakiego Racława comesa a podobno i współudziałowi Piotra ze Skrzynna. Cystersi będą zręczniejsi czy szczęśliwsi w pozyskaniu względów książąt i panów, skutkiem czego pozyskają rozległe posiadłości i zostaną sąsiadami skromniejszych o wiele włości klasztoru Witowskiego. Rzecz naturulna, iż norbertanie zawistnym okiem będą patrzeć na pomyślność sąsiadów i że wynikną stąd między obu klasztorami spory i procesy, które przez kilka wieków ciągnąć się będą. Dnia 7 września r. 1240 odbywa się tu colloquium, na którem znajduje się Konrad, ks. mazow. , z synami, bisk. płocki Andrzej, Bolesław, ks. mazow. , z braćmi, tudzież wielu duchownych i świeckich Kod. dypl. poL, II, 24. W r. 1242 w Radogoszczy klasztor witowski zawiera ugodę z sulejowskim w obec Konrada, ks. krakow. i łęczyc. Cystersi ustępują norbertanom część wsi Borkowice od rzeczki Koprzywnicy i Korytnicy aż po drogę do Piotrkowa, zatrzymując sobie część nad Luciążą, powyżej mostu Jana aż do granie. Klasztor sulejowski bę Witów Witów dzie mógł nad Luciążą wystawie młyn w dowolnym miejscu. W zamian za dziesięcinę z części mu ustąpionej klasztor witowski oddaje sulejowskiemu dziesięcinę z Kępiny. W r. 1250 w Kłobi Kazimierz, ks. łęczycki, rozstrzyga, iż w obec dowodów złożonych przez opata Witowskiego oba brzegi rzeki Luciąży co do połowu ryb, polowania na bobry i stawiania młynów, na szerokości morga per unum juger a fluvis należą do Witowa, począwszy od mostu w Przygłowie aż po Pilicę, też i na rzeczce Koprzywnicy. Spory o te rzekę trwały długo, bo dopiero w r. l421 sąd ziemski sieradzki, w obec delegowanych przez króla senatorów wojewody sieradzkiego i kasztelanów, rozgraniczył posiadłości obu klasztorów i określił prawa do brzegów Luciąży i Koprzywnicy Kod. dypl. pol. , III, 41, 54, 382. W r. 1260 klasztor zniszczony podobno został przez Tatarów. R. 1282 w klasztorze Henrykowskim na Szląsku podpisany został układ o dziesięciny między klasztorem Witowskim a sulejowskim, potwierdzony przez Filipa Firmiana, legata papież. Kod. dypl. pol. , III, 131. Najdawniejszym znanym opatem jest Gregorius abbas de Vitoria, wymieniony w dok. z r. 1227, obecny w Krakowie przy boku ks. Grzymisławy Kod. Małop. , II, 37. Arnold, opat, znajduje się w r. 1261 przy boku Kazimierza, ks. łęczyckiego. We wsi Ręczno, stanowiącej własność klasztoru, założoną została, zapewne w końcu XIII w. , parafia i wzniesiony kościół. Kościół i parafia w Milejowie oddane były klasztorowi jeszcze przed XVI w. , ztąd obowiązki pasterskie spełniali tu zakonnicy przysyłani z Witowa. Dziesięciny i dochody parafii rozdzielone były pomiędzy klasztor sulejowski a witowski. Bardzo korzystne dla klasztoru przywileje wydawali królowie Władysław Jagiełło w r. 1390 i 1418, Kazimierz Jagiellończyk 1467, Zygmunt I r. 1548. W r. 1511 we wsi W. płacono pobór od 5 łan. , młyna, sołtystwa, dwu karczem z rolami. Na obszarze Majkowa klasztor posiadał młyn Pawiński, Wielkop. , 195. Według lustracyi z r. 1564 wieś płaci Stacyi z łan. 5 po gr. 2, daje żyta po 4 kor. , owsa po 7 kor. , kur po 2, serów po 2 i jaj po 20 z łanu Lustr. , V, 142. W czasie wojen szwedzkich kościół i klasztor uległy zniszczeniu w r. 1657. Klasztor wkrótce został odbudowany lecz kościół później dopiero, staraniem opata Eustachego Sircheckiego Sucheckiego został ukończony i poświęcony p. w. św. Eustachego w r. 1784. W połowie XVII w. wszczęły się na nowo spory między klasztorem witowskim a sulejowskim i powstał proces, ukończony dopiero. w połowie XVIII w. umową polubowną ob. Sulejów. W r. 1819 klasztor został zniesiony a kościół poklasztorny obrócony na parafialny. Jest to okazała budowla z dwoma wieżami, o trzech nawach oddzielonych od głównej sześcioma filarami. Prezbiteryum, zakończone półkolisto, mieści wielki ołtarz z obrazem Zwiasto wania N. M. P. Po prawej stronie kaplica na kryta kopułą. Stalle starożytno i chrzcielnica marmurowa z datą r. 1646. Na cmentarzu stoi stary kościołek modrzewiowy p. w. św. Marcina, który dawniej służył jako parafialny. Folw. po klasztorny W. al. Witowek wchodzi dziś w skład donacyi rząd. ob. Koło 4. Pisał o przeszłości W. młodo zmarły badacz dziejów Piotrkowa Władysław Wieczorkowski Dziennik Warsz. z r. 1853, Nr 204. Br. Ch. Witów 1. w XVI w. Wythowo, wś, pow. kutnowski, gm. Krośniewice, par. Nowe, ma 7 dm. , 119 mk. , 321 mr. dwor. , 12 mr. włośc. W 1827 r. było 5 dm. , 63 mk. Na początku XVI w. łany dworskie dają dziesięcinę pleb. w Nowem, kmiece zaś kollegiacie łęczyckiej Łaski, L. B. , II, 473. 2. W. , wś i fol. , pow. łęczycki, gm. Piątek, par. Oszkowice, odl. od Łęczycy 24 w. ; wś ma 24 dm. , 208 mk. ; fol. 5 dm. , 45 mk. W r. 1827 było 21 dm. , 217 mk. W r. l888 fol. W. rozl. mr. 1573 gr. or. i ogr. mr. 482, łąk mr. 145, past. mr. 278, lasu mr. 471, nieuż. mr. 196; bud. mur. 8 drew. 7; las nieurządzony, pokłady torfu, wiatrak. Wś W. os. 30, mr. 199; wś Pólkowo Gatka os. 2, mr. 18. Konrad, ks. łęczycki, poświadcza r. 1257, iż comes Nicholaus subpincerna łęczycki, wsi que Smeusco, Vitovo, Oscoviza vulgariter nuncupatur, nabyte od księcia, sprzedał za 30 grz. Wolimirowi, bisk. kujaw. Ulanow. , Dokum. , 192, Nr. 18. Na początku XVI w. łany dworskie dawały dziesięcinę pleb. w Oszkowicach, zaś łany kmiece altaryi św. Aleksego przy kollegiacie łęczyckiej Łaski, L. B. , U, 422. 3. W. , kol. , pow. łęczycki, gm. i par. Dalików, odl. od Łęczycy 22 w. , ma 5 dm. , 37 mk. 4. W. , wś i fol. nad rzką Wartą, pow. sieradzki, gm. Majaczewice, par. Burzenin, odl. 15 w. od Sieradza, ma 17 dm. , 217 mk. , wraz z os. Zamłynie i Karnicą. Pokłady wapienia. W 1827 r. było 22 dm. , 143 mk. W r. 1889 fol. W. rozl. mr. 932 gr. or. i ogr. 487, łąk mr. 12, past. mr. 66, lasu mr. 266, nieuż. mr. 101; bud. mur. 8, drew. 7; las nieurządzony. Wś W. os. 21, mr. 147. Na początku XVI w. pleban w Burzeninie pobierał dziesięcinę z łanów dwor. a od kmieci kolędę, po groszu z łanu. Kmiecie zaś płacili dziesięcinę kanonii gnieźnieńskiej Łaski, L. B. , I, 426. Według reg. pob. pow. sieradzkiego z r. 1553 wś W. , w par. Burzenin, miała łan. 4 1 2 i łan sołtysi Pawiński, Wielkop. , II, 215. W r. 1745 Eleonora z hr. Schliebenów księżna d Aschen, której matką była Pstrokońska, córka Macieja, wojew. brzeskokujawskiego sprzedaje dobra Witów, Prażmów i Ligotę Antoniemu Grudzieckiemu, podwojewodzemu sie, radzkiemu, za 65000 złp. Paweł z Lubrańca Dąmbski, pojąwszy za żonę Eleonorę z hr. Schliebenów 1o roto Morsztynową, 2o księżnę d Aschen, odkupił dobra te od Grudzieckiego lecz Witów Witów Witowa Witów wkrótce zastawił je Wawrzyńcowi Wierzchlejskiemu. W r. 1753 Witów i Prażmów przeszły w ręce Walentego Wewiórowskiego, cześnika kołomyjskiego. Zamienił on Witów w r. 1757 na wieś Ligotę w Wieluńskiem z Ignacym z Mikorzyna Węgierskim. Pomimo to Stefan Wiewiorówski w r. 1764 powrócił do dziedzictwa Witowa. Od Wewiorówskich nabył wś Maksymilian Zadora Łączkowski, od tego zaś około r. 1827 Józef Kobierzycki, do którego potomków należy. Dwór ma 700 mr. roli or. , 150 mr. lasu, 52 mr. łąk; wś 120 mr. roli or. , 27 mr. łąk. 5. W. , wś i kol. , pow. turecki, gm. Grzybki, par. Warta, odl. 38 w. od Turka. Wś ma z Augustynowem 11 dm. , 102 mk. ; kol. zaś 14 dm. , 165 mk. W 1827 r. było 16 dm. , 123 mk. Dobra W. składały się w r. 1867 z fol. W. i Augustynów, rozl. mr. 511. W r. 1872 folwarki zostały rozparcelowane pomiędzy częściowych nabywców. Wś Witów os. 20, mr. 57; wś Augustynów os. 4, mr. 6. Na początku XVI w. mieszkańcy dawali pleb. w Warcie tylko kolędę po pół gr. z łanu Łaski, L. B. , I, 411. 6. W. , wś i fol. , pow. włoszczowski, gm. Irządze, par. Nakło, odl. 30 w. od Włoszczowy, posiada szkołę początkową. W 1827 r. było 30 dm. , 231 mk. W r. 1885 fol. W. rozl. mr. 1153 gr. or. i ogr. mr. 689, past. mr. 11, lasu mr. 431, nieuż. mr. 22; bud. mur. 3, drew. 11; płodozm. 4, 10 i 12pol. ; las nieurządzony. Wś W. os. 55, mr. 514; wś Paulinów os. 5, mr. 30. W dok. z 1242 r. , potwierdzającym przywileje i posiadłości klasztoru w Staniątkach, wymieniono Withow prope Siewior w liczbie wsi nadanych przez Klemensa, kaszt. krakow. Kod. Małop. , II, 65. Może z tego W. pochodził Imramus haeres de Witow, asystujący aktowi z r. 1277 w Krakowie, przy boku ks. Bolesława ib. , U, 140. W połowie XV w. wś W. , w par. Nakło, miała 13 łan. km. , z których dziesięcinę dawano pleban. w Nakle Długosz, L. B. , II, 219. Według reg. pob, pow. krakowskiego z r. 1581 wś W. , własność Otfinowskiego, miała 7 łan. km. , 1 zagr. z rolą, 5 komorn. bez bydła, 1 rzemieśl. , 1 jutrzynę karcz. 1 Pawiński, Małop. , 72, 434. 7. W. , wś i folw. w pobliżu Wisły, pow. pińczowski, gm. Książnice Wielkie, par. Witów, odl. 36 w. od Pińczowa, posiada kościół par. murowany i dom przytułku dla starców. W 1827 r. było 34 dm. , 260 mk. W 1883 r. folw. W. , oddzielony od dóbr Morsko w r. 1875, rozl. mr. 468 gr. or. i ogr. mr. 277, łąk mr. 32, past. mr. 34, łasu mr. 77, nieuż. mr. 48; bud. mur. 1, drew. 9; płodozm. 5, 7 i 11poł. ; las nieurządzony, cegielnia. W połowie XV w. W. , wś kościelna, blizko Koszyc, własnośc Stanisława Wątróbki, miała łany km. , zagr. , karczmy, folwark, z których dziesięcinę, wartości 10 grzyw. , płacono pleban. w Witowie. Miał on swoją rolę i łąki Długosz, L. B. , II, 172, 173. W 1581 r. wś W. , własność Morskiego, dzierżawiona przez Glewskiego, miała 4 1 2 łan. km. , 7 zagr. z rolą, 5 kom. bez by dła, 1 4 roli karczem. Pawiński, Małop. , 9, 433. Obecny kościół murowany miał wznieść 1546 r. Źegota Morski. W. par. , dek. pińczowski, 575 dusz. 8. W. , ob. Witowo. Br. Ch. Witów, pow. ihumeński, ob. Witki. Witów al. Witowo, Wytowo, wś gospod. , pow. średzki, sąd i okr. komis. Środa, st. kol. w Orzechowie, poczta w Pięczkowie Pienschkowo, szkoła katol. w miejscu, par. w Solcu; 73 dm. , 592 ha, 517 mk. 516 katol. . Leży na płn. od Nowego Miasta nad Wartą, na wsch. płn. Solca. W r. 1286 Gotard, syn Mirosława z Chrzanowa, odstępuje bisk. pozn. część swoją Witowa za 40 grzyw. dla świętej zgody. R. 1302 Jędrzej, bisk. pozn. , przekazuje grunta swe w Solcu ko ściołowi soleckiemu w zamian za Szeligi, które nabył proboszcz solecki, Szeligi zaś wciela do Witowa. Według inwentarza dóbr biskupich z r. 1564 było w W. 32 łanów, osiadłych 8 1 2, pustych 3 1 2, kmieci było 17, z których każdy siedział na półłanku i składał biskupowi 1 złp. 2 1 2 gr. czynszu, 2 wiertele owsa, 4 kapłony, 15 jaj. Baraniego płacił 1 1 2 gr. 3 den. , żołędnego dawał 2 wiertele owsa i kapłona. Na św. Małgorzatę dawali po kapłonie. Dwaj karczmarze płacili każdy 13 gr. czynszu, baraniego i stawnego po 4 den. od beczki piwa. Jeden z karczmarzy miał rolę, od której płacił 20 gr. i wiertel owsa, każdy zaś z nich winien był jeździć z listami, gdzie mu kazano. Od łanów pustych, uprawia nych, płacona po 2 złp. 5 gr. Włodarz nie skła dał nic z powodu służby, jaką pełnił. Znajdujące się pod W. stawy wydzierżawiano po 1 grzyw. rocznie. Każdy z kmieci od stawianego więcierza płacił po 5 gr. Rejestra poborowe z r. 1578 wymieniają Franciszka Salnika, urzędnika staro sty bydgoskiego, który wieś tę dzierżawił. W r. 1581 rozgraniczono Orzechowo z Witowem. Z grobowisk przedhistorycznych wydobyto to siekierkę serpentynową i różne przedmioty brą zowe. W. Ł. Witów, północny półwysep Rugii, z sławnym przylądkiem Orekundą Arkona. Witowa al. Witoldowa Droga, białorus. Witowaja Daroha, w pow. borysowskim i ihumeń skim, począwszy od wsi Murawa gm. Bieliczany widać jej ślady ku Berezynie. Lud opowia da o niej legendę, iż tędy miał przechodzić nie gdyś wódz wielki i mościł drogę kamieniami. Istotnie są jej ślady. Legendę podał Eustachy Tyszkiewicz ob. Opisanie powiatu borysowskie go, str. 38. A. Jel. Witowa Góra 1. lepiej Biała Góra al. Szydłowo, niem. Gross Wittenberg, wś kościelna, pow. wałecki, na płd. wsch. od Wałcza, na zach. od Piły, posiada st. pocz. , szkołę kat. i ewang. , kościół ewang. , 848 ha 584 roli or. , 6 łąk, 63 lasu; 1885 r. 46 dm. , 74 dym. , 388 mk. , 195 Witowa Góra Witowce Witowcisiki Witowice Witowa Kałodzież kat. , 193 ew. Leży w pobliżu Białych Błot die weissen Moore. Kościół drewniany, p. w. św. Jana Chrz. , filialny do Piły, stanął przed kilku laty na miejscu starego, zbudowanego r. 1738. Kościół ewang. , murowany, wzniesiono r. 1853 oh. Gesch. des Dt. Croner Kreises v. Schmitt, str. 229. Jest to stara osada, pominięta jednak w regestr. pobor. XVI w. ob. Gallier, Pow. wa łecki w XVI w. , str. 6. 2. W. G. al. Jaroszewo, ob. Jaroczewo. Kś. Fr. Witowa Kałodzież, ob. Witoldowa Kałodzież. Witowa Studnia, białoros. Witowyj Koło dziąż, studzienka kamieniami wyłożona, pow. bo rysowski, w pobliżu wsi Masałaje, do której przywiązana legenda ludowa, że ją wykopał nie gdyś przechodząc tędy wojownik król Wit i lud miejscowy wolnością, obdarował, ale gdy doku ment pisany zaginął, zostali włościanie podda nymi; tradycya to tak silna, że aż do ostatnich czasów poddaństwa nie chcieli ulegać dziedzico wi ob. Opis pow. borys. przez Tyszkiewicza, str. 39. A. Jel. Witowąż al. Witowąs, wś, pow. lipnowski, gm. Ossówka, par. Czernikowo, odl, 20 w. od Lipna, ma 18 dm. , 163 mk. , 349 mr. , karczmę. W r. 1827 było 11 dm. , 106 mk. Według reg. pob. pow. lipnowskiego zr. 1564 wś Witowąż, w par. Czernikowo, miała 9 osadników, poddanych Sumińskich, na 5 łan. Płacono fl. 3 gr. 26 sol. 2 Pawiński, Wielkop. , I, 322. Witowce, wś, pow. wilejski, w 2 okr. poL, gm. , okr. wiejski i dobra, Kamieńskich, Dołhinowo o 3 w. , o 47 w. od Wilejki, 12 dm. , 92 mk. w 1865 r. 47 dusz rewiz. , w tem 3 jednodworców. Witowcie, wś, pow. szawelski, w 3 okr. poL, gm. Janiszki, o 48 w. od Szawel. Witowcisiki, zaśc, pow. wileński, w 1 okr. poL, gm, Rzesza o 13 w. , okr. wiejski Suderwa, 5 dusz rewiz. ; należy do dóbr Izabelin, Kotwiczów. Witówek, wś i fol. nad rz. b. n. , pow. piotrkowski, gm. Uszczyn, par. Witów; wś ma I dm. , 30 mk. , 10 mr. ; fol. 10 dm. , 35 mk. Folw. ten wchodzi w skład majoratu rząd. bar. Korfa, obejmującego 1741 mr. Dawniej należał do klaW 1827 r. było 11 dm. . sztoru w Witowie. 117 mk. Witowice 1. wś i fol. , pow. sandomierski, gm. Górki, par. Olbierzowice, odl. od Sandomierza 26 w. , mają 24 dm. , 219 mk. , 406 mr. dwor. , 154 mr. włośc. W 1827 r. było 24 dm. , 105 m. Dobra W. składały się w r. 1886 z fol. W i Józefów rozl. mr. 584 fol. W. gr. or. i ogr. mr. 257, łąk mr. 10, past. mr. 44, nieuż, mr. 5; bud. drew. 12; fol. , Józefów gr. or. i ogr. mr. 85, łąk mr. 19, past. mr. 4, łasu mr. 157, nieuż. mr. 3; bud. drew. 3. Wś W. os. 22, mr. 155. W r. 1578 wś składała się z wielu części Krzesimowski Krzysztof płacił od 2 os. , 1 2 łana, 1 zagr. z rolą, 1 ubog. ; Stanisław Krzesimowski od 1 os. , 1 4 łana, 1 ubog. , Chrzanowska od 1 os. , 1 4 łana; Żbikowski Jakub od 1 os. , 1 4 łana; Andrzej Krzesimowski syn Andrzeja sam uprawiał 1 2 łana; Andrzej Krzesimowski syn Jerzego od l os. , 1 4 łana, 2 zagr. z rolą; Mikołaj Krzesimowski od 2 os. , 1 2 łana; Elżbieta Krzesimowska nie podano jej posiadłości. 2. W. , wś i fol. nad rzką b. n. , dopł. Szreniawy, pow. miechowski, gm. Rzerzu snia, par. Miechów odl. 7 w. , posiada szkołę początkową od r. 1881, młyn wodny i tartak. W 1827 r. było 56 dm. , 347 mk. W r. 1886 fol. W. z nomenkl. Góry rozl. mr. 933 gr. or. i ogr. mr. 689, łąk mr. 32, past. mr. 14, lasu mr. 176, nieuż. mr. 22; bud. mur. 9, drew. 15; pło dozm. 10 i 11 poL; las nieurządzony. Wś W. os. 76, mr. 712. Wspomniane w dok. z r. 1339 Kod. Małop. , III, 33. W połowie XV w. Witowice i Gotprzydowice Godfrydowice stanowi ły jedną wieś w dwu częściach, należących do dwu parafii w Miechowie i Szreniawie. Częśó Witowic należała do klasztoru miechowskiego. Reszta zaś była własnością Stanisława Pieniąż ka h. Jelita. Było tu 19 łan. km. , 2 karczmy z rolą, 3 zagr. z rolą, 2 młyny; ze wszystkich ról płacono dziesięcinę, wartości 26 grzyw. , kla sztorowi miechowskiemu. Folw. rycerski dawał także dziesięcinę klasztorowi. Ogólna wartość dziesięciny 30 grzyw. Długosz, L. B. , II, 37 i III, 25. Według reg. pob. pow. krakowskiego z r. 1490 wś W. miała 14 i pół łana; r. 1581 własność Stanisława Czernego, miała 9 łan. km. , 3 zagr. bez roli, 4 kom. bez bydła Pawiński, Małop. , 93, 438. 3. W. , w XIII w. Uneuitouicy, a więc Uniewitowice, wś, pow. nowoaleksandryj ski puławski, gm. Nowa Aleksandrya, paraf. Końskowola. Na obszarze wsi obfite pokłady żwiru. W 1827 r. było 37 dm. , 232 mk. W akcie z r. 1279 potwierdzającym uposażenie kla sztoru w Koprzywnicy, podano w liczbie wsi da jących dziesięcinę klasztorowi Unevitovicy, które wydawca Kod. Małop. II, 144 i 155 uwa ża za niedającą się odgadnąć nazwę. Tymcza sem są to niewątpliwie późniejsze Witowice, na stępnie zamienione z klasztorem św. Krzyża. Bawi tu r. 1360 dn. 25 sierp. Kazimierz W. w gronie dostojników Kod. Małop. , III, 140. W polowie XV w. wś W. , w par. Witowska Wola potem Końskowola, własność Konińskiego h. Rawa, miała 22 łany, z których dziesięcinę sno pową i konopną, wartości 15 grzyw. , dawano klasztorowi św. Krzyża. Folw. i zagr. płacili dziesięcinę pleban. w Woli Witowskiej. Niektó re role dawały dziesięcinę bisk. krakowskiemu, inne klasztorowi Długosz, L. B. , II, 571 i HI, 246. Według reg. pob. pow. lubelskiego z r. 1531 wś W. leżała w par. Końskowola. W r. 1676 płacono pogłówne od 56 poddanych Pawiński, Małop. ,. 359. Br. Ch. Witowa Kałodzież Witowa Studnia Witówek Witowąż Witowcie Witowo Witowice Witowice Dolne z Cisowcem i W. Górne, dwie wsi, w pow. sądeckim, leżą. w widłach utwo rzonych przez ujście Łososiny do Dunajca, par. rzym. kat. w Tropiu. Dunajec tworząc tu wielki zakręt, ogranicza te wsi od wschodu i północy, Łososina zaś od zachodu. Płd. część obszaru jest lesistą i górską, ze szczytem Ostra góra 459 mt. . Od tego szczytu ciągnie się pasmo lesiste w kierunku płn. wsch. , dzieląc W. Górne od wsi Zagórza. Pasmo to zmusza Dunajec do kierunku płn. wsch. Wznies. W. Dolnych wynosi 326 mt. , na obszarze Cisowca szczyt Żebraczka 417 mt. a Czyżowiec 424 mt. W. Dolne gra niczą na płn. z Tropiem przez Dunajec, na zach. z Połomem Małym i Kątami. W. Górne na zach. z Łękami a na płd. z Bilskiem. W. Dolne liczą wraz z obszarem więk. pos. Marcelego Piłatowskiego 67 dm. i 488 mk. 483 rzym. katol. i 5 izr. . Pos. tabularna ma 359 mr. roli, 7 mr. łąk, 5 mr, 1038 sąż. ogr. , 35 mr. pastw. , 404 mr. lasu, 30 mr. stawów i moczarów, 7 mr. nieuż, i 2 mr. 56 sąż. parcel budowl. ; pos. mn. 203 mr roli, 17 mr. łąk i ogr. , 24 mr. pastw. i 5 mr. la su. W. Górne liczą 50 dm. i 303 mk. w tem 7 izrael. . Posiadłość tabularna rozparcelowana. Obszar ogólny 237 mr. roli, 12 mr. łąk i ogr. , 46 mr. pastw. i 165 mr. lasu. Jestto starożytna osada. Znajdują się tu ruiny zamku por. Trapie. W r. 1581 wś ta należy do par. Świradz w Tro piu. Kasper Wiernek płaci tu od 2 łan. km. , 6 zagr. z rolą, 6 kom. bez bydła. Olszowski i Mi kołaj Witt od 2 łan. km. , 2 zagr. z rolą. Adryan Wiktor od 3 pół łanków, 1 zagr. z rolą, 1 rzem. Otfinowski i Kempiński od 2 łan. km. , 6 zagr. , 2 kom. z bydł. , 3 kom. bez bydła, 2 rzem. , foluszu Pawiń. , Małop. , 150. Widocznie nazwa wsi poszła od Witta, pierwotnego osadnika. Ztąd pi sano ją Wittowice. Mac. Witowice, wś ryc, w pow. inowrocławskim strzeliński, na płd. wschód od Kruszwicy, na wschód od Gopła, okr. komis. i st. kol. Kruszwi ca, poczta w Jerzycach, szkoła katol. w Orpiszewie, par. w Ostrowie nad Gopłem, sąd w Inowro cławiu, 6 dm. , 339 ha, 102 mk. 99 katol. . Do podatku gruntowego oszacowano czysty dochód na 3016 mrk. W r. 1560 siedzą tu Wyganowscy i Witowscy. Według reg. pob. pow. radzie jowskiego z r. 1557 wś szlachecka Witowice Małe i Wielkie miała 8 osadników na 8 łanach Pawiński, Wielkop. , II, 34. Wł. Ł. Witowice, 1319 Wichowicz, Weigwitz, dobra i wś, pow. olawski, par. ew. Witowice, kat. Stary Więzów. W r. 1885 dobra miały 290 ha, 6 dm. , 109 mk. 22 kat. ; wś 441 ha, 48 dm. , 300 mk. 15 kat. . Witowiczki, wś ryc, przyległa do Witowic, pow. inowrocławski, 6 dm. , 108 ha, 46 mk. 38 i kat. . Czysty dochód gruntowy 1224 mrk. Witowiec, w pow. lelowskim, par. Niegowa Pawiń. , Małop. , 76, jestto mylnie odczytana nazwa wsi Lutowiec, w dzisiejszym pow. będzińskim. Wś ta zapewne nie istnieje obecnie. Podana w spisach urzęd. z r. 1867 a pominięta w najnowszych. Witówka, rzeczka, bierze początek pod wsią Wity, w pow. nowomińskim, płynie ku płd. pod Kałuszyn, skręca ku płd. wschod. , płynie przez Skrzeki, Skrodę, Gołębiówkę, wchodzi na obszar pow. węgrowskiego i pod wsią Sosnowe wpada do Kostrzynia z lewego brzegu. Długa do 14 w. Witówka, wś i kol. , pow. augustowski, gm. Dowspuda, par. Raczki, odl. od Augustowa 21 w. , leży przy granicy od Prus. Wś ma 30 dm. , 197 mk. ; kol. 1 dm. , 13 mk. Wchodziła w skład dóbr Dowspuda. Folw. ma 274 mr. obszaru. Ob. Maczku Witówka, 1. zaśc, pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, gm. Hajna, o 56 w. od Borysowa, własność Pieślaków, ma 2 włóki; miejscowość falista, grunta lekkie. 2. W. , wś nad Ptyczą, pow. miński, gm. Samochwałowicze, 2 dm. , 17 mk. , cerkiew paroch. 3. W. , folw. , pow. orszański, dziedzictwo Rogińskich, ma 210 dzies. 21 roli, 8 łąk, 10 lasu. Witówka, wś nad bezim. rzką, pow. mgliński gub. czernihowskiej, ma 105 dm. , 611 mk. , cerkiew. Witowie, ob. Witobel. Witówno, niem. Weitenhagen, wś i dobra ryc. w Pomeranii, pow. słupski, st. p. Ujść, par. kat. Słupsk. W r. 1885 wś miała 278 mk. ew. , 359 ha; dobra ryc 242 mk. ew. , 1 kat. , 1229 ha. Witowo 1. wś i kol. , pow. nieszawski, gm. Bytoń, par. Witowo, posiada kościół par. drewniany, szkołę początkową, kopalnią torfu, 294 mk. , 833 mr. W 1827 r. było 40 dm. , 291 mk, Jestto dawna posiadłość biskupów kujawskich. W r. 1339 we wsi Wieńcu spisany był akt rozgraniczenia dokonanego między W. , wsią bisk. kujaw. , a przyległą wsią częściowej szlachty Powołowicze dziś Powałkowice Kod. dypl. pol. , II, 263. Kościół paraf. , p. w. św. Andrzeja Ap. , powstał tu zapewne już w XV w. Według reg. pob. pow. lipnowskiego z r. 1564 wś W. miała 8 osadników, 3 zagr. , 2 kołodziei, młynarza, poddanych Lasockiego. Płacono 5 fl. 5 gr. 1 sol. Pawiński, Wielkop. , I, 329. Biskup Szaniawski przeznaczył wieś tę na uposażenie seminaryum we Włocławku. Jednocześnie oddano pod zarząd seminaryum parafią, którą zawiadywał prefekt seminaryum, ustanowiony przez wizytatora gener. zgromadzenia misyonarzy. Po reformie w r. 1864 ustanowiony został oddzielny proboszcz z duchowieństwa świeckiego. Istniejący dotąd kościół par. drewniany, wystawiony był w r. 1735 przez kś. misyonarzy, gdy jednak podupadł, prefekt seminaryjny kś. Franc Płoszczyński z gruntu go wyrestaurował, przyczem wewnątrz i zewnątrz ozdobił płaskorzeźbami, które sam przy pomocy wyuczonych przez sie Witowice Witowiczki Witowiec Witówka Witowie Witówno Witrówno Witrowszczyzna Witryków Wittfelde Wittenheim Wittenfelde Wittenfeid Wittenberg Wittehnen Wittgendorf Witowo Witowo Witovo Witowska Wola Witowtyszki Witowy Witramowice Witramowo Witranka Witowo, jezioro w dobrach Kublicze, pow. lepelskim. Witowo 1. wś, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 1 okr. poL, gm. Brzozowo Nowe, o 21 w. od Bielska, 692 dzies. ziemi włośc. 420 roli i pod zabud. , 172 łąk i pastw. , 100 nieuż. . 2. W. , dobra, pow. słonimski, w 5 okr. pol. , gm. Luszniewo, o 22 w. od Słonima. W najnowszym spisie niepodane. Witovo dok. , wś zaginiona pod Kiszewą, pow. kościerski; r. 1304 własność cystersów w Byszewie ob. Perblach P. U. B. , str. 555. Witowo, niem. Vitovo, os. do Kisielic, 9 dm. , 95 mk. Witowska Wola, pierwotna nazwa wsi, później miasteczka Końskowola. Witowtyszki al. Wytowtyszki, wś, pow. kalwaryjski, gm. Nadniemeńska, odl. 49 w. od Kalwaryi, ma 13 dm. , 71 mk. Witowy, wś ryc, pow. inowrocławski, sąd, okr. komis. i st. kol. Inowrocław, poczta w Łojewie, parafia i szkoła katol. w Górze; 4 dm. , 280 ha, 104 mk. Czysty dochód gruntowy 2617 mrk. WitowyMost, wś, pow. przasnyski, gm. i par. Baranowo, odl. 34 w. od Przasnysza, ma 6 dm. , 57 mk. , 218 mr. ; olejarnia i smolarnia. W r. 1827 było 6 dm. , 33 mk. Witramowice, ob. Wytrybowice. Witramowo, niem. Wittmannsdorf, wś i dobra, pow. ostródzki, st. poczt. w miejscu. Witranka, wś nad rzką t. n. , dopł. Dniestru, pow. chocimski gub. bessarabskiej, par. Chocim, 87 dm. Witrówno, niem. Wintershagen, wś i dobra ryc. w Pomeranii, pow. słupski, st. p. Charnowo, paraf. kat. Słupsk. Witrowszczyzna, uroczysko na gruntach mka Steblowa, pow. kaniowski ob. t. XI, 312. Witryków al. Wetryków, część gm. Kulowa, w pow. żółkiewskim. Witryłów, wś, pow. brzozowski, na lew. brzegu Sanu, przy ujściu pot. Witryłówki, na wzn. 343 mt. npm. , wzdłuż potoku płynącego z obszaru wsi Końskie w kierunku płn. zach. , ma hie chłopców wiejskich wykonał, a nadto zaopatrzył kościół aparatami i makatami. Na cmentarzu grzebalnym jest kaplica murowana p. w. św. Krzyża, wystawiona r. 1840 przez kś. Wojciecha Kochowicza ob. Borucki, Ziemia kujawska. W. par. , dek. nieszawski, 2300 dusz. 2. W. , wś, pow. kolski, gm. Budzisław Kolski, par. Dęby Szlacheckie, odl. od Koła 10 w. , ma 14 dm. , 135 mk. 3. W. , kol. , pow. kolski, gm. Kłodawa, par. Bierzwienna Długa, odl. od Koła 18 w. , ma 7 dm. , 61 mk. 4. W. , dwór, pow. kolski, gm. Lubotyń, par. Wrząca Wielka, odl. od Koła 7 w. , ma 1 dm. , 10 mk. Żadna z trzech powyższych osad nie jest podana w spisach pobor. z XVI a nawet i w spisie wsi i osad z r, Br. Ch. 1827. 5. W. , ob. Witów. szkołę ludową i cerkiew drewnianą, p. w. św. Michała, filialną parafii w Końskiem. Liczy wraz z obszarem tabul. 98 dm. i 641 mk. 396 rzym. kat. , 239 gr. kat. i 16 izrael. . Rzym. ka tolicy należą do parafii w Dydni. Pos. tabular na dra Jana Kozłowskiego ma 300 mr. roli, 49 mr. łąk, 3 mr. ogrodu, 20 mr. pastw. , 412 mr. lasu i 1 mr. 504 sąż, parcel budowl. ; pos. mn. 584 mr. roli, 36 mr. łąk i ogr. , 94 mr. pastw. i 15 mr. lasu. Na obszarze W. znajduje się nafta. Graniczy na płd. z Końskiem, na zach. z Krzy wem a na płn. z Temeszoszem. Mac. Witryno, jezioro, w pow. orszańskim. Witschenske, ob. Wyciążkowo. Witschinken niem. , ob. Wycinki, Witschlin niem. , ob. Wyczlin i Wiślin. Witschunen, wś, pow. ragnecki, st. poczt. Kraupischken. Witsodzie, wś, pow. szawelski, w 1 okr. poL, gm. Szawkiany, o 44 w. od Szawel. Vittanowa, ob. Witanowa. Wittauten, wś i dobra, pow. kłajpedzki, st. p. Plicken. Vitte, jedno z przedmieść Kłajpedy. Wittehnen, folw. dóbr Maldaiten, w pow. fyszhuskim. Wittenberg Gross i Klein niem. , ob. Biała Góra i Jaroczewo. Wittenberg 1. wś, pow. welawski, st. p. Allenburg. 2. W. , wś, pow. iławkowski, st. p. Tharau. Wittenfeid, folw. , pow. frydlądzki, st. p. Domnau. Wittenfelde niem. , dobra, pow. elblągski, st. p. i paraf. kat. Elbląg, 106 ha 91 roli orn. , 3 łąk; 1885 r. 8 dm. , 9 dym. , 43 mk. , 3 kat. , 40 ew. ; hodowla bydła holenderskiego, sprzedaż mleka. Nazwę otrzymała od dziedzica, Mik. Wit te, który ją posiadał około r. 1400. R. 1721 rozróżniano 2 działy, z których jeden spadko biercy burmistrza Chrystyana Treschenberg podzielili na 3, tak że teraz są tam 4 działy, przez lud Buendelhoefe zwane ob. Der Elbinger Kreis t, Rhode, str. 88. W r. 1789 było 6 dym. Kś. Fr. Wittenheim, folw. dóbr prywat. Baechhof łotew. Uppes Mujża, w okr. i pow. tukumskim, par. neuenburgska Kurlandya. Wittfelde 1. niem. , ob. Witfeld. 2. W. Klein, folw. , pow. człuchowski, st. poczt. Białembork, par. katol. Ekfir, 342 ha 283 roli orn. , 28 łąk, 8 lasu; 1885 r. 5 dm. , 8 dym. , 55 mk. ew. ; 1789 r. 4 dymy. Kś. Fr. Wittfong, żuława, pow. węgoborski, st. p. Steinort. Wittgenau, 1428 Wylchenaw, wś, pow. zielonogórski, par. kat. i ew. Zielonogóra. W r. 1885 było 1178 ha, 57 dm. , 353 mk. 21 kat. . Wittgendorf 1. Ober, wś i dobra, pow. złotoryjsko hajnowski, par. ew. Kreibau, kat. Hajnów. Wittfong Wittauten Witanowa Wittauten Witsodzie Witschunen Witschlin Witschinken Witschenske Witryno Witryłów Wittgirren Wittgenstejnowska W r. 1885 dobra miały 49 ha, 2 dm. , 4 mk. ew. ; wś 88 ha, 39 dm. , 171 mk. 4 kat. 2. W. Nieder, Wickendorf, 1360 Wichchindorf, dobra i wś, pow. złotoryjskohajnowski, par. ew. Kreibau, kat. Hajnów. W r. 1885 dobra miały 185 ha, 2 dm. , 59 mk. 8 kat. ; wś 450 ha, 44 dm. , 266 mk. 3 kat. . 3. W. , 1375 Witchendorf, wś, pow. kamieniogórski, par. ew. Giesmannsdorf, katol. w miejscu. W r 1885 było 1042 ha, 153 dm. , 1100 mk. 108 ew. . Wś ta stanowiła do r. 1810 własność klasztoru w Gryzoborze, który tu założył parafią i wzniósł kościół. 4. W. , 1446 Witchendorf, dobra i wś, pow. szprotowski, par. ew. w miejscu, kat. Hertwigswaldau. W r. 1885 dobra miały 650 ha, 8 dm. , 104 mk. 9 katol. ; wś 1229 ha, 104 dm. , 600 mk. 29 katol. . Istnieje tu kościół katol. filialny, przy którym już w r. 1539 osadzony został kaznodzieja protestancki. Po wypędzeniu w r. 1668 duchownych protestanckich kościół odzyskali katolicy a ewangielicy wznieśli dla siebie nowy kościół dopiero r. 1742. Szkoła ewang. istniała już r. 1539. Na obszarze wsi, śród warstwy marglu znalezionu kości mamuta r. 1830. Wittgenstejnowska, str. dr. żel. moskiew skobrzeskiej, w pow. borysowskim, w gm. Smolewicze o l 1 2 w. , pomiędzy st. Kołodyszcze o 19 w. a Żodzino o 20 w. , odl. o 666 w. od Mo skwy a 356 od Brześcia. Nazwa ta została nada na, ponieważ st. stanęła na obszarze dóbr smole wickich ks. Wittgenstejna, obecnie ks. Hohen lohe. A. Jel. Wittgirren 1. posiadłość, pow. wystrucki, st. p. Gr. Bubainen. 2. W. Bessen, posiadłość, pow. wystrucki, st. p. Gruenheide. 3. W. , wś, pow. ragnecki, st. p. Kellminnen. 4. W. Legen, wś, pow. piłkałowski, st. p. Mallwischken. 5. W. , wś, pow. labiewski, st. p. Mehlawischken. 6. W. , posiadłość, pow. labiewski, st. p. Neunischken. 7. W. , wś, pow. tylżycki, st. p. Piktupoehnen. 8. W. , wś, pow. darkiejmski, st. p. Szabienen. 9. W, Staunen, wś, pow. ragnecki, st. p. Szillen. 10. W. Gross i Klein, wś i posiadłość, pow. wystrucki, st. p. Didlacken. Wittich, niem. Wittig, rzeka, prawy dopływ Nissy łużyckiej, lew. dopł. Odry, ma źródła w górach Izerskich, w Czechach, płynie na pewnej przestrzeni granicą Saksonii i Szląska pruskiego, uchodzi do Nissy pod wsią Radmercy. Wittichenau niem. , ob. Kulów. Wittichswaide, ob. Rygwałt. Wittigsfelde niem. , ob. Bronisze, Wittigwalde, pol. Wigwałd, w dok. Wittichensdorf, Wittichenwalde, dobra ryc, os. kośc. , młyn, pow. ostródzki, st. poczt. Reichenau. R. 1363 w Malborku w. m. Winrych v. Kniprode odnawia przywilej nadany nieżyjącemu już Witychowi na dobra W. w ziemi saskiej, mające 80 wł. na prawie chełm. Granicami były jezioro Płatyńskie, Ostrowiu i jez. Gugowo. R. 1460 w. m. Ludwik T. Erlichshausen nadaje Janowi i Kasprowi Schoeneich om oraz trzem braciom Lesławom posiadłości Klawka z Wierzbowa i Miołaja z Wigwałdu Kętrz. , O lud. poL, 376. Wittinnen 1. ob. Wityń. 2. W. John, wś, pow. kłajpedzki, st. p. Plicken. Wittkampen, wś, pow. stołupiański, st. p. Kattenau. Wittkehmen, ob. Schmalleningken 3. Wittken, wś, pow. szyłokarczemski, st. p. Kallningken. Wittko 1. Blinden, ob. Szillinnen. 2. W. Sembeln, ob. Klumben. 3. W. Szabern, wś, pow. kłajpedzki, st. p. Plicken. Wittmansdorf, wś i posiadłość, pow. ostródzki, st. poczt. w miejscu. Wittomin niem. , ob; Wytomin. Wittschen, wś, pow. tylżycki, st. poczt. Kallwen. Wittock niem. , ob. Wysoka, Wittun niem. , ob, Witunia. Wittwenhof, łotew. KirkaueMujża, dobra koron. , w okr. mitawskim, pow. i par. bowska Kurlandya. Witty, wś, pow. nowomiński, gm. Chróścice, par. Kałuszyn, ma 71 mk. , 69 mr. dwors. W r. 1827 było 14 dm. , 93 mk. Wituchowo, w dok. Vitankovo, wa ryc, pow. międzychodzki, okr. komis. Orzeszkowa, st. kol. i poczta w Kwilczu Kwiltsch, szkoła katol, i ewang. w miejscu, par. katol. w Kwilczu, ew. w Lwówku Neustadt bei Pinne, sąd okr. w Międzychodzie, ma 10 dm. , 840 ha, 168 mk. 99 katol. . Leży na zachódpłn. od Pniew. Czysty dochód grntu 2074 mrk. Gorzelnia parowa i młyn parowy. Do W. należy folw. Kapanina. R. 1251 Vitankowo, jako własność templaryuszów, daje dziesięciny bisk. poznańskiemu. R. 1580 było własnością; Anny Bukowieckiej i miało 8 półłanków os. , 5 zagrod. , 1 komorn. W r. 1793 dziedzicem był Jan Mańkowski. Witulin, wś i folw. nad rzką Białą Kamionką. , pow. konstantynowski, gm. i par. rz. gr. Witulin, rz. kat. Bordziłówka, poczta Biała, odl. 12 w. od Janowa, posiada cerkiew par. , szkołę początkową, ma 61 dm. , 492 mk. W 1827 r. było 39 dm. , 247 mk. Cerkiew paraf. w dekan. łosickim erekcyi niewiadomej, została odbudowana w r. 1666. W r. 1887 folw. Witulin, z przyl. Pasieka, rozl. mr. 1746 gr. orn. i ogr. mr. 980, łąk mr. 228, pastw. mr. 154, lasu mr. 330, w odpadkach mr. 11, nieuż. mr. 43; bud. mur 13, drew. 12; płodozm. 9 i10pol. ; las nieurządzony, pokłady torfu. Wś W. os. 60, mr. 913. Dobra W. , które pierwotnie składały się z wsi W. Osówką, Nosów, Bukowice, Nosowska Wólka, Komarno, Kozierady dziś Konstantynów, kupione zostały w r. 1642 od Koniecpolskich przez Jana z Dąbrowy Firleja, wojew. sandomierskiego, zostawały chwilowo Wittgenstejnowska Wittich Wittichenau Wittichswaide Wittigsfelde Wittigwalde Wityń W Wittkampen Wittkehmen Wittken Wittko Wittmansdorf Wittomin Wittschen Wittock Wittun Wittwenhof Witty Wituchowo Witulin Witunicze Wituńki Witusza Witwica Witulin w posiadaniu jego zięcia Krzysztofa Sapiehy, podczaszego w. ks. litew. , ale już w roku nastę pnym nabył je Krzysztof Piekarski, woj. brzeski. Posiadał on W. przeszło 40 lat; w r. 1669 oddał zięciowi Sawickiemu, którego syn, kasztelan brzeski, sprzedał je w 1688 r. Janowi Pieniążkowi, woj. sandomierskiemu. Jedyna jego córka Marya Kazimiera, między innemi, wniosła w 1700 r. mężowi swemu Karolowi hr. Siedlnickiemu h. Odrowąż, po którym odziedziczył je Karol Józef Siedlnicki, podskarbi wojewtwa podlaskie go. Pamiątką po Krzysztofie Piekarskim jest dotąd istniejący ogród, a po Siedlnickim dwór, który zbudował około r. 1720, na miejscu spałolonej dawnej rezydencyi. W dworze tym niekie dy tylko w porze letniej przebywał, mieszkał bowiem w nieistniejącym już dziś pałacu w Ostromęczynie, później zaś przeniósł się do założonej przez siebie wspaniałej rezydencyi w sąsiednim Konstantynowie. Po śmierci jego W. objął Ka zimierz Wężyk z Wielkiej Rudy, on to dom tu tejszy wykończył; jednym z jego synów był znany poeta Franciszek Wężyk, urodzony w W. dnia 7 paźdz. 1785 r. Ogród tutejszy sięga cza sów Jana Kazimierza, ciągnie się wzdłuż rzecz ki Bialki, która odgraniczała tu Koronę od Litwy. Przechowały się po Wężyku jeszcze me ble i portrety niektórych znakomitych osób. Opis W. podał W. Łoski w Tygod. Illustr. z r. 1877. W. gmina, graniczy z gm. Rokitno, Zakanale, Kornica, Huszlew i Swory, ma 16672 mr. obszaru i 3080 mk. 2415 prawosł. , 718 kat. , 16 żyd. . Sąd gm. okr. II we wsi Horoszki, urząd gm. we wsi Leśno. W skład gm. wchodzą Bordziłówka Stara i Nowa, Bukowice, Droblin, Hrud, Kajków, Klukowszczyzna, Koszelówka, Lewiczyzna, Leśna, Maryampol, Nosów, Nowin ki, Owczarnia, Osówką, Pasieka, Roskosz, Witu lin i Zielony folw. Br. Ch. Witulin. folw. nad bezim. rzką, pow. wilejski, w 2 okr. pol. , gm. Krajsk, o 70 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. mińskiej, 1 dm. , 4 mk. katol. ; w 1865 r. własność Wasilewskich. Witułty, niem. Witulten, wś, pow. ostródzki, st. p. Dorotowo. Leży na granicy b. ziemi saskiej i dzisiejszej wannijskiej. R. 1344 w Ostrodzie nadaje w. m. Ludolf Koenig niejakiemu Witułtowi Wiltote 15 włók obok wsi Mańki, przy 9 latach wolności. W r. 1415 Jan v. Bichon, komtur ostródzki, nadaje Erazmowi z Witułt 10 wł. tamie i 10 wł. w Olszewie na prawie chełm. , z obowiązkiem jednej służby zbrojnej. R. 1599 siedzą tu tylko Polacy Kętrz. , O ludn. pol. , 374. Wituń, wś nad Biesiedzią, pow. klimowicki, gm. Berezki o 7 w. , ma 63 dm. , 400 mk. , zapasowy śpichlerz zbożowy gminny, przystań. 2. W. , wś, pow. sieński, gm. Pustyń, mo 9 dm. , 72 mk. Witunia al. Witonia, niem. Wittun, w dok. z r. 1554 Withun, 1546 Vithunia, wś, pow. zło towski, st. p. i par. kat. Więcbork, 834 ha 590 roli orn. , 117 łąk, 22 lasu; 1885 r. 40 dm. , 54 dym. , 316 mk. , 21 kat. , 283 ew. , 12 żyd. Poja wia się w dokum. z r. 1453. Według wizyty Trebnica z r. 1653 pobierał prob. więcborski ztąd od 13 włościan po 2 korce żyta i tyleż owsa str. 120. Tyleż było ich, kiedy r. 1695 archidyakon Jezierski wizytował parafią; mesz nego dawali wówczas razem 27 korcy żyta i ty leż owsa str. 92. W XVIII w. mieli tu lutera nie dom modlitwy, który r. 1739 został znisz czony, lecz później na nowo wzniesiony ob. Gesch. des Flatauer Kr. von Schmitt, str. 270. W topogr. Goldbecka z r. 1789 zapisana jest W. jako wś szl. , należąca do Potulickich, o 17 dym. str. 259. Kś. Fr. Witunicze, wś z zarządem gminnym i dobra nad bezim. dopł. Poni, pow. borysowski, w 3 okr. pol. a 4 okr. sądowym, o 92 w. od Boryso wa. Wś ma 12 osad, 130 mk. Cerkiew p. wez. św. Piotra i Pawła, ma z dawnych zapisów oko ło 2 1 3 wł. gruntu i łąk; około 1200 parafian; filie w Niebyszynie p. wez. Wniebowzięcia N. P. M. , z 1760 r. fundacyi Macieja Rodziewicza, uposażona 2 włókami ziemi, i w Szklańcach, p. wez. Podwyższenia św. Krzyża, fundacyi Łyszkiewicza, z zapisem 4 mr. ziemi. Gmina W. składa się z 4 okręgów starostw wiejskich, ma 363 dm. , 1904 dusz męz. , uwłaszczonych na 5899 dzies. ziemi. Szkółka gminna we wsi Wilejce; w obrębie gminy znajduje się 33 wio sek, 4 zaśc, 35 majątków i folw. , 1 miasteczko. Bobra W. , nadane przez Stefana Batorego za zasługi wojenne Chmielewskiemu ob. Dołhinów, potem własność Kaweczyńskich, z których Enoch w 1627 r. sprzedaje Janowi Burbie. W połowie b. w. należały do Korkozowiczów, miały około 100 poddanych; od 1863 r. są własnością Nowomiejskich i wraz z folw. Nowosiołki i StańKról mają około 140 włók; grunta lekkie, miejscowość wzgórzysta i lesista. A. Jel Wituńki, osada, pow. sieński, gm. Pustyń, ma 1 dm. , 6 mk. Witusza, wś i folw. , pow. gostyński, gm. Kiernozia, par. Osmolin, odl. 28 w. od Gostynina. Folw. ma 6 dm. , 49 mk. , 653 mr. 617 mr. roli; wś ma 10 dm. , 134 mk. , 30 osad, 33 mr. W 1827 r. było 13 dm. , 117 mk. Witwica, nazwa dawana pot. Łuźanka dopł Świcy w dolnym jego biegu. Witwica, wś, pow. doliniański, 14 klm. na płn. zach. od Doliny, 10 klm. na płd. od sądu pow. i urz. poczt. w Bolechowie. Na płn. leży Hoszów, na wsch. Kniaziołuka, na płd. Mizuń, na płd. zach. Kalna, na zach. Roztoczki i Stańkowce, na płn. zach. Cerkowna. Płn. część wsi przepływa Witwica, dopł. Świcy, zwana w górnym biegu Łużanką ob. i przyjmuje w obrębie wsi od praw. brz. Kosteczki i Putnę, a od lew. brz. Witulin Witułty Wituń Witunia Witwiniec Witwiszki Wity Wityczew Witwińce Krzywiec i Jusiepowiec. Zabudowania leźą w dolinie Witwicy. Przeważna część obszaru lesista. Na zach. las Sołotwina, na pld. las Osieczna. Wznies. sięga na płd. 867 mt. Dolina Witwicy wzn. średnio 450 mt. Własn. więk. ma roli orn. 82, łąk i ogr. 39, pastw. 90, lasu 162; wł. mn. roli orn. 675, łąk i ogr. 463, pastw. 1803, lasu 491 mr. W r. 1880 było 194 dm. , 957 mk. w gm. , 9 dm. , 46 mk. na obsz. dwor. 949 gr. kat. , 7 rzym. kat. , 45 izr. , 2 innych wyzn. ; 952 Rus. , 1 PoL, 50 Niem. . Par. rzym. kat. w Bo lechowie, gr. kat. w miejscu, dek. bolechowski. We wsi cerkiew p. w. św. Jana Ewang. i szkoła lklas. Jest tu tartak wodny o jednym gatrze, pile zwyczajnej, wyrabiająjcy deski. Wś ta jest gniazdem Witwickich. Ztąd pochodził Stanisław, biskup kijowski a następnie poznański 1697. Z tej rodziny pochodził też poeta Stefan Wi twicki, urodzony w Janowie na Podolu. Krótki opis wsi podał Literaturnyj Sbornik z r. 1870, str. 68. Lu. Dz. Witwińce, wś, w dawnem wwdztwie bracławskiem, podług reg. pobor. z 1629 r. własność Stefana Kierdynowicza Dźusy z Lachowca, który płaci z niej z 44 dym. Jabłonowski, Ukraina, I, 133. Witwiniec, dobra, pow. brzeski, w 2 okr. poL, gm. Małoryta, 632 dzies. 74 łąk i pastw. , 300 lasu, 125 nieuż. ; własność Stankiewiczów. Witwiszki, zaśc. szl. nad jez. Kruszpokie, pow. wileński, w 3 okr. poL, o 59 w. od Wilna, 1 dm. , 9 mk. katol. Wity, ob. Chyliny, Glażewo, Łapy, Radzieje, Targanie. Wityczew, Wityczów al. Witaczowa wś na prawym brzegu Dniepru, pow. kijowski, w 4 okr. poL, gm. Trypol, o 60 w. poniżej Kijowa, ma 1060 mk. Podług Pochilewicza jest tu 2200 mk. prawosł. i 23 żydów. Włościanie, w liczbie 714 dusz. rewiz. , uwłaszczeni zostali na 2221 dzies. , ze spłatą po 3240 rs. 15 kop. rocznie. Posiada cerkiew p. wez. Podniesienia Krzyża św. , z drzewa wzniesioną w 1853 r. i uposażoną, 41 dzies. ziemi. Obok niej znajduje się ruina dawnej cerkwi, pochodzącej z połowy zeszłego wieku. Prom ułatwia komunikacyą, pomiędzy dwoma brzegami Dniepru. Jestto jedna z najdawniejszych sadyb Polan naddnieprzańskich. Posiada bardzo stare horodyszcze, położone na wyniosłym brzegu Dniepru; część jego odwaliła się w rzekę; reszta stanowi sadybę włościańską. . Starożytność tego horodyszcza nie podlega wątpliwości; wały idą, po krawędzi naturalnych spadzistości z zachodniej strony od równiny horodyszcze to oddzielone jest dwoma równolegle idącemi wałami; z tych wał wewnętrzny dwa razy wyższy od zewnętrznego, dostępu do wału bronił jeszcze jar, którym przecieka mały ruczaj. Taki typ fortyfikacyi niezawodnie należy do epoki wielkoksiążęcej lub jeszcze znacznie dawniejszej wały tu nie przerywają się sztucznemi wzmocnieniami i obroną. , w rodzaju baszt narożnych. Od południa tylko jest wązka przerwa w wałach, którą włościanie nazywają baksztoja basztą; oczywiście był tędy jedyny wjazd do horodyszcza, ku któremu prowadziła drożyna kręto wijąca się od brzegu Dniepru. Wśród tych wałów dziś jeszcze wykopują mnóstwo kości ludzkich, tudzież szczątków dawnych glinianych naczyń, z ciekawą ornamentyką. Znaleziono tu bronzowy gwóźdź z uszkiem. Horodyszcze to otacza mnóstwo do 100 starożytnych mogił. Tyleż mogił znajduje się i przy sąsiedniej wiosce Chalepin. Konstanty Porfirogenita, piszący 980 990, czyni już wzmiankę o W. Wiedzieć należy mówi on że przybywające z dalszej Rusi czółna do Konstantynopola, pochodząc częścią z Nomogardu Nowogród, w którym Swiatosław, syn Inhora, ks. Rusi, mieszkał, częścią od grodu Miliniska Smoleńsk i od Telincy Lubocz i od Cernigogi Czernihów i od Wusegradu Wyszogród. Te wszystkie wtedy przebywają rz. Dnieprem i zgromadzają się pod grodem Kijowem, zwanym Samratus. Słowianie zaś, onych Rusów dannicy, którzy się zowią Krzywiczanami i Lenzaninami i reszta Słowian na górach swoich ścinają zimową porą te czółna, i sporządziwszy je, wpuszczają do poblizkich jeziór, w porze folgującej, kiedy lód taje. A gdy je potem spuszczą na rz. Dniepr, wtedy i sami stamtąd tą rzeką jadą do Kijowa i wyciągają czółna na wystawę i sprzedają je Rusom. Rusowie zaś łódki skupują, rozbierają swoje stare czółna; zabierają z nich do nowych czółen wiosła i powrozy do wioseł, i zaopatrują je we wszelkie inne potrzeby. Poczem w miesiącu czerwcu rzeką Dnieprem puszczają się i dojeżdżają do Witycewy Wityczew, który jest grodem danniczym Rusów. I przybywszy tam czekają dwa lub trzy dni, dopóki się wszystkie czółna niezbiorą, wyruszają wreszcie i jadą pomienioną rz. Dnieprem Bielowski, Monum. polon. hist. , t. I, str. 16. Lelewel domyśla się, że i nazwa Wityczewa mogła powstać od owych czółen. które nazywano wicinami, witkami, wiciami Geogr. du moyen age, t. III et IV, p. 169. W latopiscach ruskich o W. częste zachodzą wzmianki. Gdy Połowcy w 1095 r. zburzyli Juriew na Rosi, Światopełk, w. ks. kijow. , resztę ocalałych Juriewców osiedlił na Wityczowskim chołmie, i nazwał ten nowy gród Światopołczem Ławr. letop. , 97, Nikon. let. , 11. Ale z czasem Juriewcy opuścili Światopołcze i w 1103 r. wrócili na miejsce dawnego Juriewa. W 1100 r. , dla rozdziału pomiędzy sobą dzielnie, książęta ruscy zebrali się do W. na sejm, pod przewodnictwem w. ks. Światopełka II Światosławicza; ale spory i waśnie wszczęły się pomiędzy nimi i sejm ów spełzł na niczem. Ciż książęta, w ciągłych z sobą żyjąc zatargach, sprzymierzając się z Połow ł l Witwińce Witynie Witynie cami, często ich sprowadzali na Ruś. Toć i W. ciąjgłym był świadkiem ich bojów, wypraw i Przechodów Letop. Ipat. , str. 265, 292, 408. W 1151 r. stało obok W. wspominane w kroni kach Miłosławskie Seło Letop. Ipat. , str. 292. Był tu w owe czasy i brod Wityczewski, o który książęta częstokroć walczyli z sobą, Ławr. letop. , 143. Także w pobliżu W. na ługu Dnieprowym leżało jezioro Dołobskie, wspominane również w kronikach ruskich. Pra wdopodobnie, że za najazdu Batego w 1240 r. na Kijów W. musiał niedz zniszczeniu. Dopiero późno o egzystencyi W. dowiadujemy się z do kumentów. Podług reg. pobor. wwdztwa kijow skiego z 1581 r. W. należy do Chabnego Szczę snego Charlińskiego Charlęskiego, podkom. ki jowskiego, który płaci od 1 osiadł. Jabłonowski, Ukraina, I, 37. Tenże Charlęski testamentem z d. 16 czerwca 1600 r. jednemu z synów swo ich Stanisławowi, urodzonemu z ks. Lubeckiej, zapisał w okolicy Kijowa Buhajówkę z horo dyszczem Byrkowskiem, horodyszcze Zesławkę nad Dnieprem i Wityczew nad Dnieprem z prze wozem, ludźmi nowo osadzony Archiwum Char lęskich w Paszkówce i Jabłonowski, Ukraina, II, 62. W 1604 r. należy już do Hulewiczów; na stępnie w 1609 r. występują, jako właściciele W. Niewidanna Emicianka Mikołajowa Hulewiczowa oraz Łauryn Ławryn, Wawrzyniec Łoźka, pod czaszy kijowski, i żona jego Anna Hulewiczówna, a w 1624 r. Aleksander i Barbara Łożczanka małżonkowie Krasińscy, pozywani przez miesz czan kijowskich o niesłuszne pobieranie myta ze statków bajdaków, z rybami do Kijowa prowa dzonych tamże, 491, 136, 654 i in. . W pó źniejszych czasach W. wchodzi w skład dóbr Woronkowa, należącego do Olizarów. Dobra te, położone w większej części na lewym brzegu Dniepru, w r. 1666 składały się z Woronkowa, Rogozowa, Sałkowa, Żerebiatyna, Procewa, Sofijówki, nowo osiedlonej Słobody Kalagurskiej, Skwirówki, Krasnopola, Sotników i po prawej strome Dniepru, Wityczewa. Dobra te wtedy na leżały już do Jana Sobieskiego, marszałka kor. , a późniejszego króla Opiś Kiew. Centr. archiwa, 21, str. 15. Obecnie W. należy do dóbr państwa. Edward Rulikowski. Witynie, wś szlach. i włośc, pow. kolneński, gm. i par. Jedwabno, odl. 28 w. od Kolna, ma pokłady wapienia i torfu. W r. 1871 istniał tu piec wapienny. W r. 1827 było 13 dm. , 87 mk. W r. 1871 folw. Witynie Pyziołki rozl. mr. 704 gm. orn. i ogr. mr. 460, łąk mr. 64, ogr. mr. 4, lasu mr. 168, nieuż. mr. 8; bud. mur. 6, drew. 14; las nieurządzony. Wś W. os. 16, mr. 50. Według reg. pob. pow. wiznieńskiego z r. 1577 wś Witinie, w par. Jedwabno, miała 4 1 2 łan. i 1 lan szlachty zagrod. Pawiński, Mazowsze, 356 i 357. Br. Ch. Wityny al. Wytyń, niem. Wtttinnen, domena rządowa, pow. łecki, st. p. Łyk Lyck. R. 1532 w Królewcu ks. Olbracht odnawia Wojtkowi Wityńskiemu przywilej na 20 wł. na prawie magd. , które mu w ostatniej wojnie zatracili Mazowszanie Kętrz. , O ludn. poL, 462. Witzleben, ob. Liszkowo, w pow. wyrzyskim. Wiuki, pow. kowieński, ob. Wnioki. Wiun, wś, pow. bychowski, gm. Czyhyrynka o 12 w. , 41 dm. , 260 mk. , centralny zapasowy śpichlerz gminny. Winnica, rzeczka, w pow. mozyrskim ob. t. VI, 759. Winniszcze 1. wś, pow. bobrujski, w 2 okr. poL paryckim, gm. Czernin, przy drożynie ze wsi Prużyniszcze do wsi WisłowRow, ma 17 osad. 2. W. , wś, pow. bobrujski, w 2 okr. poL paryckim, gm. Czernin, o 63 w. od Bobruj ska. 3. W. , uroczysko zasiedlone, w pow. bo brujskim, w gm. Hłusk. A. Jel. Winniszcze, wś nad Dnieprem, pow. perejasławski gub. połtawskiej, 170 dm. , 850 mk. , cerkiew paraf. , wiatrak. WinniszczeWerchy i WiuniszczeTorki, dwa w pobliżu siebie leżące jeziora, w kotlinie lewej Prypeci, w pow. mozyrskim, o 6 na płn. od mka Turowa. Porów. Torki. A. Jel. Wiunki, pow. żytomierski, ob. Wijunki. Wiunnoje, jezioro, w pow. pińskim, w 1870 r. wraz z jez. Staryckiem ob. i in. nadano przez rząd monasterowi w Ladzie pow. ihumeński. Wiunówka, białorus Wjunouka, wś nad rz. Klewą, pow. ihumeński, w 3 okr. pol. bere zyńskim, gm. Pohost, ma 5 osad; miejscowość głucha, grunta piaszczyste, łąk i pastwisk obfi tość. A. Jel. Wiunzki, wś, należała niegdyś do Ostrohladowicz, przeto w dzisiejszym pow. rzeczyckim. W 1623 r. pozywa Halszka Charlińska Stanisława, Jura i in. Charlińskich o gwałtowne najechanie na zamek ostrohladowski i wsi do niego należące, pomiędzy któremi wymienione są Wiunzki Jabłonowski, Ukraina, II, 637. Dziś pod tą nazwą nie istnieje. Wiwańce, folw. , pow. wiłkomierski, w 1 okrpol. , gm. Pogiry, o 31 w, od Wiłkomierza, należy do dóbr Wojszkany, Bielińskich. Wiweliszki, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 40 w. od Nowoaleksandrowska. Wiwule, wś, pow. wiłkomierski, w 2 okr. pol. , gm. Subocz, o 66 w. od Wiłkomierza. Wiwźole, dwór, pow. kowieński, w 1 okr. poL, o 37 w. od Kowna. Wixten, folw. dóbr prywat. Ekengrafen, w okr. selburskim, prw. frydrychsztacki, par. Seiburg Kurlandya. Wixtrauten, dobra prywatne; w okr. i pow. goldyngskim, par. frauenburgska Kurlandya. Witzleben Wityny Wizginie Wixwen Wixwen Gross i Klein, wś, pow. nizinny, st. pocz. Skaisgirren. Wizany, niem. Fissahn, Fushan, wś gospod. , w pow. czarnkowskim wielońskim, okr. urzęd. , sąd i par. kat. Wieleń, st. kolei i poczta w Krzy żu Kreutz, szkoła katol. i ewang. w Szklanejhucie Glashuette, par. ewang. w Dęhowejgórze Eichberg, sąd ziemiański w Pile; ma 3 dm. , 616 ha, 295 mk. 30 katol. . Leży na płn. zach. Wielenia. W. Ł. Wizbory 1. dwie wsi i dobra, pow. rossieński, w 1 okr. pol. , gm. Mańkuny, par. Girtakol, o 14 w. od Rossień. Przed uwłaszczeniem włościan dwór należał do Juszkiewiczów. 2. W. , okolica i karczma, tamże, o 12 w. od Rossień. 3. W. , wś i dwa dwory, pow. rossieński, w 4 okr. pol. , gm. Sartyniki, par. Zwingie, o 87 i 92 w. od Rossień, posiada kaplicę katol. Gimbutowie mają. tu 76 dzies. 4 nieuż. , Laszyńscy 69 dzies. , Jurewiczowie 155 dzies. 6 nieuż. , Jankowscy 8 dzies. Przed uwłaszczeniem włościan jeden dwór należał do Gimbuttów, drugi do Połubińskich. 4. W. , wś, pow. wiłkomierski, w 5 okr. pol. , gm. Owanty, o 68 w. od Wiłkomierza. Wizbuty, Wisbuty, wś, pow. rossieński, w 3 okr. pol. , gm. Taurogi, o 63 w. od Rossień. Nadana przez Bartosza, dziedzica Taurogów, na uposaźenie kościoła w tej wsi. Wizdergi al. Wizderki, folw. , pow. szawelski, w 1 okr. pol. , gm. i par. Szawkiany, o 42 w. od Szawel, należy do dóbr Warpuciany. Szczątki mogiły pogańskiej. Wizdewa, zaśc, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 37 w. od Nowoaleksandrowska. Wizdziawgi, wś, pow. rossieński, w 4 okr. pol. , gm. Sartyniki, o 78 w. od Rossień. Wizere w dok. , jezioro, ob. Leginy. Vizesret węg. , ob. Mokra Luka. Wizgajle; wś, pow. rossieński, w 2 okr. pol. , gm. Szydłów, o 30 w. od Rossień. Wizgany, dwa dwory, pow. poniewieski, w 2 okr. poL, gm. Linkowo, o 55 i 56 w. od Poniewieża. Zalescy mają. 39 dzies. 2 lasu, 5 nieuż. , Łapińscy w W. i Giegiedziach 57 dzies. Wizgarty, nazwa łąk na obszarze Widziszewa, w pow. kościańskim. Wilgi, os. , pow. augustowski, gm. Kolnica, par. Augustów odl. 5 w. , ma 11 dm. , 71 mk. Wizgi 1. wś, pow, sokólski, w 1 okr. pol. , gm. Kruglany, o 19 w. od Sokółki, 132 1 2 dzies. ziemi wlośc. 2. W. , osada, tamże, własność Mazanowiczów, ma 14 dzies. 3. W. , przysioł. , pow. rossieński, w 2 okr. pol. , gm. i par. Szydłów, o 28 w. od Rossień. Wizginie, wś skarbowa, pow. szawelski, w 2 okr. poL, gm. Tryszki, o 58 w. od Szawel. Własność pojezuicka. Wizginy, wś, pow. trocki, w 2 okr. pol. , gm. Kronie, okr. wiejski Angleniki, 32 dusz rewiz. Wizgirdy, wś nad rzką Golbinos lew. dopł. Szeszupy, pow. wyłkowyski, gm. Pojeziory, par. Wyłkowyszki odl. 10 w. , ma 8 dm. , 91 mk. W spisie z r. 1827 wś Wizgiry z parafia ma 4 dm. , 35 mk. Wizgirdy 1. wś nad strugą Pobrojć, pow. lidzki, w 2 okr. pol. , gm. Bieniakonie o 4 w. , okr. wiejski i dobra, kr, Putkamerów, Bolcieniki, o 40 w. od Lidy a 20 w. od Ejszyszek, 5 dm. , 52 mk. katol. w 1865 r. 44 dusz rewiz. . 2. W. , wś, pow. trocki, w 1 okr. pol. , gm. Troki, okr. wiejski i dobra Chmielewskich w 1865 r. Podworańce, o 15 w. od Trok, 5 dm. , 30 mk. katol. w 1865 t. 15 dusz rewiz. . 3. W. al, Bojary, wś włośc, pow. trocki, w 2 okr. pol. , gm. Sumieliszki o 7 w. , okr. wiejski Windziule, o 26 w. od Trok, 6 dm. , 65 mk. katol. w 1865 r. 31 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Postrawie. Wizgirdyszki, dwór, pow. rossieński, w 2 okr. poL, gm. Rossienie, o 15 w. od Rossień. Wizgiuny, wś, pow. wiłkomierski, w 2 okr. po. , gm. Kupiszki, o 79 w. od Wiłkomierza. Wizgóry, wś, pow. suwalski, gm. i par. Wiżajny, odl. od Suwałk 29 w. , ma 18 dm. , 168 mk. W r. 1827 było 8 dm. , 118 mk. , par. Jeleniewo. Wchodziła w skład dóbr rząd. Kadaryszki. Wizgowdzie, wś, pow. telszewski, w 2 okr. pol. , o 47 w. od Telsz. Wiziuny, wś włośc, pow. święciański, w 2 okr. poL, gm. Kukuciszki o 5 w. , okr. wiejski Puczkaryszki, 33 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Inturki. Wizna, osada miejska, dawniej miasto i gród starożytny, na praw. brzegu rz. Narwi, niedaleko od ujścia Biebrzy, pow. łomżyński, gm. Borzejewo, par. Wizna, odl. 21 w. na wschód od Łomży, z którą, łączy osadę trakt zwyczajny. Posiada kościół par. murowany, synagogę, szkołę początkową. Sąd gm. okr. V w Piątnicy, st. pocz. w Łomży. Osada ma 278 dm. , 2632 mk. 1880 r. ; w r. 1827 było 235 dm. , 2110 mk. Z zakładów przemysłowych istnieje tylko browar. Zawiązkiem osady był gród starożytny, leżący niemal w równej odległości licząc po linii Narwi od Łomży i Tykocina. Około r. 1170 miał tu być kasztelanem Bolesta, należący do licznie rozgałęzionego rodu. W akcie uposażenia kościoła św. Jana w Mogilnie w XII w. ks. Bolesław nadaje, między innemi, transitus Navchre in Wyzna et in Macow Kod. Wielk. , 3. Maków leży nad Orzycem, dopł. Narwi, przytem znowu nazwa rzeki pozwalałaby się domyslać raczej Wkry nie Narwi, mimo to z wielkiem prawdopodobieństwem możemy odnieść to do Narwi i Wizny, której kasztelan Sasinus pojawia się już r. 1221 przy boku ks. Konrada. W potwierdzeniu papiezkiem z r. 1232 nadań Konrada, ks. mazow. , dla kościoła płockiego, czytamy annona que colligitur in villis que non Wizna Wiziuny Wizgowdzie Wizgóry Wizgiuny Wizgirdyszki Wizgirdy Wizgi Wizginy Wixwen Wizany Wizbory Wizbuty Wizdergi Wizdewa Wizdziawgi Wizere Wizgajle Wizgany Wizgarty sunt ecclesie datur in conservationem castri visnensis Kod. Maz. , 7. Widocznie więc brzegi Narwi w okolicy Wizny były już dawno zaludnione i posiadały ludność rolniczą, kiedy gród wizneński ma służyć na skład danin zbożowych dla kościoła płockiego. Podobno po wygnaniu Władysława II popierający go Rusini zajęli Wiżne i kilka innych grodów okolicznych. Na colloquium, odbytem przy wsi Wilczkowice w r. 1250, jest obecnym Gerhard, kasztelan de Vizna. R. 1254 przy boku ks. Ziemowita w Płocku występuje już inny kasztelan Jakub. Gród ten nieraz był wystawiony na napady Prusaków, Jadźwingów i Litwinów. Witenes, ks. litewski, zajmował jakiś czas gród tutejszy, mając w nim ważny punkt obrony Litwy przeciw najazdom krzyżackim. Bolesław, ks. mazow. , zawarłszy z nim przymierze, pozostawił w spokojnem posiadaniu, mimo protestu Krzyżaków, którym wielce zawadzał ten gród obsadzony przez Litwinów. Gdy wreszcie Krzyżacy zdobyli i zburzyli W. , Bolesław usunąwszy Litwinów, sam zaczął nanowo odbudowywać warownią w r. 1296. W tym czasie gród ten staje się centrem powiatu, i odrębnej dzielnicy książęcej, w której rządzi około r. 1340 Ziemowit II. Kazimierz W. zawiera r. 1352 umowę z książętami Ziemowitem i Kazimierzem, co do ziemi płockiej, wizkiej i zakroczymskiej. Z tego zapewne czasu pochodzi założenie miasta przy grodzie i parafii z kościołem drewnianym r. 1390. Przedtem już istniało tu zapewne targowisko z kapliczką przy grodzie, po którym pozostał dotąd nasyp podłużny, mający 540 kroków obwodu. Na lokacyą miasta wyznaczono 98 włók. Ziemowit, ks. mazowiecki, oświadcza w akcie z r. 1335, iż otrzymał od stryja swego Kazimierza, króla, zamki Zakroczym i Wiznę na lat trzy i obiecuje takowe odbudować. R. 1382 tenże Ziemowit zastawia W. z całą kasztelanią Krzyżakom za 7000 flor. Dok. kujaw. i mazow. , Ulanowski, 327, 338, 339. Prócz wspomnianego wyżej Sasina znamy jeszcze następnych kasztelanów 1282 r. Comes Nicolaus, syn Wojciecha z Jazdowa Kod. dypl. pol. , II 103; 1297 Imislaus Kod. Wielk. , 763, 766. Sędzia pojawia się dopiero r. 1490 w osobie Józefa z Kościelnicy. W r. 1482 Jan, ks. mazow. , wydał w Wiznie w wigilią św. Trójcy przywilej nadający miastu trzeci denar z cła mostowego, za co mieszczanie mają zbudować i naprawiać most. Wysokość opłaty nie była oznaczona, ale wedle zeznań mieszczan przed lustratorami płacono od wozu 1 2 gr. , od konia 3 denary, rod pieszego denar Lustr. IV, 290. W r. 1549 miało miasto 98 łanów, z tego 85 czynszowych, z których dawano z każdego 30 gr. , 6 kor. owsa, 3 kor. pszenicy. Bo grodu wizneńskiego należały miasta Wizna, Wąsosze, Radziłów i wsi Kramkowo, Srebrowo, Borzejewo, Niwkowo, Zajęklewo, Wierciszewo. Most był zbudowany przed dwoma laty 1547. Przed mostem usypany był szaniec antemurale seu propugnaculum in ponte ante portam castri, quod cognominatur Samborza, Zamek był otoczony parkanem drewnianym ad instar stubarum quae izdbice vocantur ambitus super eandem cincturam ex omni parte. In eodem cinctura parkan na wale propugnacula lignea. Pod zamkiem na wykupionem wójtowstwie był folwarczek; na nim piekarnia z piecem glinianym, palatium dwór, budynki wszystkie były stare i złe Lustr. , 4, p. 8. W r. 1577 płaci miasto soszu duplae fl. 13, czopowego od 360 warów po 4 gr. od waru fl. 48, od gorzałki fl. 8, od 9 rybaków 2 fl. 12 gr. , od ubogich komor. fl. 1. Ogółem 72 fl. 12 gr. Pawiń. , Mazowsze, 360. Cyfry te świadczą o dość znacznej produkcyi piwa, na której się opierała pomyślność materyalna wielu osad mazowieckich. Cały powiat wizneński w r. 1552 miał 390 łanów kmiecych osiadłych, 803 1 2 łan uprawianych przez drobną szlachtę, 26 zagrod. z rolą, 78 zagrod. z ogrodami, 16 młynarzy dziedzicznych, 28 młynów dorocznych, 7 karczem, 2 rzeźników, 724 osadników. W zamku tutejszym przemieszkiwały Bona i jej córka Anna Jagiellonka. Tu złożone były zwłoki Zygmunta Augusta zmarłego w Knyszynie, gdy je prowadzono do Krakowa. W r. 1616 podług lustracyi miała W. 302 domów. Wojny szwedzkie dały się we znaki miastu, morowa zaraza również przyczyniła się do jego wyludnienia i zubożenia. W r. 1800 było jednak 197 dm. i 1098 mk. Wyniosłe i zdrowe położenie miasta przy zbiegu dwu rzek, wywołało zamiar rządu pruskiego wybrania W. na stolicę departamentu. Brak gmachów potrzebnych na pomieszczenie władz i liche zabudowanie miasta przeszkodziły wykonaniu zamiaru. Były już przygotowane plany regulacyi i odbudowy miasta. Na początku tego wieku już zamek tutejszy nie istniał. Pozostały po nim tylko piwnice i nasyp, otoczony widoczną jeszcze fosą. W r. 1860 miała W. 260 dm. drew. i 6 mur. , 2573 mk. 687 żydów. Jedyną pamiątką przeszłości jest stary kościół, współczesny z łomżyńskim, ukończony r. 1525, jak świadczy data na sklepieniu. Wzniesiony jest z cegły, mieszanej z kamieniami polnemi, w stylu ostrołukowym. Sklepienia żebrowane były nad całą budowlą, dziś część nawy niema sklepienia. Ołtarzy jest siedm. Wielki z obrazem św. Jana Chrzciciela i dwoma innemi staroniemieckiej szkoły. Boczny mieści rzeźbę, przedstawiającą św. Annę a pod nią obraz, na którym papież, cesarz Ferdynand II i król Zygmunt III otoczeni orszakiem składają hołd świętej. W innych ołtarzach z XVII w. mieszczą się obrazy ciekawe ze względu na ubiory przedstawionych postaci. Nad wejściem do zakrystyi jest loża, która miała służyć dla Bony. Loża ta równie Wizna Wizytka Wizna Wiznica Wizory Wizranka Wizwa jak i stalle i chrzcielnica pochodzi z XVI w. , gdy ambona w XVII w. była wykonaną. Trzy nagrobki znajdująco się w kościele także z XVII w. pochodzą. Opis kościoła z rysunkiem podał Tyg. Illustr. z r. 1870, 147. W. par. , dek. łomżyński, 5928 dusz. Księgi sądów ziemskich w Wiźnie odbywanych, przechowały się od r. 1452 a sądów grodzkich od 1525 r. Wizkie starostwo grodowe, w wojew. mazowieckiem, ziemi wizkiej, podług lustracyi z r. 1660 obejmowało miasto Wiznę i wsi Niwków, Kramków, Zajęklów, Wierciszew al. Russ, Szczuki, Litwa al. Księża. W r. 1771 posiadał je Jan Rostkowski, opłacając kwarty złp. 3730 gr. 14, a hyberny złp. 1348 gr. 10. Na sejmie z r. 177375 Stany Rzpltej, chcąc zakończyć spory o miasto Wąsosz, niegdyś do tego ststwa należące, uchwaliły, aby asesorya koronna sprawę tę z Teresą Świderską, stolnikową wizką, ostatecznie i bez żadnej zwłoki rozstrzygnęła. Wizka ziemia przechodziła różne koleje, zastawiana i wykupywana przez swych książąt. W r. 1468 wyrok sądu złożonego z dostojników koronnych odsądził Katarzynę, ks. mazowiecką, od praw do ziemi wizkiej i płońskiej i wcielił takowe do Korony. W r. 1502 król Aleksander porównał ziemie płocką, zawkrzeńską i wizką co do praw z Koroną, zwłaszcza co do podatku poradlne. W r. 1504 tenże król wydał obszerny przywilej, porównywający mieszkańców tej ziemi w prawach z ludnością Korony i określający sposób wyboru urzędników ziemskich i wymiaru sprawiedliwości. W r. 1506 szlachta tej ziemi otrzymuje od króla Zygmunta I potwierdzenie uchwały, na sejmiku wizneńskim zapadłej, co do możności spłaty przez właścicieli dóbr barci posiadanych w lasach tychże dóbr przez licznych bartników. Otóż uchwała ta określała termin i warunki spłaty. Kto w danym terminie nie spłaci, ten musi zostawić nadal bartników przy tej służebności, za opłatą oznaczonej daniny. Ziemia ta dzieliła się na dwa powiaty wizki i wąsoski. Miała obszaru 2577 mil kwadr. Znajdowało się w niej w XVI w. 280 wsi 133 w pow, wizkim a 147 w wąsoskim. Powiat wizki miał 390 łan. km. a wąsoski 124 łan. Wsi szlachty zagrodowej było 85 w pow. wizkim 803 łan. i 105 w wąsoskim 661 łan. i prócz tego 185 zagrodników. Na obszarze tej ziemi spotykamy, między innemi, gniazda rodowe Rakowskich, Kossaków, Truszkowskich, Makowskich, Grądzkich, Karwowskich, Janczewskich, Kuczów i Kuczewskich, Borowskich, Bagińskich, Trzasków, Jaczyńskich, Mieczkowskich, Supińskich, Wagów, Konopków, Glinków i in. Br. Ch. Wizna, mko, w pow. słuckim, przy drodze z Filipowicz do Lenina, ob. Wyżna, Wiznica al. Wizna, fok, pow. łomżyński, gm. Borzejewo, par. Wizna. Jest to dawne wójtowstwo wizneńskie. Został oddzielony od dóbr rządowych Wizna i w r. 1872 obejmował 267 mr. Wiźnica, Wiżenica, rzeczka, w pow. kowelskim, lewy dopływ Prypeci. Poczyna się powyżej wsi Swarnia, płynie od płn. wschodu ku południowi i odlewa jezioro Białe. Wypłynąwszy z niego dzieli się na dwie strugi wschodnia wpada zaraz do Prypeci przy wsi Niewiąsze, zachodnia przechodzi jeziora Ostrowiec i Święte i ma ujście poniżej wsi Załukowa. Przez W. zrobiony jest przekop Białozierski, łączący Prypeć z kanałem Królewskim al. Muchawieckim. Wizory, wś, pow. poniewieski, w 3 okr. pol. , o 30 w. od Poniewieźa. Wizranka, Pustepolje. Wizwa, ob. Izwa. Wizytka, os. , pow. piotrkowski, gm. Bujny, par. Łobudzice, ma 4 dm. , 10 mk. , 6 mr. włośc. Vizzehden 1. przyległ. dóbr pryw. Stabben, w okr. zelburskim, pow. frydrychsztacki, par. zelburska Kurlandya. 2 V. , folw. dóbr pryw. Stenden, w okr. tukumskim, pow. i par. talseńska Kurlandya. Wiźajcie, wś, pow. rossieński, par. Lale. Wiżajdy, wś, pow. wyłkowyski, gm. Giże, par. Wyłkowyszki odl. 6 w. , ma 8 dm. , 71 mk. W 1827 r. 4 dm. , 35 mk. Wiżajny, w dokum. Wiżejni, Wizeni, je zioro śród wyżyny pojezierza baltyckiego na obszarze pow. suwalskiego, o 34 w. na pół noc od Suwałk, ciągnie się w kierunku od płn. ku płd. , ma do 4 w. długości a 1 w. sze rokości, obszaru 3 w. kwadr. 0, 06 mili. Rzecz ka Wiźajna odprowadza wodę do jeziora Wisztynieckiego. Jezioro leży w części wyżyny wznie sionej do 900 st. npm. Jezioro to, leżące jednym końcem w puszczy Mereckiej, a dwiema czę ściami w puszczy Simneńskiej, nabył wraz z in nemi Stanisław Dowojna, starosta bobrujski, merecki etc. od bojar Monkgejłowiczów z pow. trockiego Rewizya puszcz w. ks. litew. r. 1559, str. 38. Br. Ch. Wiżajny, w dok. Wiźejni, osada, dawniej miasteczko, na płd. brzegu jeziora t. n. , w pow. suwalskim, gm. i par. Wiżajny, odl. 34 w. od Suwałk na północ, a 11 w. od Kalwaryi, posiada kościół par. murowany, kościół par. ewang. murowany, szkołę początkową, urząd gm. , aptekę, 175 dm. , 2276 mk. W r. 1827 było 165 dm. , 1342 mk. W osadzie odbywa się 6 jarmarków. Okolica W. , pokryta niegdyś bagnami, stanowiła częśd puszczy, ciągnącej się aż do jeziora Wisztyniec, które należało do księstwa pruskiego. Starostwo niegrodowe wiźańskie, w wojew. trocckiem, pow. grodzieńskim, nadane było r. 1638 Radziwiłłom. W bitwie nad Dźwiną 13 listopada 1661 r. z wojskami Chowańskiego, uczestniczyła rota kozacka JMPana Lipnickiego, starosty wiżajnskiego i lejwańskiego Dyaryusz Poczobuta Odlanickiego, str. 54. Według aktów podskarbińskich posiadała je w r. 1766 Stru Wizna Wiżunki Wiże Wiżdauba Wiżunas Wiżulany Wiżoncie Wiżnińce Wiżnica Wiżenka Wiżenica Wiżuny Wiżele Wiżdauba Wiżeiszki tyńska, płacąc kwarty złp. 2508. Na sejmie warsisawskim w r. 17735 rządzące Stany nadały dobra te w emfiteutyczne władanie Róży z Pla terów Strutyńskiej, wraz ze starostwem sejwejskiem siejwiejskiem, z wsią Boicie w pow. gro dzieńskim i z wsią Zyrwiny z włókami Giełuźańskiemi w Trockiem. W celu położenia kresu sporów o granice starostwa tego, na rzeczonym sejmie wyznaczona komisya, ostatecznie takowe uregulować miała Vol. leg, , VIII, 750 1. W obecnem stuleciu W. wchodziły w skład ekono mii Kadaryszki. Kiedy osada otrzymała prawo miejskie, niewiadomo. Uposażenie w ziemi otrzymała bardzo bogate. Parafią rz. kat. upo sażył Jan Kazimierz w r. 1659. Na miejscu pierwotnego, nowy kościół wznieśli podobno Strutyńscy. Spłonął on r. 1814. W 1825 r. częścią ze ściągnionych zaległości na pokrycie długu da wnego Towarzystwa ogniowego Rapport rady stanu, częścią z ofiar parafian zbudowano z ce gły kościół p. w. św. Teresy. Podług szematy zmu z r. 1885 parafia liczy 3638 wiernych i należy do dekanatu suwalskiego. Zbór ewangie licki istnieje tu od r. 1842, lecz kościół wznie siono dopiero r. 1879. Parafia liczy 3709 dusz ludności niemieckiej. W. gmina ma 16623 mr. obszaru i 4393 mk. 6 praw. , 2437 prot. , 490 żyd. . Śród ludności stałej nieobecni z powodu emigracyi przy pogranicznem położeniu stano wią 24. Gmina należy do sądu gm. okr. IV w Starej Hańczy, st. pocz. Szypliszki o 21 w. . W skład gm. wchodzą Antosin, Bolce, Burnyszki, Dziadówek, Dzierwany, Gromadczyna, Grzybina, Jaczno, Jacznówek, Jegliniszki, Kłajpeda, Kłajpedka, Kojle, Kramnik, Laskowskie, Leszkiemie, Ługiele, Mauda, Mierkinie Nowe, M. Stare, Miciszki, Okliny, OlszankaHuk, Poddębszczy zna, Podgorzałek, Polulkiemie, Rakówek, Rogo żajny Prywatne, R. Małe, R. Wielkie, Rozgulina, Skombobole, Stankuny, Stanuliszki, Stara Hańcza, Stołupianka, Sudawskie, Użmanda. Wiłkupie, Wizgóry, Wiżajny, Wysokie i Żelazkowizna. M. R. Wit. Br. Ch. Wiżdauba, rzeczka, w gub. kowieńskiej, prawy dopływ Minii. Wiże 1. al. Widzie, wś, pow. oszmiański, w 1 okr. poL, gm. Polany o 4 w. , okr. wiejski Suchodoły, 32 dusz rewiz; należy do dóbr Baruliszki, Wojniczów. 2. W. , wś, pow. nowoaleksandrowski, w 1 okr. pol. , o 40 w. od Nowoaleksandrowska. Wiżeiszki Wiżecisziki, zaśc, pow. wileński, w 6 okr. pol. , gm. Mickuny o 18 w. , okr. wiejski Ławaryszki, 3 dusze rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Rubenka. Wiżele 1. zaśc, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Malaty o 7 w. , okr. wiejski Widziniszki, 1 dusza rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Białodwór. 2. W. , wś, pow. nowoaleksandrowski, w 1 okr. pol. , o 29 w. od Nowoaleksandrowska. Wiżenica, ob. Wiźnica. Wiżenka al. Wiszanka, wś, pow. wyżnicki na Bukowinie, ma 1385 mk. Stanowi część gminy miasteczka Wyżnicy. Wiżnica, ob. Wyżnica. Wiżnińce, Wiżyńce, zaśc, pow. wileński, w 3 okr. poL, gm. Janiszki o 4 w. , okr. wiejski Gockiszki, o 54 w. od Wilna, 2 dm. , 27 mk. kat. w 1865 r. 10 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Intury. Wiżoncie, wś, pow. telszewski, w 2 okr. pol. , o 48 w. od Telsz. Wiżulany 1. folw. nad stawem, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Podbrzezie, okr. wiejski Wiżulany, o 31 w. od Wilna, 1 dm. , 29 mk. 2 prawosł. , 27 katol. ; w 1865 r. własność Ludwika Wróblewskiego. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsi Babaniszki, Dowsieły, Jedoziery, Kudry, Makucie, Mikulańce, Mieszkańce, Miszkańce, Pietrucie, Pikieliszki, Podworzyszki, Stodoliszki, Szepiecie, Zajeziorce, oraz zaśc Biedrzyszki, Bobrowszczyzna, Brodziszki, Dawle, Girulszczyzna, Jankowszczyzna, Króliszki, Morgieliszki, Moskaliszki, Stouborzyszki, w ogóle w 1865 r. 355 dusz rewiz. włośc. uwłaszcz. 2. W. , zaśc, pow. wileński, w 3 okr. poL, o 31 w. od Wilna. 1 dm. , 4 mk. katol. Wiżunas żmujdzkie, ob. Wizuny. Wiżuniszki, zaśc, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Podbrzezie o 11 w. , okr. wiejski Adamejciszki, 7 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Pacuny. Wiżunka, rzeczka, w gub. kowieńskiej, prawy dopływ Niemenka. Wypływa z jez. Skiautoryszki, na płn. wsch. od mka Rakiszki, przepływa przez niewielkie jezioro Wiżunka, w mku Czadosy łączy się za pośrednictwem odpływu z jez. Czadoskiem, i na płn. od mka Poniemunia ma ujście. Przybiera od lewego brzegu Szałtupkę i Wałksznę. Wiżunki, dobra nad Wiżunką, pow. wiłkomierski, par. Wiżuny o 2 w. , stanowią połowę dóbr Wiżuny; rozległe i wyborne łąki nadrzeczne. Wiżuny, jezioro, w pow. wiłkomierskim, pod mkiem Wiżtuny, ma około 1 w. dług. i tyleż szerokości. Przepływa przez nie rzka Wiżunka dopł. Niemenka. Wiżuny, żmujdzkie Wiżunas, mko i dobra nad rzką Wiżunką, pow. wiłkomierski, w 4 okr. pol. , gm. i par. Wiżuny, st. pocz. Uciana, o 60 w. na płn. wsch. od Wiłkomierza. Mko miało w 1859 r. 66 dm. , 647 mk. 150 żydów, kościół paraf. katol. w stylu ostrołukowym, synagogę i dom modlitwy żydowski, zarząd gminy, młyn wodny. Dobra, własność hr. Czapskiego, mają 1520 dzies. 735 lasu, 63 1 2 nieuż. . Kościół par. katol. , pod wez. św. Jerzego, z muru Wiżunka Wiżuniszki Wkra Wiżyńce Wiżupa Wiżupa wzniesiony w 1406 r. Parafia katol. dekanatu uciańskiego, 5229 wiernych. Kaplica w Jonańcach. W drugiej połowie XVI w. kościół wiżuński oddany był kalwinom przez dziedziców mka, ks. Radziwiłłów, zkąd powstały zatargi z zwierz chnością; duchowną katolicką, aż nakoniec około 1664 r. przywrócono go katolikom. W kościele tym w 1603 r. pogrzebiony został Krzysztof Mikołaj Radziwiłł, hetman w. lit. , zwany Pioru nem. Po zwróceniu kościoła katolikom, kalwini odbywali nabożeństwa w osobnym zborze jesz cze około 1720 r. Gmina, ograniczona gmina mi Dobejki, Świadoście, Uszpole i Uciana, obej muje 45 miejscowości, mających 583 chat włośc. obok 95 dm. , należących do innych stanów, 5782 mk. włościan, uwłaszczonych na 9522 dzies. W okolicy Wiżun, pod wsią Surdegi od kryto w kurhanach groby pogańskie. W XV w. W. należały do Łozowickich, z których Nelub Hrynkowicz zapisał je synowi swemu Michnowi ob. Chałaimgródek, I, 540. Następnie własność Radziwiłłów linii Birżańskiej, od komisyi radziwiłłowskiej nabyte przez Wojciecha Pusłow skiego, syn którego Ksawery w 1856 r. sprze dał obecnemu właścicielowi hr. Edw. Czap skiemu. J. Krz. Wiżupa, rzeczka, w gub. kowieńskiej, lewy dopływ świętej pr. dopł. Wilii. Wiżyńce, ob. Wiźnińce. Wiżyńcie, wś włośc. nad jez. Kirnejła, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Malaty o 11 w. , okr. wiejski Bebrusy, o 58 w. od Wilna, 4 dm. , 62 mk. katol. w 1865 r. 26 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Intury. Wiżynta, jezioro, w pow. święciańskich, pod wsiami Gimuryszki i Stasiuny oraz zaśc. Powiaźyńcie. Wiżys, strumień, w gub. kowieńskiej, prawy dopływ Wenty. Wiżyszki, zaśc. , pow. wileński, w 4 okr poL, gm. Bystrzyca o 14 w. , okr. wiejski Rubno, o 24 w. od Wilna, 1 dm. , 1 mk. prawosł. i 14 kat. w 1865 r. 4 dusze rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Ławaryszki. Wkra al. Działdówka, rzeka, prawy dopływ Narwi, bierze początek na wyżynie pojezierza baltyckiego, w pow. niborskim, z połączenia dwu strumieni. Bieg jej w obrębie Prus przedstawiony już został pod nazwą Działdówka ob. . Dotknąwszy pod wsią Gnojno granicy Królestwa, płynie w kierunku zach. i na długości 22 1 4 w. stanowi granicę od Prus. Wszedłszy pod Zieluniem na obszar pow. mławskiego, płynie krętym biegiem ku płd. , od wsi Lubowidz pow. mławski przybiera nazwę Wkry, wchodzi na obszar pow. sierpeckiego, płynie pod Poniatowem i Bieżuniem, skręca odtąd na wschód, wraca w pow. mławski, od Radzanowa przybiera kierunek wschodniopołudniowy, płynie przez wsi Radzimowice, Rydzyn, Strzegowo, UnieSłownik Geograficzny T. XIII Zeszyt 153. rzyrz, dalej podąża granicą pow. sierpeckiego z ciechanowskim i tegoż z płońskim, wszedłszy na obszar pow. płońskiego przepływa pod So chocinem, Królewem, Szumlinem, Popielżynem, odgranicza pow. płoński od pułtuskiego, i pod Pomiechowem, na wschód Modlina, uchodzi z praw. brzegu do Narwi, w niewielkiej odległości od ujścia tej ostatniej do Wisły. Całkowita dłu gość biegu wynosi 180 w. , z tego na obszarze Królestwa 140 w. Od Popielżyna podczas przy borów wiosennych spławiają po niej drzewo. Dopływami W. w obrębie Królestwa z prawego brzegu są Raciąźnica al. Szkło z Kurczenicą pod Sochocinem, Płonka z Żurawiańka pod wsią Kołoząb; z lew. brzegu Mławka z Przylepnicą i Miłotką pod Batowem, Łydynia z Ościlówką pod Gutarzewem, Sona z Kotownicą i Mądzelką pod Popielżynem. Święcicki w Opi sie Mazowsza uważa W. za równą co do wielkości z Pilicą. Tożsamość nazwy z dwoma po morskimi rzeczkami, świadczy, iż pomorska kolo nizacya posuwając się brzegami Wisły a także i dolnego biegu Narwi i Bugu, rozszerzyła się i w dolinie Wkry. Przed r. 1233 wzniesiono już nad Wkrą w Unierzyżu gród obronny, widocznie dla osłony i administracyi istniejących w okoli cy osad. Ob. Unierzyrz. J. Bl. Br. Ch. Wkra, r. 1256 Wera magna, wś i folw. nad rz. Wkrą, pow. ciechanowski, gm. Młock, par. Glinojeck, odl. 22 w. od Ciechanowa, ma 24 dm. , 258 mk. W r. 1827 było 15 dm. , 114 mk. Fol. Wkra, w r. 1878 oddzielony od dóbr Garwarz, rozl. mr. 499 gr. or. i ogr. mr. 433, łąk mr. 47, nieuż. mr. 19; bud. mur. 1, drew. 10; pło dozm. 9 i 10pol. Wś ma 76 os. , 446 mr. Jest to starożytna osada. W r. 1256 nobilis Vir Conradus nadaje kościołowi płockiemu praedium qui Wera magna vulgo dieitur położone nad rzeką przy moście, grobach pogańskich ad tumbas paganorum i drodze do Raciąża Dok. kujaw. i mazow. , Ulanowski, str. 158. R. 1578 wś Wkra leży w par. Glinojecko. Stanisław ma tu 2 łany, 4 zagr. z rolą; Albert 1 1 2 łana, 2 zagr. z rolą; Jerzy 2 łany; Baltazar 2 łany, szynkarza; Olszewski 1 2 łanu. Część wsi należa ła do par. Unierzysz. Tu mieli części bez kmiesi Mat. Olszewski 1 łan i Hieronim Garwaski 2 1 2 łana. Istniała teź Wola Wkrzeńska, należą ca również do dwu parafii i złożona z pięciu działów szlacheckich Pawiński, Mazowsze, 116 i 122. Br. Ch. Wkra, niem. Wicker, w dok. 1260 Vera, 1303 Wykora, 1338 Wyckir, Wycker, pierwotnie dopływ Działdówki, teraz Wla, powstaje pod Tułodziadem, w ziemi saskiej, w pow. ostródzkim, wstępuje pod Szczuplinami w jez. Rurniańskie lacus Roman 1303 i stanowipotem, płynąc przez jez. Rybińskie i Rzeczechowskie czyii Grądzkie, granicę między ziemią saską a lubawską. Pod Lidzbarkiem przechodzi łożyskiem 44 Wiżys Wiżyszki Wiżynta Wiżyńcie Wlachi umyślnie wykopanem do Wla. Tylko jedna odnoga uchodzi jeszcze dziś do Działdówki, która wskutek tego przybiera miano Wkry. Na mapie Reymana nazwana jest Wkra mylnie Wiem ob. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ver. , XVI, str. 17. Wkra, niem. Ucker, rzeczka w Pomeranii, dopływ morza Baltyckiego, przyjmuje z praw. brzegu dopł. Randow podobno kiedyś Leknica, łączący się z rzeczką Welse lewy dopł. Odry Dolnej. U chodzi pod Uckermuende do zatoki szczecińskiej, w której łączy się z wodami 0dry, ztąd często bywa uważaną za dopływ tej rzeki. Wlachi Male i Welke, węg. KisOlaszi i NagyOlaszi, dwie wsi, w hr. liptowskiem, obok siebie leżące, mają razem 336 mk. Wlachow, węg. OlahPatok, wś, w hr. goemoerskiem, nad rz. Sianą Sajo, ma kościół par. ewang. , pałac z parkiem, bogate kopalnie żelaza i miedzi, kuźnice żelaza, 883 mk. Wlachy 1. miasto spiskie, ob. Włochy. 2. W. , ob. Wlahi. Wlacza, węg. Vlacsa, wś, w hr. szaryskiem kościół filial. gr. katol. , 167 mk. Wladicza, węg. Vladicsa, wś, w hr. szaryskiem, 53 mk. Wladzenin, niem. Bladen, 1415 r. Blawda, wś i dobra, pow. głupczycki, par. katol. w miejscu, ewang. Głupczyce. Wś ma 1451 ha 1334 roli, 43 łąk, 2 lasu, 271 dm. , 1717 mk. 1708 kat. i 9 ew. ; większa własność ma 172 ha 133 roli, 22 łąk, 8 lasu, 4 dm. , 62 mk. kat. Szkoła katol. , młyn wodny nad rz. Troją. Wlahi, ob. Włochy. Wleń, niem. Laehn i Lehn, ztąd pol. Lejno, miasto nad rz. Bober, pow. lwowski na Szlą sku. Leży na lew. brz. rzeki, u stóp góry, na której stoi zamek Lehnhaus. Posiada kościół par. katol. , kościół par. ewang. , szkołę katol. i ewang. , szkołę tkactwa, szpital na 6 osób, 4 jar marki do roku, wyrób zegarków, targi na gołę bie. Łomy piaskowca. W r. 1885 było 172 dm. , 310 gospodarstw, 1191 mk. 634 męż. , 557 kob. , w tej liczbie 908 ew. , 282 kat, 1 żyd. Do mieszczan należy 230 ha 69 roli, 27 łąk, 86 lasu; 1842 r. było 165 dm, 942 mk. 690 ew. , 252 kat. . Zawiązkiem osady był stary gród szląski, wspomniany w bulli papiezkiej z 1155 r. , wyliczającej posiadłości bisk. wrocławskich. Henryk V założył przy grodzie miasto w 1214 r. Kościół par. , p. w. św. Mikołaja, założony zo stał r. 1215, szpital w r. 1575. Protestanci zaj mowali kościół katolicki od r. 1530 do 1664. Nowy ewangielicki poświęcono r. 1752. W r. 1813 oddział wojsk włoskich, ustępując ztąd, spa lił całe miasto. Leży ono na obszarze dawnego księstwa jaworskiego. Widok ruin zamku podał Tyg. Illustr. z r. 1882. Br. Ch. Wlewsk, w dok. Wleskau, Vlesko, Vlewsko, dobra ryc, pow. brodnicki, st. pocz. , kol. i par. kat. Lidzbark o 3, 5 klm. odl. , szkoła katol. w miejscu. Mają 1608 ha 913 roli orn, 18 łąk, 455 lasu; 1885 r. 29 dm. , 59 dym. , 338 rak. , 312 kat. , 26 ew. ; gorzelnia parowa, młyn parowy, cegielnia, hodowla bydła; własność Władysława Rożyckiego, posła do sejmu niem. W pobliżu płynie rzeka Wel niem. Welle, od której miejscowość ta ma swą nazwę. W. był pierwotnie własnością państwową, którą w r. 1408 w. m. Ulryk V. Jungingen zamienił na Gzin szlach. , przez co majętność ta dostała sio w ręce prywatne i rozpadła na mniejsze działy; w r. 1670 liczono dziewięć działów. Wizyta Strzesza wylicza Trzcińskich, Dębińskich, Zaleskich, Bojanowskich, Artowskich i innych str. 638; włók było razem 80. W skutek wojen szwedzkich właściciele ci podupadli tak, źe później całą wś nabyli Chełstowscy. Na końcu XVII w. posiadał ją kasztelan Sierakowski, do którego należał teź Osiek i Waplewo. Kościół paraf. p. w. św. Bartłomieja, istniał tu już przed reformacyą; prawo patronatu mieli dziedzice. Do proboszcza należały 4 włóki i dziesięciny z 3 wiosek Wlewska. Klonowa i Młynka. Z Wlewska pobierał 30 korcy żyta. Za biskupa Tylickiego około r. 1600 był tu prob. Jakub Ługowski, po nim Wlewski, r. 1754 Józef Langner. Dawniej mieli proboszcze plebanią; za Chełstowskich i Sierakowskich przemieszkiwali zwykle we dworze. Gdy jednak kasztelan Sierakowski r. 1780 przeniósł się z rodziną do Waplewa, osiadł tam i proboszcz. Kościołem zarządzał zwykle prob. z Boleszyna al. Lidzbarga. Około r. 1690 wystawił Paweł Chełstowski nowy kościół, w pruski mur budowany, o trzech ołtarzach. W maju r. 1804 spalił się kościół i nie był odbudowany. Włóki plebańskie zaginęły ob. Utrac. kościoły kś. Fankidejskiego, str. 139 140 W 1789 r. było 17 dym. Wlezki 1, wś, pow. lebiedziński gub. charkowskiej, gm. Boronienka, ma 37 dm. , 170 mk. , cerkiew. 2. W. , wś, tamże, gm. Czupachowka, ma 54 dm. , 303 mk. , cerkiew. Wlinko dok. , ob. Flinkowo. Wlonice, ob. Włonice. Wloschnitz niem. , ob. Włosienica. Vlyn dok. , ob. Wieleń. Władimir, ob. Włodzimierz. Władówka al. Buda Kamieniecka, wś nad ruczajem Wieleń, jednem ze źródłowych ramion rzki Ryzni al. Ryznicy, pow. radomyski, w 3 okr. pol. , gm. Malin, par. praw. Kamianka o 3 w. , o 53 w. od Radomyśla, ma 414 mk. podług Pochilewicza 350 mk. . Włościanie, w liczbie 137 dusz rewiz. , uwłaszczeni zostali na 660 dzies. , ze spłatą po 469 rs. 89 kop. rocznie. Władyczna, wś, pow. chocimski, par. Chocim, leży obok wsi Szyrowice mołd. Szirouc, ma 193 dm. Władyczyce, wś, pow. brzeski gub. gro Władyczyce Władyczna Władówka Władimir Wloschnitz Wlonice Wlinko Wlezki Wlewsk Wleń Wlahi Wladzenin Wladicza Wlacza Wlachy Wlachow Wkra Wkra Władypol Władymirow dzieriskiej, w 4 okr. pol. , gm. Ratajczyce, 285 1 2 dzies. ziemi włośc. 91 łąk ł past. , 5 nieuż. . Władyczyna Połonna, pow, łucki, ob. Połonna 2. Władyczynia, wś, pow. szawelski, w 4 okr. pol. , gm. Kirjanowo, o 71 w. od Szawel. Władyczyno, wś, pow. połocki, przy dr. Połocka do Oświei i Siebieża. Miejscowość wzgórzysta. Władyki, wś, pow. wilejski, w 1 okr. poL, gm. Chotenczyce o 14 w. , okr. wiejski Zalesie, o 48 w. od Wilejki, przy b. dr. pocz. z Ilii do Radoszkowicz, 13 dm. , 157 mk. w 1865 r. 59 dusz rewiz. ; należy do dóbr Kazimierzowo, Kapuścińskich. Władyki, w dok. Władyka, Włodyky, Władik, Vladiki, część płn. Baszkowa, w pow. kroto szyńskim, w której stoi kościół. Stanowiła odrębnę posiadłość około r. 1477. Jan Raszkow ski pisał się wówczas heres de Vladiki. Pu stkami leżała w r. 1578 i 1618. Zachodzi w aktach ziemskich pyzdrskich pod r. 1549. Nazwa ta przechowała się dotąd. W. Ł. Władyki, grupa domów w Kamionce Wołoskiej, w części wsi Biszków, pow. Rawa Ruska. Władykiszki, wś i folw. , pow. trocki, w 2 okr. poL, gm. i par. Żyżmory o 4 w. , okr. wiejski i dobra, Roemerów, Władykiszki, o 45 i 47 w. od Trok, między Koszedarami i Żyżmorami. Fol. ma 1 dm. , 94 mk. , 77 prawosł. , 8 kat. , 9 żydów, wś zaś 12 dm. , 128 rak. 17 prawosł. i 111 katol. . Spis z 1865 r. podaje 38 dusz rewiz. Była tu kaplica katol. parafii źyżmorskiej. Dobra W. , własność niegdyś Kierdejów, w XVII w. przeszły w posiadanie Mateusza Roemera. W 1850 r. składały się z 5 fol. , 7 wsi, 2 zaśc, miały 5294 dzies. , należały de Aleksandra Roemera. Obecnie dziedziczy Bolesław Roemer. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsi W. , GudzianyKalniszki i Kiemialce, w ogóle 1865 r. 200 dusz rewiz. Władymir, Wladymitrów, ob. Włodzimierz, Włodzimierzów. Władymirka al. Władymirówka al. Burakówka, wś na pr. brzegu Siniuchy, pow. humański, w 2 okr. pol. , gm. i par. praw. Podwysokie, par. kat. Humań o 45 w. , ma 276 mk. 6 kat. . Stanowi właściwie część wsi Podwysokie. Własność Maryi z Potockich Czetwertyńskiej. Władymirow Kołodzież, zdrój na obszarze wsi Dmitrowicze, w pow. kijowskim. Bije grubym strumieniem wybornej wody na stoku góry i był poprzednio okolony drzewami. Podług miejscowego podania źródło to wytrysło od uderzenia kopyta końskiego, podczas jednej z licznych wypraw na południe w. ks. Włodzimierza. Władymirówka, Włodzimierzówka, st. dr. źel. chwastowskiej, w pow. czerkaskim, gm. Rotmistrzówka o 5 w. , pomiędzy st. Swietkowo o 13 w. a Bobryńska o 18 w. , odległa o 182 w. od Chwastowa a 101 w. od Znamienki. Władymirowka 1. al. Hryniewka, słoboda nad rz. Bobrykiem, pow. lebiedziński gub. charkowskiej, gm. Annina, ma 84 dm. , 538 mk. 2. W. , słoboda, pow. kupiański gub. charkowskiej, gm. Olszana, ma 47 dm. , 294 mk. , cerkiew. 3. W. , wś, pow. Szumski gub. charkowskiej, gm. Białowody, 104 dm. , 901 mk. 4. W. , wś, pow. horodniański gub. czernihowskiej, gm. Chotywla, 258 dm. , 1214 mk. , cerkiew paraf. Władymirowo al. Tarasy, fol. , pow. sieński, od 1870 r. własność Burych, 119 dzies. 22 roli, 13 łąk, 73 lasu. Władymirskoje al. Iławka, pogost, pow. smoleński gub. smoleńskiej, gm. Władymirskoje, zarząd gminy, cerkiew paraf. , szkoła gminna, młyn wodny; targ 26 sierpnia. Władypol, wś, pow. trocki, w 2 okr. pol. , gm. Kronie, okr. wiejski Domejkowo, o 50 w. od Trok, 1 dm. , 20 mk. Władypol 1. wólka na obszarze gm. Rajtarowice, w pow. samborskim. Fol. t. n. należał do przyległej wsi Sadkowice. 2. W. , grupa domów i fol. w Sadkowicach, pow. samborski. 3. W. , grupa domów w Górze, pow. sokalski. Władysin, fol. , pow. grodzieński, w 3 okr. pol. , gm. bogorodzicka, o 44 w. od Grodna, należy do dóbr Stary Dwór, Leona Buttowt Andrzejkowicza. Władysławczyk, wś, pow. lipowiecki, w 3 okr. poL, gm. Cybulów, par. praw. Kniaźyki, katol. Monasterzyszcze, odl. 70 w. od Lipowca, ma 415 mk. w 1863 r. 320 mk. . Założona w bieżącym stuleciu przez Rohozińskiego i nazwana od imienia syna jego Władysława, przeszła drogą wiana za corką Hipolita Rohozińskiego do Waleryana Rościszewskiego. Od płd. zach. przypiera do wsi wielki las dębowy. Wtadyslawin, fol. , pow. krasnostawski, gm. Rudnik, par. Chłaniów, odl. 24 w. od Krasnegostawu. Oddzielony w r. 1876 od dóbr Bzowiec lit. A, ma 438 mr. roli, 108 mr. łąk, 83 mr. pastw. , 204 mr. lasu, 49 mr. w odpadkach, 12 mr. nieuż. , 17 bud. drew. , las nieurządzony. Władysławka 1. al. Władysławówka, wś nad rzką Byteń, pow. kaniowski, w 2 okr, poL, gm. Olchowiec, par. praw. Wachutyńce o 4 w. , par. katol. Bohusław, st. dr. żeL chwastowskiej Mironówka o 3 w. , odl. o 44 w. od Kaniowa, przy trakcie z Bohusławia do Kozina, ma 58 dm. , 566 mk. Według rewizyi z 1858 r. miała 1783 mk. 878 męż. , 905 kob. , według zaś Pochilewicza w 1863 r. 400 mk. prawosł. i 34 katol. Przez wś przechodzi trakt poczt. z Bohusławia do Kaniowa. Był to fol. ekonomiczny, mający do 1300 dzies, , w glebie przeważnie pszennej, urodzajnej. Wś założoną została na obszarze sstwa bohusławskiego, nadanego na własność hetm. Ksaweremu Branickiemu, i pozostawała w posia Władyczyna Połonna Władymirskoje Władysin Władysławczyk Władysławka Władymirka Władymir Władykiszki Władyki Władyczyno Władyczynia Władyczyna Połonn Władymirówka Władymirowka Władymirowo Władysławów Władystawki Władysławki daniu tej rodziny do 1869 r. , w którym ostatni właściciel hr. Konstanty Branicki sprzedał ją. z wolnej ręki minist. apanaży Udiełów. 2. W. , wś, pow. rówieński, gm. Kustyń, par. Żytyń Wielki o 2 w. . Władystawki, niem. Wladislawken, folw. do Świerczyn, pow. brodnicki; 1 dm. , 11 mk. Władysławów 1. za rządów pruskich Neustadt, miasto powiatowe w gub. suwalskiej, w widłach utworzonych przez rz. Szeszupę i uchodząjcą tu do niej z lew. brz. Szyrwintę, na samej granicy od Prus, naprzeciw miasta Szyrwint powiat piłkałowski, pod 54 45 7 szer. płn. i 40 31 8 dług. wsch. od F. , odl. 364 w. od Warszawy, 96 w. od Suwałk, 17 w. od Wyłkowyszek, posiada kościół par. murowany, kościół ewang. filialny do Wierzbołowa, synagogę, szkołę początkową, sąd pokoju, urząd powiatowy, magistrat, przykomorek celny, urz. pocz, i tel. , 332 dm. , 4500 mk. 79 żyd. , 66 prot. , 0, 9 praw. . Do ksiąg stałej ludności zapisano wprawdzie 6189 osób, lecz 1962 mieszka w innych stronach kraju lub zagranica. W r. 1827 było 229 dm. , 3213 mk. ; 1857 r. 366 dm. 86 mur. i 5516 mk. 4434 żyd. , 450 Niemców. W tej ostatniej cyfrze mieści się zapewne cała ludność zapisana do ksiąg, wraz z nieobecnemi. Z zakładów fabrycznych istnieją tu przędzalnia i drukarnia wełny. Obszar, na którym powstał W. , należał dawniej do ststwa jurborskiego. Królowa Cecylia Renata posiadając to starostwo, jako oprawę posagu swego, założyła tu miasto, nazwała od imienia męża i wydała w Warszawie 26 marca 1643 r. przywilej nadający prawo magdeburskie. Juryzdykcyą nad mieszczanami otrzymał wójt, którego ma naznaczać królowa ze stanu szlacheckiego, burmistrz zaś powinien być mieszczaninem osiadłym na miejscu, mianować go będzie starosta z kandydatów podanych przez mieszczan. Apellacya od magistratu iść miała naprzód do starosty, następnie do królowej. Jako herb otrzymało miasto głowę jelenia, z trzema gwiazdami między rogami. Uposażenie stanowiło 32 włók. Pozwolono wystawić ratusz z zegarem, młyn nad jedną z dwu rzek, zorganizować cechy. Prócz targów niedzielnych ustanowiono trzy jarmarki doroczne. Żydom nie wolno było się osiedlać. Kościół parafialny z drzewa wzniosła tu królowa w r. 1647. Przy kościele tym utworzono następnie klasztor karmelitów, który istniał do r. 1805. Karmelici na miejscu drewnianego kościołka wznieśli stojący dotąd murowany w r. 1788. Jest to budowla obszerna i dość okazała o trzech nawach, wspartych na sześciu filarach i dwu wieżach na froncie. Dzwony odlewane w Toruniu. Pomimo zakazu, żydzi zwabieni przez korzystne dla handlu położenie miasta na granicy Prus, zaczęli tu osiadać w wielkiej liczbie i rozwinęli tu handel siemieniem lnianem i produktami Żmujdzi zboże, wełna, miód, drzewo, skóry. W r. 1800 na 2320 mk. liczono 2 3 żydów, którzy z 230 domów posiadali przeszło połowę i jak powiada Holsche doszli do takiej zamożności, źe liczono niektórych na 10 do 50 tysięcy talarów. Rozwinął się tu wyrób piwa i wódki. Żydzi dzierżawili dochody z miasta za 1200 dukatów; akcyza wynosiła tu do 3000 tal. a roczny dochód miasta do 7000 tal. Biedna niedawno oaada zaczęła się pięknie zabudowywać, ulice otrzymały bruki. Stał wtedy w mieście szwadron huzarów. Mieszkańcy przeciwległej Szyrwinty, chcąc brać udział w tej pomyślności, robili około r. 1800 starania o połączenie obu miast w jedną całość, co jednak nie zostało dokonanem. Osiedlanie się coraz większej ilości Niemców, protestantów, wywołało urządzenie w r. 1842 filiału ewang. par. w Wierzbołowie. Liczba jarmarków, która z trzech pierwotnych wzrosła do 12, została w ostatnich czasach zmniejszona do sześciu. W r. 1881 pożar wielki zniszczył znaczną częśó miasta. Władysławowski powiat gubernii suwalskiej, utworzony r. 1867 z zachodniej połowy dawnego powiatu maryampolskiego, obejmuje 32, 22 mil kwadrat. Zajmuje on zachodniopółnocną część obszaru gubernii. Graniczy od płd. z pow. wyłkowyskim, od wschodu z maryampolskim, część wschodniej i północną granicę stanowi Niemen, odgraniczający powiat od gubernii kowieńskiej, od zachodu Szeszupa oddziela obszar powiatu od pow. piłkałowskiego w Prusach wschodnich. Powiat zajmuje część niziny ciągnącej się na północ wyżyny pojezierza aż ku Baltykowi. Średnie wzniesienie wynosi od 180 do 200 st. Kierunek pochylenia poziomu spotykamy tu przeważnie od południa ku północy i od płd. wsch. ku płn. zach. Najwyższym punktem jest wyniosłość pod Sudargami, niedaleko Szeszupy, wzn. 277 st. W północnej połowie ciągnie się słabo wzniesiony obszar lesisty, którego wody uprowadzają do Szeszupy równolegle prawie płynące rzeczki Jotyja i Sesarka. Wypływają one z najwyniosłejszego obszaru okolic Szak, zkąd również biorą początek Aukspirta i Penta, uchodząca do Szeszupy pod wsią Ponowie. Ze wsch. płn. części powiatu, lesistej i wzniesionej, spływają do Szeszupy rzeczki Wysoka, Miluppa pod Tumpejami i Nienuppa pod Narwojciami. Dopływy prawe Szeszupy przedstawiają w ogóle układ wachlarzewaty. Do Niemna spływają tylko drobne, krótkie strumienie. Gleba powiatu jest w ogóle żyzną, w części czarnoziemna, sprzyja uprawie zbóż, lnu i kartofli. W r. 1887 wysiano w powiecie 23419 czetw. oziminy, 39657 cz. jarzyny 124431 cz. kartofli, zebrano zaś 154110 oziminy, 176209 jarzyny, 211936 kartofli. Obszar lasów rządowych obejmuje 40225 mr. i stanowi dwa leśnictwa Gryszkabuda i Sudargi. Ludność powiatu z 64396 w r. 1867, wzrosła do 77746 w 1890 r. Zapisa nych do ksiąg stałej ludności jest 84907, lecz 8064 przebywa winnych stronach. Śród zapisanych do ksiąg stałej ludności jest 139 praw. , 8701 prot. i 10704 żyd. Katolicy stanowią 77, żydzi 12. Śród ludności miejskiej żydzi tworzą 82, 4, protestanci 6, 6. Ludność katolicka jest litewska, z małą domieszką w klasie szlacheckiej i urzędniczej pierwiastku polskiego i russkiego, prócz tego żydów i Niemców. Pod względem przemysłu fabrycznego powiat przedstawia się ubogo. W r. 1878 było 11 drobnych zakładów 38 robotn. , z prod. na 89515 rs. , 5 gorzelni 20 rob. , z prod. na 85828 rs. i 4 małe browary, z prod. na 2400 rs. Władysławowski dekanat, dyecezyi sejneńskiej, składa się z 12 parafii Błogosławieństwo, Giełgudyszki, Gryszkabuda, Iłgowo, Kajmele, Łuksze, PoniemońFergissa, Słowiki, Sudargi al. Jańsborg, Syntowty, Szaki i Władysławów. Oo do zakładów naukowych to, prócz szkół 2klas. ogólnych we Władysławowie i Szakach, istnieją szkoły początkowe we wsiach Sudargi dwie, Gryszkabuda, Barzdy, Słowiki, Łuksze, Syntowty, Giełgudyszki, Pamiątka, Lokajcie, Błogosławieństwo. Pod względem sądowym, to powiat ma sąd pokoju II okr. dla miast Władysławów i Szaki, tudzież cztery okręgi sądów gminnych Słowiki, Syntowty, Błogosławieństwo, Lokajcie. Sądy te należą do II okr. zjazdu sędziów pokoju w Maryampolu. Pod względem administracyjnym powiat składa się z dwu miast Władysławów i Szaki. tudzież z 11 gmin Błogosławieństwo, Dobrowola, Giełgudyszki, Gryszkabuda, Kidule, Leśnictwo, Światoszyn, Syntowty, Szyłgale, Tomaszbuda, Zyple. 2. W, , os. miejska, dawniej miasteczko, w pow. konińskim, nad rzką b. n. , śród płaskowzgórza niedawno jeszcze lesistego, odl. od st. pocz. tel. w Turku w. 10, od Koła w. 14, od Konina w. 18. Połączona z temi miastami drogami bocznemi. Ogólny obszar osady wynosi 43 mr. ; ludność dochodzi 1244, w tem 8 praw. 3 męż. i 5 kob. , 285 prot. 142 m. , 143 k. , 412 żyd. 209 m. , 203 k. . Osada posiada kościół ew. mur. , sąd gm. okr. II i urząd gm. ; żydzi zaś, którzy w r. 1765 liczyli w Rusocicach jednego współwiercę, obecnie posiadają również murowany dom modlitwy. Handel przeważnie w ręku żydów. W osadzie znajdują się 3 sklepy galanteryjne, 4 łokciowe, 1 z żelazem, 9 tabacznych, 7 z chlebem w tem 5 chrześciańskich, 2 z mąką, 6 z mięsem 4 chrzęśc. , 4 karczmy chrześciańskie. Istnieją teź 2 garbarnie, jedna Juliana Marchela, z obrotem rocznym 13780 rs. , druga Juliana Kintzla, z obrotem 1250 rs. Rzemieślnicy, przeważnie chrześcianie, wyroby swoje rozwożą po jarmarkach. Szczególniej wyrabiane tu wozy i bryczki mają pokup w Sieradzkiem i na Kujawach. Rzemieślników liczy osada piekarzy 7, rzeźników 6, szewców 5, krawców 6, stolarzy i stelmachów 7, garbarzy 3, ślusarz 1, kowali 4, tkaczy 40, bednarzy 5. Służbę zdrowia pełnią felczer i akuszerka. Na utrzymanie starców i kalek istnieje zapis hr. Gurowskich 10 morgów, z których dochód 42 rs. na ten cel jest obracany. Dwie szkoły elementarne, mieszane, protestancka i katolicka. z 2 nauczycielami, liczą w ogóle 150 wychowańców, w tem chłopców 100, dziewcząt 50 katol. 80, protest. 50, żyd. 20. W. przylega do Russocic, stanowiących niejako przedmieście tej osady. Kiedy powstał W. niewiadomo. W dokum. z r. 1298 którym Łokietek zamienia z klasztorem sulejow skim różne posiadłości, powiedziano; et in civitate nostra nunc Wladislavia nuncupata idem abbas curiam debet habere ab omnibus servitutibus liberam Kod. dypl. pol. , III, 165. Ponieważ wymieniona w tym akcie wieś Borzewisko pod Uniejowem jest dość blizką W. , przeto możnaby ztąd wnosić, iż W. już wtedy był świeżo założonem miastem królewskiem. Widocznie osada upadła, nie mogąc się rozwijać dla blizkiego sąsiedztwa z miastami Konin, Koło, Turek, Brudzew, Rychwał. Spisy pobor. z 1618 r, nie wymieniają tej osady. Milczy o niej geografia Łubieńskiego z r. 1740. Zapewne jednak powstała osada na nowo już na początku XVIII w. , gdyż w r. 1738 spotykamy tu cech tkacki, który otrzymał r. 1739 przywilej od Melchiora Hieronima na Gurowie Gurowskiego, kaszt. gnieźn. , Starosty kolskiego, brdowskiego, obornickiego, grabowskiego, dziedzicznego pana na W. , Wyszynie, Kleczewie, Cieninie i Murowanej Goślinie. Ponieważ i Russocice należały do Gurowskich, można więc wnosić, iż jeden z nich uzyskał przywilej miejski dla osady, która powstała zapewne na obszarze należącym do Russocic. Bądź założyciel bądź następcy osadzili tu tkaczy, Niemców, którym wydał Gurowski przywilej niemiecki, datowany na zamku wyszyńskim Wyszyna leży o kilka wiorst, od W. . Cech ten przetrwał dotąd i przechowuje swe księgi protokułów i dokumenty. W r. 1800 W. , miasto szlacheckie, ma 729 mk. 108 żyd. . W r. 1827 było 81 dm. , 907 mk. Obecnie ludność się zwiększyła. Wiadomość o cechu tkackim w W. podała Gazeta Polska z r. 1888, 5. Do zabytków przeszłości w osadzie należy pałac dawniej hr. Gurowskich, dziś przerobiony na garbarnią, w okolicy zaś, bo o parę wiorst, ruiny zamku w Wyszynie. W. gmina należy do sądu gm. okr, II w miejscu, st. pocz. w Turku, ma obszaru 6453 mr. , 463 dm; i. 3977 mk. Śród zapisanych do ksiąg stałych w ilości 4430 13, 9 nieobecnych jest 12 praw. , 827 prot. , 248 żydów. W gminie jest kasa pożyczkowa z kapit. 7000 rs. 3. W. , wś, pow. błoński, gm. Piekary, par. Mszczonów, ma 9 os. , 71 mk. , 96 mr. Należała do dóbr Gurba. 4. W. , wś, pow. błoński, gm. Młochów, par. Brwinów, ma 65 mk. , 178 mr. Stanowiła posiadłość szpitala św. Ducha w Warszawie. 5. Władysławów W. , wś, pow. grójecki, gm. i par. Jazgarzew, ma szkołę początkową, 91 mk. , 504 mr. 6. W. , pow. grójecki, gm. Jasieniec, par. Boglewice. Nie pomieszczony w ostatnim spisie urzędow. 7. W. , os. , pow. nowomiński, gm. Otwock, par. Ostrówek, ma 43 mr. dwor. 8. W. , wś, pow. sochaczewski, gm. Łazy, par. Brochów, ma 131 mk. , 464 mr. 9. W. , wś, pow. sochaczewski, gm. Iłów, par. Życk, ma 41 mk. , 165 mr. 10. W. , wś, pow. łowicki, gm. i par. Bielawy, odl 25 w. od Łowicza, 7 w. od Bielaw, ma 17 dm. , 119 mk. , 22 os. , 373 mr. 11. W. , kol. , pow. łęczycki, gm. i par. Dalików, odl. od Łęczycy 15 w. , ma 7 dm. , 54 mk. , 98 mr. Wchodziła w skład dóbr Dalików. 12. W. , kol, pow. łęczycki, gm. Rogóźno, par. Gieczno, odl. od Łęczycy w. 22, ma 26 dm. , 239 mk. , 27 os. , 539 mr. Należała do dóbr Rogóźno. 13. W. Śnia towo, kol. , pow. łęczycki, gm. Tkaczew, par. Leźnica Wielka, odl. od Łęczycy w. 6 1 2, ma 5 dm. , 24 mk. 14. W. , wś, pow. nieszawski, gm. Wierzbie, par. Mąkoszyn, ma 30 os, , 221 mk. , 268 mr. włośc. Wchodziła w skład dóbr Mąkoszyn. 15. W. , wś, pow. włocławski, gm. i par. Lubień, ma 50 mk. , 195 mr. 16. W. , kol. , pow. koniński, gm. Sławoszewek, par. Kleczew, odl. 19 w. od Konina, ma 12 dm. , 141 mk. , 13 os. , 146 mr. Wchodziła w skład dóbr Kleczew. 17. W. , fol. , pow. rawski, gm. i par. Lubania, odl 24 w. od Rawy, ma 1 dm. , 12 mk. , 148 mr. j 102 roli, 38 lasu, 6 łąk. Oddzielony został od dóbr Żelazna. 18. W. , wś, pow. brzeziński, gm. Ciosny, par. Ujazd, ma 4 dm. , 14 mk. , 114 mr. Utworzona na obszarze dóbr Niewiadów. 19. W. , fol. , pow. łódzki, ob. Tążewy. 20. W. , wś, pow. piotrkowski, gm. Parzniewice, par. Bogdanów, ma 8 dm. , 55 mk. , 97 mr. 21. W. al. Niedośpielin, fol. i os. młyń. , pow. radomski, gm. i par. Wielgomłyny, ma 7 dm. , 872 mr. 22. W. , kol. włośc, pow, noworadomski, gm. i par. Dmenin, ma 7 dm. , 63 mk. , 138 mr. Wchodziła w skład dóbr Dziepułć. 23. W. , kol. , pow. noworadomski, ob. Borowa. 24 W. , fol. dóbr Kamyk, w pow, częstochowskim, ma 1 dm. , 10 mk. , 379 mr. 25. W. , wś, pow. iłżecki, gm. Miechów, par. Kazanów, odl. od Iłży 18 w. , ma 8 dm. , 62 mk. , 156 mr. Wchodziła w skład dóbr Kazanów. 26. W. , kol wieczystoczynszowa, utworzona na obszarze dóbr Myśliborz, w pow. opoczyńskim, gm. Machory, ma 310 mr. 27. W. , kol. , pow. kozienicki, gm. i par. Policzna, odl. od Kozienic 20 w. , ma 59 dm. , 391 mk. , 990 mr. Założona r. 1867 na obszarze Czarnolasu. 28. W. , kol. , pow. iłżecki, gm. Lipsko, par. Krępa, odl. od Iłży 25 w. , ma o dm. , 180 mr. 29, W. , pow. opoczyński, gm. Radonia, par. Wójcin, odl. od Opoczna 19 w. , ma 11 dm. , 74 mk. . 195 mr. dwor. , 11 mr. wlośc. 30. W. , folw. , pow. lubelski, gm. i paraf. Krzczonów. 31. W. , fol, pow. krasnostawski, ob. Władyslawiu. W. , wś, pow. biłgorajski, gm. Kocudza, par. Goraj. Należy do dóbr ordynacyi Zamoyskich. 33. W. , wś, pow. chełmski, gm. i par. Olchowiec. 34. W. , folw. , pow. konstantynowski, gm. Swory, par. Huszlew, odl. 17 w. od Konstantynowa, ma 2 dm. , 37 mk. , 710 mr. 415 roli, 54 łak, 125 lasu, 78 zarośli, 22 pastw. , 16 nieuż. . W 1827 r. 1 dm. , 5 mk. 35. W. , folw. dóbr Czekanów. w pow. sokołowskim. ma 1 dra, , 38 mk. , 558 mr. 36. W. , folw. dóbr Kodeń, w pow. bialskim, ma 12 bud. 1 mur. , 913 mr. obszaru, gorzelnia. 37. W. , wś, pow. garwoliński, gm. Żelechów, par. Gończyce, ma 20 dm. , 145 mk. , 381 mr. 38. W. , wś, pow. garwoliński, gm. Wola Rębkowska, par. Wilga, ma 19 dm. , 97 mk. . 210 rar. 39. W. , folw. , pow. radzyński, gm. Siemień, par. Czemierniki, odl. 22 w, od Radzynia, ma 3 dm. , 6 mk. , 303 mr. Oddzielony od dóbr Tulniki. 40. W. , folw. , należy do dóbr Woroniec, w pow. konstantynowskim. 41. W, , wś włośc, pow. płoński, gm. Modzele, par. Nowemiasto, odl. 22 w. od Płońska, ma 9 dm. , 83 mk. , 213 mr. 42. W. , Budy, W. Nowe i W. Stare, wś i dwa folw. , pow. sierpecki, gm, i par. Bieżuń, odl. 18 w. od Sierpca. W. Budy, wś, ma 6 dm. , 54 mk. , 150 mr. ; W. Nowe, folw. , 9 dm. , 108 mk. , 210 mr. , huta szklana z prod. do 11000 rs. i zajazd; W. Stare, folw. , ma 3 dm. , 21 mk. , 90 mr. 43. W. , wś i folw. nad rz. Sonia, pow. ciechanowski, gm, Opinogóra, par. Ciechanów odl. o 5 w. , ma 7 dm. , 139 mk. , 118 mr. , wiatrak. Wś ma 22 mr. , folw. zaś należy do dóbr Opinogóra. 44. W. , wś, pow. lipnowski, gm. Obrowo, par. Ossówka, odl. o 23 w. od Lipna, ma 8 dm. , 44 mk. , 60 mr. 45. W. , folw. , pow. wyłkowyski, gm. i par. Bartniki, odl. 17 w od Wyłkowyszek, ma 1 dm. , 13 mk. Pol. Władysławów, w r. 1879 oddzielony od dóbr Roś, rozl. mr. 333 gr. orn. i ogr. mr. 254, łąk mr. 60, pastw. mr. 12, nieuż. mr. 7; bud. mur. 4, drew. 5; płodozm. 5pol. , pokłady torfu. Br. Ch. Władysławów 1. zaśc. szl. nad rzką Kiewną, pow. święciański, w 2 okr. pol. , o 24 w. od Święcian, 1 dm. , 10 mk. katol 2. W. , folw. nad jez. Selnie, pow. trocki, w 3 okr. pol, gm. i par. Wysoki Dwór, okr. wiejski Władysławów, o 30 w. od Trok, 1 dm. , 18 mk. katol W 1850 r. własność Odyńców. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsi Mackanciszki, Nikrany, Noworszańce, Strawieniki, Wiłuńce, Zaborówka, oraz zaśc Huta i Masze, w ogóle w 1865 r. 164 dusz rewiz. włośc uwłaszczonych. 3. W. , fol, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol, o 70 w. od Nowoaleksandrowska. 4. W. , zaśc, pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol, gm. Opsa, o 43 w. od Nowoaleksandrowska, własność Koziełłów, ma 140 dzies. 67 lasu, 28 1 2 nieuż. . 5. W. , zaśc, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol, o 18 w. od Nowoaleksandrowska. 6. W. , Władysławów Władysławów Władyszyn Władzienin Władzimirów Władzimirowo Władzin dwór, pow. poniewieski, w 3 okr. pol. , gm. Mołdoczany, o 26 w. od Poniewieźa, własność Pietruszewskich, ma 75 dzies. 20 lasu. 7. W. , pow. wiłkomierski, ob. Traszkuny, 8. W; ., fol. , pow. ihumeński, gm. Jurewicze, ma 4 włóki; nabyty niedawno przez włościan. 9. W. , folw. , pow. słucki, o 17 w. od Słucka, o 1 1 2 w. od st. poczt. Siwica, przy szosie słuckobrzeskiej. Władysławów, folw. , pow. przemyski, ob. Tarnawce. Władysławów 1. niem. Neufeld, wś gospod, na płd. wschód Lwówka, w pow. bukowskim nowotomyślkim, okr. urzęd. Kuszlin, sąd okr. i st. kol. w Nowomtomyślu, par. kat. i ew. , i pocz ta w Lwówku Neustadt b. Pinne, szkoła ewang. w miejscu, katol. w Wąsowie, ma 64 dm. , 384 ha, 404 mk. 137 katol. 2. W. , wś gospod. , w pow. szubińskim, na płd. wschód Rynarzewa, na lew. brzegu Noteci, sąd okr. i okr. urzęd. w Szubinie, st. kol. Hopfengarten Brzoza, par. kat. i ew. , urz. poczt. w Rynarzewie, szkoła kat. w Pszczołczynie, ew. w miejscu, ma 76 dm. , 135 ha, 786 mk. 209 katol. , 7 żyd. . 3. W. , folw. , należy do Myjomic, pow. pleszewski kę piński, okr. urzęd. Kępno, st. kol. w Domaninie, urz. poczt. w Kochlowie, par. katol. i szkoła w Myjomicach, ma 2 dm. , 46 mk. 4. W. , niem. Althuette, wś gospod. i ryc. , pow. czarnkowski, o 9 staj na wschódpłd. od Czarnkowa nad Rudą, dopł. Golnicy, przy trakcie z Czarnkowa do Ry czywołu i do Obornik, okr. urz. Czarnkowa, urz. poczt. w miejscu, st. kol. w Trzciance Schaenlanke; szkoły w miejscu, par. i sąd okr. w Czarn kowie. Wś gospod. ma 23 dm. , 405 ha, 262 mk. 30 katol. , 7 żyd. ; wś rycerska ma 9 dm. , 715 ha, 162 mk. 154 katol. . We wsi gorzelnia pa rowa, cegielnia, młyn. Czysty dochód gruntowy 5363 mrk. Wieś ta należała do Czarnkowskich, potem Świnarskich i Szumanów. Henryk Szuman, prezes koła i poseł, sprzedał ją bratu Kazi mierzowi, mecenasowi w Poznaniu 1894 r. . Teraz ma być rozparcelowana. Kiedyś mia ła tu istnieć huta szklana. Wyorują tu odłamki szkła surowego i naczyń oraz bursztyn. Bo W. należy folw. Laura. Wł. Ł. Władysławów, warownia niegdyś nadmorska przy Wielkiej Wsi, w pow. puckim ob. Puck, t. IX, 269. Władysławówka, grupa domów i folw. , w Toustem, pow. skałacki. Władysławowo, ob. Władysławów. Władysławowo 1. folw. , pow. wileński, ob. Orniany 2. 2. W. , folw. rządowy pojezuicki, pow. lidzki, w 1 okr. pol. , o 8 w. od Lidy, 10 mk. 3. W. , folw. , pow. orszański, od 1880 r. Czyczagowych, 400 dzies. 30 roli, 30 łąk, 320 lasu; karczma daje 100 rs. 4. W. , wś, pow. wiłkomierski, w 3 okr. pol. , gm. Owanty. Włośc. Butejkisy posiadają tu 20 dzies. Władysławowska Wola, wś, pow. garwoliński, gm. Wola Rębkowska, paraf. Wilga. Posiada szkołę początkową, 18 boa. , 210 mk. , 600 mr. Władysławpol, wś i folw. , pow. olkuski, gm. Minoga, par. Sieciechowice, odl. 28 w. od Olkusza. W r. 1827 było 14 dm. , 58 mk. Folw. miał w r. 1886 obszaru 251 mr. 242 mr. roli i 2 bud. drew. ; wś miała 9 os. , 86 mr. Władysza, jezioro, w pow. trockim. Władyszki, w spisie z r. 1827 Władyszyszki, wś, pow. wyłkowyski, gm. Pojeziory, par, Szumsk, odl. od Wyłkowyszek 16 w. , ma 6 dm. . 67 mk. W r. 1827 było 6 dm. , 52 mk. Władyszyn, wś gospod. , w pow. obornickim, sąd okr. , okr. , urzęd. st. kol. i poczta Rogoźno Ro gasen, szkoła katol. i ewang. w miejscu, paraf. katol. w Skokach, ewang. w Rogoźnie, ma 6 dm. , 201 ha, 48 mk. 7 katol. ; w r. 1793 posiadali W. Tomiccy z Budziszewa. Wł. Ł. Władzienin, ob. Wladzenin. Władzimirów, wś, pow. radomski, gm. Radzanów, par. Bukówno, odl. od Radomia 28 w. , ma 8 dm. , 124 mr. Utworzona świeżo po r. 1864. Władzimirowo, świeżo utworzona nazwa majoratu rządowego, nadanego r. 1887 sekretarzowi stanu, rzeczyw. tajnemu radcy Władymirowi Fiłosofowi. Wskład majoratu, obejmującego 2473 mr. , wchodzą folwarki Raków 407 mr. , Wolica 435 mr. , Węgleniec 204 mr. , Zdanowice 391 mr. i lasy rządowe z obszarem 1036 mr. Dobra te leżą w pow. jędrzejowskim. Władzin, wś, pow. nowomiński, gm. Rudno, par. Kołbiel, ma 129 mk. , 254 mr. Władzin, ob. Wladzenin. Władzinek, folw. , pow. krasnostawski, gm. Izbica, par. Tarnogród. Władzinowo, wś nad rzką Dubrówką, pow. miński, w 1 okr. poL, gm. Ostrożyce, o 28 w. od Mińska, ma 12 osad. A. Jel. Władziów, wś, pow. lubelski, gm. Chrzczonów, par. Bychawa, ma 8 os. , 53 mr. Wchodziła w skład dóbr Kazarzów al. Kosarzów. Władziszki al. Przyjaźń, osada, pow. święciański, w 2 okr. poL, gm. Daugieliszki o 6 w. , kościół, karczma. Włakniszki, zaśc, pow. nowoaleksandrowski, w 2 okr. poL, gm. Smołwy, własność Podbereskich, ma wraz z zaśc. Aleksniszki 120 dzies. 9 lasu, 31 nieuż. . Własiewicze, wś, pow. słonimski, w 2 okr. pol. , gm. Różana, o 44 w. od Słonima, 223 1 2 dzies. ziemi włośc. Wraz ze wsią Połońsk 46 dm. , 488 mk. Własna, wś i młyn nad rz. Kamieniczką, pow. częstochowski, gm. Rększowice, par. Konopiska, odl. 18 w. na płd. od Częstochowy, na samej granicy od Szląska pruskiego. Wś ma 36 dm. , 270 mk. , 480 mr. ; młyn 1 dm. , 13 mk. , 32 mr. dwor. ; karczma 1 dm. , l 1 2 mr. W 1827 r. było 21 dm. , 237 mk. Władysławów 1 Władysławpol Władysławowska Władzinek Władzinowo Władziów Władysławowo Władysławówka Władysławów Własowa Władziszki Włakniszki Własiewicze Własna Władysza Władyszki Włochy Własowa Własowicze Własowka Własowszczyzna Włastowice Właszanówka Właszczyńce Właszinówka Wława Wławie Włazowicze Własowa, wś, pow. gżacki gub. smoleńskiej, gm. korytowska, 12 dm. , 60 mk. Własowicze, wś, pow. bobrujski, w 1 okr. pol. , gm. i par. prawosł, Lubonicze, o 21 w. od Bobrujska, ma 27 osad. Niegdyś W. należały do sstwa lubonickiego ob. Lubonicze. A. Jel. Własowka 1. al. Parafijewka, wś, pow. borznieński gub. czernihowskiej, gm. Własowka, o 50 w. od mta powiat. , ma 635 dm. , 3792 mk. , zarząd gminy, cerkiew, szpital, targi, cukrownię. 2. W. , mko nad rzka Jordanką, pow. kremieńczucki gub. połtawskiej, gm. Niedogarok, ma 232 dm. , 1690 mk. , 2 cerkwie, 14 młynów wodnych, 12 wiatraków, 3 olejarnie. 3. W. al. Fedorowka, wś nad rzką. Berestową, pow. konstantynogradzki gub. połtawskiej, gm. Fedorówka, ma 231 dm. , 1590 mk. , cerkiew, 18 wiatraków. 4. W. , wś nad rzką Taszanią, pow. zieńkowski gub. połtawskiej, gra. Dejkałowka, ma 187 dm. , 940 mk. , cerkiew, młyn wodny, 9 wiatraków, olejarnię. Wlasowo, wś, pow. juchnowski, gub. smoleńskiej, 17 dm. , 86 mk. , cerkiew, kaplica, szkoła, jarmark. Własowszczyzna, wś, pow. miński, w 2 okr. pol. rakowskim, gm. Zasław, ma 7 osad; miejscowość falista, grunta szczerkowogliniaste. Włastowice, niem. Wlastowitz, wś, pow. opawski, par. Jaktarz, ma szkołę ludową, 206 mk. Właszanówka, wś nad Chomorem, rozlanym tu w wielki staw, pow. zasławski, gm. Nowe Sioło o 5 w. , o 15 w. od Zasławia st. poczt. a 30 w. od st. dr. źel. Szepietówki, ma wraz z wchodzącą w skład parafii wsią Sachnowce odl. o 1 2 w. , 57 dm. , 1027 mk. prawosŁ, 60 katol. i 26 żydów. Posiada cerkiew p. w. św. Jana Ewang. Bohosłowa, z drzewa wzniesioną w r. 1769 i uposażoną 36 dzies. ziemi. Cerkiew filialna we wsi Dańkowce o 2 w. . Szkółka cerkiewna od 1861 r. Własność hr. Potockiego. Właszczyńce, wś nad rzeką Pachiniecką, pow. krzemieniecki, w 3 okr. pol. , gm. i par. praw. Wyżgrodek o 2 w. , ma 98 dm. , 779 mk. , cerkiew filial. , p. w. św. Michała Archanioła, z drzewa wzniesioną w 1779 r. i uposażoną 34 1 2 dzies. ziemi, szkółka cerkiewna. Do filii należy wś Domaninka o 1 w. . Właszinówka, część wsi LubyczaKniazie, w pow. rawskim Rawa Ruska. Wława, niegdyś osada szlachecka, istniała jeszcze w r. 1610 i graniczyła z Górą, Zalescem, Brzostowem i Roszkowem, w okolicy Jarocina i Jaraczewa. W r. 1398 9 pisali się z Wławy Dąbroszka i syn jej Przecław Wławscy, którzy się prawowali z Klemencyą, Mirosławem i Samsonem Zaleskimi o czwartą część graniczącego z W. Zalesia Akt. Gr. W pl. , I, II, 2325. W r. 1418 istniały dwie Wławy, które w on czas roz graniczano. Wł. Ł. Wławie. , w dok, Wlawe, Wlywie, Vlewie, wś gospod. nad Obrą, pow, kościański, między Krzywiniem a Kościanem, na płd. wschód Wy skoci, naprzeciw Osieka, urząd okr. , sąd okr. , st. kol. w Kościanie, urząd poczt. w Choryni, szkoła katol. w miejscu, par. katol. w Wyskoci, ewang. w Racocie, ma 23 dm. , 399 ha, 195 mk. R. 1307 ks. Henryk, jako dziedzic królestwa polskiego zatwierdza, darowiznę W. klasztorowi lubińskiemu przez Moykona, dziedzica wsi. Le żało wtedy W. in districtu Crivyn Krzywiń. W r. 1580 W. obejmuje 3 łany os. , 1 zagrodę i łan sołtysi. W r. 1793 należało do klasztoru w Lubiniu. Wł. Ł. Włazowicze, wś nad rzką Rzaczą, pow. suraski gub. czernichowskiej, gm. Duszatyn, ma 125 dm. , 921 mk. , 2 wiatraki, olejarnią. Włęcz 1. wś nad rz. Wisłą, pow. lipnowski, gm. Ossówka, pow. Czernikowo, odl. 21 w. od Lipna, ma 20 dm. , 182 mk. , 670 mr. Jedna z większych osad włościańskich ma 112 mr. 70 roli, 11 łąk, 3 pastw. , 21 lasu i 4 wody. We wsi dom modlitwy ewang. i młyn wodny. W r. 1827 było 21 dm. , 152 mk. R. 1789 dom. Steklin brało tu od gburów 940 a z młyna 412 zł. czynszu. 2. W. , w dok. z r. 1203 Vlenc, starożytna, osada wymieniona w akcie potwierdzenia posiadłości biskupów płockich przez Konrada. Należała wtedy do kasztelanii pułtuskiej. Spisy pobor. z XVI w. nie wymieniają tej wsi. Włochów, wś, pow. konecki, gra. Duraczów, par. Odrowąż, odl. od Końskich 17 w. , ma 26 dm. , 144 mk. , 494 mr. W 1827 r. było 7 dm. , 82 mk. Wchodziła w skład dóbr Końskie. Włochów, jezioro, w pow. bytowskim, ob. Niedarzyno. Włochówka, wś, pow. łomżyński, gm. Borzejewo, par. Wizna, ma 2432 mr. ; wchodziła w skład dóbr rząd. Łomża. Zapewne były to głownie obszary leśne. W 1827 r. było 2 dm. , 18 mk. , par. Zawady. Włochy 1. fol. i st. dr. żel. , pow. warszawski, gm. Pruszków, par. Służewo, leży przy linii dr. żel. warsz. wied. , odl. 6 w. od Warszawy. Znajduje tu się przystanek dr. żeL warsz. wied. , piękny park z pałacykiem, wielka cegielnia, około 150 mk. W 1827 r. było 3 dm. , 81 mk. W r. 1876 folw. ten rozl. mr. 368 gr. or. i ogr. 321, past. mr. 1, ogrodu mr. 9, pod budowlami i drogami mr. 39; bud. mur 9, drew. 11; płodozm. l0pol. Wś Solipsy os. 40, mr. 179. W reg. pobor. z r. 1580 podano, , Włochi, fam. Petrus senior villae Włochi, man. 1 4. W przyległej wsi Solipsy siedzi Stanisław olim Andreae de Rakowo majore i sam uprawia 1 4 łanu. Parafia była w Służewie Pawiń. , Mazowsze, 260. Verdum, jadąc przy końcu XVII w. do Warszawy, widział tu pałac ciężko zbudowany, niewykończony, z włoska założony; prymas Leszczyński zaczął go budować Liske, Cudzoziemcy, 120. 2. W. , wś i fol. nad rz. Pokrzy Włocin Włochyniec Włocławek Włocławek wnicą, pow. opatowski, gm. Grzegorzewice, par, Chybice, odl. od Opatowa 21 w. , mają 17 dm. , 161 mk. , 180 mr. dwors. , 221 mr. włośc. W 1827 r. było 11 dm. , 51 mk. R. 1362 Bodzanta, bisk. krakow. , przyłączył wsi W. i trzy inne do nowo. utworzonej parafii w Chybicach Kod. Ma łop. , III, 155. W połowie XV w. wś ta, w par Słupia Stara, własność Andrzeja Misszopada h Łabędź, miała łany km. , karczmy, zagr. , folwark rycerski, z których dziesięcinę płacono pleban. w Goźlicach Długosz, L. B. , II, 336. Według reg. pob. pow. sandomierskiego, z r. 1508 wś Włochy, własność Myssopatha z Włoch, miała 1 łan. W r. 1678 Miekiczki płacił od 6 osad. , 2 1 2 łan. , 2 biednych Pawiński, Małop. , 460, 193. 3. W. , wś i fol. , pow. pińczowski, gm. i par. Pińczów odl. 2 w. , leżą na wschód od miasta. W 1827 r. było 17 dm. , 156 mk. Br. Ch. Włochy, słow. Wlahi, węg. SzepesOlaszi, niem. Wallendorf, łac. Olaszinum, Villa Italorum, jedno z 16tu miast koronnych. w hr. spiskiem, nad rz. Hernadem, ma kościół par. katol, drugi mniejszy, kościół ewang. , ratusz. Ludność trudni się uprawą roli, która tu jest bardzo urodzajną. Obszerne lasy, kopalnie miedzi i rudy żelaznej, łomy marmuru i kamieni. W pobliżu stacya kolei koszyckobogumińskiej t. n. Miasto ma 3149 mk. Miało być założone przez osadników wołoskich, zkąd nazwa. Istniało już r. 1278. Należało do liczby miast oddanych w zastaw Polsce w r. 1412. Włochy, niem. Wallendorf, 1353 Walendorff, 1373 Walindorf, dobra i wś, pow. namysłowski, par. katol. w miejscu, ewang. Wierzbica Polska. W r. 1885 wś miała 427 ha, 63 dm. , 532 mk. 82 ew. , szkoła katol. Dobra miały 397 ha, 2 dm. , 48 mk. 14 ew. . Wieś ta była własnością biskupów wrocławskich. Parafia musiała być wcześnie erygowaną, skoro r. 1350 istnieje tu już szkoła. Uposażenie kościoła składa się z 118 mr. roli i łąk. Włochyniec, pow. sieradzki, ob. Mokre 9. Włocin al. Włoczyn, wś i fol. , pow. sieradzki, gm. Gruszczyce, par. Wojków, odl. od Sieradza 24 1 2 w. Wś ma z os. Chudobą 23 dm. ; fol. ma 6 dm. i wraz z os. Kije, karcz. Chudobą 10 mk. W r. 1827 było 21 dm. , 172 mk. W r. 1892 fol. W. lit. A. z attyn. Ottonów i Jarychy rozl. mr. 703 gr. or. i ogr. mr. 446, łąk mr, 91, past. mr. 51, lasu mr. 99, nieuż. mr. 16; bud. mur. 1, drew. 17; las nieurządzony. Wś W. os. 41, mr. 272; wś Pęczek os. 2, mr. 55; wś Niwy os. 5, mr. 85; wś Kije os. 3, mr. 70; os. Pogorzele os. 1, mr. 26; os. Stelmów os. 1, mr. 36. W r. 1868 fol. W. lit. B. miał obszaru mr. 412. Wś Grzymaczew B. Weisie os. 23, mr. 54. W r. 1874 rozkopano tu cmentarzysko przedhistoryczne ob. Tyg. Illustr. z r. 1876, Nr 25. Na początku XVI w. łany km. i folw. dawały dziesięcinę pleb. w Wojkowic. Były teź we wsi trzy młyny, z których każdy dawał plebanowi po korcu owsa Łaski, L. B. , II, 55. B. Ch. Włocławek, w dok, z r. 1165 Wladislaw, 1185 vetus Vladislavia, później senis Wlodislavia, 1566 Antiqua Vladislavia, u Klonowicza Włodsławek t. j. , Wlodsław Mały a w dok. z 1599 r. Włodsław, miasto powiatowe gub. warszawskiej, na lewym brzegu Wisły, przy ujściu Zgłowiączki z Bachorzą, pod 52 39 5 szer. płn. i 36 47 7 długości wsch. od F. , na stokach łagodnie obniżającej się ku Wiśle krawędzi doliny tej rzeki, odl. 175 w. od Warszawy, z którą prócz komunikacyi wodnej, łączy W. kolej żelazna warszawskobyd goska, o 54 w. w linii powietrznej na wschódwschód płd. od Inowrocławia, około 26 w. koleją od Nieszawy, 5 mil od Torunia, 6 mil od Płocka, 15 w. od Brześcia Kujawskiego, połączony mostem żelaznym łyżwowym, rozbieranym na zimę, z praw brzegiem Wisły wieś Szpital i dalej szosą z Lipnem odl. 23 w. . Miasto posiada kościół katedralny, przy którym rezyduje biskup, kościół parafialny, kościół i klasztor reformatów, kościół filialny, konsystorz i seminaryum dyecezyalne. kościół ewangielicki, synagogę murowaną od r. 1854, szpital powiatowy św. Antoniego na 45 łóżek, dom przytułku dla 26 ubogich, ochronę, dla dzieci, drugi okręg zjazdu sędziów pokoju gubernii warszawskiej, sąd pokoju okr. 1 dla Włocławka i Brześcia, wydział hypoteczny, szkołę 2klas. męzką i rzemieślniczoniedzielną, szkołę 2klas. ogólną i rzem. niedz. , szkołę 2klas. żeńską, dwie szkoły lklas. , szkołę żydowską 2klas. męzką i żydowską lklas żeńską, urząd powiatowy, magistrat, zarząd policmajstra od r. 1879, urząd poczt. tel. , stacyą dr. żel. warsz. bydgoskiej. Z zakładów przemysłowych istnieją dwie fabryki wyrobów fajansowych, trzy fabryki narzędzi rolniczych i odlewów, dwie wielkie fabryki cykoryi, dwie fabryki tektury smołowcowej, dystylarnia, browar, dwie cegielnie parowe, młyn parowy, huta szklana i kilkanaście drobnych zakładów, jak olejarnia, mydlarnia, wiatraki, młyny. Miasto porządnie zabudowane, domami murowanemi przeważnie, posiada, prócz dwu rynków stary i nowy, następne główne ulice, idące w kierunku prostopadłym ku Wiśle Królewiecka, Nowa, Brzeska, Kaliska i Żelazna, oraz przeszło 40 przecznic i mniejszych uliczek. W r. 1890 miał W. 20, 135 mk. 12, 017 stałych i 8, 118 niestałych, prócz tego do ksiąg ludności stałej zapisano jeszcze 1, 718 przebywających w innych stronach kraju. Co do wyznań, to było śród ludności stałej 147 prawosł. , 1, 218 prot. , 3, 623 żydów. W r. 1894 ludność wzrosła do 22, 776. W r. 1789 było tylko 1, 325 mk. Na początku obecnego stulecia W, miał 188 dm. 8 murow. , 50 z pruskiego muru, inne drewniane, 2, 283 mk. wraz ze stojącym batalionem strzelców. Żydów nie było wcale. W r. 1820 jest 3, 278 mk. , w tem 208 żydów Włochy Włocławek którzy zaczęli osiadać w r. 1803. R. 1827 jest 341 dm. i 3, 664 mk. ; 1857 r. 475 dm. 119 murow. i 6, 930 mk. 1, 365 żyd. i 579 Niemców. Domy ubezpieczone były od ognia na 479, 850 rs. Dochód kasy miejskiej wynosił 9, 290 rs. W r. 1877 było 12, 815 mk. , a dochód miasta wynosił 18, 163 rs. W r. 1880 wartość produkcyi fabryk wynosiła 431, 477 rs. , a dochód kasy 23, 217 rs. Kościoły. Katedra włocławska należy do najznakomitszych świątyń. Na miejscu pierwotnego kościoła drewnianego z XII w. , zniszczonego przez Krzyżaków, biskup Maciej Golanczewski, położył kamień węgielny du. 25 marca 1340 r. pod obecną świątynię. Wystawił on tylko presbyteryum i zakrystyę, dalszą budowę prowadził następca Zbylut Gołanczewski i późniejsi biskupi. Budowla ta, w stylu ostrołuku nadwiślańskiego, z cegły palonej, ma trzy nawy, z których środkowa znacznie wyższa od bocznych i od presbyteryum. Ściany jej pokryte wielu pomnikami, między któremi godzien uwagi pomnik biskupa Piotra Moszyńskiego, przez Kallimacha postawiony oraz bisk. Jana Karnkowskiego 1537. Wieki składały się na ozdobienie i szpecące przebudowy. Dopiero bisk. Popiel począł świątynię oczyszczać z naleciałości późniejszych, gdy własnym kosztem wyrestaurował kaplicę Najśw. Sakramentu, do której okna kolorowe, wyobrażające śś. Stanisława bpa i Kazimierza, robione w Paryżu, ofiarował Mikołaj Wisłocki. Staraniem tegoż biskupa stanęły nowe wieże 1882 86, według planu budowniczych Tadeusza Stryjeńskiego i Konstantego Wojciechowskiego. Pod kierunkiem tego ostatniego i według jego planów dokonaną została następnie restauracya, albo raczej przerobienie całej świątyni, za staraniem bisk. Bereśniewicza, funduszem częścią od rządu uzyskanym, częścią ze składek. Na ołtarz wielki, wykonany w zakładzie Szpetkowskiego w Poznaniu, ofiarowała pieniądze rodzina pp. Kretkowskich, z Kujaw, na ambonę zaś, postawioną 1894 r. , Leopold Kronenberg, dziedzic dóbr Brzezia i Wieńca. Organy o 32 głosach robił Jan Szpigiel z Rychtalu na Szląsku; roboty mularskie prowadził Leon Bojańczyk, który własnym kosztem wyrestaurował kaplicę N. M. P. , a poprzednio 1883 kaplicę św Marcina; do tej ołtarz i okno kolorowe sprawiła kapituła. Skarbiec kościelny posiada dziś tylko cząstkę dawnych bogactw świątyni, złupionej kilka razy przez Krzyżaków, później przez Szwedów 1657 i w końcu przez dowódzcę wojsk pruskich Szekelego 1794. W tej ostatniej klęsce utracił 14 złotych kielichów i wiele innych drogocennych sprzętów. Z zabytków archeologicznych posiada kościół dotąd starożytną stułę, pastorał, kielich i pierścień z grobu bisk. Macieja Gołanczewskiego; kielich srebrny bisk. Wład. Oporowskiego i drugi stary; nadto kilka dzwonów większych. Na zewnątrz kościoła, od strony południowej, jest kompas, który tu pierwotnie miał urządzić sam Kopernik. Przy ostatniej restauracyi napis odnowiono i dodano obok mapę dawniejszej i dzisiejszej dyecezyi włocławskiej do której za wzór użyto mapę, umieszczoną przy nowem wydaniu synodów włocławskich, dokonanem przez kś. Z. Chodyńskiego. Kapitułę katedralną składało 8 prałatów i 18 kanoników, a od r. 1819, po nowem urządzeniu dyecezyi w Królestwie, 4 prałatów i 8 kanoników, z których od 1864 r. 4 kanoników pensyi nie posiada. Obok tych było kollegium wikaryuszów, z 20 kapłanów złożone, teraz do sześciu zredukowane. Posiadał nadto kościół ten mansyonarzy i psałterzystów, zniesionych w części 1819, wreszcie 1864 r. Kościół parafialny p, to, św. Jana Chrz, wymieniony już w akcie uposażenia klasztoru w Mogilnie, jako nadany temuż klasztorowi w XI w. . Według wizyty bisk. Rozdrażewskiego z r. 1582 obecna świątynia miała być wystawioną r. 1538 i poświęconą przez sufr. włocław. bisk. Dziaduskiego 1540 r. Presbyteryum jego rozszerzone 1622 r. kosztem mieszczanina Jędrzeja Rogala, kaplica Pięciu Ran Zbawiciela dostawiona przez kś. Bartł. Wiskickiego, psałterzystę katedry, wkrótce po zbudowaniu kościoła, nosiła pierwotnie tytuł św. Urszuli. Druga kaplica stanęła kosztem kś. Sebast. Grotkowskiego, archid. włocław. , 1635 r. , p. w. śś. Aniołów i N. M. P. Parafia miała początkowo własnego proboszcza, r. 1461 oddana wikaryuszowi katedry, a 1593 od bisk. Rozdrażewskiego otrzymała wikaryusza stałego, lecz od 1819 r. ma znowu proboszczów własnych, przy kościele mieszkających. Kościół jest w stylu ostrołukowym, mały i niski; zabytków żadnych nie posiada Catalog. Eccles. et Cleri Dioec. Vlad. a. 1874. Kościół p. w. W. Świętych z klasztorem reformatów fundacyi Wojciecha i Doroty z Rogalińskich małż. Romotowskich, poświęcony był 1640 r. , lubo zakonnicy przez bisk. Jędrzeja Lipskiego do W. sprowadzeni 1625 r. i przy drewnianym kościele św. Stanisława bisk. osadzeni byli. Kaplicę Niepokal. Pocz. N, P. i św. Magdaleny dostawiła Marya Żukowska 1650 r. Rozszerzono ją z ofiar 1842 r. Około kościoła jest cmentarz ogrodzony, z katakumbami i pomnikami. Zakonnicy tutejsi odbywali misye parafialne i utrzymywali szkołę dla chłopców Catalog. Eccl. et Cleri, a. 1881. Kościołek św. Witalisa męcz, jest najdawniejszą budowlą we W. , postawiony r. 1330 przez bisk. Macieja Gołanczewskiego, służył niegdyś dla szpitala starców, pod tymże tytułem założonego i zostającego pod opieką kapituły. Od r. l720 był razem kaplicą dla seminaryum, a od r. 1866 wyłącznie do seminaryum należy i dla publiczności zamknięty. Kościołek ten żadnych pamiątek nie przechował. Włocławek Dawniej posiadał W. jeszcze dwa kościoły, drewniane, już nieistniejące jeden p. w. św. Stanisława mecz. , drugi św. Wojciecha. Kościół św, Stanisława stał na miejscu pierwotnej katedry nad Wisłą, w pobliżu zamku biskupiego. Kilka razy odbudowywany, głównie w intencji zachowania pamięci dawnej katedry, pod którą spoczywały śmiertelne szczątki biskupów, kanoników i prałatów tego kościoła; w wieku bieżącym rozebrany, posłużył do wystawienia wr. 1819 kaplicy drewnianej św. Ducha w Brześciu Kujawskim. Kaplica ta ze starości upadła około r. 1864. Miejsca, na którem stał kościół św. Stanisława, nawet krzyżem nie oznaczono, ztąd zatarło się w pamięci ludu. Kościół św. Wojciecha postawił wspomniany fundator reformatów, Wojciech Romotowski około r. 1639 i zakupił dla niego rolę, stwarzając prebendę, którą zarządał jeden z członków kapituły. Właściwie zaś Stanisław Romotowski około r. 1600 postawił drewniany kościół W. Świętych, a syn jego Wojciech, zostawił pieniądze na zbudowanie murowanego kościoła dla reformatów, oraz przeniesienie drewnianego na miejsce bliżej miasta i fundacyą prebendy św. Wojciecha. Kościół ten r. 1821 oddano czasowo na użytek protestantów, którzy zatrzymali go na zawsze i chylącą się już do upadku świątynię drewnianą, zastąpili nową, murowaną w r, 1881. Dzieje jego opisał kś. Zenon Chodyński w Roczniku Włocławskim na r. 1882. Z instytucyi dobroczynnych najdawniejszym jest szpital św. Witalisa, fundowany dla starców płci obojga, którzy mieli spełniać pewne posługi w katedrze. Biskup Stan. Karnkowski r. 1569 poczynił zapisy na utrzymanie tu 4 starców i 4 babek, a potem nastąpiły inne ofiary. Szpital miał swoje place, ogrody i domki przy kościołku św. Witalisa, a nadto prepozyta własnego, który obowiązki duchowne spełniał, oraz prowizora, z członków kapituły. Zniesiony 1864 r. a własność jego wcielona do ogólnego majątku dóbr poduchownych. Szpital św. Jana Chrz. przy kościele parafialnym powstał również z ofiar osób duchownych, dotąd istnieje, ma dom przy kościele św. Jana na pomieszczenie starców i kobiet ubogich, których utrzymanie stanowi sama prawie jałmużna. Szpital św. Antoniego opata, dla chorych, początek wziął w wieku bieżącym. Rząd sam naglił władze miejscowe do założenia tej instytucyi. Pierwszy kś. Jozef Żurawski, kan. płocki, r. 1810 testamentem zapisał dziedziczną swoją część wsi Pinino w pow. lipnowskim, na szpital sióstr miłosierdzia we W. Od początku więc zamyślano osadzić tu szarytki, co jednak dopiero później nastąpiło. Mieszkańcy całych Kujaw na szpital składali drobne ofiary, głównie zaś cechy rzemieślnicze. Bractwo literackie i strzeleckie w W. całą swoją własność na ten cel oddawszy, istnieć przestało 1820. Na pomieszczenie szpitala oddał rząd domki skarbowe na Zazamczu w r. 1823 i odtąd dopiero rozpoczyna się istnienie zakładu, przy pomocy ofiar uporządkowanego i rozszerzonego. Najwięcej zawdzięcza on prezesom swoim kan. Fijałkowskiemu późniejszy arcyb. warszawski, od którego imienia otrzymał tytuł św. Antoniego opata; równie gorliwie dobrem jego zajmował się biskup. Tadeusz Łubieński sufr. włocł. , i hr. Józef Skarbek, dziedzic Osięcin. Gdy zapisami różnych księży fundusze szpitala wzrosły, r. 1867 sprowadzono do obsługi chorych siostry miłosierdzia św. Wincentego a Paulo, których z początku było 5, potem zmniejszono ich liczbę do trzech. Oprócz zwykłych swoich czynności przy chorych, utrzymują tak że aptekę w szpitalu Catalog. Eccl. et Cleri Dioce Vlad. a. 1880, str. 128. Istnieje również ochrona dla dzieci przychodnich, pod opieką magistratu miasta. Szkoła przy kościele katedralnym od wieków była, bo tego wymagały dawne ustawy kościelne. Nauczyciela utrzymywał biskup i kapituła, a chłopcy ucząc się w szkole, pomagali razem księżom śpiewać w kościele. Za bisk. Karnkowskiego i Rozdrażewskiego doszła do najwyższego stopnia swego rozwoju, lecz z przybyciem do kraju jezuitów, tworzących kollegia dobrze urządzone, upadła, podobnie jak wszystkie inne szkoły katedralne i parafialne. Doszło do tego, źe w końcu szkoła katedralna miała tylko kilkunastu chłopców, którym nauki elementarnej udzielał jeden z księży wikaryuszów, opłacany przez kapitułę. Po przejściu funduszów kościelnych na skarb w r. 1864, szkołę zwinięto. Kś. reformaci otworzyli także przy klasztorze szkołę dla chłopców, w której jeden z zakonników uczył, i ta przetrwała do r. 1864. Za Stanisława Augusta w r. 1778 otworzono tu podobno szkołę wyższą o 6 klasach, w której exjezuici sprowadzeni z Torunia przez lat kilka mieli uczyć; gdy ta upadła, reformaci wykład w swej szkole nieco podnieśli; następnie dn. 4 paźdz. 1820 r. komisya edukacyjna zaprowadziła szkołę wydziałową o 4 klasach, pod kierunkiem kś. pijarów, z Radziejowa sprowadzonych. Wyższa ta szkoła mieściła się w zamku biskupim. Gdy w r. 1832 pijarzy usunięci zostali od zarządu szkołami, obsadzono tu nauczycieli świeckich. Szkoła ta, czteroklasowa, zamieniona na realną z oddziałem handlowym przy reformie szkół w r. 1862 przekształcona została na gimnazyum realne o 7 klasach, które następnie zamienione na szkołę realną o 6 klasach, wreszcie do Kalisza przeniesione 1893 r. Obecnie W. posiada same tylko szkoły elementarne, to jest dwie rządowe dwuklasowe dla chłopców, takież szkółki ewangelicką i żydowską, oraz szkołę dla dziewcząt. Dla tych bywały dawniej prywatne pensyc, nawet po kilka razem. Przy katedrze istnieje seminaryum duchowne Włocławek dla kleryków, najdawniejsze w Polsce, bo wkrótce po uchwale soboru trydenckiego założone przez bisk. Karnkowskiego 1569 r. Gdy jednak zaraza wkrótce rozpędziła alumnów, trudno ich było następnie zebrać, i z tej przyczyny oraz dla innych nieznanych powodów, czas jakiś zakład ten nie funkcjonował. Przez ten czas klerycy tutejsi uczyli się w Poznaniu u jezuitów. Dopiero bisk. Wołucki 1620 r. seminaryum do życia powrócił. Ale i potem jeszcze różnych doznawało losów i dopiero od r. 1720, w którym z rozporządzenia bisk. Szaniawskiego oddanem zostało kś. misjonarzom św. Wincentego a Paulo, należycie rozwijać się poczęło. Po zniesieniu u nas zgromadzenia tego w r. 1863, seminaryum zostaje pod zarządem kapłanów świeckich i dla znacznego obszaru dyecezyi w murach swych utrzymuje około 120 alumnów. Księgarnią, wyłącznie sprzedażą książek się zajmującą, otworzył dopiero r. 1870 Herman Neuman, dotąd bowiem same prawie tylko szkolne książki sprzedawano łącznie z innemi przedmiotami handlu. Wkrótce potem powstała druga księgarnia Stef. Błędowskiego. Przy obu księgarniach istnieją drukarnie, z których, oprócz różnych druków wychodzą i książki. Poprzednio istniała drukarnia Teodora Buchholtza, w której wydano dziełko Agnieszki Bufie, ochmistrzyni pensyi żeńskiej, pod tyt. Ostatnie rady i przestrogi dla moich uczenie. Drukarnia ta zwiniętą została za powstaniem zakładu Her. Neumana w 1881 r. Ludność żydowska, licząca znaczny procent intelligencyi, założyła w r. 1845 dla siebie resursę pod nazwą Harmonii, a r. 1853 wzbudowała synagogę w stylu maurytańskim. W tymże czasie i ludność chrześciańska założyła resursę, po której obecnie pozostała biblioteka z czytelnią. Herb miasta przedstawia pieczęć jego z r. 1582 i druga z r. 1641, a mianowicie na murze, w środku którego jest brama zamknięta, stoją trzy okrągłe baszty, z tych baszta nad bramą umieszczona, czyli środkowa, grubsza i wynioślejsza, okryta jest infułą biskupią; na okół napis łaciński Sigilum civitatis antiquae Vladislaviae A. D. 1641. Znajdujemy ją jeszcze wyciśniętą na dokumencie z r. 1774. Dochody miasta w r. 1893 uczyniły 129, 722 rs. , rozchód 108, 353 rs. Targi i jarmarki. Już w czasach przedhistorycznych istniało tu targowisko przy przeprawie przez Wisłę. Po założeniu miasta były zapewne nadane roczne targi jarmarki na Zwiastowanie i Wniebowzięcie N. M. P. , które w 1519 r. odnawia Zygmunt I, dodając nowy jarmark na Znalezienie Krzyża św. Innym zaś przywilejem z tegoż roku ustanowił jeszcze jarmark na św. Łucyą i wszystkim jarmarkom tutejszym dał prawa służące jarmarkom w Brześciu, to jest, że sprawy z nich wynikłe sądzić będzie na miejscu starosta włocławski. Tenże król 1532 r. porównał W. co do przywilejów z Gnieznem, co zatwierdził Zygm. August 1544 r. . Biskupi też kupcom i przekupniom różne ulgi czynili. Jednocześnie jednak starostowie, czasem za wiedzą biskupów, a częściej na własną rękę, przybywających na targi obcych przekupniów obkładali podatkami i opłatami, przeszkadzając tym sposobem rozwojowi konkurencyi, pomagając do zmonopolizowania handlu i zdzierstw. Już w r. 1517 kapituła narzeka na drożyznę, spowodowaną podatkami nałożonemi na sprzedających, którzy z tego powodu cenę podnieśli, lub wcale na targi przybywać nie chcieli Powiększała się jeszcze drożyzna i niedostatek rzeczy spożywczych, gdy biskup z dworem swoim zjeżdżał na mieszkanie do W. Wtedy to szafarze i kucharze zamkowi, aby potrzebie swej zaradzić, przy pomocy starosty, zabraniali sprzedawać wiktuałów do domów prywatnych, często pod grozą kar ciężkich, nim wpierw zakupioną została dostateczna ilość tego wszystkiego dla kuchni biskupiej. Na te nadużycia i na podatki podobne, zwłaszcza na rzeźników zamiejskich nakładane, narzeka kapituła i skargi zanosi do biskupów r. 1519, 1521, 1532 i jeszcze 1588 r. Aby przeszkodzić samowoli i zdzierstwu starostów, r. 1614 taż kapituła zażądała ustanowienia taksy sprawiedliwej na produkty spożywcze i handlowe. Nie pomogło to jednak, lecz dało owszem sposobność magistratowi do wyzyskiwania przekupniów. W czasie więc wakowania stolicy biskupiej, r. 1608 kapituła wezwała magistrat i oznajmiła, że drożyzna w mieście, jakiej nie ma w całem królestwie, pochodzi z winy tegoż magistratu, który bez wiedzy, rady i zatwierdzenia kapituły, a wbrew przywilejom miasta, podniósł taksę wiktuałów tę zatem zniesiono, a dawną opublikowano. Kupcy tutejsi mieli stowarzyszenie, z ustawami zatwierdzonemi przez bisk. Wojciecha Gniewosza d. 8 lutego 1645 r. Cechy. Piekarze otrzymali przywilej od bisk. Mikołaja Dzierzgowskiego 1544 r. ; pod ich opieką był ołtarz św. Mikołaja w kościele parafialnym, gdzie też wszystkie cechy się mieściły. Przy zapisie do stowarzyszenia płacili groszy 6 i dawali dwa wrąby kręgi wosku na świece do kościoła, a potem co kwartał do skrzynki cechowej płacili grosz. W jatkach każdemu wyznaczono miejsce na sprzedaż chleba, za co cech płacił magistratowi kwartalnie gr. 15. Ustawa poleca, aby do cechu przyjmowano tylko uczciwych i dobrze się prowadzących; przestrzega nadto, aby w kupnie zboża się nie podchodzili, w czem obwiniony płacił kary gr. 6. Na sesyą wezwani, stanąć byli powinni pod karą 1 gr. Na rocznej głównej sesyi przedstawiano rachunki i obierano dwóch starszych. Tenże przywilej wznawia dawniejszą ustawę bisk. Macieja Drze wickiego, pozwalającą piekarzom miejscowym mleć zboże w młynie biskupim na Lisku, a mieszczanom poleca sprzedawać im takowe po cenach za jakie sami do spichrzów swoich zakupili. Inne rozporządzenia odnoszą sie do nabożeństw w kościele. Wspomniany przywilej Dzierzgowskiego zatwierdzili jego następcy Czartoryski 1660. Madaliński 1684, Czapski 1743, Dembowski 1754 i Rybiński 1777. O cechu rzeźniczym wiadomo, że miał jatki blisko domu wspólnego księży, które dopiero r. 1760 na inne miejsce przeniesiono. Kapituła r. 1764 starania czyniła u bisk. Ostrowskiego, aby dla siebie mieć mogła rzeźnika nieopłacającego podatków miejskich i akcyzy, lecz to skutku nie osiągnęło. Rybacy posiadali przywilej bisk. Stan. Karnkowskiego z r. 1577, oparty zapewne na starożytnych zwyczajach i nadaniach, mocą którego otrzymali w opiekę ołtarz św. Barbary i własnego kapelana. Po obu stronach Wisły dozwolono im łowić ryby i takowe sprzedawać tylko na rynku miasta, nie po kątach. Bo zamku biskupiego płacili tygodniowo od małej sieci gr. 1, od większej gr. 5. W sadzawce zamkowej małą siecią łowili ryby dla użytku biskupa i służyli mu w posyłkach po Wiśle na przestrzeni 7 mil z wodą ku Toruniowi i 1 mili przeciw jej prądowi, w stronę Płocka, biorąc za każdą taką posyłkę 1 gr. zapłaty. Gdy biskup przeprawiał się za Wisłę, dawali łodzie pod jego wozy, karety i konie, za co, według praktykowanego zwyczaju, dostawali na każdy raz beczkę piwa. Biskup pozwolił im także używać drzewa ze swych lasów nadbrzeżnych i po wyspach Wisły. Od stowarzyszonych tylko rybaków wolno było mieszczanom wynajmować galary pod zboże wysyłane do Gdańska i ich tylko zamawiać na retmanów do prowadzenia tratew i łodzi. Starosta biskupi wyznaczał każdemu miejsce nad rzeką do rozkładania i suszenia sieci, którego innym zajmować nie było wolno pod karą 1 zł. Wpisujący się do cechu płacili 40 gr. i dawali wrąb wosku. Przywilej ten zatwierdzili biskupi Rozdrażewski 1594, Łubieński 1636, Sarnowski 1679, Krzysztof Szembek 1743, Rybiński 1777 i inni. Piwowarzy oddawna w cech złączeni, wsławili Włocławek swym produktem. Biskup Szaniawski wznowił ich przywileje 1716 r. , ustanowił do miary korzec kujawski czyli brzeski, polecił od każdego waru z 30 korcy dawać jeden do zamku, na mocy dawnego zwyczaju, oraz taksę na wino i piwo wydawać z magistratu i cenę obliczać na kwarty. Ze względu że do cechu tego nacisło się wielu niefachowych, prałat Bayer, administrator dyecezyi 1751, ograniczył ich liczbę do 24, stanowiąc jednak, że po zmarłym mogła proceder ten prowadzić wdowa, dopókąd nie wyszła za męża innego fachu, nadto że po zmarłym pierwszeństwo mieli jego synowie, a potem dopiero obcy. Piwowarzy składali bractwo literackie i w kościele paraf. mieli w opiece swojej ołtarz wielki, a proboszcza za kapelana. Szewcy posiadali, najdawniejszy moze, przywilej od bisk. Jana Gruszczyńskiego z r. 1452. Do bractwa ich należeć mogli i obcy. Przy wstępie szewcy płacili gr. 14, a obcy gr. 6; po dwóch zaś latach wszyscy dawali wrąb czyli kamień wosku na świece do kościoła. Stowarzyszeni tylko mieli prawo sprzedawać obuwie na rynku, oprócz jarmarków, w które i obcy na sprzedaż wystawiać je mogli. Biskup Winc. Przerembski 1510 potwierdził ich prawa, polecając, aby buty wyrabiali dobre i w liczbie dostatecznej na potrzeby miejscowe, oraz aby je sprzedawali po cenach ustanowionych. Gdy jednak warunków tych nie spełniali, kapituła r. 1517 postanowiła prosić biskupa o zniesienie danego im przywileju, a potem r. 1519 wydała taksę na obuwie. Bisk. Jan Tarnowski 1600 zatwierdzając cech szewcki polecił wpisującym się płacić do skrzynki brackiej zł. 10 i dawać na poczęstunek beczkę piwa; a bisk. Sarnowski 1678 szewcom z obcych miejscowości zapisującym się do cechu kazał płacić zł. 20, oprócz ofiar zwyczajem ustalonych. Ponieważ szewcy tłumaczyli się, że z powodu trudności dostania skór, nie mogą wystarczyć na potrzebę miejscową i cenę podnosić muszą, więc 1660 r. imieniem bisk. Czartoryskiego, kś. Święcicki, sufragan żmujdzki i prałat włocł. , na jarmarki przybywającym żydom polecił sprzedawać skóry naprzód szewcom miejscowym, a bisk. Dąbski 1695 naznaczył nawet karę 2 groszy na rzeźnika, sprzedającego skórę komu innemu przed szewcami. Ustawy te zatwierdzali bisk. Czapski 1743, Dembowski 1754 i Rybiński 1777 r. . Cech szewcki zaopatrywał w światło ołtarz Zwiast. N. M. P. naprzemian tygodniowo z bractwem szkaplerza, na co były zapisy. Krawcy otrzymali przywilej od bisk. Łukasza Górki 1542, zatwierdzony następnie przez bisk. Madalińskiego 1682 i Sarnowskiego 1679. Dwóch starszych obierali corocznie wśród oktawy Bożego Ciała. Wpisujący się płacił kopę groszy, składał 4 wręby wosku i antałek piwa za gr. 12 dla braci. Stowarzyszonym tylko dawano robotę. Przyjmowali na naukę jedynie chłopców katolików, uczciwych i prawego łoza ci zostawali na praktyce lat 3, płacili wpisu gr. 10, dawali dwa wręby wosku i antałek piwa za gr. 8, a przy wyzwoleniu publicznie dziękowali mistrzowi za naukę. Czeladnikowi przepisano od majstra przyzwoite utrzymanie, dobre posłanie, umywalnię i jeden grosz tygodniowej zapłaty, a od naprawy starych szat 2 gr. Majster, który materyał popsuł, zrobiwszy szatę za krótką lub żle, odpowiadał przed starszymi cechu i brał od Włocławek nich karę, której jeśli spełniać nie chciał, bywał wyrzucany ze zgromadzenia i oddawany pod sąd wójta. Spełniający zaś wyrok starszych, po naprawieniu zlej roboty, lub jej nagrodzeniu, za nieumiejętność dawał dwa wręby wosku i antałek piwa za 8 gr. Odmawianie czeladnika b roboty, było także karane. Wzbroniono przyjmować do roboty sukna niestrzyżone bo te zwykle bywały kradzione, a to pod utratą fachu i doniesieniem staroście włocł. dla ukarania za uczestnictwo w kradzieży. Dla zapewnienia pracy stowarzyszonym, na milę od Włocławka nie wolno było krawcom osiadać. Statut ten, bez zmiany prawie, zatwierdzili późniejsi biskupi Pstrokoński 1609, Łubieński 1641, Czartoryski 1660, Dembowski 1754 i Rybiński 1777. Jeden tylko Wawrz. Gembicki, na prośbę majstrów, utrzymujących że precium jucundi ingressus, czyli wpis, był zbyt mały i na ugoszczenie braci niewystarczający, uczynił odmianę, dekretem z d. 19 sierp. 1615 r. stanowiąc, aby odtąd wstępujący do cechu płacili do skrzynki brackiej zł. 6, do kościoła dawali wosku wrębów 6, a dla braci na poczęstunek dwie beczki piwa. Cech ten miał w opiece ołtarz św. Aniołów Stróżów, do którego z pobożnych zapisów należały pewne kawałki gruntu, przez krawców wydzierżawianego. Kuśnierze mieli cech własny już r. 1600, w którym senior Bartłom. Nosek do konsystorza wystąpił ze skargą przeciwko Jędrz. Zaparciak, że ten od roku profesyą prowadząc, wpisu nie opłacił i kolacyi majstrom nie wyprawił, jak to stanowi przywilej przez bisk. Rozdrażewskiego im dany. Okazany dokument dowiódł słuszności żądania, które Zaparciakowi w ciągu dwóch tygodni spełnić polecono. Inny przywilej wydał kuśnierzom bisk. Łubieński 9 maja 1639 r. a ustawy jego, spisane po polsku, obejmują, między innemi, te szczegóły Sami cechowi sprzedawać mogli w mieście skóry i kożuchy; pokryjomu roboty nosić wzbroniono pod karą 6 gr. ; odmawiacy drugiemu czeladnika za karę miał dać kłodę beczkę piwa i 6 gr. na wosk; na kożuchy wzbroniono używać skór starych i marlic, to jest z owiec zdechłych, także między nowe skóry nie wkładać starych w robotę takiego za oszustwo karało bractwo aresztem w wieży przez 3 dni. Majster spóźniający się na sesyą, lub przychodzący tam z kordem czy nożem, płacił kary półgroszka. Towar swego rzemiosła wspólnie kupować mieli i dzielić między siebie. Czeladnik poniedziałkujący po niedzielnej pijatyce świętujący karany był usunięciem od roboty i pozbawieniem płacy na cały tydzień; w święto robiący miał dać wrąb wosku, a jeśli za wiedzą majstra, ten dwa wręby wosku dawał. Nie pozwolono trzymać czeladnika żonatego, któryby żony nie miał ze sobą. Majster mógł tylko 4 czeladników za pieniądze robiących i piątego garbarza mieć w warsztacie swoim, oprócz chłopców; inaczej na każdy rok dawał 6 wrębów wosku. Ubliżający drugiemu, za karę dawał 2 wręby wosku i kłodę piwa. Z obcych stron przybywający majster, obowiązany był u miejscowego pracować rok i 6 tygodni, nim go do cechu wpisano; tyleż czasu bez przerwy terminował chłopiec. Wpisujący się płacił zł. 10 i dawał kolacyą dla majstrów, łub na takową składał zł. 5. Przywilej ten potwierdził bisk. Czartoryski 1660 r. Cech szynkarski, z bractwem połączony, według przywileju bisk. Wołuckiego z 26 paźdz. 1619 r. obejmował różnych rzemieślników. Tu należeli kowale, ślusarze, blacharze, puszkarze, łucznicy, stelmachy i kołodzieje, bednarze, powroźnicy, hafciarze, siodlarze, rymarze, kapelusznicy i inni. Mieli dwóch starszych, z których jednego sami, drugiego magistrat obierał. Przy wpisie dawali zaraz 2 gr. , a po dwóch tygodniach zł. 6, wosku 4 funty, oraz na poczęstunek beczkę piwa i mięsa za gr. 24. Obowiązki braci najwięcej odnoszą się do posługi w kościele paraf. , gdzie się opiekowali ołtarzem Wniebow. N. M. P. i odprawiali kwartalne nabożeństwa za zmarłych. Odbywali sesye, na których każdy miał wyznaczone miejsce i to musiał zająć pod karą 3 gr. , a jeśli przykre słowo drugiemu powiedział, starszy winien tego płacił kary 4 zł. , młodszy zł. 2. Bractwo szynkarskie miało ogólniejsze znaczenie, jako obejmujące rzemieślników różnych fachów. Głównie jednak należeli tu szynkujący piwo, wódkę i różne napoje, których liczba w ostatnich czasach była dość znaczna. W r. 1773 znajdujemy ich 40, a jeszcze po prywatnych domach przez nadużycie sprzedawano trunki. Miasto dzierżawiło od rządu podatek czopowego, jeden z najdawniejszych w kraju. Garncarze trzymali ołtarz pięciu Ran P. Jezusa, lecz nie oświecali go dla braku fundacyi; około r. 1800 był i złotnik w mieście. Biskup Stan. Karnkowski, dla zachęty i ożywienia młodzieży, wznowił bractwo strzeleckie i przepisał mu prawa ustawą z d. 7 stycz. 1577 r. Istniało ono oddawna, lecz dokumenty w pożarze utraciło, a tradycya nie zachowała, kto je pierwszy założył. Przywilej Karnkowskiego poleca wśród oktawy Zielonych Świątek z łuku strzelać do koguta drewnianego i tego ze słupa zrzucić. Miało się to odbywać wobec burmistrza, radnych, wójta, ławników i kupców miasta. Magistrat winien był przygotować podarunki kosztem kasy miejskiej, a brali je ci, co trafili koguta w głowę, skrzydło lub ogon. Kto zaś koguta zwalił swym strzałem, ten królem kurkowym zostawał, wolny przez rok od podatków, danin i kontrybucyi dla zamku biskupiego i państwa, także od miarki zacieru przy warzeniu piwa, dostawał nadto z lasów biskupich ile potrzebował drzewa na opał całoroczny. Za to jednak obo Włocławek Włocławek wiązany był urządzić poczęstunek dla stowarzyszonych i dać srebrny medal dla ozdoby kura srebrnego, pod karą 10 zł. węgier. Zatwierdzając ustawę bisk. Madaliński 1 stycz. 1690 r. strzelanie z łuku odmienił na strzelbę, nabijaną kulą i prochem; broń i nabój każdy swój przynosił. W porządku spisu strzelał każdy 3 razy; wszyscy odbywali ćwiczenia od maja do końca września. Król kurkowy obierał jednego seniora, bractwo drugiego; król też naznaczał dwóch młodszych do posługi w kościele. Wpisujący się dawali zł. 50 do bractwa, dwie świece woskowe do kościoła, po 12 fun. ważące, i beczkę piwa dla braci. Krewni ich przy wpisie płacili połowę. Na Boże Ciało bractwo z bronią i bębnem asystowało na procesyi wychodzącej z kościoła katedralnego. Zatwierdzili te ustawy bisk. Grabowski 1741 i Czapski 1743. Na początku tego wieku stowarzyszenie przestniało istnieć wraz z bractwem literatów i piwowarów, z któremi połączył je bisk. Ostrowski 1764 r. Z tych wszystkich pozostały dotąd cechy szewców, piekarzy, rzeźników, cieśli, murarzy i zdunów, spełniając same tylko brackie obowiązki przy kościele parafialnym św. Jana Chrz, , bez innych przywilejów i znaczenia. O lekarzach w mieście żadnej wzmianki nie znajdujemy w czasach dawniejszych. Kapituła miewała ich w swojem gronie, gdyż jedna stalla kanonicka zostawiona była dla doktora medycyny. Obowiązkiem jego było darmo leczyć członków kapituły i ich służbę, oraz dostarczać im lekarstw. Udzielali oni rady i obcym. Około r. 1602 ks. Kacper Linderer, wychowaniec akademii krakow. , był tu kanonikiem medykiem, a kapituła podczas zarazy kierowała się jego radami. Gdy w wieku następnym przestano powoływać medyków do kapituły, utrzymywała ona dla swojej potrzeby felczera i lekarza, lecz nie zawsze mogła go dostać, w razie więc potrzeby zamożniejsi chorzy udawali się do Torunia. Od początku dopiero bieżącego wieku lekarze stale tu zamieszkiwać poczęli, a liczba ich w ostatnich latach wzrosła do 9. Apteka była oddawna; jest o niej wzmianka w r. 1547, a 1607 r. spotykamy aptekarza Jędrzeja Kupicza i r. 1615 Wojciecha Skórzewskiego. Obecnie miasto posiada trzy apteki i jeden skład materyałów aptecznych. Biskup Karnkowski chcąc ułatwić zabudowanie miasta domami murowanymi nadał mu cegielnię, a bisk. Tylicki 1605 darowiznę zatwierdził. Odtąd stanęło wiele domów murowanych, małych i nieokazałych. Sam tylko zamek biskupi, w pięknem położeniu nad brzegiem Wisły stojący, przedstawiał pewną wspaniałość, rozmiarem raczej niż strukturą. Bisk. Ostrowski 1762 77 przebudował go zupełnie i nową nadał mu formę, ale gdy od r. 1819 biskupi osiedli w Kaliszu, pałac ten, dotąd zamkiem zwany, po kilkakroć jeszcze do różnych celów przerabiany, ostatecznie r. 1861 w połowie biskupom powrócony, w drugiej połowie oddany szkołom. Miał on niegdyś własną juryzdykcyą i akta, do których mieszczanie swoje przywileje wnosili. W wieku bieżącym stanął w mieście inny gmach dość okazały, przez urząd powiatu teraz zajmowany. Na starym rynku był na glinę murowany dawny ratusz; obok niego r. 1790 duże pompy postawiono z wodą zdrojową, o 420 łokci rurami drewnianemi sprowadzoną Popis publ. uczniów, r. 1824. Ratusz ten zrujnowany, szczupły i nieodpowiadający powadze miasta, około r. 1872 rozebrano, a magistrat czasowo pomieszczono w domu powiatu. Skład na sól i urząd solny zbudował rząd pruski 1797 r. na przedmieściu Zazamczu. Od r. 1870 do 1885 najwięcej stanęło domów murowanych w tym też czasie miasto najlepiej się rozwijało. Niegdyś zasilał je głównie handel zbożem, które ztąd wysyłano do Gdańska i Elbląga, dla tego wiele spichrzów wystawiono na wybrzeżu Wisły w r. 1850 było ich 35, z tych 26 w samem mieście. Biskup i kapituła, a także możni panowie z okolicy i mieszczanie, nawet kapituła krakowska, posiadali tu własne spichrze. Rząd pruski r. 1803 wystawił wielki spichrz murowany, cynkiem kryty, o 5 piętrach, dominujący nad miastem, który w r. 1836 nabył Bank polski dla swoich składów, a w końcu dla wojska na składy słomy. siana i owsa oddany, przypadkowo zgorzał 1881 r. Z zaprowadzeniem drogi żelaznej warszawsko bydgoskiej 1862 r. handel zbożem i spław jego Wisłą bardzo się zmniejszył i coraz więcej ustaje, dla tego spichrzów już nie budują. Ostatni wystawił kupiec Bernard Kohn 1862 r. Domy najpiękniejsze stoją na ulicy Nowej, między któremi najkosztowniejszy dwupiętrowy dom bankiera Lewińskiego, r. 1867 zmurowany. Niemniej pięknie zabudowuje się ulica Żelazna od r. 1862, do dworca kolei żelaznej prowadząca. Miasto dawne stało nad samą Wisłą i niewiele ulic miało, z tych kilka wcale niebrukowanych, wskutek czego po deszczach trudna była przez nie przeprawa, zwłaszcza na przedmieściach. Inne, lubo brukowane, przez nieoczyszczanie tak błotem zaszły, że bruk w ziemi został zagrzebany, W r. 1516, 1517 i 1529 kapituła własnym kosztem naprawiała drogę obok kościołka św. Witalisa, a jakie doły na niej być musiały, wnosić można z polecenia tejże kapituły 1530 r. , nakazującej zarzucić je gałęziami dębowemi, z lasów Lubania zwiezionemi. Dla wygody przechodniów położono potem bale drewniane i tarcice, które reparowano 1745, 47 i 63 r. oraz 1796 r. na przyjazd ministra pruskiego hr. de Hoyma, wielkie u króla wpływy mającego. Ulica więc Brzeską zwana, dla komunikacyi miasta nader ważna, nie była wówczas brukowana. Jeszcze w listopadzie 1802 r. dla ułatwienia Włocławek przejścia zakonnikowi, pełniącemu w katedrze obowiązki penitencyarza, kapituła kazała położyć na niej belki i tarcice. Dopiero r. 1803 z polecenia kamery poznańskiej kosztem kapituły ulicę tę rozszerzono i łącznie z miastem uporządkowano, a r. 1818 wybrukowano od kościołka św, Witalisa do kościoła św. Wojciecha, nadto starano się nadać jej postać pryncypalnej i place puste ogrodzono. Około kościoła i kuryi swoich kapituła r. 1619 dała bruki, lubo nie całkowicie; r. 1821 poprawiono je i uzupełniono. Ulica Tumska r. 1792 na nowo przebrukowana, a potem od r. 1814 do 1818 rozszerzona i przedłużona, wtedy nazwano ją ulicą Napoleona, lecz z upadkiem bohatera i nazwa ustała. Było tu wązkie tylko przejście od katedry do rynku, z którym komunikacya wozowa odbywała się ulicami nad Wisłą prowadzącemi. Zabrano na ten cel część placu z podwórza kolegium wikaryuszów 1815 i 1821 r. , oraz plac z kuryi naprzeciw stojącej, którą z umysłu r. 1826 rozebrano; miasto zapłaciło kapitule złp. 5000 za kuryą, a 216 zł za plac zabrany. Inne ulice były również zaniedbane. R. 1765 prefekt seminaryum na kapitułę w sierpniu zaniósł prośbę, aby oczyszczono ulicę od św. Witalisa do rzeki Zgłowiączki idącą, dziś Seminaryjską zwaną. Zabudowana była domami kościelnemi, których podwórza do niej dotykały z tych śmieci wyrzucano i nigdy nie wywożono, wskutek czego woda nie mogąc odpływać tworzyła kałuże błota cuchnącego. Wcale nie lepiej wyglądała ulica Cyganka, pierwotnie Cygany nazywana. R. 1767 kapituła poleciła jej mieszkańcom, aby w ciągu miesiąca wywieźli z niej gnoje, które ze stajen i podwórz wyrzucane, piętrzyły się kupami i przejazd tamowały. Dopiero pod koniec XVIII w. rozrzucone na przedmieściach tych domki, porządkować poczęto w ulice miejskie. Tak r. 1792 przez ogród szpitala św. Witalisa i seminaryum przeprowadzono ulicę Gęsią, zabrukowano i ostatecznie r. 1824 urządzono. Dopomógł do tego przejazd króla pruskiego Fryderyka Wilhelma 21 paźdz. 1793 r. , poprzednio wcześnie zapowiedziany. Rynek posiadał kilka domów większych, lecz niedaleko w bocznych ulicach były domki skromne, od czego jednej uliczce dano nazwę Małe Budy, co w wymawianiu przemieniono na Matebudy, jak się dotąd mianuje. W r. 1821 była nadto ulica Jurska, między kollegium wikaryuszów i domem Nasta, którą zniesiono. Od roku zatem 1792 do 1826 wytknięto i uporządkowano ulice, które dotąd, jak bywa po wsiach, nie miały stałej linii. Dziś W. posiada Stary i Nowy rynek, główne ulice Królewiecką, Nową, Brzeską, Kaliską i Żelazną, idące w kierunku od Wisły do dworca kolei żelaznej, oraz bocznych ulic wiele, razem 49. Oświetlenie ulic miano zaprowadzić 1817 r. , lecz dopiero 1819 r. je urządzono, przez ustawienie 15 latarni rewerberowych na słupach urządzonych, z których 4 kapituła, resztę mieszkańcy zapłacili. Sprawienie ich miało kosztować 6000 zł. , a roczne opalanie zł. 1200. Były to więc pierwsze początki oświetlania, bo liczba ta lamp niezdolną była należycie zadania tego spełnić. Urząd pocztowy przez rząd pruski zaprowadzony 1794 r. ; przedtem kapituła dla własnej potrzeby i wygody utrzymywała posłańca konnego, który do najbliższej stacyi pocztowej odwoził listy i posyłki przywoźił. Zegar na wieży kościoła katedralnego od strony Wisły istniał od XVI w. lub wcześniej; kapituła opłacała zegarmistrza. W r. 1852 postanowiła go oddać pod opiekę miasta, co dopiero 1864 r. nastąpiło. Po zbudowaniu wież nowych 1880 r. , zegar przeniesiono na wieżę od strony seminaryum, bo w tej stronie i miasto więcej się zabudowało dotąd był na wieży od strony Wisły. Do W. dochodzą szosy od strony Kowala, Nieszawy i Brześcia, ta ostatnia przed 20 laty zbudowana. Komunikacya wodna statkami parowemi z Warszawą i Toruniem, łączy miasto od czasu zaprowadzenia jej przez twórcę żeglugi parowej na Wiśle hr. Andrz. Zamoyskiego, który tu przybył osobiście 1 lip. 1853 r. na poświęcenie statku Włocławek nazwanego. Wybrzeża rzeki od strony miasta zabezpieczone i bulwark urządzony. jeszcze r. 1844 staraniem naczelnika Wojdy. Po zbudowaniu mostu żelaznego w Warszawie, tamtejszy most łyżwowy został tu przewieziony i ustawiony, następnie w obecności władz i wielu zaproszonych gości uroczyście poświęcony przez bisk. Marszewskiego 1866 r. Droga żelazna warszawskobydgoska w r. 1862 objęła i Włocławek, który ma stacyą 2 klasy. Na gruntach miasta w różnych czasach powstały osady, do których należą Papieżka, Grądy, Syberyjka, Kępinki, Kępiny, Glinki, Kolanowszczyzna, Łaniewszczyzna inaczej Rakutówek, Żelazna, Bularka, Kokoszka, i mniejsze osady w lasach, najwięcej przy jeziorach, przez rybaków zamieszkałe. Kokoszka, tak zwana od Wojciecha Kotlemberga al Kokoszki z r. 1560, najbliżej jest miasta; Łaniewszczyzna zaś, lubo niedawno powstała, gęsto się jednak zabudowała. Zazamcze od r. 1850 liczy się do miasta, ma swego wójta i stanowi główne przedmieście. Nazwę swoją ztąd otrzymało, że do niogo prowadziła droga około zamku biskupiego, przez most drewniany na Zgłowiączce, pod samym zamkiem zbudowany; lecz ok. r. 1818, gdy ulicę Tumską w prostej linii od kościoła katedralnego do Zgłowiączki przedłużono, most tu przesunięto, a r. 1856 wystawiono nowy murowany. Na Zazamczu, staraniem obywatela Jabłońskiego, kosztem miasta ok. r. 1870 urządzono ogród spacerowy, mało jednak uczęszczany przez publiczność, zadawalniającą się więcej spacerem po moście łyżwowym i okolicą za Wisłą, stanowiącą wieś Włocławek Szpital zwaną. Nieco wcześniej przy Nowym rynku założono skwer, ogrodem Saskim nazywany; a w r. 1893 inny skwer między kościołem a seminaryum, z placu pozostałego po dwóch kuryach kanonickich, za staraniem bisk. Popiela, w r. 1880 przez rząd miastu ofiarowanego. Bisiory a Miasta, Włocławek jest starożytnem targowiskiem nadwiślańskiem, założonem w tym punkcie lew. brzegu rzeki, w którym uchodzi Zgłowiączka, która wraz ze swym dopływem Bachorzą stanowiła podobno odpływ jeziora Gopła i przyległych mu do Wisły. Czy w czasach rozwinięcia się kultury nad Gopłem istniała ta droga, może tylko w epoce przyborów wiosennych i wylewów letnich, o tem mogłyby nas przekonać specyalne pomiary i badania doliny Bachorzy, Dość wydatną zmianę w kierunku biegu Wisły, która od W. zmienia swój kierunek zachodni na zach. płn. możnaby przypisać parciu obfitych odpływów grupy jezior wielkopolskich a może i przelewaniu się w czasie wezbrań wód z dorzecza Warty. Słaby spadek przyspieszył zaparcie tego kanału odpływowego naniesionymi przez wody materyałami a wczesne bardzo wyniszczenie lasów na Kujawach obniżyło poziom wód w jeziorach. Zatamowanie tej drogi wodnej sprowadziło upadek Kruszwicy, dawnego centra Kujaw a przyczynić się mogło do rozwoju Włocławka jako targowiska i centra kościelnego a Brześcia nad Zgłowiączką. i Inowrocławia jako centrów politycznych ziemi kujawskiej. Włocławek leży przytem w punkcie gdzie żyżne i ludne Kujawy stykają się z lesistym i błotnym obszarem ciągnącym się wzdłuż lew. brzegu Wisły od ujścia Bzury po ujście Zgłowiączki. Nieliczna ludność tych puszcz wymieniała tu produkty swego leśnego przemysłu na płody rolniczych zdawna Kujaw. O dawnem zasiedleniu brzegu Wisły przy ujściu Zgłowiączki świadczą napotykane często groby z urnami. Istniejąca w pobliżu W. nad Wisłą wieś, dawniej książęca, Korabniki zwana, świadczy iż znaczny ruch na Wiśle wywołał wcześnie wytworzenie się osad oddanych specyalnie budowie statków. Przy ujściu Zgłowiączki do Wisły istniało tedy oddawna, dość ożywione zapewne targowisko, przy którym stanęły wcześnie bardzo dwie kaplice św. Jana i św. Jerzego. W akcie uposażenia klasztoru w Mogilnie z 1065 r. wymieniono w liczbie zamków dających dziesięcinę klasztorowi Wladislow, a w liczbie posiadłości nadanych klasztorowi ecclesiam s. Johannis in Wlodislaw. O istnieniu kaplicy św. Jerzego kaplice pod tym wezwaniem spotykamy we wszystkich ważniejszych osadach nadwiślańskich świadczy nazwa ulicy Jurskiej, którą zniesiono w r. 1821. Kościołek ten został zapewne zniszczony przez Krzyżaków przy spaleniu miasta i po odbudowaniu otrzymał przy konsekracyi wezwanie św. Stanisława, pod którym przetrwał do początku Słownik Geograficzny T. XIII Zeszyt 153. obecnego stulecia. Wedle dawnej tradycyi stał on na miejscu pierwotnego kościołka katedralnego, który nie mógł przecie nosić wezwania św. Stanisława, a prawdopodobnie był poświęcony św. Jerzemu. Gród książęcy, wspominany w dok. z XII w. , pilnował targowiska i poboru opłat od statków płynących Wisłą. Gdy utworzono biskupstwo kujawskie przy końcu XI w. książę. może Władysław Herman, znany z hojności dla kościoła i działalności organizacyjnej, oddał gród włocławski na rezydencyą biskupa. Kościołem katedralnym pierwotnym była zapewne owa kaplica św. Jerzego książęca. Wkrótce jednak stanie tu kościół drewniany, pierwotnie p. w. Beatae Virginis Mariae, wspominany w akcie r. 1185, którym Lesco dux nadaje temuż kościołowi i kanonikom in veteri Vladislavia castrum Slonense, capellam in Gniewco ét ecclesiam cum Villa in Kowale et aliam que dicitur Curow. De foro eciam in novo Wladislaw decem marcas argenti, de cellario in veteri Wladislaw decem urnas mellis Kod. dypl. pol. , II, 6. Przy katedrze na gruntach kościelnych powstaje osada, która wcześnie bardzo otrzymuje organizacyą miejską i ztąd przy sąsiedztwie z targowiskiem książęcym wynikają spory o pobór opłat książęcych i odbywanie powinności, do których mieszkańców tej osady pociągają kasztelani, z polecenia księcia zapewne. W r. 1250 odbywa się sąd polubowny w Sieradzu, pod prezydencyą arcyb. gnieźn. Fulkona, przy udziale biskupa wrocławskiego Tomasza. Kazimierz, ks. kujawski, poddając się decyzyi sądu przyznaje, iż civitas cathedralis Wladeslavia, quantum territorium canonicorum occupat, omnino sit libera a powoz, a prewod eciam militari, podimne, podworove, strosa, itd. , prócz tego wolną jest od posług książęcych, z wyjątkiem udziału w łowach na bobry w obrębie terytoryum kościelnego. Następnie nadaje książę kanonikom cło a foro Zgovendie usque in Wislam ubicunque fluvius Zgovendia transeatur. Jest to więc cło pobierane przy przeprawach brodach na Zgłowiączce na przestrzeni od osady t. n. dawniej targowisko dziś folwark i kościół na płd. od Lubrańca aż do Wisły. Daje im również targowe z Włocławka targowiska książęcego i cło od statków płynących Wisłą i zatrzymujących się pod targowiskiem Włocławskiem Ulanowski, Dok, kujaw. , str. 184 i 185, 13. W pięć lat później tenże książę na prośbę biskupa Wolimira in nostrorum remissionem peccatorum nadaje katedrze civitatem theutonicalem ibidem sitam, a więc targowisko książęce mające juz, zapewnie niedawno nadane przed r. 1255, prawo niemieckie. Prócz tego daje młyn na Zgłowiączce i prawo łowu bobrów po obu brzegach Wisły i Zgłowiączki w obrębie posiadłości kościelnych Kod. dypl. pol. , II, 56, 57. Odtąd naturalnie dwa miasta kościelne i książę45 ce zleją sie w Jedna całość. Prawdopodobnie osada kościelna nosiła miano małego Władysławia czyli Władysławka. Ztąd powstała późniejsza nazwa Włocławek, rozciągnięta i na starsza osadę. Jednocześnie na praw. brzegu Wisły naprzeciw W. powstaje z fundacyi niejakiego Boguszy, wojew. łęczyckiego, szpital p. w. św. Gotarda, oddany pod zarząd cystersom sprowadzonym z Lubiąża. Napady Prusaków niszczą tę instytucyę, o której majątek toczy się następnie spór pomiędzy bisk. kujawskim a cystersami ob. Szpital i Sulejów. W r. 1230 zawarty został układ między Chrystyanem, bisk. pruskim, a zakonem krzyżackim o ziemię chełmińską, której część biskup ustępuje zakonowi. Biskupi, którzy później będą przesiadywać zwykle w Wolborzu dla łatwiejszego komunikowania się z dworem i udziału w zjazdach, odbywających się zwykle w grodach pasu pogranicznego między Małopolską a Wielkopolską, w wieku XIII i XIV rezydują zwykle w W. i ztąd zaglądają tu często książęta kujawscy i pomorscy, wysłańcy krzyżaccy, duchowieństwo pomorskie. Karol, , de Treveris, w. mistrz krzyż. , umawia się r. 1307 z Władysławem, ks. krakow. , w sprawie colloquii super diversis causis tenendi apud antiquam Vladislaviam Ulanow. , Dok. kuj. , 167, Nr. 25. W r. 1326 Władysław, król polski, zawiera tu układ z Krzyżakami o Pomorze. Z chwilą zagarnięcia przez Krzyżaków Pomorza w r. 1309, zależność tej prowincyi od biskupów kujawskich stała się wielce niedogodną dla zakonu, ztąd niechętnym okiem patrzyli na Włocławek, w którym siedzą biskupi Polacy, paraliżujący nieraz ich politykę niemiecką, podczas gdy samo miasto, jako rynek handlowy, zawadzało rozwojowi krzyżackiego Torunia. Biskup kujawski Gerward jedzie do Awinionu w r. 1321, by Janowi XXII przedstawić krzywdy i gwałty spełnione przez Krzyżaków. W czasie sprawowania tego poselstwa umiera. Następca Gerwarda, Maciej z Gołańczy Gołańczewski, z rycerskiego rodu z Pałuk, towarzyszy r. 1331 królowi w wojnie z Krzyżakami, znajduje się pod Płowcami. W r. 1329 Krzyżacy pustosząc Kujawy zrabowali i spalili Włocławek wraz z kościołami, których odbudowie starali się zapobiedz groźnemi zakazami. Wyrok sądu odbytego w sprawie krzyżackiej w Warszawie r. 1339 i potwierdzenie takowego przez Klemensa VI w r. 1342, zapewniły spokój miastu i Kujawom. Opanowanie dolnej Wisły przez Krzyżaków, którzy starali się skoncentrować cały handel wodny i lądowy w Toruniu, powstrzymało rozwój Włocławka, który teraz był tylko ważnym centrem kościelnym, utracił znaczenie targowiska i przystani ważnej dla handlu na Wiśle. Dawny Włodsław upadł a rozwijał się powolnie kościelny Włodsławek. W 1340 r. staraniem dzielnego biskupa Macieja z Gołańczy stanęło prezbyteryum okazałej, dotąd istniejącej świątyni katedralnej, której dalszą budowę prowadzą następcy Macieja. Przy katedrze istnieje szkoła. Biskup Maciej zakłada szpital dla starców, przy którym buduje r. 1330 kościołek św. Witalisa. W r. 1343 Kazimierz W. zawarł z Krzyżakami ugodę w Kaliszu, mocą której odzyskał, między innemi, Kujawy. Na ugodzie podpisali się delegaci ważniejszych miast, a w tej liczbie i Włocławka. W 1431 r. ponownie Krzyżacy pustoszą Kujawy, łupią miasto i katedrę włocławską. Na wyprawę malborską z r. 1459 W. dostarcza tylko 6 zbrojnych, gdy poblizki Brześć Kujawski, centr polityczny Kujaw, wysyła 30. Wreszcie pokój toruński z r. 1466, przez odzyskanie Pomorza i dolnego biegu Wisły, otwiera dla miasta szerokie pole działalności handlowej, choć przeważne stanowisko Gdańska i Torunia nie pozwoli portowi kujawskiemu rywalizować z temi staremi rynkami handlowem. Zygmunt I i Zygmunt August przywilejami z r. 1530, 1549 i 1555 uwalniają mieszczan od ceł lądowych i wodnych w całem państwie. Dowóz zboża na sprzedaż i ruch handlowy wywołał rozwój produkcyi piwa, którym zasłynęło miasto. W r. 1566 płaci W. szosu fl. 48, gdy współcześnie Brześć daje 96 fl. , za to czopowe od piwa miejscowego wynosi fl. 206 gr. 8, gdy w Brześciu 138 fl. 6 gr. Czopowe od wina, miodu i piwa gdańskiego fl. 23 gr. 21. Opłata od łasztów zboża spławianego do Gdańska i od frochtarzów fl. 196 gr. 19 1 2, od palenia gorzałki fl. 17 gr. 14, od komorników i hultajów fl. 27 gr. 17 1 2, od przekupek gr. 24, od cechów rzemieśln. 5 1 2 gr. , od rybaków fl. 5 gr. 2, od 6 łanów uprawianych przez mieszczan zapłacono pobor. zapewne po 20 gr. Pawiń. , Wielkop. , 11, 38. Doniosłe przekształcenie w organizacyi władz miejskich sprowadziła ustawa wydana przez biskupa Stanislawa Karnkowskiego 7 stycz. 1577 r. a zatwierdzona przez Stefana Batorego i następców. Miała ona na celu ustalenie porządku w mieście, oraz podniesienie dobrobytu mieszkańców. Wspomina w niej biskup o rurach, które niedawno miasto własnym kosztem zaprowadziło dla rozprowadzenia wody, pozwała dla ich naprawy używać drzewa z lasów biskupich, za opowiedzeniem się staroście. Wciela do terrytoryum miasta niedawno zabudowane przedmieście, Nowe miasto zwane, nadto ogród swój przy przedmieściu Kokoszka i połowę wójtowstwa, z gruntami przy młynie Słodowym. Nadaje miastu cegielnię urządzoną przez mieszczan, pozwalając do niej brać drzewo z lasów biskupich, aby budynki miejskie i prywatne ku ozdobie miasta były murowane. Odstąpił miastu opłaty ze spichrzów, placów i ogrodów, także kary sądowe, opłaty od rzeźników, postrzygalni i wagi; w sprawach zaś z biskupami nie chcąc być sam sędzią, poddaje siebie i swych następców sądom Włocławek Włocławek i prawu magdeburskiemu. Stanowi też porządek w urzędzie miejskim, polecając aby burmistrza i radnych co rok obierano w drugim tygodniu po św. Michale. Na burmistrza miano przedstawiać biskupowi czterech mężów, z których tenże, lub jego starosta, jednego zatwierdzał. Radnych dwóch miał obierać biskup ze starszych ławników lub mieszczan, a dwóch drugich miasto. Taksę na przedmioty handlu ustanawiać będzie starosta łącznie z magistratem. Ponieważ najwięcej nieporządku czynili rybacy, biskup polecił im ryby sprzedawać na wspólnym rynku, nie po mieście lub na brzegu Wisły, a to pod karą utraty ryb i złożenia kopy groszów do kasy magistratu. Łodziom mieszczan pozwolił zimować na rzece Zgłowiączce, lecz za to mieli ją oczyszczać i mostek reparować. Miejscowym galarom zapewniał pierwszeństwo do zabierania zboża i ładunków. Co rok burmistrz i radni składać powinni byli rachunki przed starostą, za co naznaczył im konsolacyą z kasy miejskiej; burmistrzowi 5 zł. , radnym po 3 zł. , pisarzowi miejskiemu 2 zł. Wreszcie wznowił bractwo strzeleckie. By przypilnować wykonanie tych rozporządzeń biskup Karnkowski często przemieszkiwał we W. i tu podejmował Stefana Batorego, gdy szedł z wojskiem dla uśmierzenia zbuntowanego Gdańska. Ztąd wysłał król uniwersały 1 kwiet. 1577 r. , zwołujące sejmiki powiatowe Pawiński, Zródła dziej. , t. IV, str, 103; tu też w wielki czwartek 4 kwiet. t. r. król ten w katedrze włocławskiej z dworem swoim i senatem uroczyście przyjmował komunią św. Niedługo potem, 1587 r. w paźdz. , biskup Rozdrażewski przywiózł z Gdańska do kraju Zygmunta III wraz z siostrą królewską i znacznym pocztem panów szwedzkich i polskich, a potem 1593 w sierpniu podejmował hojnie w zamku włocławskim tegoż króla gdy płynął Wisłą do Szwecyi. Są to najświetniejsze lata w dziejach W. Miastem zarządzał starosta lub ekonom dóbr biskupich, którym bywał członek kapituły, sama kapituła nie raz zajmowała się sprawami miasta. Upomina się często u biskupów o ułatwienie dowozu żywności i wolność handlu, troszczy się i o moralne sprawy mieszkańców. Po śmierci bisk. Rozdrażewskiego wybrany administratorem dyecezyi sufr. Franc. Łącki 18 mar. 1600, zawezwał obywateli, przypomniał ich obowiązki, zalecił utrzymanie porządku, a nadto polecił magistratowi karać zgorszycieli i wydalić z miasta niewiasty złych obyczajów. Gdy znowu 1600 r. 22 lip. prepozyt Jan Grochowicki odebrawszy fałszywą wiadomość, jakoby wyprawieni przez sąsiednie państwo wysłańcy przebiegali Polskę by palić miasta, zaniepokoił kapitułę, ta wezwała burmistrza i radnych, zalecając im ostrożność na włóczęgów, którym gospody wzbroniono. Podobne pogłoski rozchodziły się już 1515 r. i lat innych. Surowe także postanowienie przeciwko pijaństwu i nierządom wydał komisarz dóbr biskupich ks. Cypryan Wolicki 1759, które potem wznowiono 1772 i 1777 r. Miasto wzrastało do wojen szwedzkich, w czasie których wojska nieprzyjacielskie zająwszy W. 29 czer. 1657 r. , wiele domów spaliły, inne zrabowały, 70 osób obojej płci zabito, choć mieszkańcy do tych krwawych czynów najmniejszej pobudki nie dali. W klasztorze reformatów zamordowali Szwedzi mansyonarza katedralnego ks. Walentego z Przedcza i zakonnika Paschalisa Łabiszyńskiego. Zmniejszenie się ruchu handlowego na Wiśle, upadek gospodarstw rolnych w kraju niszczonym przez ciągłe wojny i przechody wojsk, zubożenie materyalne zarówno szlachty jak i ludu wiejskiego, odbić się musiało na położeniu miast, a zwłaszcza takiego rynku handlowego jakim był Włocławek. Z ruchliwej, przemysłowej osady staje się mieściną liczącą zaledwie 1000 mieszkańców, zajmujących biedne drewniane domki. Gruba warstwa błota przykryła bruk nieoczyszczonych ulic. Wprawdzie rozporządzenia kapituły i działalność komisyi boni ordinis od r. 1787 pobudzały biednych i niedbałych mieszkańców do usuwania błota i śmieci z ulic, ale dopiero za rządu pruskiego od r. 1796 zacznie się regulowanie i porządkowanie ulic. Rząd pruski zaprowadził urząd pocztowy, wystawił r. 1797 skład na sól i ustanowił urząd solny na Zazamczu, a w r. 1803 wzniósł wielki pięciopiętrowy spichrz, cynkiem kryty. W miarę rozwijania się handlu zbożowego przybywało spichrzów, których liczba doszła do 35 w r. 1850 z tych 26 w mieście samem. Ostatni wzniesiono r. 1862. Przeprowadzenie drogi żel. warszawskobydgo skiej zmniejszy ruch spławny na Wiśle i odwróci handel zbożowy od drogi wodnej. Miasto straci znaczenie centra handlowego a zacznie się przekształcać na ognisko przemysłowe, choć zawsze pozostanie ważnym rynkiem handlowym dla bogatej w płody rolne ziemi kujawskiej. W r. 1865 urządzony zostanie na Wiśle most łyżwowy, który kosztował 160000 rs. Z tutejszej przystani wodnej wywieziono w r. 1877 około 280000 pudów zboża a przywieziono węgla kamiennego 14000 pud. W latach od 1870 do l885 rozwinie się w mieście znaczny ruch budowlany, głównie przy ulicy Żelaznej, prowadzącej do stacyi dr. żelaznej. W tych czasach zawiąże się straż ogniowa ochotnicza i towarzystwo wioślarskie. Bank Polski utworzył tu swoją filią, która przy przekształceniu tej instytucyi na Kantor Banku państwa, została zwiniętą. Bibliografia. Pierwszy opis i historyą W. skreślił ks. Politowski, pijar, i pomieścił w programacie szkolnym na r. 1824 Popis publiczny uczniów szkoły wydziałowej włocławskiej, wydany w Płocku. Starożytna Polska podaje o W. krótką i ubogą w dane historyczne wiadomość. Opis zabytków sztuki przechowywanych Włocławek w tutejszych kościołach mieści rękopis komisyi wydelegowanej przez rząd Królestwa dla zbadania dawnych zabytków Rękopis znajduje się w Bibliot. Uniwers. w Warszawie, Katedrę opisał pod względem architektonicznym pr. Wł. Łuszczkiewicz w Czasopiśmie technicznem Lwów, 1883 r. , Nr. V i VI. Tyg. Illustr. podał rysunek i opis katedry w r. 1863 Nr 216 a rysunek grobowca Piotra z Bnina w r. 1871 Nr. 185. Opis miasta z rycinami mieści książka Oskara Flatta p. t. Brzegi Wisły Warsz. , 1854 Tyg. Illustr. z r. 1863 str. 324, 392, 449, zr. 1864 47, 1866 str. 197, i z 1872 r. str. 226 i 1875 r. t. XV, str. 97 tudzież Kłosy t. VI, str. 246 i IX, 148. Klasztoru reformatów opis z ryciną dały Tyg. Illustr. 1863 r. t. VIII, 392, Kłosy z r. 1885, Nr 1066. Szczegóły tyczące kościołów podawał teź Przegląd katolicki z r. 1878 Nr 50, 1884 Nr 28 30 i 1892 Nr 42 i 43. Istniejąca we W. szkoła wydziałowa, potem obwodową zwana, ogłaszała swe Akty uroczyste w latach 1836 do 1838 w Warszawie. Ziemia kujawska przez M. Boruckiego Włocławek, 1883 podaje wiadomości o W. W r. 1882 wydany był w W. Rocznik włocławski. Prócz tego krótkie opisy i zarysy dziejów W. znajdujemy w Encykl. większ. Orgelbranda i w urzędowych wydawnictwach Warsz. gubern. wiedomosti z r. 1877, Nr 17 do 19 i Pamiatn. kniżka warsz. gub. za r. 1894. Bogate materyały do dziejów miasta podane zostały w kodeksach dyplomatycznych Muczkowskiego i Rzyszczewskiego, małopolskim Piekosińskiego, wielkopolskim Zakrzewskiego i w Zbiorze dokumentów kujawskich Ulanowskiego. Włocławski powiat gubernii warszawskiej, utworzony w r. 1867 z połowy dawnego powiatu t. n. drugą połowę stanowi obecny powiat nieszawski, zwany pierwotnie radziejowskim. graniczy od zachodu z pow. nieszawskim, od płd. z kolskim i kutnowskim, od wschodu z gostyńskim, od płn. i płn. wschodu Wisła rozdziela obszar powiatu od gub. płockiej pow. lipnowski. Obszar powiatu wynosi 23, 84 mil kw. Przedstawia on równinę pochylającą się nieznacznie w kierunku od płd. ku płn. ku Wiśle. Odróżnić tu możemy cztery odrębne obszary pas niziny nadwiślańskiej, od 4 do 6 w. szeroki, bezleśna równina kujawska, przerznięta doliną Bachorzy a ciągnąca się po lew. brzegu Zgłowiączki, lesisty i błotny obszar we wschod. części powiatu, po praw. brzegu Zgłowiączki i wyżyna jeziorna w płd. zach. części powiatu. W płd. części, na wsch. płd. od Przedcza, pod wsią Dziwie, spotykamy punkt wznies. 439 st. npm. , na płd. zach. krańcu powiatu mamy 430 st. Wyżyna jeziorna zawiera się na obszarze, którego krańcowemi punktami są Lubraniec, Lubień, Przedecz i Izbica pow. kolski. Jeziora, zajmujące ogółem 0, 20 mil kw. , ciągną się wązkiemi pasami w kierunku od płd. ku płn. Wody ich odprowadzają do Wisły rzeczki Zgłowiączka, wypływająca z jez. Orlo pow. nieszawski, z dopływami Chodeczką z jez. pod Chodczem, odwadniającą cały szereg jeziór, Kocięcą z jez. pod wsią Grójec, Przedpolną Dyabełek, Lubień odlewającą jez. Lubień, Bachorzą, która niegdyś odprowadzała wody Gopła. Z obszaru lasów, błot i jezior wschodniej części prowadzi wody rzka Kłótnia, a oprócz niej małe strumienie Zuzelka pod Wistką z bagien koło Murska, Ruda i Telężyna, we wschod. części powiatu. Podczas gdy Brześć Kujawski nad Zgłowiączką, odl. około dwu mil od Wisły, wznosi się 296 st. npm. , to o 2 w. od Wisły w dolinie Zgłowiączki mamy 192 st. wzn. a poziom Wisły koło Włocławka sięga 140 st. Najżyzniejszą glebę i najgęstsze zaludnienie mą zachodnia połowa powiatu, z miastami Włocławek i Brześć; najuboższym w glebę i mieszkańców jest wschodni obszar, z główną osadą w Kowalu. W r. 1889 lasy prywatne zajmowały około 20000, m. w tem było 4157 mr. lasów nieurządzonych, 10427 mr. urządzonych, 1711 mr. zasianych po wycięciu, 1987 wyciętych a niezadrzewionych, 415 mr. lasów włośc, 690 mr. należących do osad. Obszar lasów rządowych nieznany. Ogólny obszar powiatu wedle wykazów urzędowych wynosił w 1880 r. 207852 mr. , w tem 23241 mr. lasu z rządowemi. Z obszaru tego na większą własność przypadało 131287 mr. , donacye rządowe 14050 mr. , osady włościańskie 60473 mr. , rządowe 1278 mr. , miejska własność 10764 mr. Rolnictwo zdawna osiągło tu, zwłaszcza w części zach. powiatu dawne Kujawy, wysoki stopień rozwoju uprawa pszenicy. W związku z tem zostaje chów bydła a zwłaszcza owiec. Około r. 1880 było w powiecie 55924 owiec zwykłych, 70204 merynosów i 9848 na mięso chowanych. Przemysł fabryczny mało rozwinięty, koncentruje się głównie w Włocławku. W powiecie spotykamy drobne przeważnie zakłady, jak młyny i wiatraki 106, cegielnie, olejarnie 7, garbarnie 5 i dwie gorzelnie większe. Ludność powiatu z 60704 w r. 1867, wzrosła w r. 1890 do 92153 44033 męż. , 48120 kob. . Z tego na dwa miasta przypada 22165 a na gminy 69988. Co do wyznań, to było śród stałej ludności, prócz katolików, 209 praw. , 9900 prot. i 10480 żyd. Katolicy stanowią 76 ludności, żydzi 12, 2. Zakładów naukowych wyższych ni średnich niema w powiecie, są tylko szkoły początkowe. We Włocławku dwie 2klas. i dwie lklas. z tych jedna żeńska. W powiecie r 1883 było 26 szkół początkowych lklas. ogólnych we wsiach i osadach Chodecz 2 szkoły, Przedecz 2 szkoły, Brześć, Lubień, Kowal, Rakutów, Dziwie, Żarów, Przysypka, Nowawieś Wielka, Lubraniec, Kłobia, Sarnów, Wieniec, Kruszyn, Śmiłowice, Kłótno, Łanięta, Osiek Wielki, Mi wr Włocławek chowice, Kłóbka, Dęby Wielkie, Modzerowo, Brzeźno. Pod względem kościelnym powiat wchodzi w skład dekanatu włocławskiego dyecezyi t. n. , składającego się z 22 parafii Boniewo, Brześć, Choceń, Chodecz, Dąbie, Grabkowo, Kłóbia, Kłóbka, Kłótno, Kowal, Kruszyn, Lubień, Lubomin, Lubraniec, Przedecz, Śmiłowice, Wieniec, Wistka, Włocławek i Zgłowiączka, położonych w pow. włocławskim, i parafii Białotarsk i Duninowo w pow. gostyńskim. Pod względem sądowym powiat stanowi jeden okrąg sądu pokoju dla Włocławka i Brześcia, tudzież cztery okręgi sądów gminnych Brześć, Kowal, Kłóbka, Chodecz. Sądy te należą do 2 okręgu zjazdu sędziów pokoju we Włocławku. Pod względem administracyjnym powiat dzieli się na dwa miasta Włocławek i Brześć Kujawski i 13 gmin Baruchowo, Chodecz, Dobiegniewo, Falborz, Kłóbka, Kowal, Lubień, Łęg, Piaski, Pikutkowo, Przedecz, Pyszkowo i Smiłowice. W skład gmin weszły dawne miasteczka Kowal, Lubraniec, Chodecz, Przedecz, Lubień. Biskupstwo włocławskie przedstawia w swych dziejach początkowych kilka ciekawych a niedających się ze znanych dotąd źródeł wyjaśnić zagadek historycznych. Pierwszą z nich jest data utworzenia dyecezyi. Pierwszą wzmiankę o jej istnieniu spotykamy w bulli Innocentego XI r. 1133, poddającej polskie biskupstwa pod zwierzchnictwo metropolii magdeburskiej. W szeregu dyecezyi spotykamy na końcu Cruciwiz, Mazovia et Ladilaensis, a więc kruszwickie, mazowieckie i kujawskie, W tymże roku pojawia się pierwszy znany biskup kujawski, Swidger, który wraz z bisk. lubuskim Bernardem poświęca klasztor w Strzelnie. Czy jednak był on pierwszym biskupem o tem nie możemy wyrokować. Gorliwość jaką Władysław Herman okazywał dla sprawy kościoła, przy organizacyi kapituły krakowskiej, w połączeniu z wyprawami pomorskiemi, jakie przedsiębrał w ostatnich latach panowania, pozwalałyby przypuszczać, iż on mógł utworzyć biskupstwo kujawskie w celu szerzenia chrześciaństwa na Pomorzu. Biskupstwo kruszwickie, według kroniki Bogufała, miało powstać za Mieszka II, a więc przed 1034 r. W Kruszwicy istniał podobno pierwotnie klasztor monasterium b. Petri w dok. z r. 1185. Klasztor ten kanoników regularnych mógł niedz przekształceniu na kollegiatę. o której wspomina akt z r. 1143, wymieniający prepozyta Bernarda i pięciu kapelanów. Trzeba przypuszczać, iż biskupstwo to wkrótce po założeniu upadło, a po utworzeniu dyecezyi włocławskiej zostało z nią złączone. Przez pewien czas utrzymywać się będą dwie kapituły kruszwicka i włocławska. Dziekan kapituły włocławskiej występuje już przed r. 1161. Obie kapituły spotykamy w akcie z r. 1215 Ulanowski, Dokum. kujaw. , 117, Nr. 2. Nowa dyecezya powstała na obszarze zostającym pierwotnie pod władzą arcybiskupów gnieźnieńskich. Objęto nią pas ciągnący się wzdłuż lewego brzegu Wisły od Bzury aż po Baltyk. Weszło tu więc Pomorze nadwiślańskie, Kujawy i część Mazowsza. Z drugiej strony Wisły obejmowała dyecezya część ziemi dobrzyńskiej. Biskupi tytułowali się włocławskimi i pomorskimi Wladislaviensis et Pomeraniae, do czego ich nawet synod prowin. z 1551 zobowiązał. O należeniu do dyecezyi parafii z praw. brzegu Wisły, jak Szpital i Bobrowniki, spotykamy świadectwo z r. 1321; zaś Ciechocin, Dobrzejowice, Chełmica, Zaduszniki, Nowogród i Złotoryja wymienione r. 1640. Nadto r. 1764, za staraniem bisk. Ostrowskiego, do dyecezyi przyłączono Wolbórz i siedm kościołów parafialnych ościennych, w dobrach bisk. włocławskich. Po rozbiorze kraju i nowym podziale dyecezyi w r. 1818 odpadło Pomorze i archidyakonat kruszwicki, a natomiast dyecezyi kujawskiej dodano znaczną część z archidyecezyi gnieźn. , która weszła w skład Królestwa kongresowego, oraz po kilka kościołów z dyecezyj sąsiednich. Nowa dyecezya ma 344 kościołów paraf. , a między temi tylko 59 z dawnej dyecezyi kujawskopomorskiej. Otrzymała też nazwę nową, kujawskokaliskiej, i tą się tytułuje. Stara dyecezya dzieliła się na 3 archidyakonaty włocławski, kruszwicki i pomorski. Nową składają 3 officyalaty włocławski kujawski, kaliski i piotrkowski, do r 1866 podzielone na 24 dekanaty, teraz na 13 dekanatów, a mianowicie kaliski, kolski, koniński, sieradzki, słupecki, turecki, wieluński w gub. kaliskiej, częstochowski, łaski, noworadomski, piotrkowski w obrębie gub. piotrkowskiej, włocławski zaś i nieszawski w gub. warszawskiej. Kościoły dyecezyi kujawskokaliskiej leżą w guberniach warszawskiej, kaliskiej i piotrkowskiej. Liczba tychże kościołów paraf. w starej dyecezyi była rozmaitą, średnio dochodziła do 250; w nowej miało ich być 344, lecz jest dziś tylko 339, oraz 37 filialnych i 153 kaplic; ludność zaś katolicka w r. 1894 obliczona na 1102412 dusz. Między kościołami dawnej dyecezyi była jedna kollegiata w Kruszwicy, przybyła później kollegiata Wolborska. W nowej dyecezyi jest kollegiata w Kaliszu, oraz kościoły po kollegiatach zniesionych r. 1819, w Wieluniu, Sieradzu, Uniejowie, Łasku, Choczu i Wolborzu, nadto dwie infułacye w Łasku i Choczu. W dawnej dyecezyi istniały następne zakony i klasztory kartuzi w Paradyżu czyli Kartuzyi; cystersi w Oliwie, Pelplinie i Koronowie; paulini w Topolnie i Brdowie; franciszkanie w Radziejowie, Inowrocławiu, Nieszawie i Smardzewicach; bernardyni w Nowem, Bydgoszczy i świeciu; reformaci w Sztolcembergu przedmieście Gdańska, Wejherowie, Włocławku, Łabiszynie i Podgórzu; pijarzy w Radziejowie; kanonicy lateraneńscy w Lubrańcu; dominikanie w Włocławek Gdańsku, Tczewie i Brześciu; karmelici w Gdańsku, Bydgoszczy, Markowie i Zakrzewie; zakon Zbawiciela lub św. Brygidy w Gdańsku; bonifratrzy w Szotlandzie pod Gdańskiem; jezuici w Gdańsku na Szotlandzie i w Bydgoszczy; missyonarze św. Wincentego a Paulo w Włocławku i u św. Wojciecha pod Gdańskiem; zakonnice norbertanki w Żukowie i Strzelnie; benedyktynki w Żarnowcu i Bysławku, brygitki w Gdańsku; klaryski w Bydgoszczy. W nowej dyecezyi po zniesieniu wielu klasztorów w r. 1819, do r. 1864 istniały następujące paulini w Częstochowie, gdzie mieli trzy kościoły, to jest na Jasnej Górze dotąd przez nich posiadany, parafialny św. Zygmunta i św. Barbary z nowicyatem, nadto klasztory w Wielgomłynach, Wieruszowie, Konopnicy i Brdowie; dominikanie w Brześciu, Sieradzu, Piotrkowie i Gidlach; franciszkanie w Nieszawie, Pyzdrach, Radomsku, Radziejowie i Kaliszu; bernardyni w Przyrowie, Kaliszu, Piotrkowie, Widawie, Złoczewie, Kazimierzu, Kole i Warcie; reformaci w Choczu, Koninie, Wieluniu, Kaliszu, Lutomiersku i Włocławku; augustyanie w Wieluniu; pijarzy w Radziejowie, Wieluniu i Piotrkowie; zakonnice zaś maryawitki w Częstochowie; dominikanki w Piotrkowie, zkąd przeniesione r. 1869 istnieją w Przyrowie; bernardynki są w Warcie i Wieluniu; siostry miłosierdzia św. Wincentego a Paulo w Kaliszu mają pod swoją opieką szpital dla chorych i przytułek dla starców, oraz szpitale we Włocławku i Sieradzu. Biskupi włocławscy w hierarchii kościoła i rzeczypospolitej wysokie mieli znaczenie. Im przyznano prawo przewodniczenia na sejmach i koronowania królów pod niebytność prymasa; w senacie drugie miejsce po arcybiskupie gnieź. zajmowali tylko biskup krak. poprzedzał ich w dawaniu głosu; dobra mieli liczne po całym kraju, bo od Gdańska aż pod Krakow; katedra ich słynęła bogactwem sprzętow i aparatów, oraz liczbą kleru i wystawą nabożeństwa, kapituła zaś zastępem uczonych i znakomitych rodem prałatów i kanoników. Miasto Włocławek odbierało listy od papieżów o prekonizowanych i naznaczanych tu biskupach. Do dóbr biskupich należały miasta Włocławek, Raciążek, Wolbórz i Łódz, oraz 162 wsi. podzielonych na klucze ekonomiczne włocławski wsi 26, ciechociński w Płockiem w. 15, raciąski na Kujawach w. 22, wolborski w dawnem wojew. sieradzkiem pod Piotrkowem w. 16, łaznowski w. 5, smardzewicki w. 7, grabicki w. 13, czarnociński w. 6, niesułkowski w. 13, subkowski na Pomorzu w. 17, komorski tamże w. 5, i piórkowski w Sandomierskiem, z kopalniami rudy w Łagowie w. 17. Pobierali nadto dziesięciny z 812 wsi. Zamki i rezydencye mieli w Włocławku, Raciążku, Sobkowie, Ciechocinie, Wolborzu i Smardzewicach; najwięcej jednak przemieszkiwali w Wolborzu. Rząd pruski zabrał te dobra 1795 r. , wyznaczając za nie lichą kompetencyę. Biskup Malczewski niewłaściwie zamek w Włocławku ofiarował na szkoły, obierając sobie rezydencyę w Wolborzu; po nowej jednak regulacyi dyecezyi 1819 r. , biskupowi włocławskiemu naznaczono mieszkanie, i na ten cel kupiono kamienicę dwupiętrową w rynku Kalisza. Tam z początku mieszkali biskupi, dopiero bisk. Marszewski pozostał przy katedrze w Włocławku, zamieszkując kuryę prałacką, a tymczasem czynione przez niego starania o tyle uwieńczone zostały skutkiem, że mu w W. połowę pałacu powrócono i odpowiednio kosztem rządu wyrestaurowano 1861 r. , w drugiej połowie pozostały szkoły. Do pałacu tego r. 1894 od frontu przybudowano skrzydło na pomieszczenie konsystorza. Szereg biskupów tej dyecezyi podzielić można na trzy grupy. Kruszwiccy, których nazwiska i następstwo nie stwierdzone przez dokumenty wytworzone zostały przez domysły i bezzasadne kombinacye późniejszych dziejopisów, od Długosza począwszy; grupę te tworzą Lucidus Jasnoch, zm. r. 993, Maurycy Laurenty, zm. 1014, Marcelli 1035, Wenancy 1055, Jędrzej 1081, Jan Chrzciciel 1097, Paulin 1112, Baldwin 1128. Drugą grupę tworzą znani z dokum. biskupi włocławskopomorscy Swidger 1133, Warner 1148, Honold 1160, Rudger 1170, Onolf 1187, Stephanus 1187, Ogerius 1210, Barto 1215, Michael 1227, Wolimir 1253, Albertus 1274, Wislaus 1286, Gerward 1301, Mathias z Gołańczy 1329, , Zbilut z Gołańczy 1367, Trojan Leszczyc 1383, Jan Kropidło, ks. opolski, do r. 1389, przeniesiony do Gniezna, Henryk, ks. lignicki 1398, Mikołaj Kurowski, r. 1402 przeszedł do Gniezna; Jan Kropidło, powtórnie 1421; Jan Pella z Niewiesza 1427, Jan Szafraniec 1433, Władysław Oporowski, 1499 do Gniezna, Mikołaj Lasocki 1450, Jan Gruszczyński, 1463 do Krakowa, Jan Lutek, 1464 do Krakowa, Jan Sieniński, 1473 do Gniezna, Zbigniew Oleśnicki, 1480 do Gniezna, Jędrzej Oporowski f 1483, Piotr z Bnina Moszyński 1493, Krzesław z Kurozwęk 1503, Wincenty Przerębski 1513, Maciej Drzewicki, 1531 do Gniezna, Jan Karnkowski 1533, Łukasz Górka 1542, Mikołaj Dzierzgowski, 1545 do Gniezna, Jędrzej Zebrzydowski, 1551 do Krakowa, Jan Drohojowski 1557, Jakub Uchański, 1562 do Gniezna, Mikołaj Wolski 1567, Stanisław Karnkowski, r. 1581 do Gniezna, Hieronim Rozdrażewski 1600, Jan Tarnowski, 1603 do Gniezna, Piotr Tylicki, 1607 do Krakowa, Wojciech Baranowski, 1608 do Gniezna, Maciej Pstrokoński 1609, Wawrzyniec Gembicki, 1615 do Gniezna, Paweł Wołucki 1622, Jędrzej Lipski, 1631 do Krakowa, Maciej Łubieński, 1641 do Gniezna, Mikołaj Gniewosz 1654, Floryan Kazimierz ks. Czartoryski, 1664 do Gniezna, Jan Gembicki 1675, Stanisław Sar Włodarski bród nowski 1680, Bonawentura Madaliński 1691, Stanisław Dąbski, 1699 do Krakowa, Stanisław Szembek, 1705 do Gniezna, Felicyan Konstanty Szaniawski, 1720 do Krakowa, Krzysztof Antoni Szembek, 1738 do Gniezna, Adam Stanisław Grabowski, 1741 do Warmii, Walenty Czapski 1751, Antoni Sebastyan Dembowski 1762, Antoni Kazimierz Ostrowski, 1776 do Gniezna, Józef Rybiński 1806, Franciszek Malczewski, r. 1818 przeniesiony na arcybiskupstwo warszawskie. Biskupi kujawskokaliscy są, Jędrzej Wołłowicz od r. 1819, zm. 1822, Józef Szczepan Koźmian 1831, Walenty Tomaszewski 1850, Mikołaj Błocki jako nominat 1851, Jan Michał Marszewski 1867, Wincenty Teofil Popiel r. 1883 przeniesiony do Warszawy, Aleksander Kazimierz Bereśniewicz od 1883 r. , z sufragana i administratora dyecezyi żmujdzkiej. Biskupi miewali do pomocy sufraganów, o których pierwsze wiadomości historyczne pochodzą dopiero z początku XV w. Około r. 1400 był sufraganem Ulryk, bisk. termopoleński, po nim Jan, bisk. taoryneński ok, 1404, Aleksander de Miszin, bisk. margaryteński od 1515, Jan Dziaduski 1540 42, Waleryan de Varclavia, dominikanin ok. 1555, Adam Merchonuski, cysters od r. 1565, Andrzej Blinowski 1574, Maciej Wielicki 1581, Jan Nowowiejski Rozdrażewski 1587, Franciszek Łącki 1596, Baltazar Miaskowski 1617, Krzysztof Charbicki 1634, Wacław Paprocki 1639, Piotr Mieszkowski 1643, Stanisław Domaniewski 1655, Piotr Paweł Odrowąż Mieszkowski 1679, Jędrzej Albinowski 1695, Ignacy Bardziński 1721, Franc. Kobielski 1725, Franc. Kanigowski 1741, Marcin Chyczewski 1796, Feliks Łukasz Lewiński 1795, Marcelu Dzięcielski 1819, Józef Goldman 1838, Tadeusz hr. Łubieński 1844, Karol Pollner 1885, Henryk Kossowski od r. 1890. Dla Pomorza dopiero 1755 r. bisk. Ostrowski postanowił sufragana był nim Cypryan Wolicki, bisk. Synopy, po którym godność tę piastowali Maciej Garnysz, bisk. larnandeński 1776 i Ludwik Stanisław Gorski, bisk. cezaropolitański 1781, Dyecezya miała swoje ustawy, wydawane na synodach, których liczba była znaczna. Akta kapituły czynią wzmiankę o 46 synodach dyecezyalnych, od r. 1227 do 1641 po różnych miejscach odbytych. W Włocławku odprawiano je w latach 1402, 1418, 1478, 1487, 1499, 1516, 1532, 1537, 1539, 1544, 1551, 1568, 1579, 1586, 1590, 1607, 1612, 1613, 1621, 1628, 1634, i ostatni 1641 d. 9 czer. Nie wszystkich jednak postanowienia doszły czasów naszych. Staranny zbiór wszystkich postanowień synodalnych tej dyecezyi zrobił ks. Zenon Chodyński i wydał p. t. Statuta synodalia Dioecesis Wladislaviensis et Pomeraniae Varsav. , 1890. Dołączona do dzieła tego mapa pokazuje położenie i granice tak dawnej jako i teraźniejszej dyecezyi włocławskiej. Krótka wiadomość historyczna o bisk, włoc. podał, , Przegl. katol. z 1894 28 33. O początkach biskupstwa znaleźć można szczegóły w dziele dr. Abrahama Organizacya kościoła w Polsce do połowy XII w. Lwów, 1890, zaś ks. Stan. Fiałek wydał Ustalenie chronologii biskupów włocławskich Kraków, 1894 r. . Kś. Stan. Chodyński Br. Ch. Włoczewo, wś i folw. , pow. płocki, gm. Brwilno, par. Proboszczewice, odl. 14 w. od Płocka, ma 26 dm. , 8 os. włośc, 274 mk. , 782 mr. gruntu 630 mr. ornego. Przy folwarku, mającym 315 mr. , wiatrak i karczma. W r. 1827 było 20 dm. 180 mk. Włoczkowicze, wś, pow. krzemieniecki. Istniały 1570 r. ; ob. Stepanówka 2. Włoczyszcze, ob. Wołoczyszcze. Włodareckie horodyszcze, uroczysko na obszarze dóbr Nowochwastów, wymienione w dokum. z 1545 r. ob. t. VII, 243. Włodarka, os. , pow. włocławski, gm. Pikutkowo, par. Wieniec, ma 14 mk. , 2 mr. Włodarka, ob. Wołodarka. Włodarski bród, miejscowość pod Rososzycą, w pow. odolanowskim. Włodawa, miasto powiatowe gub. siedleckiej, nad rz. Bugiem zlew. brzegu, przy ujściu Włodawki, leży pod 51 32 1 szer. półn. a 41 13 3 dług. wschod. , w punkcie zbiegu granic trzech gubernii siedleckiej, grodzieńskiej i wołyńskiej. Na przeciwnym brzegu Bugu leży os. Włodawka a na lewym brzegu w pobliżu osada Orchówek, łączona dawniej z W. w jedną całość administracyjną. Odl. 209 w. Warszawy, 56 w. od Radzynia, 73 w. od Lublina. Przez W. przechodzi linia kolei żelaznej łączącej Chełm z Brześciem. Miasto posiada cerkiew paraf. , kościół paraf. katol. murowany, synagogę, sąd pokuju okr. IV, szkołę 2klas. męzką i lklas. żeńską, urząd powiatowy, magistrat, szpital, urz. poczt. , st. dr. żel. Głośnemi niedawno jeszcze były tutejsze jarmarki na bydło, konie i owce. Na św. Michał spędzano tu do 20, 000 samych wołów z Wołynia i Ukrainy. Obecnie jest w W. około 333 dm. , przeważnie drewnianych, i 8132 mk. Śród zapisanych do ksiąg stałej ludności jest 774 prawosł. , 708 katol i 6704 żydów. W r. 1827 było 489 dm. , 3162 mk. ; 1857 r. 600 dm. 27 mur. i 6026 mk. 4480 żyd. . Do miasta należy 2825 mr. ziemi. Cerkiew paraf. erygował tu r. 1564 Roman Fedorowicz Sanguszko. W r. 1842 wzniesiono murowaną świątynię Kościół par. katol. został założony r. 1596 przez ks. Sanguszkową. Powstanie parafii było wcześniejszem od fundacyi klasztoru paulinów, sprowadzonych r. 1694 z Częstochowy przez Ludwika Pocieja, hetmana w. lit. , który przyłączył probostwo do klasztoru i uzyskał potwierdzenie swej Włodarka Włodareckie Włoczyszcze Włoczkowicze Włoczewo Włodawa Włoczewo fundacyi na sejmie z r. 1717. Zakonnicy na miejsce dawnego, drewnianego zapewne, kościołka zaczęli budować okazała, murowaną; świątynię, którą dopiero po 60 latach ukończyli w r. 1780. Budowla ta, w stylu rococo, przypomina kościół w Lubartowie. W kościele wiszą portrety Ludwika Pocieja i ks. Adama Czartoryskiego, generała ziem podolskich. Klasztor istniał do r. 1864 i do tego czasu paulini zarządzali parafią, i kościołem. Ciekawym zabytkiem budownictwa jest synagoga, z końca XVII w. pochodząca. Dobra W. składały się w r. 1871 z folw. Rożanki, Augustów, Stawki, Suszno, Koralówka, Gucin, Dobropol, Adamki, Tomaszpol, Adampol, Połod, Zosiny, Kapłonosy, Wyryki, Marysin, Elizin, Suchawa, Okóninka, Irkuck. Ogólna rozległość wynosi mr. 36, 098 w tem lasów urządzonych mr. 16, 932. Browar piwny, 6 młynów wodnych, wiatrak, tartak, folusz, 3 cegielnie. W skład dóbr wchodziły poprzednio miasto Włodawa os. 596, mr. 2912; miasteczko Orchówka os. 144, mr. 3335; wś Suszno os. 103, mr. 1989; wś Rożanka os. 104, mr. 1469; wś Szuminka, os. 48, mr. 1049; wś Konstantyn os. 13, mr. 560; wś Stawki os. 54, mr. 1152; wś Koralówka os. 99, mr. 1857; wś Kapłonosy os. 106, mr. 2234; wś Krasówko os. 81, mr. 1908; wś Wyryki os. 157, mr. 2738; wś Suchawce os. 88, mr. 1952; wś Żdżarki os. 5, mr. 639; wś Lubień os. 53, mr. 1382; wś Żuków os. 49, mr. 1368; wś Iwanki os. 3, mr. 325; wś Luta os. 35, mr. 1626; wś Okóninka os. 51, mr. 1418. Dobra W. w r. 1507 były własnością. Kryńskich, miasto zaś osadzone zosłało nieco później przez kn. Ongulszkowicza, który dał od siebie następujący przywilej; Kn. Fedor Andrzejewicz Ongulszkowicz, marszałek wołyńskiej ziemi, ststa włodzimirski, daję znać tym moim listem, iż jeszcze nieboszczyk ojciec mój P. Andrzej Aleksandrowicz Ongulszkowicz, posiadał miasto Włodawę, i dał był mieszczanom swój list, według którego mieli się sprawować i rządzić; a iż oni powiedzieli przedemną, iż ten list ojca mego u nich zginął podczas nasłania Bożego ognia, na to więc dałem im drugi mój list. Co ja na ich czołobitnią; uczyniłem według którego mają się oni rządzić i sprawować w tem mieście naszem Włodawie prawem magdeburskiem, tak jako i po innych miastach książęcych i pańskich. I na to dałem ten list z moją pieczęcią; . Pisan w Włodawie r. P. 1540, 18 marca. Jednakże nigdy to miejsce nie otrzymało przywileju królewskiego na prawa miejskie, dziedzice tylko utrzymywali raz nadane swobody. Z tych książęta Sanguszkowie posiadali ją. około r. 1596, potem zaś W. dostała się Leszczyńskim, którzy tu założyli zbór helweckiego wyznania razem ze szkołą. Za dziedzictwa Rafała Leszczyńskiego, woj. bełzkiego, odprawili tu kalwini koronni i litewscy 21 wrześ. r. 1634 zjazd, celem zaprowadzenia jednostajności w obrządkach. Za czasów Chmielnickiego, Kozacy r. 1648 wycięli tu kilka tysięcy żydów, zgromadzonych z całej okolicy dla bezpieczeństwa. W napadzie tym spaliło się prawie całe miasto, a zarazem i kościół reformowany. Był wówczas pastorem jego Andrzej Węgierski, autor Historyi kościołów reformowanych słowiańskich, dziedzicem zaś dóbr Rafał Buczacki; obaj ujść zdołali, lecz Węgierski w tej klęsce stracił piękny swój księgozbiór. R. 1694 Ludwik Pociej, później hetman w. lit. i wda wileński, nabył W. i wiele się do jej pomyślności przyczynił. On to na mocy przywileju Augusta II, z 7 sierp. r. 1726 zaprowadził jarmark na konie, bydło i owce. Ale był tu już w użyciu daleko większy jarmark na św. Michał, nadany przywilejem Jana III; August III zaś przywilejem 21 listop. 1746 r. ustanowił trzeci jarmark dwutygodniowy, poczynający się w dzień św. Bartłomieja. Antoni Pociej, synowiec Ludwika, sprzedał dobra włodawskie r. 1745 Jerzemu Flemming, podskarbiemu w. lit. , po którym odziedziczyła je Izabellla Czartoryska, generałowa ziem podolskich. Po niej zaś przeszły dobra na Zamoyskich. W. par. , dekanat t. n. dawniej parczewski, 2330 dusz. W. gmina wiejska, należy do sądu gm. okr. IV we wsi Sobibór, graniczy z gm. Wyryki i Sobibór, urząd gm. we wsi Szuminka, od urzęd. pow. i st. poczt. we Włodawie o 4 1 2 w. odl. Gmina ma 28226 mr. i 4989 mk. 4832 praw. , 301 katol. , 7 prot. , 35 żyd. Wskład gm. wchodzą Augustów, Dąbropol, Hucin, Irkuck, Konstantyn, Koralówka, Okóninka, Orchówek, Różanka, Stawki, Suszno, Szuminka. Najdawniejszy opis W. ogłosił po łacinie Venceslaus Węgierski Descriptio oratoria Vlodaviae urbis celeberrimae, in fmibus Lithuaniae et Minoris Poloniae sitae. Francofurti ad Viadrum 1634. Tyg. Illust. z r. 1870 str. 6976 podał opis okolic W. a w r. 1871 T. VII, 20 opis miasta. Ant. Wieniarski pomieścił w Bibl. Warsz. z r. 1860, T. III, 433 pracę, , Włodawa i Rożanka. Włodawski powiat, utworzony w r. 1867 z połowy dawniejszego powiatu radzyńskiego, zajmuje płd. wschodnią część obszaru gub. siedleckiej. Obszar powiatu wynosi 39, 49 mil kw. , co do rozległości jest on trzecim z 84 powiatów Królestwa. Tylko maryampolski i sejneński mają większy jeszcze obszar. Graniczy od płn. z pow. bialskim od wschodu rz. Bug oddziela go od pow. kowelskiego, od płd. graniczy z pow. chełmskim i lubartowskim, od zach. z lubartowskim i radzyńskim. Obszar powiatu przedstawia płaskowzgórze pochylające się nieznacznie ku wschodowi i zachodowi, a więc ku dolinom Bugu i Tyśmienicy. Przez środek powiatu przechodzi dział wodny tych rzek. Do Bugu uchodzą z obszaru powiatu Włodawka, Uherka z Gdolą i Garką i Zielawa dopł. Krzny. Włodawka prowadzi wody z grupy jezior około Wereszczyna. Włodawa Włodki Włodawka Włodawka Południowozachodnia częśó obszaru mieści liczne jeziora, otoczone bagnami. Leniwo odpływające wody tych zbiorników zabiera w części Piwonia, uchodząca do Tyśmienicy. Z jezior ważniejsze są Dratowskie, Wereszczyńskie, Uściwierz, Wielkie, Bikcze, Piaseczno, Brzeziczno, Uścimowskie, Orzechówek. Obszar jezior wynosi 0, 22 mil kw. Obszar wód i błot dochodzi podobno 7000 włók, a więc obejmuje około połowy powierzchni powiatuW takich warunkach wytworzyć się tu mogła głównie wielka własność. Największa z posiadłości, dobra włodawskie, obejmuje 36, 098 mr. w tem do 17, 000 mr. lasu, Hańsk ma 10, 544 mr. , Stulno 8, 183 mr. , Romanów 4. 844 mr. Ogółem 23 dóbr posiada przeszło 2, 000 mr. , 18 majątków od 1, 000 do 2, 000 mr. Przy niezbyt przyjaznych warunkach dla rozwoju rolnictwa, rozwinąć się tu musiała hodowla bydła, gospodarstwo rybne i przemysł leśny. Brak kolei żelaznych, dróg bitych jedna szosa z Chotyłowa do Włodawy, utrudniał rozwój produkcyi rolnej i przemysłu fabrycznego. W ostatnich latach dopiero przecięła obszar powiatu linia kolei żelaznej łączącej Chełm dr. żel. nadwiślańska z Brześciem litewskim. Bug, jakkolwiek jest spławnym, nie nadaje się do regularnej żeglugi z powodu nieuregulowania koryta. W r. 1878 było w powiecie 65 zakładów przemysłowych zatrudniających 297 robotników i produkujących rocznie za 235, 738 rs. Były to przeważnie drobne zaklady, związane w części zgospodarstwem rolnem, a mianowicie 9 gorzelni, 7 browarów, 10 olejarni, 9 cegielni, 2 smolarnie, tartak, 2 młyny parowe, 19 garbarni, mydlarnia, 2 farbiarnie, fabryka serów. Wysiew wynosił 4, 106 czetw. pszenicy, 20, 501 cz. żyta, 12, 400 cz. owsa, 6, 168 cz. jęczmienia, 4, 868 cz. gryki, 1, 860 cz. innych ziarn, 28, 974 cz. kartofli. Zbiór siana wydał 1, 344, 232 pudów. Żyto, owies, kartofle i siano są więc głównemi produktami powiatu. Ludność, wynosząca w 1867 r. 55, 669 dusz, wzrosła w r. 1890 do 83, 474 w tem 3, 701 niestałych mieszkańców. W miastach 13, 726 mk. , w gminach wiejskich 69, 748 mk. Co do wyznań śród stałej ludności jest 50, 397 prawosł. 1, 003 w miastach a 49, 394 w gminach, 15, 290 katol. 3, 254 w miastach, 2, 624 prot. 2, 623 w gminach, 15, 516 żydów 9, 908 w miastach. Co do gęstości zaludnienia zajmuje powiat trzecie miejsce od końca śród 84 powiatów Królestwa. Na 1 klm. kw. przypada 38, 4 mk. , gdy w sejneńskim i augustowskim tylko 36, a średnio w kraju 73, 7. Zakładów; naukowych średnich niema w powiecie, są tylko niższe. Jedna szkoła począt. 2klas. męzka, szkoła lklas. żeńska w miastach i 46 szkół początkowych we wsiach i osadach Brus, Hola, Psia Wólka, Sosnowica, Wołoska Wola, Bytyń, Kossyń, Uhrusk, Wisznice, Horodyszcze, Dębica, Polubicze, Wyryki, Żuków, Kapłonosy, Krasów, Lubień, Lute, Suchawa, Główno, Opole, Zbereże, Osowa, Sobibór, Zeszczynek, Motwice, Rozwa dów, Kodeń, Krzywowierzba, Korolówka, Orchów, Okónin, Rożanka, Suszno, Lejno, Andrzejów, Wereszczyn, Załucze, Ostrów, Hańsk, Kołacze, Żdżary, Kulczyn, Uścimów, Dębowa Kłoda, Par czew. Pod względem kościelnym wlodawski de kanat, dyec. lubelskiej, składa się z 8 parafii Opole, Ostrów, Parczów, Sosnowica, Uhrusk, Wereszczyn, Wisznice i Włodawa. Włodawski de kanat dawnej dyec. chełmskiej, dzielił się na 22 par. Dołhobrody, Dołholiska, Hanna, Hańsk, Hola, Holeszów, Hołowno, Horostyta, Jabłeczna, Kode niec, Kossyń, Lubień, Mutwica, Opole, Orchó wek, Rozwadówka, Rożanka, Sławatycze, Sobi bór, Uhrusk, Włodawa i Zbereże. Pod wzglę dem sądowym powiat składa się z 1 okręgu sądu pokoju we Włodawie dla tego miasta i Parcze wa, tudzież z 4 okręgów sądów gminnych Wi sznice, Ostrów, Wołoska Wola, Sobibór. Należą do zjazdu sędziów II okr. w Biały. Pod wzglę dem administracyjnym powiat składa się z dwu miast Włodawa i Parczew i 15 gmin Bytyń, Dębowa Kłoda, Hańsk, Horodyszcze, Krzywo wierzba, Opole, Ostrów, Romanów, Sobibór, Tur na, Uścimów, Wereszczyńska Wola, Włodawa, Wołoska Wola, Wyryki. W skład gmin wiej skich wchodzą dawne miasteczka Ostrów, Wisznica, Horodyszcze, Orchówek w gm. Wło dawa. Br, Ch, Włodawka, rzeczka, lewy dopł. Bugu, powstaje z kilku strumieni i odpływów jeziornych, śród łąk otaczających wsi Urszulin, Andrzejów i Wytyczne, płynie w kierunku północnowschodnim, pod wsią Iwanki przyjmuje z praw. brz. Krzepiankę Krzewiankę, rozdziela się na boczne koryta i dopiero za wsią Starzyzna, powyżej Suchowoli, płynie jednym korytem i pod Włodawą uchodzi do Bugu. Długość biegu wynosi około 27 w. Prócz Krzewianki przyjmuje kilka strumieni, które noszą podobno nazwy Skoradnica, Lutówka, Tarasienka Enc. Org. , XXIV, 45. Włodawka, mko i dobra nad Bugiem, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, na samej granicy od królestwa polskiego na wprost mta powiat. Włodawy, w 1 okr. pol. , gm. Przyborowo, o 59 w. od Brześcia, 980 mk. , cerkiew, dom modlitwy żydowski, 2 szkoły, 3 jarmarki. Należy do dóbr Przyborowo hr. Tomasza Zamoyskiego. Dekanat prawosławny włodawski obejmuje 13 parafii, 11, 534 wiernych. Włodki 1. wś, pow. sokołowski, gm. Wyrozęby, par. Kożuchówek, ma 25 dm. , 177 mk. , 662 mr. W 1827 r. było 20 dm. , 117 mk. 2. W. Białobrzegi, wś szlach. nad rz. Narwią, pow. kolneński, gm. Rogienice, par. MałyPłock, ma szkołę początkową, młyn wodny. W r. 1827 było 40 dm. , 293 mk. R. 1578 we wsi Włodki było 5 części 14 łanów, 1 zagrod. Wś była gniazdem Włodkowskich. 3. W. , pow. przasnyski, ob. Włodzimierz Włodzimierka Włodowska Góra Włodyczka Włodyka Włodowice Włodymir Włodowice Włodymirka Kobylaki, W. i. W. , pow. sierpecki, ob. Kruszenica W. 5. W. , pow. mazowiecki, ob. Roszki 1. Br. Ch. Włodowice, os. miejska, dawniej miasteczko, w górzystem położeniu śród wyżyny olkuskiej, pow. będziński, gm. i par. Włodowice. Leżą pomiędzy Żarkami a Kromołowem, o kilka wiorst na wschódpłd. od Myszkowa, st. dr. żel. warsz. wied, , śród wyniosłego płaskowzgórza, sięgającego pod wsią Góra, o kilka wiorst na płn. od W. , do 1300 st. npm. W pobliżu W. znajdują się śród tego płaskowzgórza źródła Przemszy Czarnej, Warty i Pilicy. Śród płaskowzgórza w okolicy W. występują liczne skały, złożone z wapienia jurajskiego, którego pasmo ma tu swą zachodnią granicę ob. Pamięt. Fizyogr. , t. III, 170. O wiorstę na wschód od W. sterczy góra Grdyń, najeżona skałkami wapiennem, nieco dalej zaś góra Głowienna, dostarczająca kamienia do budowy. Osada ma kościół par. murowany, szkołę początkową, urząd gm. , 208 dm. , 1341 mk. , 1931 mr. ziemi do mieszczan należącej 1438 mr. ornej, 49 mr. dwor. i 6 kościelnych. W r. 1827 było 170 dm. , 882 mk. ; 1857 r. było 175 dm. 6 mur. , 1159 mk. 185 żyd. . Ludność trudni się rolnictwem. W lasach ciągnących się na wschód od W. znajdują się wielkie mogiły i czworokątne okopy a oprócz tego długie groble, biegnące równolegle od siebie o kilka staj w kierunku od wschodu ku zachodowi. Jestto dawna osada. W r. 1220 Iwo, biskup krakowski, potwierdzając nadane przez poprzedników dziesięciny klasztorowi w Mstowie, wymienia w liczbie wsi książęcych, dających te dziesięciny Włodowycze obok Częstochowy, Wilkowiecka i innych Kod. Małop. , II, 27. Klasztor mstowski otrzymał następnie podobno od Iwona jakąś część we W. , którą następnie zamienił na książęcą wieś Komorniki, jak o tem świadczy akt Łokietka z r. 1327 Lib. Ben. , III, 158. Zapewne w XIV w. otrzymała osada prawo miejskie i parafią, z kościołem drewnianym. Długosz L. B. , II, 216 nazywa W. miastem oppidum. Należało ono do rodu Salomonów h. Łabędź rajców krakowskich, posiadających wszystkie wsi wchodzące w skład parafii Podleszany, Góra, Zdów, Parkoszowice, Rudniki, Zagórzany. Łany miejskie dawały biskupowi krakow. dziesięcinę, wartości do 8 grzyw. W r. 1581 miasteczko, w pow. lelowskim, dawało szosu fl. 4 gr. 24; łany miejskie 2; rzemieśln. 3, komorn. 3. Ogółem fl. 8 gr, 27. Była to więc uboga i nieludna osada. Jednocześnie Częstochowa płaci 75 fl. , Olkusz 155 fl. , Mstów 78 fl. , Lelów 136 fl. Przy miasteczku jest wieś, która płaci od 4 1 2 łan. km. , 2 zagr. bez roli Pawiń, , Małop. , 73, 157, 436. Od Salomonów dobra przeszły do Włodków, Pileckich i znowu Włodków, od których dostały się wraz z Ogrodzieńcem w ręce Bonerów, bogatych mieszczan krakowskich. Seweryn i Fryderyk Bonerowie przyjęli protestantyzm i zamienili kościół W. na zbór, przy którym od r. 1571 był kaznodzieją znany Jakub Sylwiusz. Dopiero gdy dobra przeszły w ręce Firlejów, wtedy r. 1594 Mikołaj Firlej, wojew. krakowski, powrócił ko ściół katolikom. W r. 1629 poświęcony został nowy kościół p. w. św. Bartłomieja. W cza sie wojen szwedzkich W. zostały spustoszone. Gdy kośc. podupadł, wtedy staraniem proboszcza Kępskiego stanął r, 1702 w innym miejscu, przy ulicy Krakowskiej, nowy, murowany, dotąd stojący. Przy kościele wzniesiono czworoboczną dzwonnicę z kamienia. Par. W. , dek. będziński, dawniej lelowski, ma 3400 dusz. Dobra W. składają się z folw. W. , Parkoszowice, Włodawska Góra, młynów Gruchta, Rak, Stypa i osad leśn. Grdynia, Kręciwilk, Dynołuby, z obszarem 964 mr. w tem 805 mr. roli. Gmina W. należy do sądu gm. okr. V w os. Żarki, st. poczt, i dr. żel. w Zawierciu. Obszaru ma 19, 877 mr. i 4055 mk. Śród ludności zapisanej do ksiąg stałych jest 334 żydów. Br. Ch. Włodowska Góra, wś i folw. , pow. będziński, gm. i par. Włodowice; wś ma 42 dm. , 418 mk. , 560 mr. ; folw. 8 dm. , 14 mk. , 700 mr. Wchodzi w skład dóbr Włodowice. W połowie XV w. łany kmiece dawały dziesięcinę bisk. krakow. , wartości do 7 grzyw. Długosz, L. B. , II, 216. Włodyczka, pole pod Baszkowem, w okolicy Jutrosina, Kobylina i Krotoszyna Łaski, L. B. , II, 17. Włodyka, pow. krotoszyński, ob. Baszków. Włodymir, las w pobliżu Borszczajówki, pow. skwirski ob. t. VII, 243. Włodymirka, uroczysko na obszarze dóbr Nowochwastowa, wspomniane w dok. z 1545 r. ob. t. VII, 243, dziś las Włodymir, w blizkości Borszczajówki, w pow. skwirskim. Włodzimierka, kol. , pow. nieszawski. Utworzona po r. 1864 na gruntach pokościelnych we wsi Kościelna Wieś. Włodzimiersk, wś, pow. nowomiński, gm. Łukowiec, ma 98 mr. włośc. Włodzimierz 1. kol. , pow. piotrkowski, gm. Parzniewice, par. Kamieńsk, ma 26 dm. , 183 mk. , 368 mr. włośc. Wchodziła w skład dóbr Gałkowice. 2. W. , ob. Włodzimierzów. Włodzimierz, mto pow. gub. wołyńskiej, ob. przy końcu lit. W. Włodzimierz Wladimir, Wladymir nad Klaźmą, zwany też IV. Zaleski, mto główne gub. włodzimierskiej, pod 56 8 płn. szer. a 58 5 wsch. dług. , odl. o 781 w. od St. Petersburga a 177 w. od Moskwy, rozłożone na lew. wyniosłym brz. rz. Klaźmy i obu brzegach rz. Łybedi, dzielącej rato na dwie części. Przez mto przechodzi szosa i dr. żel. z Moskwy do Niżnego Nowgorodu. W 1859 r. było 1, 477 dm, 143 murow. , 259 sklepów, 22 cerkwi, monaster żeń Włodzimiersk Włodzimierz ski, 12, 765 mk. w 1888 r. liczba mk. wzrosła do 20, 709 dusz, gimnazyum, seminaryum, 2 szkoły powiatowe i 2 paraf. , teatr, 2 szpitale, przytułek dla biednych, dom obłąkanych, ochrona dla dzieci. Do miasta należy 3, 075 dzies. 642 dzies. pod miastem. Dochody w 1860 r. wynosiły 15, 972 rs. Przemysł fabryczny i rękodzielniczy średnio rozwinięty. W 1860 r. było tu 750 rzemieślników 290 majstrów i 28 zakładów przemysłowych, produkujących rocznie za 116, 728 rs. Mieszkańcy zajmują się nadto sadownictwem; słynne są zwłaszcza tutejsze wiśnie. Handel dość słaby, ogranicza się głównie na sprzedaży zboża, skupowanego w sąsiednich powiatach oraz gubernii riazańskiej i tambowskiej. Jarmark jeden od 21 do 28 maja. Miasto założone zostało w XII w. , podług jednych przez w. ks. Włodzimierza Monomacha, podług innych zaś przez Jerzego Włodzimierzowicza Dołgorukiego. W latopisach występuje po raz pierwszy pod r. 1151, w którym Andrzej Jerzowicz Bogolubski w czasie walki domowej pomiędzy Monomachowiczami, schronił się do W. i obrał go sobie za rezydencyą. Władając jednocześnie ks. włodzimierskiem, suzdalskiem i rostowskiem, w 1157 r. przybrał tytuł w. księcia. Z następców jego zasługują na wzmiankę Wszewołod III, zw. Wielkie Gniazdo, Jarosław Wszewołodowicz i Aleksander Jarosławowicz Newski. W. ks. włodzimierskie istniało samodzielnie do 1328 r. , w którym wraz z tytułem w. książęcym przeszło w posiadanie ks. moskiewskich. W r. 1708, przy pierwszem podziale Rossyi na gubernie, W. zaliczony został do gub. moskiewskiej, od 1719 r. mto prowincyonalne prowincyi włodzimierskiej, od 1778 r. mto gubernialne. Włodzimierski powiat, w środkowej części gubernii, zajmuje 483 mil al. 2338, 8 w. kw. Powierzchnia powiatu przedzielona jest rz. Klaźmą, na dwie nierówne części. W południowej, mniejszej części przechodzi równolegle z biegiem Klaźmy szereg piaszczystych wyniosłości, zarosłych wczęści lasem i dających początek niewielkim dopływom Klaźmy i Sudogdy. W tej części powiatu znajduje się kilka jezior śródleśnych, z których najważniejsze Isechra do 6 w. obwodu. Błot prawie niema. Północna, większa część powiatu, jest pagórkowata. Z rzek ważniejsze tu Mała Nerl, Irpeń, Kołoksza i Worszcza. Z jezior ważniejsze Płowucze i Rukaw. Nieliczne błota rozłożone są w dolinie Klaźmy oraz dolnego biegu Kołokszy i Nerli, Pod względem gleby pomiędzy Klaźmą, Nerlą i Kołokszą znajduje się czarnoziem z gliną zmieszany; na wschód od Nerli i na zachód od Kołokszy gleba jest piaszczystogliniasta, wreszcie na praw. brz. Klaźmy przeważa piasek. W lasy powiat jest ubogi; zajmują one zaledwie 24, 000 dzies. , przeważnie na praw. brz. Klaźmy. Część leżąca na lew. brzegu rzeki jest wogóle bezleśna. W 1859 r. było w powiecie 114, 167 mk. 2060 rozkolników. Cerkwi w t. r było 94 i 1 monaster męzki. 2 powodu ubóstwa gleby rolnictwo mało rozwinięte i płody jego niewystarczają na miejscową potrzebę. Pod rolą znajduje się do 105, 341 dzies. Uprawa lnu i konopi, równie jak i ogrodnictwo znajdują się na niskim stopniu, natomiast kwitnie sadownictwo. Pod sadami znajduje się do 400 dzies. Z powodu dostatku łąk dość rozwinięta hodowla bydła. W r. 1859 było w powiecie 25, 920 sztuk koni, 26, 612 bydła rogat. , 38, 566 owiec. Przemysł fabryczny słabo rozwinięty. W 1860 r. było 43 zakładów przemysłowych 19 olejarni i 27 cegielni, produkujących w ogóle za 926, 820 rs. , z czego 903, 116 rs. przypada na przędzalnię bawełny w Sobinkach. Wielu z mieszkańców zajmuje się obróbką kamieni, ciesielstwem, kryciem dachów, sztukatorstwem, bednarstwem i t. d. Włodzimierska gubernia, jedna z gubernii środkowych wielkoruskich, graniczy na wschód zgub. niżegorodzka, na płd, z riazańską, na zachód z moskiewską, na płn. z jarosławską i kostromską i zajmuje 860, 5 mil al. 41, 638 podług pułk. Strielbickiego 42930, 5 w. kw. , z czego 43, 8 przypada na pola orne, 6, 5 na łąki, 46, 8 na lasy 12, 9 na nieużytki. Powierzchnia gubernii przedstawia równinę falowatą; gleba gliniasta, piaszczysta i zwirowata. Pod względem geognostycznym znajdujemy w gubernii wapienie górnej formacyi w pow. kowrowskim, wschodniej części sudogodzkiego i płn. mielenkowskiego; dalej piaskowce i gipsy formacyi permskiej w pow. wiaźnikowskim, gorochowieckim i płn. części muromskiego, gliny formacyi jurajskiej w pow. aleksandrowskim, pokrowskim, włodzimierskim i mielenkowskim oraz warstwy wapieni formacyi kredowej w płd. części pow. mielenkowskiego, Z kopalin wydobywają białą glinę, używaną do fabryk fajansu i szkła, gips, rudę żelazną i torf. Wszystkie rzeki gubernii należą do systematu rz. Oki, przepływającej w części płd. wschod. na przestrzeni 125 w. Z dopływów Oki najważniejsze Klaźmą, należąca do gubernii na przestrzeni 385 w. i Tiesza, obie spławne, podobnie jak i Teza, lewy dopł. Klaźmy. Jezior znaczna liczba, lecz w ogóle nie są one wielkie. Najważniejsze Pleszczejewo al. Perejasławskie, do którego uchodzi rz. Trubeż, wypływa zaś Nerl Wielka, dopływ Wołgi. Błota zajmują do 227, 000 dzies. W 1859 r. było w gubernii 1, 222, 599 mk. w 1885 r. 1, 376, 042 dusz, w tej liczbie 3, 088 jednowierców, 12, 619 rozkolników, 601 katol. , 229 prot. , 153 żydów. W t. r. było 1, 193 cerkwi 1, 045 murow. , 27 monasterow, 4 cerkwie jednowierców, 4 domy modl. rozkolników. Ludność zamieszkuje w 14 miastach, 2 osadach, 11 słobodach, 918 siołach i 5, 672 wsiach. Zatrudnienia rękodzielnicze i przemysłowe przemagają nad rolnictwem. W gub. sie Włodzimierzec Włodzimierzów Włodzimirce Włodzimierzowo ją. żyto, owies, tatarkę, len i w malej ilości pszenicę, lecz zbiory niewystarczają, na wyżywienie mieszkańców. Hodowla bydła dość rozwinięta. W 1859 r. było 253, 181 sztuk koni, 304, 822 bydła rogatego, 347, 266 owiec, 18, 560 trzody chlewnej i 1, 510 kóz. W t. r. było w gubernii 1, 132 fabryk i zakł. przemysłowych, zatrudniających 71, 061 robotników i produkujących za 30, 591, 683 rs. Nadto mieszkańcy zajmują się pędzeniem smoły, dziegciu i terpentyny, spławem drzewa opałowego i malowaniem obrazów świętych ikonów, których rocznie sprzedają za 1, 200, 000 rs. Kramarstwem wędrownem trudni się pewna klasa włościan, znanych pod nazwą, ofeni. Pod względem administracyjnym gubernia dzieli się na 13 powiatów włodzimierski, aleksandrowski, gorochowski, juryewski, kowrowski, mielenkowski, muromski, perejasławski, pokrowski, sudogodzki, suzdalski, szujski i wiaźnikowski. Włodzimierzec. Władimirec, w dokum. Władzmierska, Wołodimierek, mko, pow. łucki, okr. pol. i gm. Włodzimierzec, st. poczt. Kołki, o 19 w. od Horodca a 120 w. na płn. wschód od Łucka, ma 149 dm. , 1083 mk. 443 żydów, cer kiew paraf. , kościół katol. paraf. , 2 domy modli twy żydowskie, 4 jarmarki doroczne. W 1870 r. było tu 4 sklepy, gorzelnia, 10 rzemieślników. W mtku ślady zamku i wałow. Kościół paraf. katol. , p. w. św. Józefa, z muru wzniesiony w 1827 r. przez hr. Krasickiego. Parafia katol. od 1705 r. , dekanatu łuckiego, 1561 wiernych. Kaplice w Hołuzyi, Rafałówce, Chinoczy, Serechowiczach i Policach. Okrąg policyjny obejmuje 4 gminy powiatu Włodzimierzec, Horodziec, Osowa i Rafałówka. Gmina, w płn. części po wiatu, graniczy od płn. z gub. mińską, od płn. wschd. z gm. Osowa, od płd. wschd. z gm. Ho rodziec, od płd. i płd. zachd. z gm, Rafałówka, od zachd. przez Styr z gm. Bialska Wola, obej muje 24 miejscowości, mające 954 chat wło ściańskich obok 190 dm. należących do innych stanów, 8556 mk. włościan 4135 męż. , 4421 kob. , uwłaszczonych na 14, 823 dzies. ziemi. Stara osada, podług reg. pobor. pow. łuckiego z 1570 r. należała do Iwana Kierdeja Mnyszyńskiego pobór niewykazany; ob. Jabłonowski, Wołyń, 12, następnie własność Czetwertyńskich, w końcu hr. Krasickich. J. Krz, Włodzimierzec, ob. Wolmar. Włodzimierzów 1. kol. , pow. łęczycki, gm. i par. Dalików, odl. od Łęczycy 18 w. , ma 4 dm. , 53 mk. 2. W. al. Władzimirów, kol. , pow. słupecki, gm. Kazimierz, par. Gosławice, odl. od Słupcy 18 w. , ma 22 dm. , 178 mk. 3. W. al. Włodzimirów, kol. , pow. kaliski, gm. i par. Iwanowice, odl. od Kalisza 19 w. , ma 14 dm. , 95 mk. 4. W. , kol. i os. leś. , pow. piotrkowski, gm. Łęczno, par. katol. Sulejów, ew. Piotrków odl. 11 w. ; kol. ma 11 dm. , 89 mk. , 418 mr. ; os. leśn. 1 dm. , 6 mk. , 1 mr. 5. W. , wś, pow. łaski, gm. Łask, par. Mikołajewice, ma 23 dm. , 375 mk. , 532 mr. Wchodziła w skład dóbr Łask. 6. W. al. Włodzimierz, wś, pow. opoczyński, gm. Radonia, par. Dąbrowa, odl. od Opoczna 25 w. , ma 9 dm. , 19 mk. , 71 mr. 7. W. , ob. Włodzimierz, Włodzimierzówka 1. kol, pow. turecki, gm. Piekary, par. Skęczniew, odl. od Turka 24 w. , ma 5 dm. Stanowi część wsi Skęczniew. 2. W. , os. , pow, suwalski, gm. Wólka, par. Bakałarzewo, odl. od Suwałk 22 w. , ma 2 dm. , 17 mk. Wchodziła w skład dóbr Raczki. Włodzimierzówka l. folw. , pow. rzeczycki, w 3 okr. wasilewickim, gm. Kruki, 10 włók; własność Michalewiczów. 2. W. , folw. , pow. horodecki, w 1 okr. pol. , gm. Włodzimierzówka, o 40 w. od Horodka, własność sukcesorów Dannesterna, 805 dzies. Gmina, położona w zachodniej części powiatu, graniczy od zachodu z gm. Struń pow. połockiego, od płn. z gm. mikołajewską tegoż pow. , od wschodu z gm. Chołomierje, od płd. z gm. Koziany, obejmuje 29 miejscowości, mających 353 dm. włośc. obok 24 należących do innych stanów, 2073 mk. włośc, uwłaszczonych na 3749 dzies. Zarząd gminy we wsi Diud ki. Włodzimierzówka, Władimirówka, 1. futor, pow. jampolski, gm. Bieńkówka, o 75 w. od Jampola, ma 68 dzies. 2. W. , ferma, pow. winnicki, gm. Brahiłów o 4 w. , ma 5 dm. , 60 mk. Włodzimierzowo, białorus. Władzimirowa, folw. , pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, o 38 w. od Borysowa; miejscowość leśna, grun ta lekkie. A Jel. Włodzimirce, wś, pow. żydaczowski, 21 klm. na płd. wsch. od Żydaczowa, 4 klm. na płd. zach. od Żurawna sąd pow. i urz. poczt. . Na płn. leżą Mazurówka i Źurawno, na płn. wsch. Żurawno, na wsch. Mielnicz, na płd. Dubrawka i Lachowice Zarzeczne, na zach. Lachowice Po dróżne. Płd. wsch. część wsi przepływa Świca od płd. zach. na płn. wsch. ; część płn. zach Krechówka, dopł. Dniestru. Położenie nizinne Własn. więk. ma roli orn. 270, łąk i ogr. 34 pastw. 473; mr. ; wł. mn. roli orn. 707, łąk i ogr 475 pastw. 47. W r. 1880 było 109 dm. , 759 mk. mr. w gm. , 3 dm. , 23 mk. na obsz. dwor. 739 gr. kat. , 15 rzym. kat. ; 747 Rus. , 7 Pol. . Par. rz kat. w Żurawnie, gr. kat. w miejscu, dek. żura wieński. We wsi jest cerkiew, szkoła lklas. ; kasa poż. gm. z kapit. 619 złr. Lu. Dz, Włodzimircewo, os. , pow. opoczyński, gm, Opoczno, par. Libiszew, odl. od Opoczna 1 w. ma 43 mr. włośc. Włodzimirów 1. folw. , pow. słupecki, gm. i par. Trąbczyn, odl. od Słupcy 19 w. , ma 1 dm. , 17 mk. 2. W. , ob. Włodzimierzów. Włodzimirzewo 1. al. Władzimierzewo niem. Elisenhof, posiadłość, w pow. szubińskim, Włodzimierzówka Włodzimircewo Włodzimierzec Włodzimirzewo Włodzimirów Włoka Włodzisław st. kol. , poczta i okr. urzęd. w Kcyni, o 4 klm. na płd. na granicy pow. wągrowieckiego. Nale żało dawniej do dóbr Żórawia, teraz do gminy t. n. Szkoła katol. i ewang. w Palmierowie, sad, par. katol. i ewang. w Kcyni; 3 dm. , 301 ha, 90 mk. 58 katol. . O 400 kroków ku zachodowi od dworu kopiec, wzniesiony na 113, 6 mt. npm. 2. W. , wybud. , należy do gm. Palmierowa, 2 dm. , 26 mk. 12 katol. . Wł. Ł. Włodzisław, ob. Wodzisław. Włoka, zaśc, pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , gm. Druja o 12 w. , okr. wiejski i dobra, Szaumanów, Ryżowszczyzna, 1 dusza rewiz. Włóki 1. pow. lubartowski, gm. Niemce, par. Bys. 2. W. , wś nad rz. Płonką, pow. płocki, gm. Starożreby, par. Daniszewo, odl. 30 w. od Płocka, ma 15 dm. , 175 mk. W r. 1827 było 10 dm. , 76 mk. W r. 1886 folw. Włóki rozl. mr. 731 gr. orn. i ogr. mr. 597, łak mr. 57, pastw. mr. 53, nieuż. mr. 24; bud. murow. 7, drew. 4. Wś W. os. 28, mr. 125. 3. W. Piaski, folw. , pow. sierpecki, gm. Borkowo, par. Sierpc odl. o 1 2 w. , ma 18 dm. , 203 mk. , 345 mr. obszaru. Folw. W. Piaski lit. B, rozl. mr. 184 gr. orn. i ogr. mr. 20, łąk mr. 160, nieuż. mr. 4; bud. mur. 2, drew. 3. 4. W. Małe, wś nad rz. Sierpienicą, pow. sierpecki, gm. Borkowo, par. Sierpc odl. o 1 2 w, , ma urząd gminny, młyn wodny i karczmę, 25 dm. , 390 mk. , 122 mr. W r. 1827 było 20 dm. , 160 mk. 5. W. Jelonki, pow. ostrowski, ob. Jelonki 4. Włoki 1. uroczysko do wsi Wólka Poduchowna, pow. sokólski, w 3 okr. pol. , gm. Czarna Wieś. 2. W. al. Podlinkowo, dwór, pow. poniewieski, w 2 okr. pol. , gm. Linkowo, o 50 w. od Poniewieża, własność Jana hr. Tyszkiewicza, ma 334 dzies. 68 lasu, 8 nieuż. . W 1859 r. 12 mk. , wiatrak. 3. W. , wś, pow. wiłkomierski, w 1 okr. pol. , gm. Konstantynów, Zabielscy maja tu 60 dzies. 4. W. Borowe, ob. Wrzosy. 5. W. Nowe, pow. ihumeński, ob. Nowe Włoki, Włóki al. Włuki, Wlaky, wś kościelna na płn. zach. Fordonia, wschódpłn. Koronowa w pow. bydgoskim, okr. urzęd. żołędowskim Dobrcz, st. kolei i urząd poczt. w Kotomierzu Klarheim, szkoła katol. w miejscu, ew. w Trzęsaczu, paraf. katol. w miejscu, ewang. w Fordoniu, sąd w Bydgoszczy; 27 dm. , 491 ha. 236 mk. 194 katol, 4 żyd. Należały do opactwa ko ronowskiego. R. 1580 wymienione między do brami opactwa, mają 2 sołtysów, 13 1 2 łanów, 3 zagrody, 1 rzemieślnika. Wł. Ł. Włokińskie jezioro, ob. Włókno. Włokiele, dwór, pow. szawelski, w 1 okr. pol. , gm. Szawkiany, o 27 w. od Szawel. Włókna, Włókno, Wloczna, wś nad jeziorem t. n. Włocińskiem, na płd. zachód od Skoków, pow. obornicki, okr. urzęd. Murowana Goślina, st. kol. Rogoźno, szkoła, poczta i obie parafie, i sąd okr. Skoki Schakken, 6 dym. , 103 mk. Na obszarze W. są okopy przedhistoryczne. Jezioro Włokińskie, wzn. 74. 2 mt. npm. , należy do sieci jezior, spływających do Wełnianki, dypływu Wełny. Zlewa się na płd. z jez. Brzezińskiem a na wschodzie odpływa do jez. Maciejaka. Ma 1, 6 klm. dług. a 1, 3 klm. szerok. , zwęża się w jednem miejscu do 0, 25 klm. czyli 200 kroków. Na obszarze W. zachowały się nazwy pól Ostrówek, Ostrów, Cwejda, Przedstawa, Frydrych; łąk Sławskie; jezior Maciejak, Garnek, Włoknieńskie; okopu Rejkus, półwyspu Średniekępy. R. 1235 Władysław Odonicz wsi Sławno i Włókna oddaje kościołowi gnieźnieńskiemu. Arcybisk. Henryk dobra te nadał kościołowi św. Wojciecha, ale mu takowe bezprawnie odjął ks. Władysław, bratanek Odonicza. R. 1580 występuje jako dziedzic W. Jan Zbiszewski. W. Ł, Włóknik, niem. Wuknik, Wucknik, jezioro, leży na wschód od Frydlandu Marchijskiego, między Nierzeszynem a Hankami, w pow. wałeckim. Drugie jezioro t. n. leży tuż pod Bytyniem, na płn. wschód od Tuczna ob. Callier Pow. wałecki w XVI w. , str. 54. Kś. Fr. Włonice al. Wlonice, w XVI w. Wlanicze, wś i os. leś. , pow. opatowski, gm. Ożarów, par. Bidziny, odl. od Opatowa 18 w. , ma 19 dm. , 238 mk. W r. 1827 było 15 dm. , 128 mk. W r. 1886 folw. Włonice rozl. mr. 719 gr. orn. i ogr. mr. 455, łąk mr. 14, lasu mr. 234, nieuż. mr. 15; bud. mur. 13, drew. 4; płodozm. 9pol. ; las urzą dzony, wiatrak. Wś W. os. 27, mr. 116; wś Tominy os. 20, mr. 383. Według reg. pob. pow. sandomierskiego z r. 1578 we wsi W. , w par. Bydzyny, Zagórska płaciła od 1 2 łanu. Gabryel Piekarski od os. 3, łan. 3 4; zagr. z rolą 2, kom. 2, hult. 1. ; Mikołaj Wlański od 1 2 łanu, 1, zagr. 1; kom. Mat. Zaklika od 1 2 łan. Pawiń. Małop. , 181, 463. Br. Ch. Włosań, wś, pow wielicki, w okolicy pagórkowatej, urozmaiconej gajami, przy drodze z Mogilan na płd. do Sieprawia. Ma szkołę ludową. Wraz z obszarem tabularnym liczy 135 dm. i 735 mk. 12 izrael. . Par. w Mogilanach. Pos. tabularna Henr. Bołoz Antoniewicza składa się z 84 mr. roli, 12 mr. łąk, 7 mr pastw. , 37 mr. lasu i 1572 sąż. parcel budowl. ; pos. mn. ma 544 mr. roh, 152 mr. łąk i ogr. , 110 mr. pastw. i 287 mr. lasu. Wymieniona w akcie uposażenia klasztoru szczyrzyckiego w r. 1252, w liczbie wsi dających dziesięcinę. Gdy w XIV w. kanonik krakow. Spytko, dziekan kościoła św. Floryana przy Krakowie, rości pretensye do tych dziesięcin, sąd polubowny w r. 1362 rozstrzyga sprawę na korzyść klasztoru Kod. Małop. , I, 49, 352. W 1581 r. Pawiński, Małop. , 43; Wlosziani posiadał Spytek Jordan, kaszt. krak. , płacił on od 7 i 3 4 łan. km. , 2 zagr. z rolą, 2 zagr. bez roli, 3 komor. z bydłem, 1 komor. bez bydła, 4 rzemieśl. i dudy. Graniczy na płn. z Mogilanami, na wschód z Kopaniem i Olszowcem, na płd, Włóki Włoki Włokińskie Włokiele Włókna Włosań Włonice Włóknik Włodzisław Włościnowo Włoszanów Włosień z Głogoczowem i Krzyszkowicami a na zach. z lasem zwanym Bronaczową i Wolą Radziszowską. Włosaty, urzed. Wolosatyj, futor nad rz. Perejmą Sarażynką, pow. bałcki, w 3 okr. pol. Sawrań, gm. Pieszczana, par. praw. Nowipol, katol. Bałta. X M. O. Włościborek, ob. Włościbórz. Włościbórz l. Lościbórz, niem. Gr. Lossburg, dok. 1373 Łossowo, 1546 Włościbor, 1728 Łościbor, wś, pow. złotowski, st. p. i kol. Sępólno, o 7 km. , par. kat. Wałdowo, szkoła kat. w miej scu; 206 ha 169 roli orn. , 6 łąk, 4 lasu; 18 dm. , 25 dym. , 128 mk. , 75 kat. , 57 ew. 2. W. , dobra ryc, tamże; 1192 ha 795 roli orn. , 94 łąk, 84 lasu; 1885 r. 19 dm. , 57 dym. , 337 mk. , 254 kat. , 83 ew. , z których na folw. Męczychudobę Justinenhof przypada 1 dm. i 9 mk. a na folw. Włościborek 2 dm. i 41 mk. hodowla by dła i owiec, wiatrak. Za czasów polskich posia dali dobra te Wałdowscy, którzy się wskutek tego pisali też Włościborskimi. Po okupacyi pruskiej napotykamy tu jako dziedziców spokre wnionych z nimi Sadowskich, potem posiadał je Lesse z Droździenicy, r. 1858 Karol Wegner. Niedawno nabył wś tę Józef Prądzyński ze Skar py za 585, 000 mrk. Od niego kupiła r. 1894 niemiecka komisya kolonizacyjna za 600, 000 mrk. Wizyta Trebnica z r. 1653 donosi, że w W. było 5 półgburów semicoloni, którzy mesznego dawali po 1 kor. żyta i owsa; dawniej było tu 24 włościan, których puste włóki odrabiał dwór, dając proboszczowi 8 korcy żyta i beczkę piwa str. 145. W czasie separacyi gruntów miało tu 11 włościan i dwór wolne pa stwiska w Sikorzu; za zrzeczenie się tego prawa dostał dwór 125 mr. lasu, włościanie zaś 17 mr. i 48 kw. prętów. R. 1774 było we wsi tylko 2 ewang, kowal i owczarz. W Włościborku było 1766 r. 10 mk. prot. ob. Der Kreis Flatow v. Schmitt, str. 239. Kś. Fr. Włościejewka, lasek nad Małpinem, w pow. szremskim. Włościejewki 1. w dok. Wlosczegow, Włosczijewie, wś gospod. , w pow. szremskim, par. ewang. , poczta i okr. urzęd. Książ, st. kol. Chocicza Falkstaedt, kościół paraf. katol, szkoła katol. i ewang. w miejscu, sąd okr. w Szremie, ma 11 dm. 150 ha, 111 mk. katol. 2. W. , wś rycerska, tamże, ma 16 dm. , 1090 ha, 379 mk. 341 katol. ; czystego dochodu 5653 mk. Do W. należy folw. Międzybórz i posiadłość Wójtowstwo. Na obszarze W. zachowały się nazwy pól Tomidaj, Smolnydół, Cmentarzysko; łąk Robaczywa, Wągródka; wzgórz Zamczysko, Łysa Góra; błot Wilczykąt, Żórawiec; jeziór Wielkie jezioro, Gluta. Zanim przeszły do rąk niemieckich, były W. w posiadaniu Niegolewskich. 3. W. , leśniczówka, tamże, ma 2 dm. , 15 mk. 4. W. , cegielnia, tamże, 1 dm. , 6 mk. 5. W. , Holendry, 43 dm. , 298 mk. Osadził je w r, 1753 Tadeusz Krzyżanowski. R. 1382 Dobrogost Włosczegowski Wloczciowski h. Wczele był na zjeździe w Radomsku. Dobrogost z Włosczejewek jest kasztelanem gdeckim od r. 1391 1411. Tenże r. 1390 świadczył w sprawie Wyskoty, w sprawie Elżbiety wdowy po Wincentym, wojew. pozn. W r. 1396 zasiadał na rokach. Sam kilkakrotnie prawuje się z żydami Danielem i Aronem. W r. 1397 przyznaje, że Aronowi winien 200 grzywien. W tymże roku prawując się z dziedziczką Książa, powierzył sprawę swą Piotrowi Nagrudowskiemu, który w jego imieniu prawuje się także z Adamem Kowalskim, W r. 1399 w sprawie Chrzana Jeżewskiego z Przybysławem Golskim, byli konkordatorami Dobrogost gdecki i Mikołaj Lubiatowski, burgrabia kościański. W r. 1392 występuje tenże Dobrogost w Łucku przy królu Władysławie, gdy tenże Henrykowi z Zimnej Wody pozwolił wieś Zdzież wynieść do rzędu miast na prawie niemieckiem. W r. 1395 występuje w Gnieznie przy boku króla Władysława, gdy tenże nadaje posiadłości w Wschowie Wincentemu Granowskiemu, kasztel. nakielskiemu. W r. 1396 występuje z Sędziwojom ze Szubina w Gnieźnie, przy podziale dóbr Dzierzysława z Goliny. W r. 1400 zasiada na sądach wojewódzkich. W tymże roku występuje Piotr z W. W r. 1580 mają W. 1 łan, 1 zagr. , 2 komor. , trzy młyny. Kościoł istniał tu już przed r. 1610. Znajduje się w nim nagrobek Tadeusza Krzyżanowskiego 1813. Przed Niegolewskimi W. posiadali Krzyżanowscy, a jeszcze dawniej Radolińscy. Włościnowo, ob. Włoszanów. Wł. Ł. Włosianka al. Bereźnica, potok, lewy dopł. Sanu, w pow. liskim; ob. Matyaszowa Wola. Włosień 1. przyl. wsi Kwaczała, w pow. chrzanowskim. 2. W. , przyl. wsi Osiek, w pow. bialskim Galicya. Włosienica, wś, pow. bialski, przy gościńcu z Oświęcimia 8, 5 klm. do Zatora, nad potokiem uchodzącym z praw. brzegu do Wisły. Ma kościół rzym. katol. , filialny parafii w Oświęcimie, nieznanej erekcyi, zbudowany w r. 1844 i konsekrowany p. w. św. Michała. Do filii należą wsi Monowice, Stawy i Las. Wł. ma 137 dm. i 783 mk. rzym. kat. We wsi szkoła ludowa, Własność tabularna należy do probostwa rzym. katol. w Oświęcimie i wynosi 218 mr. roli, 23 mr. łąk, 1 mr. ogrodu, 21 mr. pastw. , 167 mr. lasu, 6 mr. stawów, 4 mr. nieuż. i 1 mr. 713 sąż. parcel budowl. , ogółem 445 mr. ; pos. mn. 436 mr. roli, 30 mr. łąk i ogr. , 23 mr. pastw. Wątpliwej autentyczności dokument z r. 1285 na lokacyą wsi Poręby, wymienia tę wieś i wspomina o strumieniu t. n. Kod. dypl. pol. , III, 136. W połowie XV w. wś ta miała kościół drewniany, p. w. W. Św. Przy zakładaniu par. w Oświęcimiu nadano w r. 1470, jako uposażenie kościoła, wieś W. wraz z kościołem paraf. i jego docho Włosianka Włosaty Włościborek Włosaty Włosienica Włościbórz Włościejewka Włościejewki Włoska Wola Włostów Włosienica darni. Odtąd kościół ten stał się filialnym. Wieś W. miała lany km. , sołtystwo z rola i dwie od dzielne osady kmiece większe. Sołtys posiadał karczmę i zagrodnika. Każdy kmieć dawał czyn szu plebanowi po florenie, sześć denarów za barankowe na Wielkanoc, przytem jaja, kury, a za dziesięcinę po mierze owsa i mierze żyta, które sami winni byli zasiać na uprawionych ro lach plebana. Sołtys dawał po 4 miary żyta i tyleż owsa, ale bez obowiązku siewa. Kmiecie zaś sołtysowi mieli zasiewać po mierze owsa i żyta Długosz, L. B. , II, 224. Przy nadaniu W. kościołowi w Oświęcimiu zastrzeżono, by nabo żeństwo i nadal się tu odprawiało ob. t. VII, 746. W 1581 r. Pawiński, Małop. 99. W. miała samodzielną parafię; oprócz części probo stwa oświęcimskiego liczącego 19 półłanków km. , 3 zagr. bez roli, 3 kora. z bydłem i tyluż bez by dła, miał jeszcze część Stanisław Porębski, skła dającą się z półłanka km. i komornika z bydłem. W. graniczy na płn. z Dworami, na zach. z Monowicami, na płd. z Porębą Wielką, a na wschód z Przeciszowem. Por. Poręba. 1. Mac. Włosienica, dawniej Wlosiennica, niemWloschnitz, wś włośc, pow. kwidzyński, paraf. kat. Lalkowy, st. p. i kol. Twarda Góra; 259 ha 225 roli orn. , 7 łąk; 1885 r. 15 dm. , 21 dym. , 127 mk. , 110 kat. , 17 ew. Leży między Lalkowami i Pieniążkowem. Dawniej własność bene dyktynek w Grudziądzu, darowana przoz Annę Konarską, starościnę mitawska. Początkowo wy dawały ją panny w dzierżawę zwykle na 3 lata, od r. 1751 wydzierżawiały ją na czynsz gbu rom, którzy od włóki płacili 40 zł. R. 1734 opu ściła ksieni dzierżawę dla przeciągów różnych wojsk. R. 1737 wicher obalił około 600 sztuk drzewa w lesie ob. Klasztory żeńskie przez kś. Fankidejskiego, str. 222. Wizyta Rybińskiego z r. 1780 wykazuje tu 54 mk. katol. ; włók było 16. Proboszcz pobierał dawniej 8 korcy żyta i tyleż owsa, podówczas tylko 5 1 2 korca żyta i tyleż owsa pag. 42; 1789 r. b. 7 dym. Jeszcze dziś jedno jezioro nazywa się Panieńskie Nonnensce, tak samo przyległy lasek Nonnen wald. Kś. Fr. Włosinowo, ob. Wloszanów. Włoska Wola, pow. włodawski, ob. Wołoska Wola. Włosków, w XVI w. Włoskowo, wś, pow. kutnowski, gm. Krośniewice, par. Nowe, ma 7 mk. , 94 mr. W 1827 r. było 6 dm. , 28 mk. Na początku XVI w. dziesięciny z folw. pobierał pleban w Nowem, od kmieci zaś kustodya łęczycka Łaski, L. B II, 474. Włoskowcze, wś w dok. z 1549 r. , pow. kamieniecki, ob. Olczydajów. Włosnowice, wś i folw. , pow. stopnicki, gm. Zborów, par. Świniary, odl 8 w. od Stopnicy. W 1827 r. było 28 dm. , 172 mk. W r. 1880 folw. Włosnowice, rozl. mr. 310 gr. orn. i ogr. mr. 193, łąk mr. 20, pastw. mr. 23, lasu mr. 59, nieuż. mr. 15; bud. drew. 9; płodozm. 9pol. Poprzednio należał do dóbr folw. Janów. Wś W. os. 30, mr. 415; wś Solec os. 31, mr. 335. W połowie XV w. wś miała 4 łany km. , karczmę z rolą, z których dziesięcinę, wartości do 4 grzyw. dawano pleban. w Świniarach. Folw. rycerski dawał pleb. w Solcu, wartości 2 grzyw. Długosz, L. B. , II, 427. W r. 1579 wś W. w par. Solec, własność Andrzeja Zborowskiego, dziedzica okolicznych włości, miała 9 osad. , 1 1 2 łanu. 1 zagr. , 2 ubog. Pawiński, Małop. , 212. Włostki, wś gospod. , w pow. gostyńskim, par. kat. i ewang. , urz. okr. i poczta Poniec Punitz, st. kol. , szkoła kat. i ewang. w Sarbinowie, sąd okr. w Bojanowie, 2 dm, 34 mk. Włostów, wś, folw. i dobra, pow. sandomierski, gm. Lipnik, par. Włostów, odl. od Sandomierza 22 w. , leży na wznies. 813 st. npm. , posiada kościół paraf. murowany, gorzelnią, młyn wodny, 48 dm. , 613 mk. W 1827 r. było 38 dm. , 332 mk. W r. 1883 miał tu stanąć szpital z funduszu, w ilości rs. 50, 000 zapisanego przez dziedzica dóbr Michała Karskiego. Dobra Włostów składały się w r. 1881 z folw. Włostów, Gaj, Pęsławice, Swojków, attyn. Podgajcze, Buczek i las Skolanowski, rozl. mr. 1933 gr. orn. i ogr. mr. 1209, łąk mr. 60, pastw. mr. 14, lasu mr. 542, zarośli mr. 44, wody mr. 10, nież. mr. 54; bud. mur. 17, drew. 22; płodozm. 11 i 14pol. ; las urządzony. Wś W. os. 66, mr. 605, wś Swojków os. 6, mr. 98. Jestto starożytna osada. Nie spotykamy jej wprawdzie w starszych dokumentach, bo dopiero w akcie z 1362 r. pojawia się Bernard, dziedzic Włostowa Kod. Małop. , I, 312, ale według tradycyi kościół tutejszy ma być założony przez Piotra Dunina i ochrzcony w nim został Wincenty Kadłubek urodz. r. 1160, którego wizerunek przechowywał się jakoby w kościele. W połowie XV w. spotykamy tu kościół paraf. , murowany z kamienia, p. w. św. Jana Chrzciciela. Dziedzicami wsi są Pełka, Jan Zbank i Iwon, h, Janina. We wsi jest 12 łanów kmiecych, dających dziesięcinę archidyakonowi sandomierskiemu, z niektórych pól jednak pobiera pleban miejscowy. Do kościoła należą 4 łany, łąka, staw i trzy karczmy z rolą dające, dziesięcinę archidyakonowi Długosz, L. B. , II, 344. Zdaje się, że na obszarze wsi mieściło się pierwotnie targowisko, czego pamiątką pozostała nazwa pola Targowiska, ztąd spotykamy tu trzy karczmy i ztąd założono tak wcześnie parafią. Rozwój pobliskiego Opatowa odebrał znaczenie tej osadzie. W r. 1578 Albert Wielicki płacił od 16 osad. , 8 lan. , 11 zagr. z rolą, 2 zagr. , 12 ubogich komor. , 1 rzem. Pleban od 1 osad. , 1 łanu. 2 ubog. komor. ; Hubliński od 2 os. , 1 łanu 4 zagr. z rolą, 5 ubog. komor. , 1 komor. 1 rzem. ; Pełka Jan od 1 2 łanu Pawiński, Włostki Włosnowice Włoskowcze Włosienica Włosinowo Włosków Małop. , 179. W. par. , dek. sandomierski, 1277 dusz. Br. Ch. Włostów 1. Wielki, folw. pow. krobski go styński, par. kat. , okr. urzęd. , st. kolei i urząd poczt. w Krobi, szkoła katol. w Chwałkowie, par. ewang. w Górce, sąd okr. w Rawiczu, ma 3 dm. , 65 mk. , obszaru 194 ha. Leży na płd. zachód Krobi pod Chwałkowem. Własność niegyś Czac kich. Czystego dochodu 4339 mrk. W r. 1793 dzierży W. Leon Kowalski z Chwałkowa. 2. W. Mały, wś szlach. , tamże, sąd okręg. w Gostyniu, ma 2 dm. , 195 ha, 54 mk. 41 katol. . Należał niegdyś do Włostowskich. Czystego dochodu 3885 mrk. W r. 1793 dzierży W. Jakub Poto cki. 3. W. , ob. Włostowo. Wł. Ł. Włostowice 1. wś i folw. nad rz. Bzurą, pow. łęczycki, gm. Balków, par. Piątek, odl. od Łęczycy 20 w. Wś ma 9 dm. , 45 mk. ; folw. 4 dm. , 15 mk. W r. 1827 było 12 dm. , 144 mk. W r. 1876 folw. Włostowice rozl. mr. 567 gr. orn. i ogr. mr. 191, łąk mr. 126, pastw. mr. 57, lasu mr. 102, zarośli mr. 84, nieuż. mr. 7; bud, mur. 14, drew. 1; płodozm. 13pol. ; las nieurządzony, pokłady torfu. Wś W. os. 19, mr. 68. Na początku XVI w. łany folw. zdawna odrębne, dawały dziesięcinę pleb. w Piątku, zaś łany kra. na stół arcybiskupi Łaski, L. B. II, 420 i 510. Dziesięciny z W. dla kościoła w Piątku przeznaczył w r. 1433 arcyb. Wojciech Jastrzębiec. W r. 1576 Albert Szlonkowski płaci tu od 1 2 łanu i 2 zagr. ; Jan Szlonkowski, syn Mateusza, od 1 łanu, 1 zagr. , karczmy, młyna; Szymon Włostowski od 1 2 łanu, 2 zagr. , karczmy, 3 osad Pawiński, Wielkop. , 11, 57. 2. W. , wś i fow. , pow. pińczowski, gm. Filipowice, par. Koszyce, odl. 33 w. od Pińczowa, leży pod Koszycami. W 1827 r. było 26 dm. , 183 mk. W r. 1887 r. folw. Włostowice rozl. mr. 449 gr. orn. i ogr. mr. 338, łąk mr. 95, nieuż. mr. 16; bud. mur. 1, drew. 12; płodozm. 5 i 9pol. Wś W. os. 31, mr. 79. W połowie XV w. wś ta, w par. Koszyce, należała do Jakuba Słupowskiego h. Leliwa. Było tu 7 łan. km. dających dziesięcinę, wartości do 10 grzyw. , kapitule krakowskiej. Folw. i 4 zagrod. dawały pleban. w Witowie, wartości do 3 grzyw. Długosz, L. B. , II, 172, W r. l581 wś W. , w par. Witów, pow. proszowicki, należała do Ossolińskich. Dzierżawca Mikołaj Dębnicki płacił tu od 5 1 2 łan. km. , 6 zagr. z rolą, 1 komor. z bydłem, 3 komor. bez bydła, 2 chałupników Pawiński, Małop. , 10. 3. W. , wś nad Wisłą, pow. nowoaleksandryjski puławski, gm. NowaAleksandrya, par. Włostowice, leżą między Puławami a Bochotnicą. Posiadają kościół par. murowany, szkołę początkowa, około 1000 mk. W 1827 r. było 105 dm. , 712 mk. W połowie XV w. wś ta należy do paraf. Jaroszyn dziś Góra Puławska, na przeciwległym brzegu Wisły, posiada kaplicę drewnianą, w które pleban z Jaroszyna odprawia nabożeństwo. Dziedzicem wsi był Jan Koniński h. Rawa. We wsi było 11 łan. km. , karczmy, fol wark, dające dziesięcinę, wartości do 11 grzyw. , kościołowi w Jaroszynie Długosz, L. B. , II, 564. W r. 1531 W. Osiny i Parchowatka w po łowie, własność Andrzeja Tęczyńskiego, dawały pobór od 15 łan. 1 młyna. Należały do par. Koń skowola. W r. 1676 wś kościelna W. daje po główne od 245 poddanych i 12 żydów. Zdaje się, że wś stała się teraz małym targowiskiem przy przewozie przez Wisłę Pawiński, Małop. 359 i 48a. Stara kaplica, istniejąca już w XV w. została zamieniona na kościół parafialny stara niem Opalińskich w r. 1661. Wyznaczyli oni fundusze na utrzymanie proboszcza. W r. 1801 odbudowali kościół z gruntu Czartoryscy. Do kościoła tego należy kościół filialny w Puła wach. W r. 1656 na obszarze W. stoczył Czar necki walkę ze Szwedami. W. par. , dek. nowo aleksandryjski dawniej kazimierski, ma do 4000 dusz. Br. Ch. Włostowice, dziś Losswitz, wś i dobra, pow. wołowski, kośoiół par. kat. w miejscu. Wś ma 566 ha 435 roli, 12 łąk, 95 lasu, 63 dm. , 377 mk. 73 ewang. . Par. ewang. Mondschuetz. Dobra mają 261 ha 164 roli, 7 łąk, 77 lasu, 4 dm. , 54 mk. 34 ew. . Do r. 1810 własność klasztoru w Lubiążu. Wspomniana w dokum. z XII w. Włostowo 1. wś gospod. nad rzką Maskawą pow. średzki, par. kat. i ewang. , urząd okr. , sąd okr. , st. kol. i urz. poczt. w Środzie, szkoła katol. i ewang. w Zrenicy. Ma 16 dm. , 229 ha, 148 mk. Leży na płd. od Środy. Należała do kapituły gnieźn. już r. 1357. R. 1578 dzierźawił tę wieś Janusz Wrzesiński od ks. Magnuszewskiego, a r. 1616 Minicki, kan. gnieźn. Wykaz dochodów z W. i nieistniejących już Przykąt podaje kś. Korytkowski w dziele Prałaci i kanonicy I, 212. Pod W. wykopano popielnice i naczynia malowane, grzechotki dziecięce. 2. W. , wś gospod. i kol. nad Gopłem, od r. 1878 Lostau, pow. inowrocławski strzeliński, par. ewang. , urz. okr. i sąd okr. w Strzelnie, st. kol. w Kruszwicy i Strzelnie, poczta w miejscu Lostau, szkoła katol. w Chrośnie, ewang. w miejscu, par. kat. w Kościeszkach. Wś ma 3 dm. , 66 ha, 54 mk. 45 katol; kol. 9 dm. , 93 ha, 91 mk. 38 katol. . Wś ta leży na płd. od Kruszwicy a płd. wsch. Strzelna, przy ujściu Rechty do Gopła. R. 1145 była własnością klasztoru w Trzemesznie, wraz ze znaczną częścią Gopła nadana przez komesa Włosta. Ks. Mieszko potwierdził to nadanie. R. 1293 Władysław, ks. kujawski, wyjmuje W. z pod juryzdykcyi grodu kruszwickiego. R. 1318 kanonicy z Trzemeszna sprzedali W. biskupowi kujawskiemu. R. 1560 wchodzi w skład ststwa kruszwickiego, ma 2 1 2 łanu, 1 os. i 2 rybaków. W r. 1793 zabrane przez rząd pruski wcielone Włostów Włostowice Włostowo Włostów zostało do zarządu domeny Strzelno. W now szych czasach rozdzielono W. na dwie części, z których mniejsza zachowała dawna nazwę, większą przezwano Lostau. Wł. Ł. Wiosty 1. pow. ciechanowski, ob. Kozdroje Włosty. 2. W. Olszanka, wś drobnej szlachty, pow. mazowiecki, gm. Wysokie Mazowieckie, par. Dąbrowa Wielka. W 1827 r. było 23 dm. , 141 mk. 3. W. , pow. płocki, ob. Przedpełce, 4. W. , pow. płocki, ob. Smardzewo W. Wiosty 1. niem. Wlosten, wś, pow. jań sborski, st. p. Bialla. Zygfryd Flach v. Schwarz burg, komtur baldzki, nadaje r. 1471 Marcino wi, Andrzejowi i Jakubowi Włostowcom Flostoffzcin oraz 11u innym, z imion wymienio nym, 34 włók we Włostach na prawie magd. , z wyższym i niższym sądownictwem i obowiąz kiem trzech służb zbrojnych. R. 1533 sprzeda je Fryderyk Heidek Stankowi Karkoszce z Sołdan 2 1 2 włóki we Włostach za 23 kóp polskich Kętrz. , O ludn. pol. , 428. 2. W. , niem. Floesteni, wś, pow. gołdapski, st. p. Grabowen. Włostybory, pow. sierpecki, oh. Osiek 24. Włoszakowice, w dok. Wlossakowice, Włoszkowice, niem. Luschwitz, wś kośc. , gospod. i ryc, w pow. wschowskim, urząd okr. , poczt. , par. kat. i ew. w miejscu, sąd okr. i st. kol. we Wschowie Fraustadt. Wś gospod. ma 102 dm. , 1014 ha, 809 mk. 711 katol. . Wś ryc ma 4241 ha. Należą, do niej folw. Jezierzyce Deutsch Jeseritz, Grotuik i Koła Kahle, Frydrykowo Friedrichsthal, NeuAnhalt, Nowe Troski Neusorge, Miastko, Ujazdów, Domnice, Bukowiec. Dobra te do podatku grunt. oszaco wane na 26262 mrk dochodu. Należą do ksią żąt AnhaltDessau. W. leżą na płn. Wschowy, I na płd. zach. Szmigla. Istnieje dotacya kościoła we W. z r. 1409, przez Przebysława Gryżyńskiego, ówczesnego dziedzica; uważają ją jednak za podrobioną. Autentyczniejszą datą jest r. 1580, w którym kościół został poświęcony. W połowie XVII w. legował Michał Tarnowiecki 40000 zł. poL, za które Jan Karol Opaliński wystawił kościół murowany obok dawnego dre wnianego. Ten ostatni stał jeszcze w r. 1685. Zamek tutejszy w brew prawidłom budownictwa i smaku, w trójkąt zbudowany, wystawił Fr. ks. Sułkowski w r. 1749 51. Z rąk książąt Sułkowskich już r. 1782 dobra te przeszły do ks. Anhalt. Dnia 6 marca 1785 r. urodził się tu Karol Kurpiński, kompozytor i dyrektor ope ry polskiej w Warszawie. Wykopaliska miejsco we znajdują się w zbiorach Tow. Przyj. Nauk w Poznaniu. Opis zamku z ryciną podał Tyg. Illustr. r. 1862, t. VI, 64. W. Ł. Włoszanów al. Włoszczanowo, w dok. Vlosynow, Włościanowo, Włościnowo, Włosinów, wś ryc, pow. gnieźnieński żniński, par. katol. , urząd okr. , st. kol. , st. pocz. i szkoły w Janówcu, sąd okr. w Wągrówcu. Ma 7 dm. , 462 Słownik Geograficzny T. XIII. Zeszyt 164. ha, 154 mk. 136 katol. . Czysty dochód grunt. 4796 mrk. W. leży nad Wełną, na zach. Zer nik, płn. od Janowca. R. 1479 arcyb. Jakub z Sienna wcielił W. do parafii w Janówcu. W r. 1577 Włossynowski posiada część Jadownik. W r. 1793 siedzi tu Jan Cieński. Dawniej sie dzieli tu dziedzice h. Leszczyc, piszący się Włosinowskimi. Już r. 1272 występuje Wojciech de Vlosynow. W r. 1399 Jakusz i Piotr Włosinowscy zrezygnowali sprawę swą Piotrowi z Damasławic a następnie razem z Paskiem z Dziękczyna prawowali się z panią Kozielską. W r. 1499 w grodzie kcyńskim rozgraniczono W. , Janowiec i inne dobra. R. 1525 z ról dzie dzicznych dawano dziesięcinę snopową prob, w Janówcu i płacono altaryi św. Marcina 2 grzyw. czynszu, altaryi św. Doroty w Kieszkowie 1 grzyw. Kmiecie płacili po fertonie z łanu, da wali po korcu pszenicy i owsa, a karczmarze i zagrodnicy po korcu owsa. W. Ł. Włoszczanów al. Włoszczonów, wś nie istniejąca obecnie. W r. 1827 leżała w pow. gostyńskim, par. Suserz, miała 30 dm. , 199 mk. , była własnością rządową. W r. 1299 Bolesław, ks. mazow. , nadaje słudze swemu Janowi wsi Włoszczanów i Szczawin na własność, z prawem sądzenia w sprawach kryminalnych Kod. Maz. , 34. W r. 1579 wś Włoszczanowo płaci od 13 łan. i 2 zagr. Pawiń. , Mazowsze, 197. W tej wsi przemieszkiwał czas jakiś, jako dzierżawca, Kasper Miaskowski, który upamiętnił swą siedzibę wierszem p. t. Waleta włoszczonowska. Włoszczowa, osada miejska, centr powiatu w gub. kieleckiej, leży pod 50 51 3 szer. płn. i 37 37 4 dług. wschod. od F. , odl. 35 w. na zach. od Kielc, 210 w. od Warszawy, połączona drogami bitemi z Radomskiem i Kielcami. Najbliższe stacye drogi źel. w Kłomnicach warsz. wied. i Chęcinach dąbrowiecka. Leży śród wyżyny rozciągającej się na zach. płd. od pasma Łysogór. Wody z okolicy osady prowadzą strumienie do Nidy i Pilicy. Posiada kościół paraf. murowany i kaplicę cmentarną, szkołę początkową, sąd gminny okr. I, urząd powiat. , urząd poczt. i tel. , urząd gminny z kasą zaliczkową, około 308 dm. w połowie murowanych i 4536 mk. , w tej liczbie 33 prawosł. , 3253 żydów. Ulice w liczbie 14 niebrukowane, oświetlone 12 latarniami naftowemi. Jedynemi zakładami fabrycznemi są dwie małe olejarnie z produkcyą roczną na 1790 rs. W r. 1827 było 162 dm. i 1353 mk. ; r. 1857 było 195 dm. 84 mur. i 2102 mk. 1257 żyd. . Domy ubezpieczone były od ognia na 46060 rs. a dochód kasy miejskiej wynosił 383 rs. W osadzie odbywa się 6 jarmarków rocznie. Jest to jedna z licznych osad możnowładczych, powstałych śród lesistych wyżyn, zalegających obszar wyniosły, otaczający grzbiet łysogórski. W pobliżu W. spotykamy całą grupę podobnych osad, jakiemi 46 Włosty Włoszakowice Włoszanów Włoszczowa Włoszczanów Włostybory Włoszczowa są Koniecpol, Czarnca, Secemin. W poblizkiej Czarncy osiadł wielkopolski ród Łodziów. Secemin nadał Jagiełło r. 1401 Piotrowi Szafrańcowi. Prawdopodobnie i Włoszczowa była pierwotnie wsią królewską. O dawności zaludnienia tego punktu świadczy cmentarzysko z urnami, o 2 w. od osady się znajdujące, a na północ śród bagna nasyp grodzisko na którym później stał dwór Szafrańców. Kościół paraf. powstał tu zapewne już w XIV w. , albowiem pleban tutejszy Jakub, procesując się przed konsystorzem gnieznieńskim z plebanem wsi Goleniowy o dziesięciny z Woli pod Włoszczową, wygrał sprawę na mocy dawnych przywilejów swego kościoła. Lib. Ben. Łaskiego podaje, jakoby dziedzicami W. na początku XVI w. byli Olsztyńscy. Jest to widocznie omyłka piszącego czy też wydawcy. Należy czytać Cieszyńscy. W r. 1540 wś Oleszno odl. 10 w. od Włoszczowy wraz z kilku przyległemi wsiami jest majątkiem posagowym Zofii Szafrańcowej, kasztelanowej wiślickiej. Zapewne była ona z domu Sienińska h. Dębno. Jednocześnie Włoszczowa i przyległa Wola Wiśniowa należą do Hieronima Szafrańca, starosty chęcińskiego, który otrzymuje w r. 1539 przywilej Zygmunta I na lokacyą miasta na prawie niemieckiem, przy dziesięcioletniej wolności od podatków. Jednakże jeszcze w r. 1540, według regestrów pobor. W. , jest wsią, mającą 7 kmieci na całych łanach, 8 na półłankach, 4 zagrod. , dwie sadzawki większe i trzecią małą, młyn, dwór i folwark. Łąk było nie wiele, ale bory piękne, obfite w pasieki. Wiele pól leżało odłogiem, tak że porastały drzewami. Wraz z Wolą Wiśniową oszacowano W. na 1000 grzyw. Regestra pobor. pow. chęcińskiego z r. 1573 nie wymieniają W. w liczbie miast i opuszczają w spisie parafii. Szafrańcowie, przyjąwszy protestantyzm, zamienili kościół na zbór. Około r. 1563 był tu kaznodzieją Grzegorz z Żarnowca. Za Zygmunta III katolicy odzyskali kościół a kalwini wznieśli sobie nowy zbór drewniany niedaleko dworu dziedziców. Obecny kościół murowany wzniesiony został z ofiar, p. w. N. P. Maryi, z powodu objawienia się Matki Boskiej w r. 1643. Podobno do r. 1643 kościół paraf. stał na obszarze wsi Włoszczówki. Na cmentarzu stoi kościołek p. w. WW. Św. , niewiadomego początku. Położona w niedogodnym punkcie, otoczona całą grupą miasteczek, W. słabo się rozwijała i tak podupadła w ciągu XVIII wieku, że według, , PostLexikonu Crusiusa z r. 1802 jest tylko wsią o 123 dym. , z kościołem. Bykcyonarz Echarda nazywa W. miastem należącym do Małachowskich. Dopiero po r. 1815 odzyskała urządzenia miejskie, by je znów stracić w r. 1867. Po wydaleniu kalwinów, zapewne w drugiej połowie XVII w. , zaczęli tu osiadać żydzi. W. par. , dek. włoszczowski dawniej kurzelowski. W. gmina należy do sądu gm. okr. I we Włoszczowy, tamże stacya poczt. Gmina ma 25501 mr. obszaru i 7587 mk. Śród stałej ludności jest 38 prot, i 3454 żydów, głównie w samej osadzie. Dobra W. składały się w r. 1890 z fol. Podzamcze, Sułków i Ewina, nomenklat. Chruściel, miasta Włoszczowa, rozl. mr. 5797 fol. Podzamcze gr. or. i ogr. mr. 646, łąk mr. 97, past. mr. 188, lasu mr. 1853, w odpadkach mr. 1369, nieuż. mr. 100; bud. mur. 4, drew. 15; płodozm. 9pol. ; fol. Sułków gr. or. i ogr. mr. 314, łąk mr. 62, past. mr. 19, lasu mr. 770, nieuż. mr. 104; bud. drew. 12; fol. Ewina gr. or. i ogr. mr. 37, łąk mr. 207, lasu mr. 9, nieuż. mr. 22; bud. drew. 3; lasy urządzone, pokłady torfu, browar piwny, cegielnia, 2 młyny, wodne, tartak. W skład dóbr poprzednio wchodziły miasto W. os. 312, mr. 1171; wś Włoszczówka os. 41, mr. 619; wś Sułków os. 34, mr. 395; wś Biedaszka os. 9, mr. 58; wś Ewina os. 3, mr, 38; wś Kuzki os. 14, mr. 237; wś Bieliny os. 3. mr. 43. Włoszczowski powiat, gub. kieleckiej, zajmuje zach. płn. część obszaru gubernii. Utworzony w r. 1867 z części zach. pow. kieleckiego 10 gmin i płn. części dawnego pow. olkuskiego 4 gminy. Ma 25, 17 mil kw. rozległości. Zajmuje on część wyżyny krakowskiej jury i w części zachodzi na wyżynę Nidy. Większa, zachodnia połowa powiatu leży w dorzeczu Pilicy, która przerzyna obszar powiatu w kierunku od płd. od wsi Jasieniec ku płn. zach. , a od Koniecpola płynie zach. granicą. Mniejsza, płd. wsch. część powiatu należy do dorzecza Nidy, biorącej tu początek pod Moskorzowem. Wzniesienie wyżyny dochodzi tu do 1050 st. npm. Podczas kiedy w zach. płn. części powiatu gleba przeważnie piaszczysta, kamienista, to w płd. części, w gminach Lelów, Irządze, Słupia i Rokitno, przeważa glinka urodzajna, sprzyjająca uprawie pszenicy. Z ogólnego obszaru, obliczanego na 118062 dzies. , lasy mają zajmować blizko połowę, bo 46688 dzies. W r. 1880 znajdowało się lasów prywatnych nieurządzonych 36028 mr. , urządzonych 29957 mr. , zasianych po wycięciu 4429 mr. , nie zadrzewionych po wycięciu 5182 mr. , oddanych włościanom za służebności 796 mr. , włościańskich 438 mr. , do osad miejskich należących 103 mr. Obszar lasów rządowych wynosi obecnie 4481 dzies. Ziemi ornej znajduje się obecnie 43572 dzies. , łąk 8013 dz. , pastwisk i piasków rzadko uprawianych 9252 dz. , wód, bagien, dróg itp. . nieużytków 7136 dz. , pod budynkami, ulicami, płacami 2081 dz. , ogrodów 1320 dz. W r. 1880 wedle ścisłego obliczenia sady dworskie zajmowały 205 mr. , włościańskie 141 mr. , a w osadach miejskich 20 mr. Cyfra 1320 dzies. 2600 mr. obejmuje widocznie obszar poświęcone uprawie kapusty i warzyw. Do wi kszej posiadłości dwory należy 78277 dzie do włościan 39785 dzies. Jak zwykle bywa Włoszczowice Włoszczówka Włoszczowice Włoszny ków, Kurzelów, Lelów Nowy, Moskarzów, Na kło, Obiechów, Oleszno, Podlesie, Przyłęk Szla checki, Rokitno, Secemin, Słupia, Szczekociny, Włoszczowa. Pod względem sądowym powiat dzieli się na cztery okręgi sądów gminnych Włoszczowa, Secemin, Dzierzgów i Irządze, nale żące do zjazdu sędziów okr. II w Miechowie. Pod względem administracyjnym rozdziela się powiat na 14 gmin Chrząstów, Irządze, Klu czewsko, Krasocin, Kurzelów, Lelów, Moskarzów, Oleszno, Radków, Rokitno, Secemin, Słupia, Szczekociny, Włoszczowa. W skład gmin tych weszło pięć dawnych miasteczek Włoszczowa, Lelów, Kurzelów, Secemin, Szczekociny Dane statystyczne do opisu miasta i powiatu zebrał na miejscu Edw. Kononowicz. Br. Ch. Włoszczowice, r. 1257 Wloscevice, 1262 r. Wlostovice, 1316 r. Wlosczeuicze, wś i fol. , pow. stopnicki, gm. Maleszowa, par. Piotrkowice. Fol. poduchowny, rozl. 623 mr. , nabyty na licytacyi od rządu za 18915 rs. w r. 1881. W 1827 r. było 41 dm. , 234 mk. Bolesław, ks. krakow. , nadał tę wieś r. 1257 wraz z innemi w uposażeniu klasztorowi w Zawichoście. W r. 1316 otrzymał nową wieś, założoną na obszarze W. na prawie niem. , w dożywotnie władanie od klasztoru Tomisław, kasztel. sandecki, z obowiązkiem rozgraniczenia jej od drugich W. starych i Umianowic i zaprowadzenia na jej obszarze uprawy roli i pasiek Kod. małop. , I, 53, 71, 182. W połowie XV w. wś W. , w par. Piotrkowice, miała 16 łan. km. , należących do klasztoru św. Andrzeja w Krakowie, Wszystkie te łany płaciły kustodyi kieleckiej dziesięcinę, wartości około 15 grzyw. Był tam też folwark duchowny. Klasztor pobierał od km. czynsz po fertonie z łanu, jaja i dwa koguty. Serów nie dawano. Robót nie było; tylko jutrzyny orzą, obsiewają i sprzątają Długosz, L. B. , I, 453, III, 321. W r. 1540 było tu 12 kmieci na łanach całych, 2 na półłankach, łan pusty, 6 pustych zagród, których role uprawia dwór. Dwie karczmy, dwór, folwark, gaje, bory, pasieki. Kmieć każdy daje królowi po 3 kor. żyta i 3 kor. owsa i tyleż roli uprawia, ile potrzeba na zasianie tych ilości zboża, które sami zbierają i odstawiają do spichrza królew. w Bogucicach. Również mają kosić łąkę jedną i odstawiać do spichrza królew. Oceniano wś na 250 grzyw. Widocznie była tu część królewska obok klasztornej Pawiń. , Małop. , 271, 589. Br, Ch. Włoszczówka, wś, pow. włoszczowski, gm. i par. Włoszczowa. Jest to zapewne stara Włoszczowa, dawna wś pozostała po założeniu na jej obszarze miasta, a może tylko później osadzone przedmieście. W 1827 r. było 32 dm. , 270 mk. Włoszkowice, ob. Wloszakowice. Włoszny, zaśc. nad rz. Niemen, pow. trocki, w 2 okr. pol. , o 56 w. od Trok, 5 dm. , 60 mk. katol. lesistych wyżynach wododziałowych, rozwinęła się tu wielka posiadłość z nadań królewskich. Centra tych dóbr, jak Kurzelow, Lelów, Secemin, Szczekociny, Włoszczowa, stały się osadami targowemi, które mimo otrzymanych praw miejskich, nie przybrały charakteru miast. Wsi istnieje na obszarze powiatu tylko 161 a prócz tego 25 oddzielnych kolonii i osad. W r. 1892 wysiano na obszarze powiatu pszenicy z jara 6705 czetw. zebrano 45675 cz. , żyta 9029 cz. zebr. 49659, owsa 14510 cz. 68197, jęczmienia 6185 cz. 40821, tatarki 240 cz. 730, grochu i prosa 1500 cz. 18000, kartofli 58185 cz. 290925 cz. . Znajdowało się w powiecie 11986 koni, 28804 sztuk bydła, 45794 owiec, 14354 świń, 80 kóz, 33 mułów i osłów. Ogółem 101051 sztuk. Ogrodnictwo i pszczelnictwo na nizkim stopniu rozwoju. Gospodarstwa rybnego niema. Przemysł fabryczny stanowi właściwie tylko gałęź gospodarstwa rolnego, którego produkty przerabia. W r. 1892 było w powiecie 108 fabryk, zajmujących 344 robotn. i produkujących rocznie za 491259 rs. Pierwsze miejsce zajmują gorzelnie w liczbie 8, z produkcyą na 172785 rs. , po nich 4 krochmalnie, z prod. na 188487 rs. , 3 młyny amerykańskie z prod. na 43545 rs. i 59 zwyczajnych, wyrabiających za 28414 rs. , 7 tartaków dostarczało materyałów drzewnych za 26353 rs. , 2 fryszerki za 10600 rs. , huta szklana 6150 rs. , 2 małe browary 2560 rs. , 7 garbarni 4110 rs. , 2 olejarnie 1790 rs. , bibularnia 520 rs. i 2 miodosytnie 1350 rs. . Rzemieślników było w ogóle 1044 869 majstrów i 180 uczniów, w tej liczbie 392 szewców i 118 krawców. Handel w ręku żydów, ogranicza się na zaspakajaniu potrzeb miejscowej ludności i zbywaniu nadmiaru produktów zboża, okowity i wełny. Jarmarków nie ma. W osadach bywają targi tygodniowe i dwutygodniowe. Drogi żelazne nie przechodzą przez obszar powiatu a z dróg bitych dwie tylko go przecinają z Żarek do Staszowa 27 w. w powiecie i z Radomska do Opatowa 19 w. w pow. . Ludność powiatu z 49791 mk. w r. 1867 wzrosła do 69835 w r. 1890. W tej liczbie było niestałej ludności 1516 głów. Śród stałej ludności było 32 prawosł. , 460 prot. , 8673 żydów. Katolicy stanowią 87, 6 ludności. Co do płci było 33686 męz. i 36149 kob. W r. 1882 istniało w powiecie 20 szkół początkowych w następujących osadach i wsiach Włoszczowa, Kurzelów, Lelów, Secemin, Szczekociny, Bonowice, Witów, Dzierzgów, Konieczno, Krasocin, Nakło, Chrząstów, Czarnca, Oleszno, Ołudza, Podlesie, Rokitno, Ropocice, Słupia, Sokolniki. Pod względem kościelnym powiat stanowi dekanat włoszczowski dyec. kieleckiej, składający się z 26 parafii Bebelno, Chlewice, Chrząstów, Czarnca, Drochlin, Dzierzgów, Goleniowy, Irządze, Kluczewsko, Konieczno, Kossów, Krasocin, Kucz Włoszkowice Wnorowa Wnorowszczyzna Wnory Wniosłówka Włoszyca Włoszyca Włoszyn Włużupki Włyń Włoszyca al. Włoszczyca, w r. 1557 Wloszicza, wś i fol. nad rz. Wisła, pow. nieszawski. gm. i par. Lubanie, odl. 6 w. od Nieszawy, ma 204 mk. W 1827 r. było 21 dm. , 207 mk. W r. 1886 fol. W. z attyn. Zawirownia rozl. mr. 601 fol. W. gr. or. i ogr. mr. 438, łąk mr. 19, past. mr. 22, nieuż. mr. 15; attyn. Zawirownia mr. 107; bud. mur. 12, drew. 5; płodozm. 6 i i 12pol. Wś W. os. 37, mr. 47. W r. 1557 Adryan Thulibowski płaci ztąd od 6 łan. . 2 zagr. Pawiń. , Wielkop. , II, 4. Br. Ch. Włoszyn, folw. dóbr Kwików, w pow. brzeskim Galicya. Wloty, nieistniejąca obecnie wś w dawnem pow. krzemienieckim, wymieniona w reg. pob. z 1583 r. w liczbie spustoszonych od Tatarów wsi włości połońskiej ks. Konstantego Ostrogskiego, wwdy kijowskiego ob. Jabłonowski, Wołyń, 132. Włużupki, osada, pow. wiłkomierski, w 4 okr. poL, gm. Owanta, o 55 w. od Wiłkomierza. Włyń, w XVI w. Wlyny, wś, fol. i młyn, pow. sieradzki, gm. Dzierzążna, par. Kamionacz, odl. 10 w. od Sieradza; wś ma 28 dm. , 309 mk. ; fol. 6 dm. , 101 mk. ; os. młyn. 1 dm. , 6 mk. W 1827 r. było 33 dm. , 324 mk. , par. Rozsoszyca. W r. , 1886 fol. W. rozl. mr. 2400 gr. or. i ogr. mr. 1009, łąk mr. 220, past. mr. 115, lasu mr. 964, nieuż. mr. 110; bud. mur. 9, drew. 11; las nieurządzony. Wś W. os. 40, mr. 636. Na początku XVI w. łany km. dawały dziesięcinę na stół arcybiskupi, z łanów folw. kościołowi w Zadzimiu Łaski, L. B. , I, 439. W r. 1553 wś Wlyn miała 9 łan. a 1576 r. 6 łan. Pawiń. , Wielkop. , II, 220. Br. Ch. Włynice, w XVI w. Wlinicze, wś i fol. , pow. noworadomski, gm. i par. Gidle, odl. 10 w. od Radomska; wś ma 13 dm. , 244 mk. ; fol. 4 dm. , 24 mk. , młyn wodny. W 1827 r. było 17 dm. , 169 mk. W r. 1886 fol. W. i Karolów rozl. mr. 1287 gr. or. i ogr. mr. 287, łąk mr. 150, past. mr. 24, lasu mr. 795, nieuż. mr. 31; bud. mur. 3, drew. 16; las urządzony. Wś W. os. 19, mr. 306; wś Budy os. 11, mr. 51; wś Ojrzeń os. 19, mr. 74; wś Chrustowo os. 8, mr. 150. Na po czątku XVI w. łany km. dawały dziesięcinę ka nonii gnieźnieńskiej, zaś dwory szlacheckie i na leżące do nich role pleban. w Gidlach. W r. 1552 Stan. Kotwiński i częściowi dziedzice pła cą od 1 os. i 1 łanu; część kasztelana sieradzkie go i Jak. Włynickiego z młynem od 1 osad. Pa wiń. , Wielkop. , II, 279. Br. Ch. Wmeńka, ruczaj, w pow. orszańskim, w gm. Nowy Tuchiń, wypływa z błota Weretejskiego. Wnętrzne, wś i fol. , pow. łukowski, gm. Mysłów, par. Wilczyska, odl. 21 w. od Łukowa, ma 14 dm. , 232 mk. W 1827 r. było 25 dm. , 179 mk. W r. 1882 fol. W. rozl. mr. 1433 gr. or. i ogr. mr. 539, łąk mr, 99, past. mr. 79, lasu mr. 692, nieuż. mr. 24; bud. drew. 18; płodozm. 14pol. ; las nieurządzony, pokłady torfu. Wś W. os. 33, mr. 533. W r. 1552 wś szlachecka Wnętrzne, w par. Wilczyska, należy do Mysłow skich, którzy płacą ztąd od 15 osad. Pawiński, Małop. , 482. Br. Ch. Wników, wś, pow. lityński, ob. Meżyrów, Wnioki al. Wiuki, zaśc, pow. kowieński, w 1 okr. pol. , gm. Krasne Sioło, o 8 w. od Kowna, własność Rodziewiczów, ma 53 dzies. 5 1 2 lasu, 6 nieuż. . Wniosłówka, przyl. Dzikowa, pow. tarnobrzeski. Wnoki, dwór, pow. szawelski, w 1 okr. pol. , gm. Szawkiany, o 38 w. od Szawel, Wnorów, wś i fol. , pow. sandomierski, gm. i par. Łoniów, odl. od Sandomierza 22 w. , ma 26 dm. , 155 mk. , 275 mr. dwor. , 209 mr. włośc. Fol. W. wchodzi w skład dóbr Łoniów. W 1827 r. było 27 dm. , 154 mk. W połowie XV w. wś W. , w par. Lungow Łoniów, należała do Jana Wnorowskiego h. Strzegomia. Były tu łany km. , karczma, zagrodnik, od których dziesięcinę, wartości do 5 grzyw. , pobierał biskup krakowski; folw. rycerski dawał dziesięcinę pleb. w Łoniowie Długosz, L. B. , II, 346. W r. 1578 Jan Gniewosz płaci ztąd od 4 os. , 1 łanu, 1 ogrod. , 2 kom. ubogich; Jakub Michowski od 2 os. , 1 2 łanu, 1 ogrod. , 1 kom. , 1 ubog. Pawiń. , Małop. , 167. Wnorowa, wś nieistniejąca obecnie. W XVI w. leżała w par. Łąkoszyn dziś pow. kutnowski. W reg. pobor. pow. łęczyckiego z 1576 r. wś Wnory, w par. Łąkoszyn, należy do Michała Psurskiego Szewlicza, który płaci od 1 8 łanu Wnorowszczyzna, przyl. wsi Tymowa, pow. brzeski Galicya. Wnory 1. okolica szlachecka nad rzką Rokitnicą, pow. mazowiecki, gm. Piszczaty, par. Kobylin, odl. 24 w. od Tykocina. W obrębie jej leżą wsi Wnory Kużele, W. Pażochy, W. Stare, W. Wandy i W. Wypychy. W r. 1827 W. Kużele miały 28 dm. , 130 mk. ; W. Pażochy par. Kulesze 21 dm. , 122 mk. ; W. Stare 32 dm. , 188 mk. ; W. Wandy 21 dm. , 130 mk. ; W. Wypychy 24 dm. , 112 mk, W r. 1867 fol. W. Pażochy rozl. mr. 657 gr. or. i ogr. mr. 336, łąk mr. 8, past. mr. 2, lasu mr. 28, nieuż. mr. 282. Wś W. os. 7, mr. 22. W aktach sądow. ziemi bielskiej spotykamy W. Stare już r. 1456, inne zaś w ciągu XVI w. O starożytności osad świadczy grodzisko niegdyś oblane jeziorem, dziś zamienionem na łąkę. Ma obwodu 525 stóp, zaś otaczający je wał ma 30 do 40 st. wysokości. Obok znajduje się wzgórze, zwane dotąd Żale. Opis podał Tyg. Illustr. z r. 1873 t. XII, 92. 2. W. Wiechy, dawniej Więchy, wś, pow. mazowiecki, gm. Wysokie Mazowieckie, par. Kule Wmeńka Wnętrzne Włynice Wników Wnoki Wnioki Wnorów Wobole Wobjazda Wobesde Wobenzin Wobelinie Wobekacz Wobbrow Wobazdo Wobaly Wobaliszki Wobalce Wnuki sze. Należy do okolicy szlach. Wnory. W 1827 r. było 15 dm. , 59 mk. Br. Ch. Wnuczki, wś i folw. , pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 4 okr. pol. , gm. Dmitrowicze, o 45 w. od Brześcia. Wś ma 87 dzies. ziemi włośc, folw. należy do dóbr Kamieniec Litewski, Sztarków i ma 320 dzies. 16 łąk i pastw. , 12 lasu, 35 nieuż. . Wnuczkowce, pierwotnie nazwa wsi Radziejowce, w pow. lityńskim. Wnuczkowszczyzna, os. , pow. augustowski, gm. Hołynka, par. Lipsk, odl. od Augustowa 50 w. , ma 2 dm. , 8 mk. W 1827 r. 2 dm. , 11 mk. Wnuczkowszczyzna, uroczysko osiadłe, pow. ihumeński, w 1 okr. pol. , gm. i par. katol. Uzda, o 104 w. od Ihumenia. A. Jel. Wnuk, nazwa nadawana przez sterników siódmemu porohowi Dnieprowemu, t. z. Wołnik. Ob. Dniepr II, 47. Wnuk, pustkowie, pow. odolanowski, ob. Kały. Wnuki 1. Włóki w spisie z 1866 r. , wś, pow. święciański, w 4 okr. pol. , gm. Szemetowo o 5 w. , okr. wiejski Kołodno, o 46 w. od Święcian, 10 dm. , 58 mk. katol. w 1865 r. 44 dusz rewiz. ; należy do dóbr Oleszki, Możejków. 2. W. , zaśc. włośc. , pow. święciański, w 3 okr. poL, o 54 w. od Święcian, 1 dm. , 5 mk. katol. Wobalce, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 48 w. od Nowoaleksandrowska. Wobaliszki, ob. Wabaliszki. Wobaly 1. wś, pow. telszewski, w 1 okr. pol. , o 5 w. od Telsz. 2. W. , ob. Obaly. Wobazdo dok. , ob. Objazda. Wobbrow niem. , ob. Obrowo. WobbrowSee niem. , jezioro, ob. Obrowo. Wobekacz dok. , ob. Obkos. Wobelinie, dwór, pow. rossieński, w 2 okr. poL, gm. Rossienie, o 6 w. od Rossień. Wobenzin Gr. i Kl. niem. , ob. Niebędzino i Niebędzinko. Wobesde, ob. Objazda. Wobjazda, ob. Objazda. Woble, wś włośc. , pow. święciański, w 1 okr. pol. , o 39 w. od Święcian, 4 dm. , 52 mk. katol. Wobole 1. wś włośc nad jez. Swejcygis, pow. trocki, w 4 okr. pol. , o 80 w. od Trok, 19 dm. , 115 mk. katol. 2. W. , wś, pow. poniewieski, w 1 okr. pol. , o 6 w. od Poniewieża. 3. W. , wś, dwór i dobra, pow. szawelski, w 4 okr. pol. , gm. Skiemie, o 54 w. od Szawel. Buniewiczowie mają tu 23 dzies. , Mondejkowie 120 dzies. , Narakasowie 17 dzies. , Chrząstowscy w dwóch częściach 373 dzies. 70 lasu, 7 nieuż. , Juczasowie 72 dzies. 4. W. , dwie wsi i zaśc, pow, telszewski, w 1 okr. pol. , o 467 w. od Telsz. Woboliszki 1. folw. , pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , o 49 w. od Poniewieża. 2. W. , wś, pow. rossieński, par. Szweksznie. Wobolka, rzeczka, w gub. kowieńskiej, lewy dopływ Połanki pr. dopł. Kirszyni, pr. dopł. Szoi. Wobolneki, wś, pow. rossieński, w 1 okr. pol. , gm. Kołtyniany. Szymkiewiczowie mają 34 dzies. 2 lasu, 14 nieuż. Wobolniki, żmujdzkie Wabalnikaj, mko, zaśc i ferma nad rz. Wobołą, pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , gm. Czypiany, o 42 w. na płn. wschód od Poniewieża, o 22 w. od st. dr. żeL Subocz. Mko posiada kościół katol. paraf. , ka plicę na cmentarzu, 2 domy modlitwy żydowskie, szkołę ludową, 3 nieznaczne garbarnie, dom przytułku dla biednych, st. poczt. , 122 dm. , 1178 mk. w 1858 r. , w tej liczbie 545 żydów. Kościoł paraf. , p. w. N. M. P. , z muru wzniesio ny w 1618 r. przez sstę Wołłowicza. Kaplica cmentarna, p. w. św. Maryi Magdaleny, wymu rowana w 1766 r. przez obywatela Piekarskie go. Parafia katol. , dekanatu poniewieskiego, 14384 wiernych. Filie w Antoszewie, Sołomieścin i Dylowie; kaplice w W. , Unciszkach, Pooryu, Sodaliszkach, Jasinkach, Dejkiszkach, Gikonach, Ogińcach i Natyszkach, w latach 17161755 przez włościan z drzewa wzniesione. Fer ma, własność Fermorów, ma 313 dzies. 100 lasu, 26 nieuż. . Za czasów Rzplej mtko z przy ległościami stanowiło sstwo niegrodowe, położo ne w wdztwie trockiem, pow. upickim. Podług spisów podskarbińskich z r. 1766 było w tym czasie w posiadaniu Augusta Moszyńskiego, puł kownika wojsk koronnych, który opłacał kwarty złp. 9158 gr. 15, a hyberny złp. 2400. Na ob szarach tego sstwa Loewenhaupt, generał szwedz ki za Karola XII, połączył się z wojskiem litewskiem, dowodzonem przez Sapiehę, trzymające go stronę Leszczyńskiego. J. Krz. Woboła, strumień, w gub. kowieńskiej, prawy dopł. Totoły pr. dopł. Muszy. Woborki, błoto pod Nieświastowicami, w pow. wągrowieckim, wymienione w dokum. z r. 1583. Wobory al. Na Woborach, łąka we wsi Strzelno, w pow. puckim ob. t. XI, 474. Wobózeno kaszub. , ob. Obozin. Wobudka, wś, pow. hajsyński ob. Moszczana, mylnie, za Słobódka. Wochenica, rzka, ob. Wakenitz. Wochniewicze, w dokum. Wochnowicze, Wochnowycze, Wohnowicze, wś, pow. włodzimierski, w pobliżu wsi Wierzba Wierba. Podług reg. pob. pow. włodzimierskiego z 1570 r. Michajło Rusalski z części swej Wierbey i Wochnowycz płaci z 7 dym. , 4 ogr. po 2 gr. W 1577 r. Wasil Mirowicki z części Wierzbej i Wochniewicz wnosi z 5 dym. , 2 ogr. po 4 gr. W 1583 r. Michajło Rozalski z Wierbej i Wohnowicz płaci z 6 dym. , 1 ogr. , 4 ogrod. , 1 2 popa a Wasili m Wnuczki Wnuczki Wnuczkowce Wnuczkowszczyzna Wnuk Wochniewicze Wochenica Wobudka Wobózeno Wobory Woborki Woboła Wobolniki Wobolneki Wobolka Woboliszki Woble Woda Koźla Woda Wronińska Wodacza Wodaje Wodakle ogr. Torfisko, Sperlingsdorf, Grabińskie Pole, Grabiny zameczek, Grabiniec i Trutnowskie pole pań skie. R. 1893 liczyła parafia, która od r. 1885 należy do dek. miejskiego gdańskiego, 700 dusz. Szkołę kat. utrzymuje stowarzyszenie św. Boni facego i Wojciecha. Kś. Fr, Wocławy, ob. Ocesławy. Woczki, ob. Roszki 1. Woda, nazwa wielu strumieni na Szląsku, zwłaszcza i w Tatrach. Łączy się zawsze z przymiotnikiem określającym pewne właściwości danego strumienia, bądź barwę biała, czarna, bądź ciepłotę zimna, bądź miejsce wypływu. Strumienie te rozmieszczone są w Słowniku podług nazw przymiotnikowych. Woda 1. Biała, małe jeziorko, na zapadłem Polesiu, wśród moczarów kotliny leśnej Berezyny, w pow. bobrujskim, w gm. Nowe Stepy. 2. W. Gniła, uroczysko osiadłe, pow. ihumeński, w 2 okr. pol. śmiłowickim, gm. Wierchmień, o 43 w. od Ihumenia. 3. W. Ściudziona, jezioro, w pow. rzeczyckim, w kotlinie Dniepru, pod wsią Łukojedy. Z dokumentu z r. 1754 widać, że miało jedną toń i należało do dóbr Jołcza, Wierbski z części tych wsi z 1 dym. , Jabłonowski, Wołyń, 20, 75, 119, 125. Wochny, ob. Swiercze 4. Wochose, niem. Nochten, wś, pow. rozborski, par. ew. w miejscu, ma 1318 ha 175 roli, 95 łąk i 935 lasu, 73 dm. , 404 mk. ewang. Do r. 1815 wś należała do Łużyc Saskich. Kościół par. ewang. miał w 1588 pierwszego kaznodzieje ewang. Szkoła ewang. , smolarnia. Wochra, rzeka, prawy dopływ Soży, lewego dopł. Dniepru, Przyjmuje od prawego brzegu Mołochwę i Horodnicę, niegdyś rzeczkę graniczna. Wociany, wś, pow. kowieński, w 4 okr. pol. , gm. Janowo. Szlachta Wociańcowie mają tu w 3 częściach 117 dzies. 15 1 2 lasu, 9 1 2 nieuż. , Szymkowscy 93 dzies. 11 lasu, 5 nieuż. . Wocieszyn, ob, Ocieszyn, Wócipel kaszub. , ob. Ocepel. Wockendorf, Jelenie, wś na Szląsku austr. , pow. i okr. sąd. bruntalski Freudenthal, ma kościół par. katol. , szkołę ludową. , 651 mk. Wocław, niem. Wotzlaff, w dok. z r. 1308 Oteslawe, wś kościelna na żuławach gdańskich, 2 mile na wschód od Gdańska, pow. gdański nizinny, agent. poczt. , szkoła kat. i ew. w miejscu. Wś zawiera 18 posiadeł włośc, i 5 zagrod. , 1015 ha 896 roli, bardzo żyznej, 60 łak; 1885 r. 47 dm. , 96 dym. , 552 mk. , 179 kat. , 355 ew. , 18 dyssyd. W r. 1308 ks. Władysław nadaje wś Oteslawe wraz z 8 innemi synom Unisława ob. P. U. B. , V. Perlbach, 660. Ci zaś sprzedali r. 1310 swoje posiadłości Krzyżakom tamże. Nr. 680. Wielki mistrz Luther z Brunświku udzielił osadzie przywilej, który r. 1384 w. m. Konrad Zoellner v. Rothenstein odnowił, nadając 60 włók i 7 1 2 morgi i wolne 4 włóki dla prob. i 6 dla sołtysa. Od pierwszych płacili włościanie po 1 1 2 grz. i 1 funcie pieprzu oh. Land u. Leute des Landkr. Danzig v. Brandstaeter, str. 207. W r. 1465 zaciężne wojska krzyżackie spustoszyły wieś. Kościół ewang. , którego patronat dzierży magistrat gdański, spalił się r. 1729, pozostały tylko mury. Najstarszą częścią jest prezbyteryum, pochodzące może z XIII i XIV w. Organy, z piękną rzeźbą, pochodzą z r. 1738; chrzcielnica z r. 1702. Z wyrobów metalowych zasługują na wzmiankę pająk, r. 1730 kościołowi darowany, nadto puszka gotycka. Dzwony zostały oba w przeszłem stuleciu przelane ob. Bau u. Kunstd. d. Pr. West. Preussen, 1884, str. 145. R. 1869 położono kamień węgielny pod nowy kościół katolicki. Aktu dokonał ks. oficyał Hasse. Plebanią i szkołę wybudowano już rok przedtem, R. 1887 została tutejsza stacya misyjna wyniesioną na parafią, do której należą osady Wocław, Szonowo, Herzberg, Koszwały, Schmerblock, Schoenrohr, Szerzawa, Rychembek, Quadendorf, Dziewięcwłók, Mokry Dwór, Hochzeit, M. Bystra, Lędowo i Lędowskie zaRokickich. Dziś się nazywa Studzino ob. , pewne od chłodnej wody wskutek krynic. ob. Woda Anny, strumień górski na Spiżu, Krzyżówka t. IV, 822. Weisswaskat. i ew. 287 ha, 12 143 dm. , od r. 1770. Woda Biała, Bila Woda, niem. ser, dobra i wś, pow. rozborski, par. Mużaków. W r. 1885 dobra miały dm. , 107 mk. 2 kat. ; wś 490 ha, 1245 mk. 240 kat. . Szkoła ewang. Do r. 1815 wś wchodziła w skład Łużyc Saskich. Woda Koźla, wś, pow. noworadomski, gm. Radziechowice, ma 2 dm. , 13 mk. , 44 mr. włośc; os. karcz. 1 dm. , 2 mr. Woda Wronińska, struga, w pow. kozielskim, dopł. Odry. Ob. Lancmierz. Wodacza, folw. , pow. newelski, własność Aleksandry Krasowskiej, 374 dzies. Wodagi, wś, pow. telszewski, w 1 okr. pol. , o 36 w. od Telsz. Wodaje, przyl. wsi Grabowa, pow. Kamionka Strumiłowa. Wodakle 1. wś i dobra nad rz. Jodą, pow. wiłkomierski, w 2 okr. pol. , gm. i st. pocz. Rogowo, par. Wodakle, o 31 w. od Wiłkomierza a 34 w. od st. dr. żel. Subocz, 719 dzies. ziemi dworskiej 302 lasu, 60 nieuż. . Posiada kościół paraf. p. w. św. Trójcy, zbudowany w r. 1781 przez Franciszka Białłozora, podsędka upickiego, który przytem 10 włók na probostwo zapisał. Kaplica. Parafia katol. , dekanatu wiłkomierskiego, 3530 wiernych. Dobra były w 1726 r. własnością Białłozorów, później Chrypcewiczów, dziś bar. v. Brunnow. 2. W. , dobra, tamże, w 1 okr. pol. , gm. Pogiry, o 42 w. od Wiłkomie rza, własność Michniewiczów, 470 dzies. 151 Wocławy Woczki Woda Wochny Wochny Wodagi Wochose Wochra Wociany Wocieszyn Wockendorf Wocław Woda Anny Woda Biała Wodianoje lasu, 62 nieuż. . Zarembowie mają tu 80 dzies. 11 lasu, 10 nieuż. . J. Krz. Wodańce, wś skarbowa, pow. wiłkomierski, w 5 okr. pol. , gm. Ołoty, par. Świadoście, o 74 w. od Wiłkomierza. Wodanówko, os. nad rz. Pilicą, pow. kozienicki, gm. Roźniszew, par. Mniszew, odl. od Kozienic 37 w. , ma 2 dm. , 22 mk. , 15 mr. Wódargowo, oh. Odargowo, Wodawa, rzeczka, lewy dopł. Świniuchy, w pow. trembowelskim. Niekiedy naodwrot Świniucha uważana bywa za dopł. Wodawy, uchodzącej do Seretu. Por. Ładyczyn i Seret. Wodąca, kol. włośc, pow. iłżecki, gm. i par. Sienno, odl. od Iłży 22 w. , ma 17 dm. , 111 mk. , 221 mr. Wodejnie Girszyki, wś, pow. szawelski, w 2 okr. pol, gm. Tryszki, o 61 w. od Szawel. Wodek, pow. inowrocławski, ob. Osiek i Wodzek. Wodelińce. wś, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , gm. Antuzowo, o 18 w. od Nowoaleksandrowa. Włośc. Chrzczonowiczowie mają tu 94 dzies. 6 lasu, 12 nieuż. . Woderady, ob. Oderady 2. Wodesznia, folw. , pow. wiłkomierski, w 1 okr. pol. , gm. Rogów, o 41 w. od Wiłkomierza. Wodiagi, zapewne Wodziagi, wś, pow. trocki, w 1 okr. pol. , o 12 w. od Trok, przy dr. żeL warsz. petersburskiej, na wschód od Landwarowa, 5 dm, 41 mk. katol. Wodiana al. Wodziana, rzeczka, pr. dopływ rzki Hromoklei. Por. Inguł, Wodiana Bałka, wś nad rzką Wodiana, pow. zieńkowski gub. połtawskiej, gm. Budyszcze Wielkie, 42 dm. , 280 mk. , cerkiew, 2 wiatraki. Wodianaja, rzeczka, prawy doplyw Hromoklei, praw. dopł. Ingułu lew. dopł. Bohu. Wodianeńkie, las w dobrach Popudni, pow. lipowiecki. Wodianoj al. Olchowatka, słoboda, pow. wołczański gub. charkowskiej, gmina w miejscu, o 45 w. od Wołczańska, 389 dm. , 3396 mk. , zarząd gminy, cerkiew, szkoła, st. poczt. , targi, jarmarki. Wodianoje, wś nad rzką Udach Udaj, pow. żmijewski gub. charkowskiej, gm. Zamoście, 16 dm. , 83 mk. , cerkiew. Wodigehnen, wś, pow. morąski, st. poczt. Jaeskendorf. Woditurkuł, ob. Wadyturkuł Wódka, wś i fol. , pow. brzeziński, gm. Dobra, par. Skoszewy. Wś ma 2 dm. , 17 mk. , 21 mr. ; fol. 1 dm. , 7 mk. , 170 mr. W 1827 r. było 6 dm. , 23 mk. Wódka 1. według Kętrz, miejscowość w pow. brodnickim, w spisach urzęd. nie zapisana. 2. W. , niem. Woedtke, dobra ryc. w Pomeranii, pow. lęborski, 731 ha, 13 dm. , 25 dym. , 165 mk. ew. folw. Rexinhof 3 dm. , 24 mk. ; st. poczt. Mierzyno, par. kat. Lębork. Ob. Sawulino. Kś. Fr. Wódki 1. niem. Wudki, w XVI w. Wothki, wś dworska, w pow. gnieźnieńskim Witkow skim. Ma urząd okr. w Witkowie, urz. st. cyw. w Mielżynie, st. kol. i poczta we Wrześni Wreschen, szkołę w Sobiesierzniu, par. katol. w Grzybowie, sądy w Gnieźnie. Obszaru 309 ha, 4 dym. , 90 dusz 1 ewang. . Wymienia wś Lib. Ben. Łaskiego w opisie par. Grzybowo I, 38. W. były następnie własnością Jaraczew skich i nosiły nazwę Wódki Grzybowe. 2. W. , pole na obszarze wsi Grotniki, w pow. wschow skim. W. Ł. Wodminiszki, wś, pow. rossieński, paraf. Pogromoncie. Wodnicki potok al. Wodniki, dopł. pot. Kocurowskiego, w pow. bobreckim, uchodzącego do Horoźanki. Wodnik, młyn, wchodził w skład stswa kościańskiego. Wodna, strumień, dopł. pot. Chechło, w pow. chrzanowskim. Wypływa z obszaru wsi t. n. Wodna, wś, pow. chrzanowski, na przecię ciu się dróg z Trzebini do Szczakowy i z Chrza nowa do Płok, w okolicy równej, piaszczystej, zasłoniętej od płn. borami sosnowemi. Liczy 71 dm. i 416 mk. 11 izrael. . Pos. tabularna jest attyn. klucza krzeszowickiego hr. Potockich i składa się z 11 mr roli, 4 mr. łąk, 8 mr. past. , 347 mr. lasu, 1 mr. 1526 sąż. stawu, 13 mr. wydm piaszczystych; pos. mn. ma 235 mr. roli, 44 mr. łąk i ogr. i 51 mr. pastw. W spisach pob. z r. 1581 Pawiński, Małop. , 36 jest zapisaną w parafii w Trzebini, jako część Sierszy. Grani czy na płd. wschód z Trzebionką, na pld. z Chrzanowem, na zach. z Luszowicami a na płn. z Sierszą i Myślachowicami. Odl. od Trzebini 2 8 klm. Mac. Wodniki, osada, wchodząca w skład par. wrzesińskiej, dawnego powiatu pyzdrskiego. Około r. 1523 były W. osadą wyłącznie kmiecą. W r. 1578 posiadała ją Anna Gałczyńska, a r. 1618 Marcin Gałczyński. Dziś nic istnieje. Wodniki 1. wś, pow. bóbrecki, 10 klm. na płn. zach. od sądu pow. w Bóbrce, tuż na wsch. od st. kol. i urz. poczt. w Staremsiole. Na płn. zach. leży Szołomyja, na płn. wsch. Dźwinogród, na wsch. Kocurów, na płd. wsch. Hryniów, na płd. Podmanasterz, na zach. Budków i Staresioło. W środkowej części obszaru powstaje pot. Wodniki i płynie na płn. Dolina potoku podmokła. Zabudowania leżą w środkowej części obszaru; na płn. od nich stoi młyn Plichów. Płd. część obszaru zajmuje las starosielski. Własn. więk. hr. Romana Potockiego ma roli or. 363, łak i ogr. 155, past. 85, łasu 518 mr. ; wł. mn. roli or. 605, łąk i ogr. 382, past. 64 mr. W r. 1880 było 121 dm. , 721 mk. w gm. ; 6 dm. , 44 Wodańce Wodianeńkie Wodianoj Wodigehnen Woditurkuł Wodminiszki Wodnicki Wodnik Wodna Wodniki Wodańce Wodanówko Wodawa Wodąca Wodejnie Girszyki Wodek Wodelińce Woderady Wodesznia Wodiag Wodiana Wodiana Bałka Wodianaja Wodnikowo mk. na obsz. dwor. 82 rz. kat. , 576 gr. kat. , 102 izr. , 5 innych wyzn. ; 636 Rus. , 20 Pol. , 107 Niem. . Par. rz. kat. w Staremsiole, gr. kat. w miejscu, dek. bobrecki. We wsi jest cerkiew p. w. św. Mikołaja i szkoła lklas. Za czasów Rzpltej należała wś do dóbr koronnych. W lustracyi z lat 1661 i 1662 Rkp. Ossol. , Nr 2834, str. 75 czytamy Wś Wodniki i Plichno. Grunt pusty. Tej wsi i gruntu posesorem jest IMPan Gabryel Silnicki, łowczy ziemi lwowskiej, za przywilejem Jana Kazimierza danym w Warszawie d. 10 sierpnia 1660. Pokazał przytem jus communitativum IMPani Annie z Zakliczyna, małżonce swej, nadane za przywilejem Jana Kazimierza Warszawa, 4 lutego 1662 r. . Ta wś z dawna na łanach 7 1 2 zasiadła. Poddanych juxta lustrationem a. 1616 osiadłych w tej wsi było 23; teraz osiadłych, którzy na ćwierciach siedzą, jest 7. Czynszu płacić powinni złp. 122 gr. 9. Owsa przychodzi półmiarków 42, po gr. 15 21 zł. ; pszenicy półmiarków 21, po 1 zł. 15 gr. 31 zł. 15 gr. ; kapłonów 14, po go. 6 2 zł. 24 gr. ; jajec za zł. 12 gr. 9. Robić powinni według dawnego zwyczaju; prząść z ćwierci 7 łokci powinni. Stróżę nocna koleją. Powóz do Lwowa za dzień. Zagrodników jest 3. Ci powinni robić 3 dni w lecie, a 2 w zimie. Dziesięciny pszczelnej dostało sie pniów 3, po zł. 2 6 zł. Pop daje z roli czynszu na rok zł. 5; kapłonów 5, po gr. 6 1 zł. ; kur prostych 5, po gr. 3 15 gr. Młyn jest na Krynicy o jednem kole; czyni rocznie zł. 50. Ta wieś ma wybrańca tego, który w Stokach mieszka, daje na każdy rok pewną kwotę, to jest zł. 12. Temuż się przykładają z Lubczy i z Gajów na pachołka, a on już powinien pachołka ze wszystkim rynsztunkiem do obozu wyprawić. Karczma w tej wsi pusta zostawa. Summa prowentu facit 119 zł. 24 gr. Urodzaj folwarku Wodnickiego żyta kóp 100, pszenicy 30, jęczmienia 46, owsa 64, tatarki 70, grochu 20. Siana stogów 2 w sążni 3. Summa prowentu z folwarku 224 zł. 10 gr. Summa prowentu ze wsi Wodnik i Plichowa 343 zł. 29 gr. Na urzędnika idzie z tego 16 zł. 29 gr. . Dokumentem wydanym w Krakowie dnia 25 sierpnia 1595 r. zatwierdza Zygmunt III kontrakt dzierżawny zawarty przez Andrzeja Bolek i żonę jego Annę z Piotrkowic z Stanisławem Rzeczyckim, pisarzem grodz. lwowskim, o dzierżawę wsi król. Wodnik i Plegowa Arch. kr. we Lwowie, C, t. 394, str. 1518. Dnia 25 lut. 1600 r. ustanawia Zygmunt III przykomorek myta gliniańskiego przy karczmie w Wodnikach 1. c. , t. 354, str. 3039. Dnia 18 grudnia 1620 r. daje Zygmunt 111 wieś Wodniki Adamowi Kalinowskiemu 1. c. , C. , t. 374, str. 947. W Grodnie dnia 11 marca 1679 nadaje Jan III kasztelaństwu kamienieckim Gabryelowi i Annie Silnickim wsi Wodniki i Plichów 1. c. , C. , t. 439, str. 444. W Wysocku d. 8 paźdz. 1690 nadaje Jan III Stanisławowi Szczuce wieś W. dożywociem 1. c. , C. , t. 458, str. 2075. Dnia 20 lipca 1699 r. pozwala August II Antoniemu na Szczuczynie i Radzynie Szczuce, referendarzowi kor. , na od stąpienie dożywocia na wsi W. , w wojew. ru skiem, ziemi lwowskiej, Krzysztofowi Hundorffowi, pułk. , i jego żonie Krystynie z Kurczów 1. c. , C. , t. 478, str. 1407. Według lustracyi z r. 1765 była wś w posiadaniu księcia Czarto ryskiego, wojew. i generała ziem ruskich przy lustr. nie wykazano przywileju, z prow. 3190 złp. 2 gr. , z czego kwarta 759 złp. Wedle kon traktu z r. 1776 nabyli tę wieś Stanisław i Iza bela Lubomirscy za cenę 15440 złp. ob. Czemeryński, Dobra koronne, str. 169. 2. W. , wś, pow. stanisławowski, 22 klm. na płn. wsch. od Stanisławowa, 9 klm. na płd. wsch. od sądu pow. w Haliczu, 6 klm. na płn. zach. od urz. poczt. w Maryampolu. Na płn. zach. leżą Du bowce, na płn. wsch. Łany, na płd. wsch. Ma ryampol, na płd. zach. Jezupol. Wzdłuż granicy zach. i płd. płynie Dniestr. Na lew. jego brzegu leżą zabudowania. Zach. część obszaru przebie ga kolej Iwowskoczerniowiecka, przechodząc przez most na Dniestrze. Średnie wzn. obszaru wynosi 215 mt. Własn. więk. ma roli or. 70, łąk i ogr. 14, past. 5, lasu 123 mr. ; wł. mn. roli or. 273, łąk i ogr. 13, past. 81, lasu 9 mr. W r. 1880 było 48 dm. , 289 mk. w gm. 28 rz. kat. , 247 gr. kat. , 14 izr. . Par. rz. kat. w Maryam polu, gr. kat. w Dubowcach. We wsi jest cer kiew p. w. Narodzenia Chr. P. i szkoła jedno klasowa. Lu. Dz. Wodnikowo Górne i Dolneniem. Woidnikowe Nieder i Ober, dobra i wś, pow. mielicki, par. ew. Gątkowice, kat. Strzebicko. W r. 1885 W. Dolne, dobra, miały 446 ha, 6 dm. , 117 mk. 6 kat. ; wś 181 ha, 62 dm. , 322 mk. 26 kat. . W. Górne, dobra, miały 310 ha, 4 dm. , 76 mk. 25 kat. ; wś 90 ha, 33 dm. , 197 mk. 17 kat. . Wodnoga, ob. Odnoga. Wodny Młyn 1. niem. Wassermuehle, os. młyń. , w pow. pleszewskim jarocińskim, na Fabianowie, 1 dm. , 5 mk. 2. W. , os. , pow. międzyrzecki, leży pod Międzyrzeczem, ma 2 dm. , 23 mk. 3. W. , pow. szamotulski, na Dobrojewie pod Ostrorogiem. Wodny Rów, niem. Wassergraben, lewy do pływ Mątawy pod Komorskiem, pow. świecki. Z lewej strony wpada do rowu młyńska struga. Wodociek, osada straży leśnej, pow. nowo gródzki, w 3 okr. pol. i gm. Nowa Mysz, o 49 w. od Nowogródka. A. Jel. Wodokaczka, uroczysko, pow. sokólski, w 3 okr. poL, gm. Czarna Wieś, o 28 w. od Sokółki, 18 1 2 dzies. ziemi włośc. 6 łąk i pastw. , 1 2 nieuż. . Wodokle, dwór, pow. poniewieski, w 1 okr. pol. , gm. Remigoła, własność Małeckich, ma 282 dzies. 94 lasu, 47 nieuż. . Wodokle Wodnikowo Wodnoga Wodny Młyn Wodokaczka Wodny Rów Wodociek Wodomyjka Wodoksta, niem. Waddaks, rzeczka na pograniczu gub. kowieńskiej i kurlandzkiej, prawy dopływ Wenty al. Windawy. Bierze początek w wyniosłej części okręgu tukumskiego, na płn. zach. od folw. AltAuz i wsi Frauenburg, w pobliżu jeziora Auceńskiego, przerzyna wyżynę frauenburska al. grossauceńską. od mka Wegiery płynie linią graniczna aż do swego ujścia poniżej folw. Lackowa, pod dworem Greże. Długa około 30 w. Prawy, kurlandzki brzeg W. jest wyniosły, miejscami stromy, lewy zaś niski, pokryty łąkami, polami i lasami sosnowemi. Z prawych dopływów ważniejsze Awiksne, Melluppe i Esser, z lewych zaś Jeglona i Aszwa. Wodokty, fol. nad rz. Wisłą, pow. nowomiński, gm. Otwock, par. Karczew, odl. 25 w. od Mińska, ma 360 mr. obszaru, w tem 312 mr. łak i 48 mr. nieuż. Są to więc łąki nadwiślańskie. Należał do dóbr Duda, wchodzących w skład dóbr Otwock. W r. 1888 odłączony hipotecznie od dóbr Duda. Wodokty 1. dwór, pow. poniewieski, w 1 okr. poL, gm. Krakinów, o 20 w. od Poniewieźa, własność dawniej Bitowtów, obecnie Ludkiewiczów, którzy mają w W. i Jasnogórce 659 dzies. 199 lasu, 13 nieuż. . 2. W. , żmujdzkie Wodakte, dwór nad Niewiażą, pow. poniewieski, w 2 okr. pol. , gm. Nowe Miasto. o 24 w. od Poniewieża, własność dawniej Zawiszów, obecnie Kopańskich, ma 749 dzies. 351 lasu, 39 nieuż. . Kościół katol. , p. w. N. M. P. , r. 1697 z drzewa wzniesiony przez Józefa Jodkiewicza a odrestaurowany r. 1880 przez Kopańskich, filialny krakinowski. 3. W. , dwór, pow. szawelski, w 4 okr. poL, gm. Skiemie, o 57 w. od Szawel, własność Kolcowa, ma 110 dzies. 33 lasu, 2 nieuż. . Wodole, wś, pow. oszmiański, w 3 okr. pol. , gm. Subotniki o 5 w. , okr. wiejski Wodole, o 40 w. od Oszmiany a 24 w. od Dziewieniszek, 28 dm. , 208 mk. katol. w 1865 r. 93 dusz rewiz. ; należy do dóbr lwie, hr. Zamoyskich. W skład okr. wiejskiego wchodzą wsi Baradynie, Galimszczyzna, Chilewicze, Sakowicze, Wasilewicze, Wiguszki, Wodole, Zabłoć al. Kisły oraz zaśc. Jakunka, w ogóle w 1865 r. 397 dusz rewiz. Wodolenów, ob. Odolanów, Wodołaga 1. Nowa, słoboda nad rzką Wodołażką, pow. walkowski gub. charkowskiej, gm. w miejscu, o 25 w. od Wałek, 1159 dm. , 6767 mk. , 4 cerkwie, szkoła, przytułek, st. poczt. , 4 jarmarki, targi tygodniowe w niedziele. Mieszkańcy zajmują sio garncarstwem i sadownictwem. W. Nowa założona została około 1675 r. przez pułk. Grzegorza Dońca. W 1693 r. została zniszczona przez Tatarów. Cerkiew murowana istniała już w 1724 r. 2. W. Stara, wś nad rzką Mżą, tamże, gm. W. Stara, o 17 w. od Wałek, 195 dm. , 1089 mk. , zarząd gminy, cerkiew, szkoła, jarmark 1 października, cegielnia. Wodołagi, wś, pow. sumski gub. charkowskiej, gm. Białowody, 71 dm. . 595 mk. Wodołysy, tak inaczej nazywa się wś Łysewody, w pow. kamienieckim. Wodomyjka, rzeczka, w pow. olhopolskim, lewy dopływ Dniestru. Ma źródła powyżej wsi Waladynki, płynie z płn. ku południowi i pod Raszkowem ma ujście. Od lewego brzegu zabiera rzkę Bucharkę. Według Pola W. uchodzi do Kamionki, uchodzącej do Dniestru pod miastem Kamionka. Por. Kamionka, miasto i Kamionka, rzeka t. HI, 780 i 793. Wodopój 1. karcz. , pow. wileński, w 6 okr. pol. , o 6 w. od Wilna, 1 dm. , 7 mk. żydów. 2. W, karczma nad jez. Miłoszowce, pow. dzisień ski, w 3 okr. pol. , o 44 w. od Dzisny, 1 dm. , 3 mk. żyd. 3. W. , wś nad rz. Wołmą, pow. miń ski, w 1 okr. pol. , gm. Ostrożyce, o 20 w. od Mińska, ma 4 osady; miejscowość dość leśna. 4. W. al. Wodopojło, zaśc, pow. mozyrski, w 4 okr. pol. lenińskim, gm. Żytkowice, o 132 w. od Mozyrza a 42 w. od Lenina. A. Jel. Wodopoje, wś, w pow. lepelskim, z kaplicą katolicką parafii Bieszenkowicze, własność Spasowskich, 524 dzies. ziemi dworskiej. Wodostecz, potok, w pow. drohobyckim, uprowadza wody ze wzgórza lesistego Jaworynki 724 mt. do Rybnika dopł. Stryja. Wodotyje, wś na pr. brzegu Zdwiźa, pow. radomyski, w 1 okr. pol. , gm. Wodotyje, o 35 w. od Radomyśla a o 8 w. od Brusiłowa, ma 1715 mk. Podług Pochilewicza jest tu 1770 mk. prawosł. i 42 żydów. Włościanie, w liczbie 672 dusz rewiz. i 41 dusz jednodworców dawnej szlachty, uwłaszczeni zostali na 1815 dz. , ocenionych na 30672 rs. , ze spłatą po 1945 rs. 10 kop. rocznie. Posiada cerkiew p. w. św. Mikołaja, uposażoną 42 dzies. i wzniesioną w 1792 r. , na miejscu poprzedniej, p. t. Arehan. Michała, istniejącej już w 1746 r. Wś W. w 1415 r. należała do katedry św. Zofii w Kijowie. Podług reg. pobor. wwdztwa kijowskiego z 1628 r. własność Łukasza Modliszewskiego, który płaci ztąd z 3 dym. , 1 ogr. , 2 ubogich Jabłonowski, Ukraina, I, 86. Przed uwłaszczeniem włościan, z 3185 dzies. należała do braci Bojarskich, po śmierci najstarszego z których kupił Bernard Głuchowski 1297 dzies. ziemi użytk. , 507 lasu i 10 nieuż. . Od niego w 1878 r. nabył Mikołaj Sethofer 225 dzies. W 1888 r. Ławrentiew nabył od Głuchowskiego 500 dzies. , płacąc po 90 rs. za dzies. , resztę zaś kupili włościanie, w cenie od 60 do 100 za dziesięcinę ob. Kraj, 1888, 47. Do par. praw. należy chutor Edwardów o 1 1 2 w. , mający 19 mk. , 70 dzies. roli, 22 lasn i 2 nieuż. , własnośc Oktawiana Głuchowskiego. Wodowicze, dobra nad Turyą, pow. rzeczycki, w 2 okr. pol. i gm. Jurewicze, o 90 w. od Rzeczycy a 20 w. od Mozyrza, własność niegdyś Wodowicze Wodotyje Wodostecz Wodopoje Wodopój Wodołysy Wodołagi Wodołaga Wodolenów Wodole Wodokty Wodoksta Wodoksta Wawrzeckich, następnie Oskierków h. Murdelio. We dworze archiwum, zbiór pamiątek, bibliote ka. Wielkie W. włók 115; Małe W. włók 225. Miejscowość równa, bogata w dary natury, zie mia wyborna namułowa, łąk obfitość, lasy, smo larnie, młyny wietrzne i wołowe. A Jel. Wodryckie, wś, pow. drysieński, par. Ośświej. Wodtke niem. , ob. Wódka. Woduhnkeim, wś i os. leś. , pow. frydlądzki, st. p. Schippenbeil. Wodwa 1. wś i dobra nad rz. Łochwą, pow. mohylewski, gm. Tołpieczyce o 4 w. , 41 dm, , 288 mk. , cerkiew paraf. murow. , zapasowy śpichlerz gminny. Dobra, od 1842 r. własność Mikołaja Rakuzo, mają 1175 dzies. 72 roli, 60 łąk, 650 lasu; sad. Część nadana w r. 1881 Bazylemu Rakuzo ma 1000 dzies. 20 roli, 600 lasu. 2. W. Łotwa, wś, tamże, 19 dm. , 130 mk. Wody, osada pod Rakoniewicami, wspomniana w dok. z r. 1426. Wodyca, chutor do wsi Górki, pow. kobryński, w 5 okr. pol, gm. Odryżyn. Wodyca, rzeczka, dopływ Dniepru z praw. strony, między Irpieniem a Łebiedziem. Wodyczki 1. wś, pow. ostrogski, gm. Siemionów, par. praw. Tychoml o 4 w. , ma 44 dm. , 353 mk. Posiada cerkiew cmentarną, p. w. św. Michała, z drzewa wzniesioną w 1883 r. Podług reg. pob. pow. krzemienieckiego należy do dóbr Fedora Sieniuty Lachowieckiego. Pobór oddzielnie niewykazany. W 1583 tenże płaci ztąd z 4 dym. , 7 ogr. Jabłonowski. Wołyń, 28, 136. 2. W. , w dokum. Wodziczki, wś nad rzką Płoską dopł. Bohu, która tworzy tu duży staw, pow. proskurowski, okr. pol. , gm. , par. katol. i st. dr. żel. Czarny Ostrów o 9 w. , st. poczt. Fulsztyn o 10 w. , o 22 w. od Proskurowa, ma 179 dm. , 868 mk. , 647 dzies. ziemi włośc, 624 dworskiej, 50 cerkiewnej. Posiada cerkiew p. w. N. M. P. , wzniesioną w 1828 r. , obszerny dwór piętrowy, sad owocowy na 7 dzies. , młyn wodny. Podług reg. pob. wwdztwa podolskiego z 1565 r. własność pani Piaseckiej, która płaci od 2 pługów; w 1583 r. płaci od 2 pługów i 1 ogrodnika Jabłonowski, Wołyń i Podole, 191, 300. Obecnie własność Zaleskich. Wodynia al. Wodynka, rzeczka, wypływa w okolicy wsi Wodynie, w pow. siedleckim, a uchodzi do Świdra z praw. brzegu pod Latowiczem. Wodynie, wś i fol. nad rzką Wodynią, pow. siedlecki, gm. i par. Wodynie, odl. 26 w. od Siedlec, mają kościół par. drewniany, szkołę początkową, urząd gminny, 34 dm. , 312 mk. W 1827 r. było 33 dm. , 261 mk. Fol. W. z awulusem Strojnik rozl. mr. 1372 gr. or. i ogr. mr. 832, łąk mr. 78, lasu mr. 434, nieuż. mr. 28; bud. mur. 14, drew. 12; płodozm. 6 i 10pol. , las nieurządzony, pokłady torfu. Wś. W, os. 25, mr. 614; wś Brodki os. 14, mr. 476; wś Serocka Wola os. 11, mr. 329; wś Helenów os. 6, mr. 58; wś Budy Wodyńskie os. 6, mr. 49. Jest to dawna osada, w ziemi czerskiej leżąca. R. 1476 siedzi tu nobilis Stanislaus de Wodynie, posia dający prócz W. jeszcze Wolę Kod. Mazow. , str. 276. W r. 1576 płacą tu od 7 łan. i w Woli od 7 1 3 Pawiński, Mazowsze, 223. Parafia założona tu była w 1445 r. przez Stefana z Wo dyń, proboszcza kolegiaty warszawskiej. Obecny kościół drewniany wystawiono w 1776 r. Na cmentarzu stoi grobowiec Jana Filipa Carosi ego, uczonego mineraloga, urodz. w Rzymie 1744 r. a zmarłego w Woli Wodyńskiej w r. 1799. Dy kcyonarz Echarda w dopełnieniach nazywa W. miastem, w pow. wareckim. W. par. , dek. siedlecki, 3145 dusz. W. gmina należy do sądu gm. okr. III we wsi Skurzec, st. pocz. i dr. źel. Siedlce. Gmina ma 21150 mr. obszaru i 4949 mk. śród ludności stałej jest 1 praw. , 7 prot. , 434 żydów. W skład gm. wchodzą wsi Ada mówka, Borki, Brodki, Budy, Czajków, Donulin, Emilianówka, Helenów, Jedlin, Kamieniec, Koło dziąż, Kułak, Lucynów, Łomnica, Młynki, Ole śnica, Olszyc, Olszycka Huta, Osiny, Ruda, Ru da Szostkowska, Seroczyn, SerockaWola, Strojnik, Szostek, Trzciniec, Wodynie, Wodyńska Wola, Zielonka i Żebrak. Br. Ch. Wodynis, jezioro, pow. sejneński, o 3 w. na płd. od jez. Kuknielno i wsi Iwaszki. Ma brzegi lesiste i wzgórzyste. Wodyńska Wola, wś i folw. , pow. siedlecki, gm. i par. Wodynie, odl. 20 w. od Siedlec, ma 24 dm. , 250 rak. W r. 1827 było 3 dm. , 292 mk. W r. 1863 fol. Wola Wodyńska rozl. mr. 2132 gr. or. i ogr. mr. 494, łąk mr. 161, past. mr. 14, wody mr. 6, lasu mr. 1407, nieuż. mr. 50; bud. mur. 2, drew. 20; las urządzony, pokłady rudy, młyn wodny. Wś Wola Wodyńska os. 35, mr. 615; wś Ruda os. 3, mr. 63; wś Młynki os. 13, mr. 206. Wieś ta istniała już dawniej w ziemi czerskiej r. 1478. W r. 1576 ma 7 1 2 łan. Zapewne przez omyłkę piszącego podano w reg. pobor. z r. 1576 jako Wola Rodinska Pawiń. , Mazowsze, 222. Wodyńszczyzna, pow. drysieński, ob. Lachowszczyzna. Wodyrady, pow. łucki, ob. Oderady 2. Wodzek, niem. Wodek, właściwie Wosiek, Osiek, nadleśnictwo, pow. inowrocławski, okr. urzęd. i st. kol. w Gniewkowie, poczt. i szkoły w miejscu, par. katol. w Płonkowie, ew. w Rojewie Gruenkirch, sąd w Inowrocławiu. Obszaru lasu 9142 ha, U dym. , 69 dusz 3 kat. . 2. W. Wielki, niem. Gross Wodek, wś gospod. , tamże. Obszaru 578 ha, 44 dym. , 357 dusz ew. 3. W. Mały, wś gospod. , tamże, ma 96 ha, 33 dym. , 216 dusz 215 ewang. . 4. W. Nowy, os. , tamże, ma 2 dym. , 24 dusz. Por. Osiek 7. Wodźgiry, wś, dawniej miasteczko, i dobra, Wodryckie Wodyczki Wodynia Wodynie Woduhnkeim Wodwa Wody Wodyca Wodynis Wodyńska Wola Wodyńszczyzna Wodyrady Wodzek Wodźgiry Wodtke Wopdryckie Wodzica Wodziczna Wodziczno Wodzierady Wodziacin Wodziaciny Wodziana Wodzianiki Wodziacin częściowo skupili więksi posiadacze i właścicielka największej części ks. Honorata Lubomirska 1800 dzies. . Dalej mają. tu części Kobielscy 120 dzies. , Wielhorscy 100 dzies. , Ernestowa Kobielska 100 dzies. , Prochorowa 20 dzies. , Tarkowscy 30 dz. i Siewrukowa 12 dzies. . Oprócz tego do skarbu należy 21 dzies. W W. urodził się 1852 r. znany poeta Stanisław Grudziński 1884 r. . Wodzianoje, folw. , pow. rzeczycki, w 4 okr, poL rzeczyckim, gm. Chołmecz, o 39 w. od Rzeczycy; własnośc Jasieńskich, ma 7 1 2 włók. Wodziany, wś i dwa folw. , pow. trocki, w 4 okr. pol. , gm. Niedzingi o 2 w. , okr. wiejski Pilwingi, par. Merecz, o 70 w. od Trok. Jeden z folw. ma 1 dm. , 19 mk. katol. , drugi 1 dm. , 6 mk. t. wyz. , wś zaś 15 dm. , 90 mk. katol. w 1865 r. 47 dusz rewiz. . W 1850 r. dobra W. składały się z folw. i 2 wsi, miały 610 dzies. ziemi dworskiej. Należały do Godaczewskich. Wodzica 1. straż leśna, pow. kobryński, w 2 okr. pol. , gm. Oziaty, o 23 w. od Kobrynia. 2. W. , wś, pow. miński, w 1 okr. pol. , gm. Ostroźyce, o 21 w. od Mińska, ma 2 osady; miej scowość dość leśna, falista. A. Jel. Wodziczna al. Wodziczno, w dok. z r. 1340 vocziczna, wś i fol. , pow. grójecki, gm. Rykały, par. Mogielnica odl. 4 w. , 236 mk. , 942 mr. fol. , 10 os. , 256 mr. włośc. Fol. wchodzi w skład dóbr Dylew. W 1827 r. było 15 dm. , 130 mk. , par. Goszczyn. R. 1340 nadaje tę wś, świeżo za łożoną; , ks. Trojden wraz z innemi niejakiemu Pakosławowi. W r. 1576 wś Wodziczna, w par. Przybyszewo, miała cztery części. Andrzej Wodziczeński płacił od 6 łan. km. i 1 łanu na fol wark obróconego. Inne trzy części, należące do różnych Wodziczeńskich, miały po 1 łanie Pa wiński, Mazowsze, 235. Br, Ch. Wodziczno, wś gospod. , pow. ostrzeszowski kempiński, okr. urzęd. Opatów, st. kol. Costau, par. katol. i urząd poczt. Trzcinica Strenze, szkoła ewang. tamże, katol, w miejscu, par. ew. w Laskach, sąd okr. w Kempnie. Obszaru 596 ha, 122 dym. , 814 dusz 684 katol. . Wodzierady, wś i fol. nad rz. Pisią al. Plisią, pow. łaski, gm. Wodzierady, par. Mikołajewice, odl. 14 w. od Łasku, mają urząd gm. , szkołę początkową. Wś ma 12 dm. , 249 mk. ; fol. 6 dm. , 63 mk. W 1827 r. było 19 dm. , 161 mk. W r. 1882 fol. W. rozl. mr. 721 gr. or. i ogr. mr. 531, łąk mr. 47, past. mr. 10, lasu mr. 106, wody mr. 4, nieuż. mr. 23; bud. mur. 5, drew. 11; płodozm. 10pol. , las urządzony, pokłady torfu, Wś W. os. 29, mr. 130; wś Nowyświat os. 13, mr. 173; wś Apolonia os. 11, mr. 162; wś Alfonsów os. 13, mr. 179; wś Józefów os. 9, mr. 145; wś Teodorów os. 11, mr. 166. W stronie północnej wsi W. pole nosi nazwę Kalinowa, na płn. wschod. Przegorzalka, na zach. Derlówka, na wschód Wola, pozostałość po wspo pow. rossieński, w 2 okr. pol. , gm. Szymkajcie, par. Erżwiłek, o 18 i 19 w. od Rossień. Wś ma 15 dm. , 327 mk. , kościół filialny p. w. św. Józefa, ż drzewa wzniesiony w drugiej połowie zeszłego wieku i kaplicę p. w. św. Trójcy. Dobra, własność dawniej Wojtkiewiczów, obecnie Sylwestrowiczów, mają 837 dzies. 180 lasu, 10 nieuż. Wodziacin al. Wodziaszyno, wś, pow. nowo gródzki, w 3 okr. pol. Nowa Mysz, gm. Jastreblewo, o 70 w. od Nowogródka; miejscowość dość leśna, nizinna. A. Jel. Wodziaciny, wś nad lesistobagnistą kotliną. Szczary, pow. słucki, w 2 okr. pol. kleckim, gm. Niedźwiedzica, o 98 w. od Słucka, ma 11 osad. A. Jel. Wodziana, wś nad bezim. ruczajem, uchodzącym do rz. Tołmacz, pow. zwinogródzki, w 1 okr. pol. , gm. Szpoła, o 42 w. od Zwinogródki, ma 2466 mk. W 1863 r. podług Pochilewicza było tu 884 mk. prawosł. i 29 katol. Posiada cerkiew, p. w. św. Trójcy, z drzewa wzniesioną; w 1808 r. i uposażoną 44 dzies. Wś ta należała do dobr złotopolskich Lubomirskich, następnie Potemkina, potem przeszła do Łopuchinych, od których nabył Stefan Monasterski. W epoce uwłaszczenia włościan dziedzicami byli Władysław Rojecki 87 dusz rewiz. i 767 dzies. , Wojciech Kamiński 72 dusz i 570 dzies. , Faustyn Kamiński 58 dusz i 563 dzies. , Franciszka Czachurska 62 dusz i 389 dzies. i Ludwik Hanulewicz 39 dusz i 317 dzies. . Podług podania wś otaczało do 20 stawów, zkąd poszła nazwa Wodzianiki, wś nad bezim. ruczajem, uchodzącym o 10 w. dalej pod wsią. Nemoroż do Tykicza Gniłego, pow. zwinogródzki, w 2 okr. pol. , gm. Nemoroż, par. katol. Zwinogródka odl. o 15 w. , ma 1837 mk. W 1741 r. było tu tylko 24 sadyb, w 1863 r. zaś 1562 rak. prawosł. i 20 katol. W pobliżu wsi ciągnie się od płn. wschodu na płd. zachód wyniosłość, z której wytryskują liczne ruczaje i źródła, zraszające tę część powiatu. Wś otoczona jest okopem, który miał służyć mieszkańcom za ochronę od nieprzyjaciela Tatarów. Posiada cerkiew p. w. św. Mikołaja, wzniesioną w 1737 r. na miejsce dawniejszej i uposażoną. 36 dzies. ziemi. W cerkwi znajduje się słynący cudami obraz Bogarodzicy. Kaplica katol. par. Zwinogródka. Podług podania dawniej miały się we wsi znajdować jeszcze dwie cerkwie, św. Michała wewnątrz okopu, spalona przez Tatarów, i Wniebowzięcia N. M. P. , za okopem, rozebrana później z powodu zmniejszenia się ludności. W 1661 r. należała do dóbr Konstantego Wyhowskiego ob. Lisianka, t, V, 304. W zeszłym wieku W. wchodziły w skład sstwa łysiańskiego Lisianka, następnie należały do Kazimierza Rościszewskiego, od syna którego kupił Grudziński, od niego zaś znaczną, część nabyła drobna szlachta, od tej zaś Wodzianoje Wodziany Wodziłki Wodziłówka Wodzimin Wodzin Wodzirady Wodziradz Wodziska Wodzisko Wodzisław Wodziłki minanej w aktach Szadkowskich z wieku XV Woli Wodzieradzkiej. Na drodze do Chorzeszowa leży wielki kamień, z wykutą stopą. Według podania ludowego wycisnęła ją św. Dorota w czasie swego odpoczynku. Na początku XVI w. łany folw. dawały dziesięcinę pleb. w Mikołajewicach, kmiece kolegiacie łęczyckiej. Kolędy dawano plebanowi po groszu z łanu Łaski, L. B. , I, 383. Według reg. pob. pow. Szadkowskiego z r. 1552 wś Wodzyrady, w par. Mikołajewice, miała 15 os. , 3 1 2 łan. Pawiń. , Wielkp. , II, 237. W końcu XVIII w. W. należały do Dzierzbickich, potem do Mniewskiego, wojskiego sieradzkiego, z córką Teodora Mniewskiego przeszły w posiadanie Franc. Bajera a w 1840 za córką Bajera do Hipolita Parczewskiego. Od 1868 r. własność Kulczyckich. W r. 1840 obszar W. wynosił 06 włók 19 wł. lasu, do wsi należały kolonie Teodorów i Nowy Świat, zasiedlone początkowo przez Niemców, których z czasem zastąpiła ludność polska. Po r. 1850 przybyły trzy nowe kolonie Apolonia, Józefów i Alfonsów. W r. 1861 Hipolit Parczewski uwolnił włościan od pańszczyzny i oddał im grunta. Założono też wtedy szkołę początkową. Pozostał dotąd dawny starej budowy dwór, z dachem o dwu kondygnacyach. W podwórzu wielka grusza, mająca 6 łokci obwodu. Przy domu ogród obfitujący w stare piękne drzewa. M. Parcz. Wodziłki, wś, pow. suwalski, gnu Pawłówka, par. Głęboki Rów, odl. od Suwałk 19 w. , ma 45 dm. , 338 mk. W 1827 r. było 29 dm. , 171 mk. , par. Jeleniewo. Wodziłówka, wś i uroczysko, pow. białostocki, w 2 okr. pol. , gm. Obrębniki, o 23 w. od Białegostoku; wś ma 190 dzies. ziemi włośc, uroczysko należy do dóbr Knyszyn hr. Krasińskich. Wodzimin, ob. Wodzymin. Wodzin, Wodzinek, ob. Wudzyn, Wudzynek, Wodzirady 1. w dokum. Wodyerady, dziś Oderady, wś nad rzką Putyliwnią, pow. dubieński, na płn. zach. od Ołyki. Podług rewiz. zamku łuckiego z 1545 r. własność kn. Fedora Ostrożeckiego i jego potużników Jabłonowski, Rewizye, 38. Podług reg. pob. pow. łuckiego z 1577 r. włość zamku ołyckiego ks. Michała Czartoryskiego, ssty żytomierskiego, który wnosi ztąd z 1 dym. na włóce. 2. W. , dziś Oderady, wś nad dopł. Połonki, pow. łucki, na płd. zach. od Łucka. Podług reg. pob. pow. łuckiego z 1583 r. należy do włości władyków łuckich i ostrogskich, którzy z W. i z przysiołków wnieśli pobór z 20 dym. , 15 ogr. , 8 komor. , 2 kół waln. , 4 bojarów Jabłonowski, Wołyń, 92. Porów. Oderady. Wodziradz, wś nad rz. Kamionną, pow. opatowski, gm. Częstocice, par. Szewno, odl. od Opatowa 18 w. Na obszarze wsi pokłady glinki ogniotrwałej. Wś ma 9 dm. , 71 mk. , 140 mr. W 1827 r. było 8 dm. , 61 mk. Wodziska, pole i łąka na obszarze wsi Sokołowo, w pow. kościańskim Szmigielskim. Wodzisko, wś gospod. , pow. wrzesiński, okr. urzęd. , par. ewang. , st. kol. w Miłosławiu, poczta w Pogorzelicy, szkoła katol. i ewang. w Nowej Wsi Podgórnej Neudorf am Berge, par. katol. w Wszemborzu, sąd okr. w Wrześni, ma 3 dm. , 28 mk. Wodzisław, dawniej Włodzisław, osada, przed r. 1867 miasteczko, pow. jędrzejowski, gm. i par. Wodzisław, odl. 20 w. od Jędrzejowa, przy trakcie bitym z Kielc do Krakowa. Leży w rozległej dolinie, pomiędzy dwoma rzeczkami Mozgawą i Mierzawą, które łącząc się w Pawłowicach, uchodzą pod Pińczowem do Nidy. Osada ma kościół paraf. murowany, synagogę murowaną, szkołę początkową, sąd gm. okr. II, urząd gm. , urząd pocztowy, cztery ulice brukowane Krakowska, Kielecka, Żarnowska, Pińczowska, około 350 dm. i do 4000 mk. , w tej liczbie przeszło 3000 żydów. W r. 1827 było 191 dm. , 1760 mk. W r. 1857 było 321 dm. 121 mur. i 2081 mk. , w tem 1463 żydów. Domy ubezpieczone były od ognia na 42310 rs. a dochód kasy miejskiej wynosił 549 rs. 15 kop. Główną ozdobą osady jest kościół murowany, blachą kryty, z kopułą i facyatą zdobną dwoma posągami świętych i zegarem. Otoczony dokoła murem, z bramą żelazną. Przy kościele, odnowionym r. 1865, wyniosła dzwonnica. W kościele dwa okazałe nagrobki Lanckorońskich z marmuru, z napisami łacińskiemi. W podziemiach przechowały się starożytne trumny metalowe. Śród osady stoi figura św. Jana Nepomucena, wzniesiona przez Macieja Lanckorońskiego r. 1720. Żydzi wystawili sobie okazałą synagogę. W r. 1865 pożar zniszczył całą niemal osadę. Janko z Czarnkowa opowiada, że król Kazimierz powróciwszy w końcu października r. 1370 z Przedborza i czując sio chorym, sporządził 3 listopada testament, którym, między innemi, zapisał Zbigniewowi, Przedborowi i Pakosławowi, synom Zbigniewa, miasto Włodzisław. Dokument odnoszący się jakoby do tej darowizny, pomieszczony w Kod. małop. Piekosińskiego, jest sfałszowany w wielu ustępach. Być może, iż zapis ten przez Ludwika i Elzbietę nie został wykonany, jak większa część zapisów Kazimierza W. Widocznie jednak W. musiał już być wtedy miastem królewskiem, którego założenie odnieść wypadnie do czasów Łokietka. Długosz jakkolwiek opisuje szczegółowo kościoły okoliczne i podaje akt erekcyi kościoła paraf. w przyległych Mieronicach, pomija milczeniem Włodzisław i jego parafią. Według reg. pobor. z r. 1578 w skład parafii wchodzą wsi Łany, Zielonki, Klemencice, Laskowo, stanowiące własność Wodzisławskich, widocznie dziedziców samego miasta, które w Wodzyn Wodzisław Wodzno Wodźki Wodzisławka Wodzisław XVI w. nosi już nazwę Wodzisław. Płaci ono w r. 1581 szosu 16 fl. ; od 3 łan. miejskich, 1 koła młyn. , 8 komorn. , 2 krawców, 2 kuśnierzy, 4 tkaczów, 5 szewców, 2 kowali, 2 rzeźników, 1 bednarza, 1 kołodzieja, 1 miecznika, 4 piekarzy, 1 balwierza. Ogółem fl. 35. Jest to więc mała osada, rzemieślnicza przeważnie. Dziedzice miasta Włodzisławscy noszą też w relacyach spółczesnych nazwę Lanckorońskich. Rod Zadorów, wywodzący się z Brzezia, przybrał następnie od dwu głównych posiadłości nazwy Wodzisławskich i Lanckorońskich. Ta druga przeważyła w rodzinie. Jan dziedzic W. w r. 1551 oddał kościół miejscowy kalwinom i osadził tam kaznodzieję. On podobno wypędził teź z Kurozwęk proboszcza. Marcin Krowicki miał być jakiś czas kaznodzieją w W. Dopiero Samuel Lanckoroński t 1638, kasztelan wiślicki, wróciwszy do katolicyzmu, zniósł zbór a wybudował nowy kościół murowany dla katolików. Po usunięciu się z osady protestantów zaczęli ściągać tu żydzi. Po spaleniu kościoła w r. 1746 odbudował go r. 1787 dziedzic dóbr Maciej Lanckoroński. W kościele mieszczą się groby tej rodziny. Murowany zamek za miastem wzniósł Jan Lanckoroński 1561. Przerobiony później na pałac. W. parafia, dekanat jędrzejowski, ma do 2000 dusz. Dobra W. składały się w r. 1866 z folwarków Brzezie, Świątniki, Droblin, Łony, Sielec, Klemencice, Mieronice, Płomieńczyk i Zielonki, z obszarem mr. 4726, w tem grunta orne i ogrody mr. 2468, łąk mr. 152, past. mr. 614, lasu mr. 1162, nieuż. mr. 330. W szczególności zaś fol. Brzezie ma mr. 857, Swiątniki mr. 276, Droblin mr. 165, Łony mr. 401, Sielec mr. 774, Zielonki mr. 784, Klemencice mr. 415, Płomieńczyk mr. 625, Mieronice mr. 330, w os. młyn. i karczem. mr. 99. Młyn parowy o 9ciu kamieniach, przerabiający rocznie do 50000 kor. zboża, 2 młyny wodne, tartak, 2 gorzelnie, browar i cegielnia. W skład dóbr wchodziły miasto Wodzisław os. 343, mr. 1337; wś Laskowy os. 42, mr. 437; wś Łony os. 116, mr. 280; wś Mieronice os. 37, mr. 259; wś Sielec os. 19, mr. 144; wś Zielonki os. 51, mr. 438; wś Klemencice os. 50, mr. 451; wś Świątniki os. 19, mr. 199; wś Ludwinów os. 10, mr. 136; wś Płomieńczyk os. 10, mr. 118 wś Droblin os. 5, mr. 76. W. gmina należy do sądu gm. okr. II w osadzie Wodzisław tamże urząd gm. i poczta. Ma obszaru 15264 mr. i 9228 mk. w tem 323 mk. niestałych. Śród ludności stałej jest 14 praw. i 3543 żyd. , głownie w osadzie Wodzisław mieszkających. Br Ch. Wodzisław, niem. Loslau, miasto nad rzką Wodzisławką, na Szląsku pruskim, w pow. rybnickim, odl. 14 mil na płd. płd. wsch. od Opola, a 3 mile na wschód od Rybnika, 2 mile od Bogumina Szląsk austr. , na stokach wzgórza, wzn. 753 st. n. p. m. Do r. 1817 leżało w pow. pszczyńskim. Posiada kościół par. katol. , szkołę katol. , kościół par. ewang. , szpital dla kobiet, synagogę, urząd okr. , urząd poczt. , 686 ha 438 roli, 75 łąk, 94 lasu, 219 dm. , 569 gospodarstw, 2536 mk. 130 prot. , 302 żyd. . W r. 1843 było 1990 mk. 87 prot. , 321 żyd. . Mury opasujące miasto zostały rozebrane. Już w r. 1843 były tylko ślady fos i murów. Istniał tu dawniej klasztor franciszkanów minorytów, którego zabudowania użyte zostały na pomieszczenie urzędu miejskiego i innych władz rządowych. Po spaleniu się miasta w r. 1822 odbudowano je na nowo; domy murowane przeważnie. Kościół, który utracił wtedy swe dokumenty, został na nowo odbudowany. O starożytności osady świadczy nazwa Grodzisko, utrzymująca się dotąd dla wsi zwanej dziś Wodzisław Stary. Par. W. , dek. t. n. , miała 1869 r. 5817 katol. , 153 ewang. , 320 izr. Dekanat wodzisławski dyecezyi wrocławskiej miał 27258 katol, 895 ewang. , 447 izr. w 10 parafiach Godów, Gorzyce Wielkie, Jodłownik, Wodzisław, Dolna Mszanna, Górny Jastrząb, Połomia, Pszów, Ruptów, Skrzyszów. Ludność przeważnie polska. Wodzisławka, niem. Muelbach, rzeczka, w pow. rybnickim, płynie pod Jodłownikiem i Wodzisławiem, uchodzi z praw. brzegu do Olzy dopł. Odry. Wodźki, wś i fol. , pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 2 okr. pol. , gm. Malesze, o 27 w. od Bielska; wś ma 88 1 2 dzies. ziemi włośc. 10 1 2 łąk i pastw. , 3 nieuż. ; folw. , własność Nowińskich, 94 dzies. Wodzno al. Wadzyno, jezioro przy dobrach Mezowie, w pow. kartuskim, wzn. 162 mt. npm. , 1 4 mili długości, 1 20 mili szer. Od wsch. brzegu wysuwa się półwysep lasem porosły ob. Kassubei u. Tuchler Haide von Pernin, str. 36. Nad jeziorem leżała dawniej wś Wadzyno ob. . Dawniej było jezioro własnością norbertanek w Żukowie ob. Klasztory żeńskie p. kś. Fankidej skiego, str. 61. Kś. Fr. Wodzymin al. Wodzimin, r. 1570 Vodzimino, wś i fol. , pow. płocki, gm. Rogozino, paraf. Radzanowo, odl. 10 w. od Płocka, ma 15 dm. , 127 mk. W r. 1827 było 10 dm. , 108 mk. , par. Rogotworsk. Jest to starożytna osada, odwieczna posiadłość katedry płockiej. W r. 1570 podano tu 13 łanów. Fol. Wodzymin, w r. 1872 oddzielony od dóbr Boryszewo, rozl. mr. 288 gr. or. i ogr. mr. 236. łąk mr. 8, past. mr. 37, nieuż. mr. 7; bud. drew. 7. Do włościan należy 270 mr. Wodzyn Rządowy i Prywatniy, dwie wsi, pow. łódzki, gm. Żeromin, par. Srock. W. rząd. ma 9 dm. , 79 mk. , 175 mr. włośc; W. pryw. 25 dm. , 153 mk. , 365 mr. Wieś rząd. wchodziła w skład donacyi rząd. Czarnocin. W 1827 r. W. rząd. 7 dm. , 38 mk. ; W. pryw. 13 dm. , 72 mk. Dziesięcinę z W. pobierali na początku XVI w. Wodzymin Woellferode Woellwitz Wodzynek kolejno jednego roku pleban ze Srocka, drugiego pleban z Górki. Łanów kmiecych tu nie było, lecz siedziała tylko częściowa szlachta Łaski, L. B. , I. 379, II, 171. Według reg. pob. pow piotrkowskiego z r. 1552 wś W. , w par. Srocz ko, miała 8 os. , 4 1 2 łan. Część biskup. kujaw skich 3 osad. , 2 lan. W. minor dziś Wodzynek miała wielu drobnych właścicieli Pawiński, Wielkop. , II, 262. Br. Ch. Wodzynek, wś i fol. , pow. łódzki, gm. Żeromin, par. Srocko, odl. 30 w. od Łodzi, składa sie ze wsi, kolonii i kilku drobnych folwarków. W. Majoratowy. wś włośó. , ma 7 dm. , 79 mk. , 175 morg. wlośc; W. Szlachecki, kol, ma 28 dm. , 201 mk. , 165 morg. częściowych właścicieli; W. Cząstkowy, wś, ma 26 dm. , 253 mk. , 365 mr. wlośc, fol. zaś ma 3 dm. , 78 mk. , 300 mr. Wreszcie odrębny folw. ma 3 dm. , 16 mk. , 193 mr. , a os. wlośc. 1 dm. , 7 mk. , 176 mr. W r. 1827 było 29 dm. , 191 mk. Wodzyńska Wola, wś i os. , pow. ciechanowski, gm. Ojrzeń, par. Sochocin, odl. 18 w. od Ciechanowa, posiada dom modlitwy, szkolę początkową, młyn konny, 35 dm. , 579 mk. , 1207 mr. W r. 1827 było 13 dm. , 105 mk. , par. Kraszewo. Spisy poborowe z XVI w. nie podają tej wsi. Nie ma też i nie było w okolicy żadnego Wodzynia. Woecklitz al. Wecklitz ob. Weklice, wś wlośc, pow. elbląski, st. p. i kol. Gueldenboden, 2 mile od Elbląga. Zawiera 10 posiadeł gbur. i 5 zagród, razem 604 ha 391 roli orn. , 97 łąk, 74 lasu; 36 dm. , 66 dym. , 329 mk. , 322 ew. , 5 dyssyd. , 2 żyd. ; szk. ew. w miejscu. R. 1321 nadaje mistrz ziemski Fryderyk v. Wildenberg Prusakowi Konradowi za wierne usługi 2 radła wolne od dziesięcin i tłoki naprawie dziedzicznem, z obowiązkiem służby konnej I pomagania przy budowlach warownych. R. 1377 nadaje komptur Ulryk Fricke Jakubowi 3 radła i Prusakowi Wissemeyer 1 radio pod temi samemi warunkami ob. Der Elbingen Kreis v. Rhode, str. 46. W 1789 r. 23 dym. ; 1867 r. 35 dm. , 60 dym. , 325 mk. , 134 koni, 138 sztuk bydła, 203 owiec WoedtkerBach, strumień, dopł. rz. Regi w Pomeranii. Voeglers, wś rybacka na Mierzyi, nad zatoką Świeżą, o 9 mil od Gdańska, pow. gdański nizinny, st, p. Kahlberg, paraf. kat. Fuerstenwerder; 5 ha 1 roh orn. , 1 łąk, 10 zagr. W 1885 było 17 dm. , 31 dym. , 157 mk. ewang. Kś. Fr. Woelfel, rzeczka, prawy dopł. Nissy Kładzkiej. Wypływa ze stoków góry Schneeberg na Szląsku. Woelfelsdorf, dobra i wś, pow. bystrzycki, par. kat. w miejscu, ew. Bystrzyca. W r. 1885 dobra miały 658 ha, 13 dm. , 80 mk. Wś 2046 ha, 312 dm. , 1683 mk. 7 ew. . Kościół par. stoi na szpiczasto zakończonej górze wzn. 1130 st. n. p. m. , zaś plebania 1228 st. wzn. . Kościół ten, p. w. św. Jerzego, istniał już 1384 r. , w 1516 r. wzniesiono nowy z kamienia, w latach 1745 do 1755 ozdobiony freskami wykonanemi przez Fr. Bartscha. W pobliżu wsi na górze Spitzberg 5349 st. stoi słynna z cudownego obrazu kaplica N. M. Panny Śnieżnej, zbudowana z kamienia 1782 r. Na obszarze dóbr piękny zamek, wzniesiony w latach 1700 do 1708 i okazały park. Woelfelsgrund, wś i obręb leśny nad rzeką Woelfel, pow. bystrzycki, par. Ebersdorf, ew. Bystrzyca. W r. 1885 obręb leśny miał 1990 ha, 5 dm. , 34 mk. 5 ew. ; wś 409 ha, 110 dm. , 559 mk. 5 ew. . Wieś leży na wzn. 1518 st. n. p. m. , po nad wodospadem rzki Woelfel, najpiękniejszym w Sudetach. Rzeczka pędzi tu nurtem szerokim na 10 stóp i rzucając się w wąwóz, po nad którym wzniesiono most żelazny, tworzy wodospad 49 st. wysoki i odpływa dalej ciasnem łożyskiem, po nad którem sterczą ściany skaliste na 100 stóp wzniesione. Woelken 1, wś, pow. licbarski, st. p. Gutstadt. 2 W. , posiadłość, pow. brunsberski, st. p. Packhausen. Woellferode niem. , ob. Karczewko. Woellwitz niem. , ob. Wielowicz. Voelschow niem. , wś w Pomeranii, pow. dymiński, agent. pt. w miejscu; 1885 r. 533 mk. Voeltzendorf, dawniej Quarzau, ob. Chwa rzno, dobra szl. na Kaszubach, pow. wejherow ski, st. p. M. Kaczki, par. kat. Kolebki, filia do Chwaszczyna; 439 ha 367 roli orn, 3 łąk, 64 lasu; 1885 r. 6 dm. , 14 dym. , 87 mk. , 63 kat. , 24 ew. ; własność braci Voelty, od których przy brały nową nazwę; dawniej posiadali je Przebendowscy ob. Goldbecka topografią z r. 1789, str. 181. Kś. Fr. Voelzer, rzeczka w Pomeranii, płynia przez obszar powiatu Naugard, uchodzi do Odry z praw. brzegu. Woenicken, wś, pow. ostródzki, st. poczt. Locken. Woennokirrik, ob. Wendau. VörösAlma węg. , ob. Czerwenica. VörösKlastrom węg. , ob. Czerwony klasztor. Vörösto, ob. Czerwony staw Kiezmarski. Vöröstocsucs, ob. Czerwonostawiański szczyt al. Kołowy szczyt VörösVagas, ob. Czerwenica 2. Woerth 1 niem. , ob. Chwałkówko. 2 W. , ob. Uboga, . Woessupchen, wś, pow. piłkałowski, st. p. Willuhnen. Woessupoehlen, wś, pow. piłkałowski, st. p, Willuhnen. Woeterkeim 1 wś, pow. iławkowski, st. p. Uderwangen. 2 W. , dobra ryc i dworzec dr. żel. , pow. frydlądzki, st. p. w miejscu. Woga, dawna nazwa rz. Oger ob. . Woessupoehlen Woeterkeim Woerth Woenicken Woennokirrik Woessupchen Wodzynek Wodzyńska Wola Woecklitz Woedtker Woelfel Woelfelsdorf Woelfelsgrund Woelken Wogan Wogan, wś, pow. radzymiński, gm. Zabrodzie, ma 60 mk. , 121 mr. Wogary, wś wlośc, pow. święciański, w 1 okr. pol. , gm. Święciany, okr. wiejski i dobra skarbowe Mile o 11 w. , 16 dusz rewiz. Wogau 1 posiadłość, pow. iławkowski, st. p. Pr. Eylau. 2 W. Posmahlen, posiadł. , pow. iławkowski, st. p. Creuzburg. Vogelgesaug 1 1260 Mechnik, Meznicowo, 1316 Meznyc, 1360 Fogelgesang, dobra i wś, pow. niemczyński, par. kat. i ew. Niemczyn. W r. 1885 dobra miały 142 ha, 3 dm. , 45 mk. 15 kat. ; wś 31 ha, 25 dm. , 195 mk. 23 kat. . Stoi tu stary zamek, otoczony wałami. Znaleziono w pobliżu ruin złote naczynia i pierścień. 2 V. wś, pow. kamionogórski, parafia ewang. Konradswaldau, kat. Gottesberg. W r. 1885 miała 67 ha, 20 dm. , 99 mk. 8 kat. W połowie XIV w. rycerz Konrad Czastałowic otrzymał od Agnieszki, ks. świdnickiej, obszar lasu, który wyciął, założył wieś na prawie niem. i zbudował zamek, którego szczątki przechowały się na obszarze przyległej wsi Konradswaldau. Ober. 3 V. , dobra i wś, pow. oleśnicki, par. ew. Bernstadt, kat. Klein Zoellnig. W r. 1885 dobra miały 174 ha, 1 dom. , 11 mk. 2 kat. ; wś 68 ba, 28 dm. , 153 mk. 8 kat. . Vogelgreif 1. wyb. do Omni, pow. gdań ski górny, st. p. Orunia; 21 dm. , 249 mk. 2 V. , karczma do Czatków należąca, pow. tczewski, st. p. Tczew, 1 dom, 14 mk. Kś. Fr. Vogelheerd, kolonia, w pow. bolkowickim, ob. Kunzendorf 20. . Vogelsang 1 majętność prywatna, pół mili od Elbląga, nad rz. Homulą, pow. elbląski, st. p. i par. kat. Elbląg; 118 ha 15 roli orn. , 3 łąk, 94 lasu; 1885 r. 4 dm. , 3 dymy, 22 mk. , 4 kat. , 18 ew. R. 1801 nabył tę posiadłość radzca Abegg, wystawił dwór, założył ogród. R. 1803 przypadły mu pograniczne dobra Kl. Roebern, na których obszarze r. 1810 wybudował restauracyą. Odtąd jest ta malownicza miejscowość miejscem wycieczek dla ludności elbląskiej ob. Der Elbinger Kreis t. Rhode, str. 130. 2 V. , wś rybacka na Świeżej nierzei, nad zatoką Świeżą, pow. gdański nizinny, agentura pocztowa w miejscu, parafia kat. Fuerstenwerder; 216 ha roli orn. . W 1886 r. 36 dm. , 74 dym. , 354 mk. , 2 kat. , 352 ew. Stara ta osada należała za czasów krzyżackich do komturstwa elbląskiego; r. 1439 wystawia nadszpitalnik zakonu przywilej dla karczmy tutejszej. Zdaje się, że Krzyżacy pobudowali tu zamek warowny, którego ruiny są zasypane. Ale r. 1890 odkryto tu przy morzu mur gruby, który musi być bardzo stary ob. rozprawę Schumana w Preuss. Prov. Bl. , 1858. Na wybrzezach napotyka się jeszcze bursztyn w obfitości ob. Land u, Leute d. Landkr. Danzig v. Brandstaeter, str. 233. 3 V. , wś do Malborka należąca, 1 8 mili od miasta, pow. malborski, st. p. i par. kat. Mal bork, zawiera 3 gburstwa i 17 zagród, 36 ha 23 roli orn. ; 1885 r. 21 dm. , 35 dym. , 179 mk. , 68 kat. , 111 ew. Założona na gruntach r. 1470 miastu nadanych. R. 1470 nadaje bisk. cheł miński i administrator pomezański Wincenty, wiernemu Mikołajowi Eiben, sołtysowi w V. , i je go sąsiadom tamże 31 mórg na prawie chełm. ; od każdej morgi mają płacić 1 grzyw. pruskiej monety i po 2 kury do zamku malborskiego i to połowę na św. Marcin, a połowę na Boże Nar. , ale jeden rok mają być od tego wolni. Tłoka na zamku ma być potrącona od czynszu. Nadto do dajemy pół morgi na pastwisko i zezwalamy, że bydła 4 sztuki paść się mogą na folw. kałdowskim razem z bydłem pańskiem, ale skotarza win ni sami trzymać i opłacać. Przywilej ten, po nie miecku pisany, przechowuje się w archiwum miejskim w Malborku. R. 1520 zastrzegł król Zygmunt dochody tutejsze miastu ob. Gesch. des Kr. Marienburg v. Dormann, II, str. 40 i Woel ky Urkund. Buch des Bist. Culm, str. 547. 4. V. , wyb. , pow. wejherowski, st. p. Gdynia. 5. V. , wyb. do Oliwy, pow. gdański górny, st. p. Oliwa. 6. V. , pierwszy, dziś już nie istnie jący zamek krzyżacki na lew. brzegu Wisły, naprzeciw dzisiejszego Torunia. Wystawił go dla Krzyżaków r. 1230 książę mazow. Konrad. 7. V. , tak zwała się pierwotnie wś ryc. Foldrąg niem. Folsong, w pow. toruńskim. Już za czasów krzyżackich pod wpływem polskiej lu dności wiejskiej nazwa się spolszczyła, tak ze nawet w rejestrach krzyżackich spotykamy już tylko nazwę Folsong ob. Kętrz. , O ludn. pol. , str. 51. 8. V. , ob. Lubowieś. Ks. Fr. Vogelsdorf 1. wś, pow. kamionogórski, par. kat. i ew. Kamionogóra. W r. 1885 miała 549 ha, 75 dm. , 753 mk. 197 kat. 2. V. , 1374 Fogelsdorf, dobra i wś, pow. lubański, par. kat. Greiffenberg. W r. 1885 dobra miały 155 ha, 3 dm. , 18 mk. 4 kat. ; wś 169 ha, 73 dm. , 337 mk. 2 kat. . Vogelseifen Alt i Neu, dwie wsi, pow. i okr. sąd. bruntalski, na Szląsku austr. V. Neu ma szkołę ludową, 355 mk. ; Y. Alt kościół par. kat. , szkołę ludową i 825 mk. Ob. Neudoerfel. Wogenabskampe niem. , wyb. do Doerbeck, pow. elbląski wiejski. Wogenap 1. Gross, dobra, pow. elbląski, st, p. i par. kat. Elbląg o 7 klm. odl. ; 138 ha 108 roli orn. , 2 łąk, 11 lasu; 1885 r. 4 dm. , 8 dym. , 33 mk. , 8 kat. , 25 ew. ; owczarnia, sprzedaż mleka. 2. W. Klein, dobra tamże; 136 ha 81 roli orn. , 26 łąk, 7 lasu; 1885 r. 6 dm. , 17 dym. , 89 mk. , 17 kat. , 72 ew. , cegielnia, hodowla bydła i owiec. Dobra W. istniały już przed przybyciem Krzyżaków, gdyż r. 1332 oświadcza w. m. Luther v. Braunschweig, że jego poprzednik nadal 13 włók w Wogenapp Henrykowi v. Horden, które potem posiadał syn jego Piotr, Po Wogan Wogenap Wogenabskampe Vogelseifen Kreis Rhode V Vogelh Vogelgreif Mechnik Wogau Wogary Wohlau Wohlfahrt Wohnsdorf Wohnwitz Wohyń Woidehnen Woiditten Woidnig Woiduszen Wognoten Vogtei Vogtenthal Wogra Wogram Wogojnie jego śmierci powstał między jego potomkami spór, który w. mistrz w ten sposób rozstrzygnął, że Lupertowi Bransberg nadał polowe dóbr, a druga bratu i siostrom Piotra. Każdy z dziedziców był zobowiązany do służby konnej w lekkiej i zbroi i do pomagania przy budowaniu warowni. Klein W. nabyło później miasto Elbląg, które je r. 1566 nadało Michałowi Friedewaldt, potem Fe liksowi Fidler. R. 1701 sprzedało miasto tę posiadłość Michałowi Horn za 8500 zł. , z prawem I wolnej rybitwy w zatoce dla własnego stołu i wolnej paszy dla bydła na terytoryum miejskiem ob. Der Elbinger Kreis v. Rhode, str. 46 i 86 i Cod. Dipl. Warmiens I, 434. Kś. Fr. Wognoten al. Lauken, wś, pow. stołupiański, st. p. Sodargen. Wogojnie, wś, pow. wiłkomierski, w 2 okr. pol. , gm. Tryszki. Włościanie Balczunas i Czernis maja 47 dzies. Wogra, rzeczka, lewy dopływ Damicy, wpadającej do Prośnicy Persante; oblewa miasto Połczyn ob. ., Powiat wałecki przez Calliera, str. 55. Wogram, wś, pow. fyszhuzki. st. p. Pillau. Leży na mierzei fryskiej, obok wsi Alt Pillen. Vogtei niem. , wś, pow. malborski, st. p. Brunowo, par. kat. Baerwalde, filia do Fuerstenwerder; zawiera 3 posiadła chełmińskie, ma 109 ha 38 roli orn. , 25 łąk; gleba żyzna. W 1885 r. 6 dm. , 6 dym. , 52 mk. , 2 kat. , 25 ew. , 25 dyssyd. Posiada przywilej z r. 1756. Kś. Fr. Vogtei Chełm, dobra i wś, pow. pszczyński, par. kat. Chełm Wielki, ew. Hołdanów. W r. 1885 dobra miały 110 ha, 3 dm. , 7 mk. 3 kat. ; wś 201 ha, 51 dm. , 361 mk. 1 ew. . Vogtenthal, folw. do Kamieńca, pow. suski, st. p. Altchristburg; 8 dm. , 104 mk. ; szkoła ew. Wohlan, wś, pow. świętosiekierski, st. p. Lichtenfelde. Wohlau, miasto na Szląsku, ob. Wołów. Wohlfahrt, folw. dóbr pryw. Ellei, w okr. mitawskim, pow. dobleński, par. Sessau Kurlandya. Wohnsdorf, nazwa dawana w średnich wiekach wschodniej części pruskiej ziemi Natangii. Wohnsdorf Gross i Klein, dobra ryc. i folw. , pow. frydlądzki, st. p. Friedland Ostpr. Wohnwitz 1351 Wonowicz, 1361 Woynowicz, dobra i wś, pow. nowotarski Szląsk, par. kat. Nippern, ew. Belkau. W r. 1885 dobra miały 349 ha, 5 dm. , 61 mk. 31 kat; wś 41 ha, 30 dm. , 154 mk. 67 kat. Wohyń, osada miejska, dawniej miasteczko, i dobra nad rz. Piwonią, w pow. radzyńskim, gm. Lisia Wólka, par. Wohyń, odl. 10 w. od Radzynia, 130 w. od Warszawy. Posiada kościół par. murowany, szkołę 2 kl. męzką, cerkiew, dom przytułku dla starców, 240 dm. , 2480 mk. , 5194 mr. ziemi. W r. 1827 było 228 dm. , 1181 mk. ; 1864 r. 264 dm. , 2145 mk. Domy drewniane. W r. 1881 pożar zniszczył 100 domów. Jestto stara osada, od której otrzymał nazwę, , trakt wohyński, zaliczony w r. 1576 do Korony, podczas gdy Litwini uważali go za przynależność Litwy. W r. 1576 W. jest dzierżawą królewską. W r. 1690 rozgraniczono dobra Wohyń i Radzyń. Wohyń zaliczono do wojew. brzeskiego a Radzyń do ziemi łukowskiej. Kiedy przeszedł W. na własność prywatną, niewiadomo, może dopiero w XVIII w. Położona w pobliżu Parczewa, osada otrzymała prawo miejskie zapewne w XVI w. , może współcześnie z założeniem parafii przez Zygmunta I, w r. 1537. Data założenia cerkwi nieznana. Jan Kazimierz wydał dla niej w r. 1661 przywilej na posiadanie nadanego gruntu. Należała do dekanatu wisznickiego. Kościół paraf. , pierwotnie drewniany, spłonął r. 1794; teraźniejszy murowany stanął kosztem parafii w r. 1844. Dobra W. były w ostatnich czasach własnością Brzozowskich, poprzednio Celińskich i Dąbrowskich. W r. 1827 wójtowstwo wohyńskie stanowiło odrębną osadę, mającą 17 dm. , 99 mk. W. par. , dek. radzyński 1638 dusz. Dobra W. mają 4819 mr. obszaru. Woidballen al. Kupischken, posiadłość, pow. ragnecki, st. p. Mischwill. Woidehnen, wś, pow. ragnecki, st. pocz. Ragnit. Woiditten, folw. , pow. świętosiekierski, st. poczt. Zinten. Woidnig, zapewne Wodniki, 1444 Wodnig, wś i leśnictwo, pow. górski Szląsk, par. kat. i ew. Wąsosz. W r. 1885 leśnictwo obejmowało 3383 ha lasu, miało 8 dm. , 57 mk. 10 kat. ; wś 325 ha, 36 dm. , 271 mk. kat. 26. Woiduszen al Skudden, wś, pow. kłajpedzki, st. poczt Plicken. Voigtsdorf 1 dobra i wś, pow. lwowski Szląsk, par. kat. i ew. w miejscu. W r, 1885 dobra miały 126 ha, 3 dm. , 18 mk. 8 ew. ; wś 1000 ha, 228 dm. , 1087 mk. 219 kat. . Wś leży w pobliżu zakładu kąpielowego Warmbrun. Kościół par. katolicki, w wyniosłem punkcie zbudowany, był zapewne w XVI w. zajęty przez protestantów i dopiero w r. 1654 zwrócony katolikom. Ewangielicki kościół, pierwotnie w r. 1742 dom modlitwy, w 1752 z kamienia zbudowany. Ludność trudni się wyrobom płótna. Do r. 1810 był własnością klasztoru w Gryziborze. 2 V. , 1343 Voytsdorf, pow. kamionogórski, par. kat. i ew. Schoemberg. W r. 1885 wś miała 295 ha, 68 dm. , 396 mk. 8 ew. . 3 V. bei Habelschwerdt, wś, pow. bystrzycki. par. kat. i ew. Bystrzyca. W r. 1885 miała 544 ha, 96 dm. , 544 mk. kat. Leży na wzn. 2353 st. par. , nad pot. Kressenbach. 4. V. bei Landeck, wś, pow. bystrzycki, par. ew. i kat. Landeck. W r. 1885 miała 490 ha, 34 dm. , 186 mk. 1 ew. . 5. V. , 1315 Advocati villa, 1375 Voystdorff, dobra i wś, pow. grotkowski, par. kat. Hohen Wognoten Wohlan Woinothen Woischau Woischnik Woischwitz Woiselwitz Woisselsdorf Woisk Woislowitz Woitekaten Woistrasch Woitinell Woitkaten giersdorf. W r. 1885 dobra miały 258 ha, 3 dm. , 68 mk. 13 ew. ; wś 33 ha, 17 dm. , 91 mk. kat. Woinothen, wś, pow. wystrucki, st. poczt. Norkitten. Woischau, wś, pow. głogowski, par. kat. Wilkau, ew. Weisholz. W r. 1885 dobra miały 174 ha, 37 dm. , 79. mk. 12 kat. . Woischnik, ob. Woźniki. Woischwitz, zapewne Wojszyce, 1249 Woysici, 1283 Wiskowicz, 1338 Woyschisz, wś, pow. wrocławski, par. kat. Oltaszyn, ew. we Wrocławiu. W r. 1885 dobra miały 582 ha, 37 dm. , 629 mk. 179 kat. . Dawna własność klasztoru św. Katarzyny we Wrocławiu. Woiselwitz, 1416 Woyslawicz, wś i dobra nad rz. Olawą, , pow. strzeliński. Leżały tuż pod Strzelnem i zapewne weszły w skład miasta. W spisie z r. 1885 nie podane. W r. 1843 było tu 43 dm. , 321 mk. 50 kat. Młyn, zwany; Weidemuehle, już w r. 1369 należał do Strzelna. Na obszarze osady tej stal do r. 1834 dom, w którym Fryderyk W. w czasie wojny 7letniej miał kwaterę. Wtedy to baron t. Warkotach poblizka wieś uplanował swą zdradę. Woisselsdorf, 1315 Woysli Villa, 1368 Woyslendorf, wś, pow. grotkowski, par. kat. w miejscu, ew. Grotków. W r. 1885 miała 712 ha, 91 dm. , 433 mk. 13 ew. . Kościół par. kat. z grobowcami z r. 1630. Wś należała przed r. 1810 do wikaryuszów i mansyonarzy wrocławskich. Szkoła katol. Par. W. , dek. grotkowskiego, 1869 miała 451 katol. , 7 ew. Woisk, wś, człuchowski, st. poczt. Reckow. Woislowitz, 1371 Weislicz, dobra i wś, pow. niemczyński, par. kat i ew. Niemczyn. W r. 1885 dobra miały 137 ha, 3 dm. , 82 mk. 10 kat. ; wś 8 ha, 6 dm. , 61 mk. 10 kat. . Wś leży na górze Spitzberg, o 1 4 mili na płd. wschód od Niemczyna, Woistrasch, wś, pow, niemodliński, par. kat. Przychod dziś niem. Psychod, pow. prądnicki. W r. 1885 miała 145 ha, 30 dm. , 161 mk. Woitekaten, wś, pow. piłkałowski, st. poczt. Lasdehnen. Woitinell, wś, pow. radowiecki na Bukowinie, par. gr. nieun. w miejscu, urząd poczt. Wików, ma 966 mk. WoitkatenMatz Ginnuth, wś, pow. szyłokarczemski, st. poczt. Jugnaten. WoitkusSzardwethen, wś, pow. tylżycki, st. poczt. Szameitkehmen. Woitnicken, wś, pow. fyszhuzki, st. poczt. Pobethen. Woitschecke al Woischecke, wś, pow. zielonogórski, par. ew. Rothenburg, nad Odrą. . W r. 1885 miała 128 ha, 24 dm. , 142 mk. 1 kat. . Woitschinberg, dobra, pow. zielonogórski, par. ew. Rothenburg nad Odrą, kat. Gross Lessen. W r. 1885 miały 249 ha, 3 dm. , 55 mk. ew. Woitsdorf, 1386 Woyczichsdorff, dobra i wś, Słownik Geograficzny T. XIII. Zeszyt 164. pow. złotoryjskohajnowski, par. kat. Wilkau, ew. Woitsdorf. W r. 1885 dobra miały 585 ha, 10 dm. , 256 mk. 85 kat. ; wś 512 ha. 64 dm. , 381 mk. 16 kat. . Woitz, zapewne Wojcice, 1418 Woyczycz, dobra i wś, pow. grotkowski, par. kat. w miejscu, ew. Odmuchów. W r. 1885 dobra miały 97 ha, 4 dm. , 26 mk. kat. ; wś 1028 ha, 181 dm. , 1247 mk. 11 ew. . We wsi kościół par. katolicki, patronatu królewskiego i biskupiego. Część wsi należała dawniej do biskupów wrocławskich. Szkoła katolicka. Woitz, ob. Waitz. Woitzdorf, ob. Wójtowice. Woja, zaśc, pow. wiłkomierski, w 5 okr. pol gm. Kurkle, o 29 w. od Wiłkomierza. Wojaboło, zaśc, pow. kowieński, w 3 okr. po; , o 78 w. od Kowna. Wojacino, wś pryw. nad rz. Dzisienką, pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , o 91 w. od Dzisny; 4 dm. , 34 mk. starow. Wojaczewo, w dok. Wogaczewo, Wogeczewo, Wogaszewo, os. , niegdyś wchodząca w skład par. bnińskiej dziś pow. średzki. Leżała pu stkami między r. 1578 a 1618. Nazwa jej po jawia się jeszcze w regestrach pobor. z r. 1618 1620. W r. 1388 występuje Przybysław z Wyaszewa, który w r. 1391 pisze się de Wogeszewo. W r. 1388 występuje on w gronie szlachty z Rogalina pod Mosiną, Ociosny pod Zaniemy ślem, Płaszek czyli Płaszkowic tamże i z Szlachcina pod Środą; , a wr. 1397 świadczy w spra wie Spławskiego ze Spławna p od Poznaniem, wspólnie z wikarym spław skim i innymi. We dług reg. pob. pow. pyzdreńskiego w r. 1578 wś Wojaczewo leżała pustką. Pawiński, Wiel kop. , I, 197. Wł. Ł. Wojakiszki, zaśc, pow. kowieński, w 4 okr. pol. , o 21 w. od Kowna. Wojakowa, wś, pow. brzeski, w okolicy pagórkowatej, wzn. 313 mt. npm. , nad pot. Wojakowskim, dopł. Uszwicy, przy drodze gminnej. Ma parafią rzym. kat. i szkołę ludową. Kościół, niewiadomej erekcyi, jest murowany, ma jednak wieżę drewnianą. Metryki przechowują się od r, 1609. Należy do dyec. tarnowskiej, dekan. brzeskiego i obejmuje wsi Porąbkę Iwkowską, Drużków Pusty, Dobrocierz, Połom Mały i Kąty. Wś jest rozrzuconą po wzgórzach. Wraz z obszarem tabularnym Adama Dunikowskiego ma 112 dm. i 739 mk. 10 izrael. . Obszar więk. ma 499 mr. roli, 42 mr. łąk, 1 mr. ogr. , 16 mr. past. , 391 mr. lasu i 1 mr. nieuż. i parcel budowlanych; pos. mn. wynosi 487 mr. roli, 54 mr. łąk i ogr. i 70 mr. pastw. W XVI w. była W. kollokacyą, po czem pozostał ślad dotychczas w nazwach folwarków Górny, Dolny, Działek i Kąty. W 1581 były części Marcina Wojkowskiego, Małgorzaty wdowy, Mikołaja Wojakowskiego, Otfinowskiego, Katarzyny Krętowskiej, Sebastyana Iw47 Wojakowa Wojakiszki Wojaczewo Wojacino Wojaboło Woitzdorf Woitz Woitsdorf Woinothen Woja Woitschinberg Woitschecke Woitnicken Woitkus Wojaliszki kowskiego, Brzeńskiego, Stanisława Lisseka i Krzeczowskich, z których największe miały po lanie, inne po półłanku Pawiń. , Małop. , 138. Takie same stosunki istniały w całej parafii. W. graniczy na płn. z Iwkową, na zach. z Rajbrotem i Kamionką, na pld. z Dobrocierzem a na wschód z Połomem Małym. Mac. Wojaliszki, zaśc, pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol. , o 51 w. od Nowoaleksandrowska. Wojamontowicze, okolica, pow. szawelski, w 4 okr. pol. , gm. Skiemie, o 60 w. od Szawel. Wojanowo, niem. Woyanow, dobra ryc, pow. gdański górny, st. pocz. Świńcz, kol. Pruszcz, 4, 5 klm. odl. , par. kat. św. Wojciech. Razem z fol. Hardlinern i 2 przyległościami obejmują 568 ha 309 roli or. , 41 łąk, 96 lasu; 1885 r. 17 dm. , 31 dym. , 204 mk. , 117 kat, 87 ew. ; hodowla bydła, sprzedaż mleka. W ko ściele wsi Wojciech św. ob. są dwa nagrobki dawniejszych właścicieli W. , pochodzące z r. 1533 i 1587. Według taryfy pobor. z r. 1648, gdzie uchwalono pobór podw. a akcyzę potrój ną, płacił tu P. v. Embden z Bartlina, Jagatowa i Rusocina 93 fl. 10 gr. ob. Rocz. T. P. N. w Pozn. , 1871, str. 175. Dawniej istniał tu kościół filialny p. w. iw. Mikołaja, murowany, prywatnego patronatu. Do prob. należały po dobno 2 włóki. Uratowała go dla katolików Ka tarzyna Wojanowska, właścicielka dóbr, która wyszła za Marcina Borzewicza, przedtem kan clerza Stefana Batorego w Siedmiogrodzie. Ten gorliwy protestant, będąc starostą starogardz kim i osieckim, pozajmowal dla protestantów wiele kościołów w obu starostwach. Po jego śmierci atoli wróciły te kościoły za staraniem jego małżonki w ręce katolików. Gdy W. dosta ło się później w ręce innowierców, kościół tutej szy podupadł. W r. 1710 leżał już w gruzach ob. Utrac. kośc. p. kś. Fankidejskiego, str. 185. Według wizyty Rybińskiego z r. 1780 było tu wówczas 86 kat. i 11 akat. Mesznego pobierał prob. ztąd 13 kor. żyta i tyleż owsa ob. str. 319. Kś. Fr. Wojasie, wś, pow. wiłkomierski, w 5 okr. pol. , gm. Kurkle, o 42 w. od Wiłkomierza. Wojaszówka, w XVI w. Woyaschowka, wś, pow. jasielski, na lew. brzegu Wisłoka, przy gościńcu z Korczyny do Frysztaka 7, 5 klm. , par. rz. kat. w Łączkach. Liczy 105 dm. i 620 mk. rz. kat. prócz 18 izrael. . Pos. tabularna ma 18 mr. roli, reszta została rozparcelowaną i dołączoną do posiadłości mniejszej, mającej 689 mr. obszaru. W skorowidzu Pilata zapisano tę więś pod nazwą; Wojaczówka Zawierzbie. W r. 1508 Pawiński, Małop. , 249 do 1536 ibid. , 519 i 524 była W. własnością Jana Giebołtowkiego; miała 11 kmieci siedzących na nierówych rolach, 6 zagrod. i łany praedium szlaheckie. Szacowano ją na 300 grzyw. a wraz z Potokiem i Borkiem na 1300 grzyw. W 1581 ibid. , 469 była własnością Bobka Gruszyńskiego. Stosunki zmieniły się cokolwiek, liczono bowiem tylko 8 kmieci, 3 zagr. z rolą, 2 komor. bez bydła i 2 rzemieśl. W. graniczy na zachód z Chrząstówką i Niepłą, na płn. z Przybówką, na płd. z Bajdami, na wschód zaś oddziela ją od Wojakówki i Łączek rzeka Wisłok. Mac. Wojaszyszki, wś skarbowa nad jez. Akmenis, pow. nowoaleksandrowski, w 1 okr. pol. , gm. Tyltyszki, par. Sołoki, o 27 w. od Nowoaleksandrowska, 2 dm. , 22 mk. , kościół filialny drewniany, w polowie zeszłego wieku fundowany przez właścicieli wsi Dawidsonów. Wojbuniszki, trzy zaśc, pow. trocki, par. Wysokidwór. W 1850 r. jeden należał do Wiszniewskich 41 dzies. , drugi do Rudelewiczów 44 dzies. , trzeci do Osińskich 20 dzies. . Wojchanie Stare al. Nowa Wieś, wś, pow. horodecki, gm. Wojchanie, o 12 w. od Horodka, 11 dm. , 80 mk. , zarząd gminy, młyn wodny. O 2 w. pohost Wojchanie, z cerkwią paraf. Wojcianka, rzka, w pow. wileńskim, przepływa pod wsiami Czepurniszki, Murowanka, Nowosiołki, Obliżanka, Szynkapole. Wójcice 1. właściwie Wojcice al. Wojczyce, wś, pow. sieradzki, gm. Gruszczyce, par. Blaszki, odl. od Sieradza w, 20 1 2, ma 15 dm. i wraz z wsiami Żelislaw, Dębiniec, Janowice liczy 584 mk. W r. 1827 było 19 dm. , 107 mk. 2. W. Wielkie i Małe. w XVI w, Voyuczyce duplex, dwa folw. i wś nad strum. Usiącą, pow. kaliski, gm. i par. Błaszki, odl. od Kalisza 28 w. Pierwszy fol. ma 2 dm. , 42 mk. ; drugi fol. 1 dm. , 6 mk. ; wś ma 9 dm. , 174 mk. W r. 1873 fol. W. Wielkie i Małe rozl. mr. 353 gr. or. i ogr. mr. 312, łąk mr. 22, past. mr. 6, nieuż. mr. 13; bud. mur. 2, drew. 7; płodozm. 13pol. , cegielnia. Wś W. os. 20, mr. 92. Następnie folw. uległ rozparcelowaniu na 15 kolonii, mających od 12 do o 1 mr obszaru. Na początku XVI w. łany folw. dają dziesięcinę pleb. w Błaszkach. Według reg. pob. pow. sieradzkiego z r. 1653 wś W. Wojuczyce Mąjus i Minus miały 4 łan. a w r. 1576 łan. 5 1 2, prócz tego 1 2 łana bez kmieci Pawiń. , Wielkop. , 219. W r. 1734 wś została zniszczoną przez wojska Augusta III Wojcice 1. al Kamienie, niem. Steindorf, 1362 Steynerdorf, wś, pow. olawski, par. ewang. i kat. Minken. Wś ma 649 ha 516 roli, 93 łąk, 146 dm. , 1071 mk. 91 katol. . Ludność trudni się uprawą lnu. pszczelnictwem, płóciennictwem. 2. W. , ob. Woitz. Wojciech, wś, pow. augustowski, gm. Szczebro Olszanka, par. Studzieniczna, odl. 5 w. od Augustowa, ma 9 dm. , 83 mk. W 1827 r. było 9 dm. , 57 mk. Wojciech Św. 1. niem. St. Albrecht, przedmieście gdańskie, pow. miejski gdański, 7 klm, na płd. od miasta, nad Radunią, szosą i koleją Wojaliszki Wojamontowicze Wojanowo Wojasie Wojaszówka Wojaszyszki Wojbuniszki Wojchanie Stare Wojcianka Wójcice Wojcice Wojciech Wojciech Św gdańską, ma st. poczt. i szkołę symultanną; r. 1828 do miasta przyłączone; 1885 r. 92 dm. , 1119 mk. Bywa tu jarmark zwany Albertus Markt. 2. W Św. , niem. St. Albrecht Pfardorf, wś kośc. , tamże; 1865 r. do miasta przyłączona. W 1885 r. 57 dm. , 492 mk. Teraźniejszy kościół murowany wybudował biskup kujawski Stanisław Karnkowski r. 1575. Stary spalił się r. 1537. Wieża pochodzi z r. 1680, wkrótce potem zostały dobudowane dwie kaplice. Przechował się tu, choć bardzo już uszkodzony, ołtarz rzeźbiony, ze starego kościoła i statua św. Wojciecha z marmuru. Organy o 14 rejestrach pochodzi z r. 1741. Oprócz tego są w kościele 2 nagrobki jeden Leonarda Dameraw z Wojanowa 1533, a drugi jego synów Feliksa 1572 i Piotra 1578. Duży dzwon sprawił r. 1668 proboszcz Śmiglewski. Wizyta Rybińskiego z r. 1780 wspomina o trzech relikwiarzach, pierwszy zawierał części św. Krzyża, co aprobował r. 1754 kś. sufr. Wybicki, kanonik wlodawski. W drugim były relikwie św. Wojciecha, w trzecim św. Wincentego a Paulo. Parafia tutejsza, dekanatu gdańskiego miejskiego, tyt. św. Wojciecha, jest patronatu rządowego i biskupiego, koleją miesięcy. Istnieje przy kościele bractwo św. Józefa od r. 1731. W skład parafii wchodzą Św. Wojciech, Arciszewo, Będzieszyn, Boręcin, Borgfeld, Jaśki, Gołąbkowo, Gute Herberge, Hundertmark, Jankowo, Jagatowo, Kowale, Komnaty, Maćkowy, Mueggenthal, Migowo, Nobel, Pruszcz, Prędzieszyn, Recino, Boszkowo, Rusocin, Rotmanki, Scharfenort, Łostowice, Straszyn, Świńcz, Świniegłowy, Głębokie, Wojanowo, Cieplewo, oprócz tego Scharfenberg czyli Bystra, Mokry Dwór, Wiślina Hochzeit, LandauerBruch i Krępiec. R. 1893 liczyła parafia 3272 dusz, R. 1780 było w Św. W. 449 kat. i 112 akat, w całej parafii zaś 1054 kat. , 811 komunikantów, 698 akatol. ; żydów nie było. Wś sama należy do najstarszych osad na Pomorzu. Uświęcona pobytem św. Wojciecha, od niego też przybrała swą nazwę. Według starej bowiem tradycyi św. Wojciech ciągnąc do Prus tu pod starym dębem głosił naukę chrześciańską. Tu też podobno po jego śmierci męczeńskiej przez 3 lata spoczywało ciało, aż je król polski przeniósł najprzód do Trzemeszna a potem do Gniezna. Dla tego już r. 1222 tu na część tego apostoła Pras założyła kościół ks. Mirosława, matka ks. Barnima, i Ingarda, jego ciotka ob. Borck Echo sepulchralis, I, 388. Biskupi oddali go benedyktynom z Mogilna, gdyż św. Wojciech przez pewien czas nosił habit tego zakonu. R. 1541 zamienił opat Andrzej Łopieński z Mogilna posiadłości klasztoru swego pod Gdańskiem, mianowicie wieś Św. Wojciech, na dziesięciny biskupie z Opatowic. R. zaś 1711 osadził tu biskup kujawski Szaniawski misyonarzy, którzy pracowali tu aż do kassacyi konwentu w r. 1818. Starożytna kaplica św. Wojciecha, z kamieni polnych zbudowana, stoi na wzgórzu niedaleko kościoła. Do niej odbywa się jeszcze dziś co rok w dzień św. W. uroczysta procesya. Wizyta Rybińskiego z r. . l782 opiewa, że podówczas odprawiała się tam msza św. nietylko w dzień Św. Wojciecha, lecz i w dni krzyżowe. Lustracya biskpich majątków z r. 1760 opiewa, że wś św. Wojciech, stanowiąca trzecią jurysdykcyą, liczyła 37 domów i kilka placów. Miała wójta i dwóch ławników, którzy podatki odbierali i do kasy Szotlandu wnosili. Podatku gruntowego płacili zł. 82 gr. 15, szynkowego zł. 90, od warzenia piwa zł. 292 gr. 15 ob. Majątki biskupie przez kś. Kujota, str. 61. R. 1772 połączył król pruski 4 wsi, mianowicie Szotland, Stolzenberg, Św. Wojciech i Szydlice w jedno królewskie miasto Stolzenberg, aby rywalizowało z Gdańskiem. R. 1789 wykazuje tu topografia Goldbecka 110 dym. Kś. Fr. Wojciechów 1. kol. , pow. nowomiński, gm. i par. Siennica. 2. W. , kol. nad rz. Białą, pow. koniński, gm. Rzgów, par. Grabienice, odl. od Konina 19 w. , ma 26 dm. , 256 mk. , 26 os. , 350 mr. Powstała na obszarze dóbr Grabienice. 3. W. , kol. , pow. kolski, gm. Drzewce, par. Umienie, odl. 14 w. od Koła, ma 4 dm. , 37 mk. W r. 1827 było 5 dm. , 40 mk. 4. W. , wś, pow, sieradzki, gm. Dzierzązna Wielka, par. Kamionacz, odl. od Sieradza 14 w. , ma 5 dm. , 85 mk. , 12 os. , 45 mr. Należała do dóbr Kamionacz. 5. W. , kol. , pow. turecki, gm. Kowale Pańskie, par. Tokary, odl. od Turka 13 w. , ma 24 dm. , 213 mk, 34 os. , 320 mr. Należała do dóbr Siewieruszki. 6. W. , wś, pow. turecki, gm. Biernacice, par. Niewiesz, odl 27 w. od Turka, ma 15 dm. , 116 mk. 7. W. , przyl. dóbr Kobiele Małe, w pow. noworadomskim. 8. W. , kol. nad rz. Radomką, pow, radomski, gm. Kozłów, par. Wola, odl od Radomia 9 w. , ma 7 dm. , 88 mk. , 135 mr. W 1827 r. było 3 dm. , 9 mk. 9. W. , kol. , pow. radomski, gm. i par. Potworów, odl. od Radomia 31 w. , ma 7 dm. , 17 mk. , 250 mr. Powstała z rozparcelowania części obszaru dóbr Jabłonna Żydy. 10. W. , fol. , pow. kozienicki, gm. i par. Policzna, odl. od Kozienic 22 w. , ma 1 dm. , 5 mk. , 93 mr. 11. W. Osiemborowskif fol. , pow. kozienicki, gm, Rożniszew, par. Magnuszew, odl. od Kozienic 28 w. , ma 1 dm. , 3 mk. , 450 mr. 12. W. , kol. , pow. konecki, gm. Góry Mokre, par. Pilczyca, odl. od Końskich 32 w. , ma 15 dm. , 93 mk. , 305 mr. 13 W. , fol. , pow. iłżecki, gm. Tarczek, par. Dębno, odl. od Iłży 34 w. , ma 1 dm. , 132 mr. 14. W. , os. górnicza, pow. kielecki, gm. Szczecno, par. Pierzchnica. Odlewnia żelaza i fabryka wyrobów żelaznych, posiadająca wielki piec. Za motor służy koło wodne i maszyna parowa o sile 12 koni. Rudy dostarczają kopalnie Napieńków i Kudów. Zbyt na miejscu. 15. Wojciechów Wojciechów Wojciechów Wojciechów W. , wś, pow. włoszczowski, gm. i par. Krasocin, ma 27 os. , 274 wr. Wchodziła w skład dóbr Gruszczyn. W r. 1573 wś Woicziechów nora, własność arcyb. gnieźn. w kluczu kurzelowskim, płaci od 1 łanu, 3 zagr. z rolą, 1 rybaka Pawiń. , Małop. , 273. 16. W. , wś, pow. jędrzejowski, gm. i par. Mstyczów, ma 12 os. , 90 mr. Wchodziła w skład dóbr Krzelów. W 1827 r. było 16 dm. , 03 mk. Spis z tego roku podaje drugą wieś t. n. , w par. Tarnawa, miała 15 dm. , 75 mk. W połowie XV w. dziedzicem wsi był Jan Skrzelowski. Dziesięcinę, wartości do 6 grzyw. , dawano plebanowi w Mstyczowie Długosz, L. B. , II, 91. 17. W. , fol. , pow. pińczowski, gm. Dobiesławice, par. Kazimierza Wielka, odl. 30 w. od Pińczowa. W 1827 r. było 32 dm. , 264 mk. Pol. W. , w r. 1874 oddzielony od dóbr Dobiesławice, rozl. mr. 336 gr. or. i ogr. mr. 276, łąk mr. 46, lasu mr. 3, nieuż. mr. li; bud. mur. 1, drew. 8; płodozm. 10pol. Wś W. ma 14 os. , 445 mr. W XIII w. dawała dziesięciny klasztorowi tynieckiemu. W połowie XV w. dziedzicem wsi jest Stanisław Ostoja i Jan Ulima. Wieś ma 8 łan. km. , dających dziesięcinę, wartości do 7 grzyw. , bisk. krakow. Dwa folw. rycerskie i karczma dawały dziesięcinę, wartości do 6 grz. , pleb. w Kazimierzy Długosz, L. B. , II, 143. W r. 1581 wś W. , w par. Kazimierza, składała się z trzech części Winarski miał 1 łan. Dębicki i Wojciechowski 1 łan km. , 1 zagr. z rolą, kom. bez bydła. Część Wojciechowskich w dzierżawie Scislica miała 3 łany km. , 4 zagr. z rolą, 2 kom. z bydłem, 3 kom. bez bydła, 1 rzemieśl Pawiński, Małop. , 12. 18. W. , wś i folw. , pow. lubelski, gm. i par. Wojciechów, odl. 21 w. od Lublina a 5 w. od Nałęczowa st. dr. źel. nadwiślań. . Posiada kościół par. drewniany, urząd gm. , 78 dm. , 807 mk. w r. 1882, 1268 mr. ziemi ornej folw. , 82 mr. łąk, 32 ogr. i zabud. , 641 mr, lasu wysokopiennego a 200 mr. zalesionych, 75 mr. zarośli, 17 mr. stawów, 65 mr. past. i dróg, 8 mr. do probostwa należących, 1806 mr. włościań. , 210 mr. lasu pod służebnościami. Fol. Ignaców ma dm. , 22 mk. , 707 mr. ornej ziemi. Do dóbr przedtem należały wsi Maszki 42 dm. , 383 mk. , 1107 mr. włośc; Gaj duży 8 dm. , 92 mk. , 72 mr. ; Gaj mały 9 dm. , 82 mk. , 188 mr. W r. 1827 wś W. miała 63 dm. , 549 mk. Są tu zwaliska zamku, wystawionego w zeszłym wieku przez Morskich. W narożniku budowli zamkowej mieści się budynek nierównie dawniejszy, który podobno w XVI w. stanowił zbór aryański. Obecnie służy za śpichlerz i lamus. Opis budowli tej z ryciną podał Tyg. Illustr. z r. 1869 t. IV, 16. W połowie XV w. istniał tu już kościół paraf. ; dziedzicem wsi był Jan Szczekocki h. Odrowąż Długosz, L. B. , II, 575, W r. 1531 wś kościelna W. , ze wsiami Baski Batki, Maski i Palikije, płaci od 32 łan. i 4 kół. R. 1676 Paweł Orzechowski płaci pogłówne od siebie, dwojga dzieci, 4 kobiet szlachcianek, 6 krewnych, 62 dworskich, 237 poddanych Pawiń. , Małop. , 358, 3a. W. par. , dek. lubelski, 2854 dusz. W. gmina należy do sądu gm. okr. I, st. poczt. w Bełżycach. Gmina ma 12913 mr. obszaru i 3114 mk. Śród stałej ludności jest 1 praw. , 9 prot. , 3 żyd. W skład gminy wchodzą Chmielnik Gajnowy i Stary, Góra, Ignatów, Maszki, Miłocin, Palikije, Sworniak, Wojciechów. 19. W. , fol. i os. fabr. , pow. krasnostawski, gm. Czajki, par. Surhów. Pol. ten, należący do dóbr Krośniczyn, ma 11 bud. mur. , 6 drew. , 515 mr. 295 mr. roli. Założoną tu została przed r. 1880 fabryka mebli giętych, której materyału dostarczają okoliczne lasy liściaste, bukowe przeważnie. Fabryka ta, początkowo własność hr. Poletyłły, posiadacza dóbr Krośniczyn, przeszła następnie na własność spółki. W r. 1880 pracowało tu 210 robotników a sprzedaż roczna przynosiła około 200000 rs. Lasy okoliczne należą do dóbr ordynackich. Na obszarze W. jest dość rozległe jezioro. Ob. Kłosy z r. 1883, 958. 20. W. al. Zakrzyże, fol, pow. krasnostawski, gm. Żółkiewka, par. Krzczonów, odl. 28 w. od Krasnegostawu. Pol ten, oddzielony od dóbr Sobieska Wola w r. 1883, rozl mr. 380 gr. or. i ogr, mr. 276, łąk mr. 14, pastw, mr. 15, lasu mr. 57, nieuż, mr. 17; bud. drew. 8; płodozm. 9pol, pokłady wapienia. 21. W. , wś i fol, pow. janowski, gm. Brzozówka, par. Modliborzyce, odl. od Lublina w. 60, od Janowa w. l0, od Modliborzyc w. 4. W. leży na wyniosłem wzgórzu, obfitującem w łomy kamienia wapiennego. Wś ma 17 dm. , 812 mk. , gr. or. 317 mr. , oraz za służebności otrzymała lasu 72 mr. Folw. W. , obecnie rozparcelowany między kolonistów, którzy w 1891 r. kupili takowy z pomocą Banku włościańskiego, za wyłączeniem obszaru 84 mr. 142 pręt. pozostałych przy dworze pod nazwą Wojciechów A. B. Koloniści nabyli ogółem 642 mr. , w tem gr. or. 549 mr. , lasu 83 mr. , nieuż, 10 mr. Gleba gliniasta, urodzajna. W r. 1827 było 27 dm. , 185 mk. Ludność wiejska utrzymuje sady wiśniowe i jabłkowe, dające dość znaczny dochód. Około r, 1874 istniał tu piec wapienny. 22. W. , wś, pow. włodawski, gm. i par. Hańsk, 31 dm. , 23 os. , 188 mk. , 465 mr. Wchodziła w skład dóbr Kulczyn. Br. Ch. Wojciechów, ob. Wojciechowo. Wojciechów 1. niem, Albrechtsdorf, wś i dobra, pow. olesiński, par. kat. i ew. w Oleśnie. Wś leży o 3 klm. na płn. zach. od Oleśna, nad Stobrawą, ma 393 ha 255 roli, 33 łąk, 57 lasu, 78 dm. , 150 gospodarstw, 606 mk. 25 ew. . Dobra mają 1086 ha 355 roli, 43 łąk i 643 lasu, 21 dm. , 251 mk. 46 prot. . Do dóbr należy pięć młynów. Huta cynkowa istniała tu r, 1843. We wsi szkoła katol 2. W. , nim. Albrechtsdorf, 1336 Villa Alberti, 1360 Albrechts Wojciechowce-Bielice Wojciechowe Wojciechowice dorff, wś i dobra, pow. wrocławski, par. ew. Rankau, kat. Wirrwitz. Wś ma 142 ha 116 roli, 6 łąk, 53 dm. , 85 gospodarstw, 376 mk. 17 katol. ; dobra 353 ha 311 roli, 21 łąk, 8 lasu, 8 dm. , 92 mk 11 kat. . WojciechoweBielice al Bielice, wś i fol. , pow. kutnowski, gm. i par. Krośniewice, odl. 17 w. od Kutna. W r. 1878 folw. W. Bielice rozl. mr. 398 gr. or. i ogr. mr. 356, past. mr. 24, wody mr. 2, lasu mr. 3, nieuż. mr. 13; bud. mur. 10, drew. 6; płodozm. 8pol. , pokłady torfu. Wś Bielice os. 10, mr. 10; wś Pniewo A. os. 10, mr. 227; wś Pniewo B. os. 17, mr. 22 Wojciechowice 1. kol, pow. łowicki, gm. Bielawy, par. Oszkowice. Utworzona na obszarze Borowa Starego. 2. W. Duże i Małe, dwie wsi, pow. kutnowski, gm. Krzyżanówek, par. Łąkoszyn, odl. 4 w. od Kutna. W. Duże mają 8 dm. , 83 mk. , 340 mr. ; W. Małe 8 dm. , 75 mk. , 249 mr. Mieszka tu drobna szlachta, mająca osady, z których największa liczy 64 mr. obszaru. W 1827 r. W. Duże miały 12 dm. , 92 mk; W. Małe 11 dm. , 64 mk. Na początku XVI w. W. Duże dawały z łan. dwor. dziesięcinę kościołowi w Łąkoszynie a z kmiecych wikaryuszom kollegiaty łęczyckiej, zaś W. Małe miały tylko części szlacheckie, z których dziesięcinę dawano do Łąkoszyna Łaski, L, B. , II, 483. Według reg. pob. pow. łęczyckiego z r. 1576 wś Woczechowice miała łan. 3 1 2, zagr. 4, osad. 7, karczmę, młyn, rzeźnika i rzemieślnika Pawiń. , Wielkop. , 11, 84, 85, 140. 3. W. , wś i folw. , pow. opatowski, gm, i par. Waśniów, odl. od Opatowa 20 w. , ma 10 dm. , 88 mk. W 1827 r. było 10 dm. , 54 mk. Fol. W. Jeleniowskie w r. 1884 rozl. mr, 220 gr. or. i ogr. mr. 205, łąk mr. 11, nieuż. mr. 4; bud. drew. 15; płodozm. 14pol. , wiatrak, pokłady wapienia. Wś W. ma 15 os. , 76 mr. Wchodziła w skład dóbr Jeleniów. W połowie XV w. posiadali tu folwarki rycerskie Głąb i Zaklika Czajęccy. Klasztor wąchocki miał jeden łan kmiecy a dwaj dziedzice także posiadali łany kmiece Długosz, L. B. , II, 472. 4. W. Wielkie, wś i fol, pow. opa towski, gm. Wojciechowice, par. Mikułowice, odl od Opatowa 14 w. , ma szkołę początkową, urząd gm. , 21 dm. , 220 mk. W 1827 r. było 27 dm. , 185 mk. Dobra W. Wielkie składały się w r. 1870 z fol W. i Koszyce z nomenklat. Stróża, rozl mr. 1421 fol W. gr. or. i ogr. mr. 600, łąk mr. 37, past, mr. 10, lasu mr. 243, wody mr. 2, os. leś. mr. 8, nieuż. mr. 10; bud. mur. 1, drew. 23; płodozm. 16pol; fol Koszy ce gr. or. i ogr. mr. 222, łąk mr. 60, past. mr. 12, lasu mr. 211, wody mr. 1, nieuż. mr. 5; bud. drew. 14, las nieurządzony, pokłady torfu, wia trak. Wś W. Wielkie os. 25, mr. 104; wś Ko szyce os. 12, mr. 89. Wś ta posiadała parafią z kościołem murowanym, założonym podobno w r. 1362 przez Wojsława, kanon. sandom. według Długosza, Wojszyk, kanon. krakowski Kościół był p. w. św. Wojciecha. . Dziesięcinę z 12 łan. km. , wartości do 12 grzyw. , pobierał biskup krakowski. Cztery folw. rycerskie, dwie karczmy, czterech zagrodn. z rolą dawali w połowie XV w. dziesięcinę miejscowemu plebanowi Długosz, L. B. , II, 498. W r. 1578 są tu cztery działy Rzuchowski ma 1 zagr. z rolą; Mietelska 1 2 łanu, 1 osad. , 5 zagr. z rolą, 1 ubog. komor. ; Białaczowskiego dział wydzierżawiony ma 1 2 lan, 2 zagr. z rolą; Katarzyna Mietelska 4 os. , 1 łan, 2 zagr. z rolą. Przyległa wieś Mikułowice, nieznana jeszcze Długoszowi, musiała teraz dopiero wydzielić się jako odrębna całość z obszaru Wojciechowic. Dodawszy sumę łanów w obu wsiach Wr. 1578 otrzymamy 9, podczas gdy za Długosza same W. miały 12. Otóż jakkolwiek kościół włączony został do Mikułowic, to parafia nosi dalej nazwę pierwotną. Dopiero w ostatnich czasach, przy nowem rozgraniczeniu przyległych parafii Bidziny i Gierczyce, zmieniono nazwę parafii na Mikułowice. W r. 1632 Tymoteusz Ligenza, podskarbi kor. , wystawił kaplicę z kopulą, przy kościele, a pod nią urządził groby dla swej rodziny. W kaplicy znajduje się starożytny obraz M. Boskiej na drzewie malowany. W. gm. ma 4756 mr. 418 włościań. i 4340 mk. 10 prot. i 69 żyd. . Sąd gm. okr. V w os. Ćmielów o 8 w. , st. pocz. Ożarów. W skład gra. wchodzą Bidziny, Chorochów, Drygulec, GajówkaZielonka, Gierczyce, Grochocice, Hultajka, Jasice, Julianów, Kaliszany Koszyce, Kunice, Lisów, Łopata, Łukawka, Ługi, Maryanów, Mierzanowice, Mikułowice, Podgajcze, SmugiSpoczynek, Śródborze, Stodoły, Stróża, Wojciechowice, Zielonka 5. W. , wś i fol, pow. jędrzejowski, gm. Prząsław, par. Krzcięcice, odl. 12 w. od Jędrzejowa. W 1827 r. było 5 dm. , 39 mk. W r. 1889 fol W. , oddzielony od dóbr Deszno, rozl mr. 591 gr. or. i ogr. mr. 317, łąk mr. 4, past. mr. 21, lasu mr. 207, nieuż. mr. 42; bud. drew. 6; płodozm. 10pol; las nieurządzony. Wś W. ma 9 os. , 133 mr. W połowie XV w. wś ta, własność Jakuba Kuli h. Jastrzębiec, miała 4 zagr. z rolą, folw. rycerski, dający dziesięcinę plebanowi w Krzcięcicach Długosz, L. B. , II, 69. 6. W. , os. , pew. ostrołęcki, gm. i par. Ostrołęka, leży o 4 w. na płn. wschód od Ostrołęki, przy szosie do Łomży. Br. Ch. Wojciechowice, po rus. Utichowyczi, wś, pow. przemyślański, 12 klm. na płd. płd. zach. od sądu pow. i urz. pocz. w Przemyślanach. Na płn. leżą Rzędowice i Ostałowice, na wsch. Brzuchowice, na pld. Korzelice i Dobrzanica, na zach. Tuczne al. Tuszno. Wzdłuż granicy płn. płynie pot. Lehinie ob. , prawy dopł. Gniłej Lipy. Zach. część lesista. Wznies. dochodzi 402 mt. na zach. Najniższy punkt 299 mt. w dolinie pot. Lehinie. Własn. więk. ma roli or. 299, łąk i ogr. 36, past. 22, lasu 185 mr. ; wł. mn. Wojciechówka roli or. 373, łąk i ogr. 82, past. 11, lasu 24 mr. W r. 1880 było 78 dm. , 446 mk. w gm. , 2 dm. , mk. na obsz. dwor. 436 gr. kat. , 10 rz. kat. , 8 izr. , 10 innych wyzn. ; 432 Bus. , 13 Pol. , Niem, . Far. rz. łat. w Firlejowie, gr. kat. w miejscu, dek. narajowski. Bo par. należą Tuczno i Rzędowice. We wsi jest cerkiew p. w. św. Michała i szkoła lklas. Lu. Dz. Wojciechowicze, okolica szlachecka, pow. miński, w 3 okr. pol. i par. katol. Kojdanów o 20 w. , gdzie też. i st. poczt. , gm. Rubieżewicze, o 65 w. od Mińska. Mają tu własności Dziangowie 2 1 2 włóki, Żywiccy 1 3 4 włóki, Downarowie 1 wł. i Ćwirkowie 1 1 2 wł. . Miej scowość falista, grunta szczerkowe, żytnie. Wojciechowięta Sikory, ob. Sikory, 8. Wojciechówka 1. przysiołek nad rz. Szpikówką, dopł. Bohu, pow. bracławski, okr. pol. Tulczyn, gm. Szpików, par. praw. i poczta Torków, par. kat. Kopijówka, o 18 w. od Bracławia, przy dr. poczt. z Bachen do Bracławia, ma 52 dm. , 265 mk. Należy do Zabokrzycza, 2. W. , wś nad Słuczą, pow. nowogradwołyński, gm. Nowo Sielica, par. praw. Tyranowka o 3 w. . 3. W. , futor, pow. proskurowski, okr. pol. Czarny Ostrów, gm. Malinicze, par. prawosł. Rożyczna, katol. Proskurów, przy dr. z Rożyczny do Rososzą. Należy do Malinowskich. Wojciechówka Będkowska, folw. , pow. olkuski, gm. Cianowice, odl. 21 w. od Olkusza, ma 100 mr. obszaru 52 roli, 10 łąk, 33 lasu. Oddzielony od dóbr Budkowice. Wojciechowo 1. ob. Wojciechów. 2. W. , wś i fol. , pow. sierpecki, gm. i par. Gradzanowo, odl. 27 w. od Sierpca. Wś ma 19 dm. , 137 mk. , 337 mr. Pol. W. wchodzi w skład dóbr Łaszewo. Wojciechowo 1. wś, pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , gm. Kucewicze o 5 w. , okr. wiejski i dobra, Ważyńskich, Olany, o 14 w. od Oszmiany, 11 dm. , 120 mk. katol. w 1865 r. 34 dusz rewiz. . 2. W. , folw. nad rzką Wamianką, pow. oszmiański, w 4 okr. pol. , o 97 w. od Oszmiany, dm. , 39 mk. katol. 3. W. , zaśc. nad potokiem, pow. święciański, w 3 okr. pol. , o 42 w. od Święcian, 1 dm. , 7 mk. katol. 4. W. , zaśc. pryw. w leśnem uroczysku, pow. wilejski, w 3 okr. poL, dawna gm. Gaby, o 64 w. od Wilejki, dm. , 9 mk. katol. 5. W. , folw. , pow. bobrujski, w 3 okr. pol. , gm. i par. katol. Hłusk, o 47 w. od Bobrujska, własność Brzozowskiej, ma 1747 dzies. 6. W. , wś, pow. orszański, gm. Dobromyśl, 2 dm. , 15 mk. 7. W. , wś, pow. drysieński, par. Zabiały. Wojciechowo 1. w dokum. Wocziechowo, Woyczechow, Woyczechovicze, wś gospod. i dworzec kolei nad rz. Obrą, pow. szremski jarociński, sąd i okr. urzęd. Jarocin, st. kol. w miejscu, poczta w Jaraczewie, szkoły obydwóch wyznań w miejscu, par. katol. w Chytrowie, ewang. w Borku. Obszaru 197 ha, 40 dym. , 243 dusz katol. 2. W. , wś szlach. , tamże, 418 ha. W r. 1887 rozkolonizowana przez komisyą kolonizacyjną. Osadnicy przybyli z okolic Frankfurtu i ze Szląska. W 1396 r. Czelc de Łobez otrzymał rok na Marcinie z W. o 10 grzyw. iścizny i 2 grzyw. procentów. E. 1398 Przybysław z Marcinem ze Skoków mieli w zastaw dać 2 łany w W. za 20 grzyw. i dwa denary Celtom de Lobez. A gdyby nie zastawili, mieli być winni 20 grz. w gotówce. W r. 1400 toczy się sprawa między podstolim Przybysławem i Marcinem z W. z jednej strony a panią Gorazdowską. W r. 1418 część obszaru W. odstąpiona Łowęcicom. W r. 1450 toczy się sprawa graniczna między W. a Łowęcicami, W r. 1504 ugoda co do granic i pastwisk między W. , Skokowem i Golą. W r. 1510 ugoda o wręb. W r. 1578 Jan Jastrzębski posiada w W. 9 śl. os. , 3 zagr. , 2 komoro. W r. 1620 ma tamże Jerzy Cielecki 6 1 2 śl. os. i ćwierć a 3 śl. i ćwierć puste, koło korzeczne i zagrodnika. 4. W. , tak zwał się niegdyś Odrowąż, w pow. gnieźnieńskim. 5. W. , niem. Georgsdorf, wś gospod. , w pow. wągrowieckim, okr. urzęd. Skoki, st. kol. i poczta w Rogoźnie, szkoły obu wyzn. w miejscu, paraf. katol. w Pruścu, ewang. w Rogoźnie, urząd cywil. w Siernikach, sąd okr. w Wągrowcu. Obszaru 163 ha, 15 dym. , 143 dusz 22 kat. . Leży na płn. od Kcyni Exin, pod Rozwarką, ztąd nazwano W. Rozwareckie. Kolonia założona w r. 1797 przez Józefa Radzimińskiego, woj. gnieźn. 6. W. al. Św. Wojczech, Wocziech, Villa ecclesie s. Adalberti, Villa Alberti, wś kościelna, w pow. międzyrzeckim, sąd, urząd okr. , urząd stanu cywil. , st. kol. i poczta, szkoły i parafie obu wyznań w Międzyrzeczu. Obszaru 1354 ha, 27 dym. , 286 dusz 195 kat. . Wspominana już pod r. 1259. Na schyłku zeszłego wieku włościanie wojciechowscy w miejsce starego wystawili nowy kościół W r. 1793 była wś własnością bisk, pozn. , 7. W. , folw. między Wolsztynem a Babimostem, w pow. babimojskim, na płd. Zbąszynia, urz. okr. Hammer, urz. st. cywil. i pocz. w Chobienicach Koebnitz, szkoła i kościół ewang. i st. kol. w Babimoście, par. katol. w Zbąszyniu, Ma 2 dym, . 38 dusz. W r. 1793 w posiadaniu Józefa Mielżyńskiego na Chobienieach, wojew. pozn. W. Ł. Wojciechowszczyzna, dobra, pow. grodzieński, w 2 okr. pol. , gm. Brzostowica Mała, o 48 w. od Grodna, własność Korybut Daszkiewiczów, mają z folw. Ojcowo al. Zamojdzie i Milatycze oraz urocz. Zamczysko i Wisieniec 1381 dzies. 799 pod zabud. i roli, 243 łąk i pastw. , 77 lasu, 262 nieuż. . Wojciechuny, wś, pow. kowieński, w 2 okr. pol. , o 84 w. od Kowna. Wojciechy, wś, pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , gm. Postawy o 42 w. , okr. wiejski Hoł Wojciechowicze Wojciechy Wojciechuny Wojciechowszczyzna Wojciechowo Wojciechowicze Wojciechowi ta Wojciechówka Będkowska Wojcieszek Wojciekiszki Wojciele Wojciełowo Wojcieniszki Wojciesze Wojcieszków Wojcieszkowa Wola Wojcieszkowice Wojcieszyce Wojcieszyn bieja, o 84 w. od Dzisny, 9 dm. , 79 mk. w 1865 r. 47 dusz rewiz. . Wojciekiszki, wś, pow. wiłkomierski, w 3 okr. pol. , gm. Towiany, o 5 w. od Wiłkomierza. Wojciele, wś i folw. , pow. wilejski, w 1 okr. pol, gm. Krasne al. Krasnesiolo o 10 w. , okr. wiejski Usza, 10 dusz rewiz. w części Klemontowiczów i 6 w części Lackich; folw. należał do Lackich. Wojciełowo al. Wojciulewo, wś skarbowa, w pow. drysieńskim, z kaplicą katolicką parafii Przydrujsk, fundacyi Maternów. Niegdyś własność ks. Sapiehów, attyn. hr. drujskiego. W 1779 r. ks. Franciszek Sapieha sprzedaje W, Ignacemu Maternie, stoln. grabowickiemu. Wojcieniszki, zaśc. rząd. nad Wilią, pow. wileński, w 1 okr. pol. , o 12 w. od Wilna, 1 dm. , 12 mk. katol. Wojciesze, wś i folw. , pow. wilejski, w 1 okr. poL, gm. Krasne al. Krasnesioło o 6 w. , okr. wiejski Ułanowszczyzna, o 43 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. z Wika do Mińska. Folw. ma 1 dm. , 4 mk. ; wś 5 dm. , 72 mk. , prawosŁ w 1865 r. 13 dusz rewiz. ; własność Kononowiczów. Wojcieszek, os. mlyń. , pow. rawski, gm. i par. Lubochnia, ma 1 dm. . 6 mk. , 20 mr. Wojcieszków, wś, folw. i dobra nad rz. Bystrzycą, pow. łukowski, gra. i par. Wojcieszków, odl. 18 w. od Łukowa, posiadają gorzelnią przerabiającą do 24000 kor. kartofli, cegielnią, tartak i młyn. W spisie z r. 1827, mylnie nazwany Woyniszków, mial 35 dm. , 272 mk. Dobra W. składały się w r. 1885 z fol W. , Nowinki, Zofiówka i Dąbrowa, rozl mr. 3674 fol W. gr. or. i ogr. mr. 781, tąk mr. 181, pastw. mr. 4, lasu mr. 368, nieuż. mr. 47; bud. mur. 12, drew. 28; płodozm. 11pol. ; fol. Nowinki gr. or. i ogr. mr. 341, nieuż. mr. 5; bud. mur. 1, drew. 4; fol Zofiówka gr. or. i ogr. mr. 748, łąk mr. 82, past. mr. 8, lasu mr. 158, nieuż. mr. 21; bud. mur. 4, drew. 8; folw. Dąbrowa gr. or. i ogr. mr. 544, łąk mr. 59, pastw. mr, 3, lasu mr. 315, nieuż. mr. 9; bud. drew. 3; lasy nieurządzone. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś W. os. 32, mr. 212; wś Starawieś os. 49, mr. 196; wś Wola Burzecka os. 39, mr. 378; wś Wola Bystrzycka os. 52, mr. 607; wś Wola Bobrowa os. 13, mr. 227; wś Szczałb os. li, mr. 188; wś Oszczepalin os. 37, mr. 524; wś Nowinki os. 13, mr. 16. W połowie XV w. istniał już tu kościół par. drewniany, p. w. św. Trójcy i św. Barbary, założony przez Zbigniewa Oleśnickiego, bisk. krak. , i uposażony rolą i łąkami. Był on filią kościoła w Tuchowiczu. Dziedzicem wsi był wtedy Piotr Ciołek Bieliński. Dziesięcinę, wartości do 4 grzyw. , pobierał biskup krakowski Długosz, L. B. , II, 560. Kościół i parafią erygowali podobno w r. 1437 bracia Berezińscy, dziedzice wsi. Obecny, drewniany, pochodzi z r. 1769. Dykcyonarz Echarda nazywa W. mia stem. PostLexikon Crusiusa z r. 1802 podaje W. jako targowisko Marktflecken z kościołem i zamkiem. W. par. , dek. łukowski, 3166 dusz. W. gmina, graniczy z gm. Gułów, Serokomla i Białobrzegi, ma 21626 mr. obszaru i 4767 mk. , śród ludności stałej jest 40 prot. i 134 żydów. Sąd gm. okr. V w os. Adamów o 5 1 2 w. , st. pocz. i dr. źel. Łuków o 17 w. W skład gminy wchodzą Bobrowa Wola, Bużec, Bużecka Wola, Bystrzyca, Bystrzycka Wola, Filipina, Jadwiga, Jasnosz, Nowinki, Osowińska Wola, Oszczepa lin, O. Suchy, Siedliska, Starawieś, Szczałb i Wojcieszków. Br. Ch. Wojcieszkowa Wola al. Wojcieszkowska Wólka, wś nad Wisłą, pow. kozienicki, gm. i par. Sieciechów, odl. 18 w. od Kozienic, ma 20 dm. , 158 mk. , 206 mr. Należała do dóbr Stężyca. Wojcieszkowice Wielkie i Małe, niem. Woitsdorf Gross i Klein, w r. 1416 Foytzdorff, wś i dobra, pow. sycowski, par. kat. i ew. Syców. W r. 1885 W. Wielkie, dobra, miały 507 ha, 10 dm. , 155 mk. 28 kat. ; wś 177 ha, 38 dm. , 256 mk. 28 kat. . W. Małe, dobra, 22 ha, 2 dm. , 39 mk. 18 ew. ; wś 76 ha, 23 dm. , 197 mk. 87 ew. . Do nich należą osady Błotnik, Bąklawe i Niwki al. Góry Garbarskie. Wojcieszuny 1. folw. , pow. oszmiański, w 3 okr. pol. , o 54 w. od Oszmiany a 19 w. od Dziewieniszek, 54 mk. katol. Należał do bar. Lefortów. 2. W. , wś nad Mereczanką, pow. wileński, w 5 okr. pol. , gm. Soleczniki o 14 w. , okr. wiejski Jaszuny, o 25 w. od Wilna, 11 dm. , 71 mk. katol, 4 żyd. w l861r. 52 dusz rewiz. ; należy do dóbr Kiejdzie, Naborowskich. Wojcieszyce, wś i folw. , pow. sandomierski, gm. Łoniów, par. Sulisławice, odl. od Sandomierza 22 w. ; ma 14 dm. , 76 mk. , pokłady wapienia. W r. 1876 istniał tu piec wapienny. W r. 1827 by ło 16 dm. , 108 mk. W r. 1871 fol W. rozl 213 mr. 182 mr. gr. or. i ogr. , 10 mr. łąk, 17 mr. past. , 4 mr. nieuż. ; bud. mur. 7, drew. 4. Wś W. 9 os. , mr. 76; wś Królewice Górne os. 10, mr. 148. W połowie XV w. byli tu dziedzicami Jan ze Strzegomi, Piotr ze Strzegomi i Mateusz Hauszlowicz. Łany kmiece, zagrodnicy, karczmy, folwarki dawały dziesięcinę kościołowi w Sulisławicach Długosz, L. B. , II, 349. W r. 1578 z części po Jakubie Gorzkowskim płacono od. 3 os. , 1 1 2 łanu. , 4 ogr. z rolą, 1 rzem. ; Sebastyan Gorzkowski od 2 ogr. z rolą, 1 ubog. komor. ; Jan Deszniski od 1 ogr. z ogrodem, 2 pustek Pawiń. Małop. , 168. Br. Ch. Wojcieszyn 1. w r, 1580 Wocieszino, zapewne Ocieszyno, wś, pow. warszawski, gm. Ożarów, par. Borzęcin, ma 345 mk. , 890 mr. W 1827 r. 41 dm. , 292 mk. Jest to starożytna osada, nadana kaplicy św. Jerzego w Warszawie, wraz z Koczargami. W r. 1580 Jan Lewicki, Wojciekiszki Wojcieszyszki przełożony klasztoru św. Jerzego w Warszawie płacił tu od 7 lan. Pawiń. , Mazowsze, 283. Ztąd pochodził Świętosław z W. , doktór dekre tów, dziekan kollegiaty warszawskiej, zajmujący zapewne jakiś urząd na dworze ks. Bolesława mazow. , dla którego przed r. 1448 przeło żył na język polski statut wiślicki. Prze kład ten ogłosił naprzód Lelewel w r. 1824, a następnie Helcel w Pomnikach prawa polskie go. 2. W. , folw. , pow. błoński, gm. Pass, par. Grodzisk, odl. 7 w. od Błonia. W r. 1881 folw. W. , oddzielony od dóbr Zabłotnia, rozl. mr. 87 gr. or. i ogr. mr. 80, łąk mr. 4, nieuż. mr. 3; bud. mur. 2, drew. 1. 3. W. , folw. dóbr Matczyn, w pow. lubelskim, ma 374 mr. obszaru. Br. Ch. Wojcieszyn, ob. Ocieszyn. Wojcieszyn, wś, pow. słonimski, w 1 okr. pol. , gm. Piaski o 76 w. od Słonima, 550 dzies. ziemi wlośc. 284 łąk i pastw. . 20 lasu, 81 nieuż. . Wojcieszyszki, zaśc. szlach nad rz. Wilią, pow. wileński, w 4 okr. pol. , o 52 w. od Wilna, 2 dm. , 8 mk. kat. Wójcik, os. młyn. nad rz. Widawką, pow. noworadomski, gm. i par. Dobryszyce, ma 1 dm. , 84 mr. Należała do wsi Kletnia. Wójciki 1. w dok. Wojcziki, ob. Posągów3. 2. W. , folw. należący w XVI w. do miasta Łęczycy Łaski, L. B. , II, 350. Jestto dawne wójtow stwo łęczyckie. W lustracyi z r. 1569 czyta my Młyn nad rz. Bzurą, podle włók wójtow skich Lanczickich na Starem mieszczie, Wojcziki rzeczone. O grunta te na starem mieście prata et ejus utilitates in antiqua civitate pozywa w r. 1395 do grodu łęczyckiego mie szczan totam civitatem Lancicien. Michno Wojczik prudens vir. Musiały one z cza sem przejść na własność miasta, skoro Łęczyca, przyciśnięta potrzebą, zastawia je za 700 grzyw. klasztorowi norbertanek Lustracya ststwa łę czyckiego z r. 1765. M. R. Wit. Wojcikowski, młyn pod Zdunami w Wielkopolsce, istniał około r. 1597. Wójcin 1. folw. i wś, pow. nieszawski, gm. i par. Piotrków, odl. 32 w. od Nieszawy. Folw. ma 111 mk. , wś ma 146 mk. W 1827 było 13 dm. , 121 mk. W r. 1885 folw. W. rozl. mr. 385 gr. orn i ogr. mr. 240, łąk mr. 91, past. mr. 44, nieuż mr. 10; bud. mur. 8, cegielnia. Wś W. os. 73, mr. 212. Obszar folwarczny uległ parcelacyi na drobniejsze części, mające jednak po 136 i 90 mr. Według reg. pob. pow. radziejowskiego z r. 1557 wś W. , w par. Piotrkowo, miała łan. 4 1 2, zagr. 3 Pawiń. , Wielkop. , II, 29. 2. W. , w dok. z r. 1229 Vonceci, 1308 Voiczino a więc Wojczyno, wś, folw. i dobra, pow. opoczyński, gm. Wielka Wola, par. Wójcin, leży przy szosie piotrkowskokiele ckiej, między Sulejowem a Paradyzem, odl. od Opoczna 21 w. , posiada kościół par. murowany, sąd gm. okr, V, ma 77 dm. , 615 mk. wraz ze wsią W. Poduchowny. W r. 1827 było 24 dm. , 422 mk. Bobra W. składały się w r. 1874 z folw. W. i Irenów, rozl. mr. 1348 folw. W. gr. or. i ogr. mr. 236, łąk mr. 29, lasu mr. 142, nieuż. mr. 17; bud. mur. 5, drew. 16; płodozm. 14 poL; folw. Irenów gr. orn. i ogr. mr. 287, łąk mr. 25, pastw. mr. 4, lasu mr. 294, nieuż. mr. 15; bud. mur. 4, drew. 10, lasy nie urządzone, cegielnia, pokłady wapienia. W skład dóbr wchodziły poprzednio wś W. os. 74, mr. 783; wś Krasik os. 32, mr. 175; wś Bogusławów os. 9, mr. 18; wś Hieronimów os. 4, mr. 10. Wś W. Poduchowny ma 106 mr. obszaru, Jestto stara osada, której pierwotna nazwa Wojczyno nie pozwala domyślać się w niej osady wójtowskiej, do czego upoważniałoby dzisiejsze brzmienie nazwy. Zapewne zaraz; po założeniu klasztoru w Sulejowie, a więc przy końcu XII w. , nadaną została cystersom, jak o tem świadczą akty z r. 1229 i 1308. W. r. 1365 opat sulejowski zastrzega dla tej wsi prawo pasania bydła i trzody chlewnej w lesie dębowym na obszarze przyległej Dąbrowy Kod. małop. , I, 336, II, 42 i 213. Wcześnie bardzo założył tu klasztor kościół i urządził parafią. W opisie z początku XVI w. kościół ten, p. w. św. Andrzeja, przedstawiony jest jako stara drewniana budowla zrujnowana, ze złym dachem. Chór tylko nowo został przybudowany. Prawo patronatu posiadał klasztor. Pleban utrzymywał wikaryusza, zakrystyana i kleryka. Posiadał ośm odrębnych kawałków roli, łąkę, sadzawkę, dwu ogrodników z rolą, odrabiających po 1 dniu pieszym w tygodniu. Karczmę wójtowską, daną plebanowi, zajął następnie klasztor sulejowski. Łany kmiece dawały plebanowi po 1 1 2 kor. żyta i tyleż owsa jako meszne i kolędę zapewne po groszu z łanu, którą dawali też zagrodnicy. Wójtowskie łany dawały dziesięcinę Łaski, L. B. , I, 625, 626. Wieś była osadzona na prawie niemieckiem, ztąd istniało tu wójtowstwo. W r. 1577 dzierżawca wsi Dersław Strzembosz płaci od 10 łan. , 4 zagr. z rolą, 3 zagr. bez roli. Rakusz Sołtys od 1 1 4 łana Pawiń. , Małop. , 292. Zapewne dopiero w XVII w. drogą zamiany czy kupna przeszła wieś na własność królewską i stanowi w r. 1765 część starostwa opoczyńskiego. Obecny kościół murowany stanął kosztem Glasserów, dzierżawców wsi w r. 1826 na miejscu drewnianego. W. , par, , dek. opoczyński, 2200 dusz. 3. W. , wś i os. młyn. nad rz. Prosną, stanowiącą tu granicę od Szląska, pow. wieluński, gm. Dzietrzkowice, par. Wójcin, odl. 20 w. od Wielunia. Wś ma 118 dm. , 1034 mk. ; os. 5 dm. , 48 mk. ; os. kościelna 2 dm. , 2 mk. ; wś W. Poduchowny ma w dwu częściach 153 mk. W r. 1827 było 69 dm. , 466 mk. W r. 1891 folw. W. z attyn. Ludomierz rozl. mr. 430 gr. orn. i Wojcikowski Wojcieszyn Wojcieszyn ogr. mr, 897, łąk mr, 22, nieuż. mr. 11; bud. mr. 6, drew. 8. Wś W. os. 111, mn 1348; wś Gola os. 25, mr. 312. Jestto dawna wś królew ska, należąca do starostwa bolesławieckiego. Ko ściół paraf. , p. w. św. Katarzyny, fundacyi kró lewskiej, powstał zapewne w XIV w. , jakby mo żna o tem wnosić z dość znacznej ilości apparatów i ksiąg, wymienionych w opisie z początku XVI w. Między innemi były tu dwa mszały a trzeci z antyfonami, psałterz pergaminowy, agen da drukowana dyecezyi wrocławskiej. Część kościoła od chóru i zakrystyi były murowane, tylna nawa z chórem drewniane z bali. Wido cznie już wtedy rozszerzono pierwotną szczu płą, budowlę. Pleban miał dwa lany, ogrody i plac. Folwark królewski dawał dziesięcinę, war tości do 5 grzyw. , a łany osiadłe meszne po kor cu owsa i tyleż żyta, zaś młynarz i zagrodnicy po groszu Łaski, L. B. , II, 143. Według lu stracyi z r. 1564 było tu kmieci os. 24 łan 9 1 2, karczmarz, ogrodn. 6 z rolą i 2 bez roli, sołtys na 1 łanie, młyny dwa. Dochód wynosił zł. 114 gr. 18 den. 10, z folw. zł. 219 gr. 10, z inwen tarza zł. 34 gr. 22 Lustr. , V, 160. W r. 1831 przybudowano do presbiteryum nawę murowaną. Obecnie są tu cztery ołtarze; jeden z nich św. Bartłomieja, przeniesiony z kościoła w Żdżarach. Jeszcze w r. 1700, August II nadaje or ganiście rolę przewlekłowską. Później wś prze chodzi na własnośc prywatną; . W. par. , dek. wieluński, 2020 dusz. Br. Ch. Wojcin, w dok. Woycin, Wojczyn, Woycino, Wonczino, wś szlach. i gospod. nad jeziorem, w pow. inowrocławskim strzeliński, sąd i okr. urz. w Strzelnie, urząd stanu cywilnego w Siedlimowie, poczta w miejscu, st. kolei w Mogilnie i Strzelnie, szkoły obu wyznań i par. kat. w miejscu, ew. w Jeziorach Grosssee. Wś gosp. ma 888 ha, 36 dym. , 427 dusz 371 kat. , 11 żyd. . Dominium ma 421 ha, z czystym dochodem 4119 mk. Leży na zachod. półn. od Skulska, przy trakcie z Wilczyna do Strzelna. Obecnie szosa, prowadząca ze Strzelna do Wronów, przedłuża się do Wojcina. Wś nazywana była W. Klasztornym, gdyż należała do klasztoru w Mogilnie, nadana w. r. 1065, potwierdzona w r. 1193. R. 1358 opat Bożysław potwierdza rozgraniczenie tej osady od posiadłości klasztoru strzelndeńskiego. W r. 1359 król Kazimierz pozwala opatom z Mogiły założyć wieś w lesie Nieborzu pod Wójcinem. Arcyb. Jarosław przekazuje klasztorowi w Strzelnie dwie grzywny czynszu, składanego przez kmieci wojcińskich, a następnie tegoż jeszcze roku zwraca je klasztorowi w Mogilnie, który za to i za inne nadania zrzeka się praw swych do Chwalęcina. Wr. 1360 występuje Paweł, probosz wojciński. Kościół, p. w. św. Jana Ewangielisty i Chrzciciela, istniał już przed r. 1560. W skład par. wchodziły Gaj i Nowa Wieś. Później przybyły Bartodziejewice, Pomiany i Węgrzynów. Za czasów arcyb. Łaskiego należały do probostwa dwa łany z łąkami i dworzysko z ogrodami. Łany kmiece składały mesznego po 3 miary pszenicy i owsa. Dzisiejszy kościół drewniany wystawił w r. 1734 Jan Rostkowski, opat mogilnicki. W r. 1873 odnowił go rząd wraz z parafianami. W r. 1580 składał się W. z 9 1 2 łanów, 4 zagr. , 2 komorn. i 1 półłanka. W r. 1678 płacił W. podatku. 7 złp. 24 gr. od 7 łanów osiadłych, 1 pustego, od 1 komor. i 3 zagr. 2. W. Kapitulny, w dok. Wucin, wś gospod. nad jez. Ptur, w pow. szubińskim żnińskim, okr. urz. i urząd stanu cywil. w Żninie, st. kol. , poczta i par. ew. w Barcinie Bartschin, szkoła i par. kat. w Szczepanowie, szkoła ewang. w miejscu, sad okr. w Łabiszynie. Obszaru ma 582 ha, 50 dym. , 561 dusz 404 kat. . W. był odwieczna własnością kapituły gnieźn. , potwierdzoną przywilejem króla Kazimierza z r. 1357. W r. 1373 Mikołaj z Kożuchowa, prob. gnieźn. , oddał W. w ręce kanonika Jaranda. W r. 1577 było 6 1 2, śl. os. i 3 zagr. W 1579 1620 podano 7 1 2 śl. . os. , 3 zagr. i 2 komor. , karczmę i młyn o 1 kole. Był tu niegdyś kościół paraf. , p. w. Narodzenia N. M. Panny. Istniał już w XV w. Znajdował się w nim słynny cudami obraz N. M. Panny, który następnie przeniesiono do Szczepanowa. Kościół, zbudowany podobno przez Krzyżaków, stał pustkami kilka wieków a parafia przeniesioną została już przed r. 1523. Probostwo posiadało tu folwark, z ogrodem przy kościele i 2 łany roli z łąkami Dziesięcinę snopową pobierał pleban miejscowy, sołtys płacił pół grzywny rocznie, młynarz dawał korzec mąki pszennej, kmiecie dawali kolendę po groszu z łanu. Znajdowano tu groby skrzynkowe z czasów przedhistorycznych a podanie niesie, że w żalach spoczywają rycerze, z których co noc wyjeżdża jeden na koniu w żelaznej zbroi, a napoiwszy konia w tutejszem jeziorze, wstępuje do mogiły. W. Ł. Wójcina, w r. 1581 Woyczyna, wś, pow. dąbrowski. Mała ta osada wraz z obszarem tabularnym ma 31 dm. i 195 mk. 4 izrael. ; leży w nizinie podmokłej, wzn. 173 mt. n. p. m. , na prawym brzegu Wisły. Dawniej attyn. Dalastowie, po rozparcelowaniu własności tabularnej około r. 1875, jest dosyć zamożną gminą, posiadającą 330 mr. roli, 79 mr. łąk i ogr. , 73 past. i 74 mr, lasu. Parafia w Szczucinie. W 1581 Pawiń. , Małop. , 234 była własnością Fryderyka Bonara, miała tylko 7 zagr. z rolą i 4 komor. bez bydła. Graniczy na wschód z Dalastowicami, na płn. z Odmętem, na zach. z Kupieninem i Mędrzechowem a na płd. z Wolą Mędrzechowską. Wojcinek 1 fol. , pow. nieszawski, gm. Ruszkowo, par, Broniszewo, odl. 56 w. od Nieszawy, ma 3 bud. mur. , 10 mk. , 118 mr. 109 roli. 2. W. , wś i folw. nad rz. Swędrnią, pow. kaliski, gm. Staw, par. Chlewo, odl. 28 w. od Ka Wojcinek Wojcin Wojcin Wojczuliszki Wojczice Wojcze Wojciszki Wojczany Wojcza Wojckuniszkl Wojcyn Wojckuniszki Wojckuny Wojciszki Wojciukliszki Wojciuliszki Wojcieluszki Wojciuniszki Wojckieluny lisza, ma 5 dm. , 55 mt. W r. 1827 było 10 dm. , 70 mk. W r. 1885 fol. W. rozl. mr. 255 gr. or. i ogr. mr. 233, łąk mr. 12, nieuż. mr. 11; bud. mur. 2, drew. 9, pokłady torfu. Wś W. ob. 7, mr. 4. Na początku XVI w. lany km. dawały pleban. w Chlewie po 2 kor. owsa i tyleż żyta Łaski, L. B. , II, 61. Według reg. pob. pow. kaliskiego z r. 1579, wś Wojczynko w par. Chlewo, miała 4 łan. i 1 sołtysi. Br. Ch. Wojciszki 1. folw. nad Strawą, pow. trocki, w 4 okr. pol, par. Merecz, o 69 w. od Trok, 1 dm. , 10 mk. katol. W r. 1850 własność Mi chałowskich, miał 60 dzies, 2. W. , wś włośc. i dobra skarbowe, pow. trocki, w 3 okr. pol. , gm. Jezno o 19 w. , okr. wiejski Sipowicze, 49 dusz rewiz. 3. W. , folw. i zaśc, pow. rossieński, w 2 okr. pol. , gm. Szydłów, o 18 w. od Rossień. Wojciukliszki, wś włośc. nad rz. Szwintełką, pow. święciański, w 2 okr. pol. , o 12 w. od Święcian, 8 dm. . 75 mk. 69 kat. , 6 żyd. . Wojciuliszki, ob. Wojczuliszki. Wojcieluszki 1. dwór, pow. kowieński, w 1 okr. pol. , o 58 w. od Kowna. 2. W. , wś, pow. wiłkomierski, w 5 okr. pol. , gm. Onikszty, o 22 w. od Wiłkomierza. Wojciuniszki, wś wlośc, pow. wileński, w 1 okr. pol. , gm. Rzesza o 24 w. , okr. wiejski i dobra skarbowe Białuny, 3 dusz. rewiz. Wojckieluny, dwór, pow. nowoaleksandrowski, w 2 okr. pol. , gm. Widze, własność Pizanich, ma 173 dzies. 24 nieuż. . Wojckuniszkl, wś, pow. sejneński, gm. i par. Metele, odl. od Sejn 50 w. , ma 2 dm. , 12 mk. Wojckuniszki 1. wś i folw. nad potokiem Samarką, pow. trocki, w 3 okr. pol. , gm. i par. Hanuszyszki o 4 w. , okr. wiejski i dobra Krzywobłockich Romanowo, o 35 w. od Trok. Folw. ma 1 dm. , 18 mk. katol. ; wś 5 dm. 53 mk. tegoż wyzn. w 1865 r. 4 dusze rewiz. . W 1850 r. do dworu należało 359 dzies. 2. W. , trzy zaśc, pow. trocki, par. Butrymańce. W r. 1850 należały do Jabłońskich 30 dzies. , Iljasiewiczów 50 dzies. i Szaguniewiczów 20 dzies. . Wojckuny, wś nad rz. Sorą, pow. święciań ski, w 1 okr. pol. , gm, . Święciany, okr. wiejski Wójtowstwo Sudaty, o 18 w. od gminy, 8 dm. , 52 mk. katol. ; należy do dóbr skarbowych Antesary. I Wojcyn mylnie, ob. Wojcina. Wojcza, wś, folw. i dobra, pow. stopnicki, gm. Wojcza, par. Biechów, odl. 6 w. od Stopnicy. Leży niedaleko od Wisły. Na obszarze wsi jezioro, mające do 28 morg. obszaru. Odkryto tu w ostatnich czasach ślady nafty. Wś ma sąd gm. okr. IV i szkołę początkową. Na folw. gorzelnia i cegielnia. W r. 1827 było 64 dm. , 408 mk. Dobra W. składały się w r. 1887 z folw. W. i Wojeczka, Chrzanów, Biechów Górny i Dolny, Wola i Leśny, rozl. mr. 3028 folw. W. i Wójeczka gr. or. i ogr. mr. 513, pastw. mr. 15, lasu mr. 142, wody mr. 10, nieuż. mr. 35; bud. mr. 14, drew. 13; płodozm. 7 i 14 pol. ; folw. Chrzanów, gr. or. i ogr. mr. 518, pastw. mr. 24, wody mr. 2, nieuż. mr. 15; bud. mur. 4, drew. 7; folw. Biechów Górny i Dolny gr. or. i ogr. mr. 397, łąk mr. 293, pastw. mr. 280, lasu mr. 1, wody mr. 19, nieuż mr. 65; bud. mur. 6, drew. 6; płodozm. 7 pol. ; folw. Wola Bie, chowska gr. or. i ogr. mr. 167, łąk mr. 21, pastw. mr. 75, nieuż. mr. 11; bud. mur. 2, drew. 5; folw. leśny gr. or. i ogr. mr. 305, łąk mr, 23, pastw. mr. 41, nieuż. mr. 25; bud, mur. 2, drew. 9; płodozm. 8 pol. , lasy urządzone. W skład dóbr wchodziły poprzednio wś W. os. 56, mr. 518; wś Wojeczka os. 37, mr. 315; wś Biechów os. 63, mr. 497; wś Chrzanów os. 10, mr. 107; wś Wola os. 38, mr. 140; wś Podwale, os. 7, mr. 61. Fulko, Mak. krakow. dziesięciny z wsi, , Woecha nadaje r. 1207 klasztorowi w Busku. Voyszyk de Woycza, komornik królewski, obecny jest przy akcie z r. 1363 Kod. dypl. pol. , I, 181, 225. Albertus de W. asystuje przy akcie spisanym w Opatowie r. 1379 Kod. małop. , I, 413. W połowie XVI w. Wojcza, w par. Biechów, należy do Jana z Rytwian i Jana Wojszyka Wojczyka. Dziesięcinę z 12 łan. km. , wartości do 12 grzyw. , pobierał klasztor w Busku. Dwa folw. rycerskie dawały kościołowi w Biechowie. Istniała już wtedy Wojeczka mała Wojcza, należąca do Jana z Rytwian i Stanisława Piestrzeckiego. Cztery łany km. dawały dziesięcinę, wartości do 5 grzyw. , kościołowi w Zborowie, zaś folw, rycer. pleban. w Biechowie Długosz, L. B. , II, 454 i III, 95. W r. 1579 Wojcza i Wojeczka należą wraz z okolicznemi wsiami do Fryderyka Bonara, który płaci z W. od 21 os. na l0 1 2 łan. , 4 zagr. z rolą, 4 komor, 7 ubog. , z Wojeczki zaś od 12 os. , 6 łan. , 1 zagr. z rolą. , 1 kom. , 3 ubog. Pawiń. , Małop. 230. W. gmina, należy do sądu gm. , okr. IV w Wojczy, urząd gm. w Biechowie, st. poczt. w Stopnicy. Gmina ma 9420 mr. obszaru i 4255 mk. Śród ludności stałej jest 38 żyd. Wojczany 1. wś pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 36 w. od Nowoaleksandrowska. 2. W. , wś, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 60 w. od Nowoaleksandrowska. Wojcze, ob. Mierzejewo. Wojcze 1. wś, pow. rossieński; w 4 okr. pol. , gm. Pojurze, o 63 w. od Rossień. 2. W. , pow. rossieński, ob. Wajcie, Wojczice, węg. Vecse, wś, w hrab. ziemneńskiem Zemplin, ma kościół par. gr. kat. , 799 mk. Wojczuliszki al. Wojciuliszki, wś, pow. suwalski, gm. Andrzejowo, par. Puńsk, odl. 24 w. od Suwałk, ma 28 dm. , 228 mk. Obręb leśny W. stanowił część dóbr rząd. Krasnowo, miał 1203 mr. obszaru. Wojczyki, ob. Wójciki, Wojczyki Wojdatany Wojda Wojda Wojdaciszki Wojdagi Wojdaginie Wojdakimie Wojdal Wojdale Wojdaty Wojdaleńce Wojdmińce Wojdminy Wojdotany Wojdy Wojdyły Wojdzbuniszki Wójeczka Wojdzgolany Wojdzie Wojdzieliszki Wojdzienie Wojdziewicze Wojdzinięta Wojdziszki Wojdziuny Wojda al. Cheistów, młyn, należący do dóbr Dębska Wola, w pow. jędrzejowskim. Wojdaciszki, folw. nad stawem, pow. wileński, w 4 okr. pol. , o 42 w. od Wilna, 2 dm. , 26 mk. 15 prawosł, 8 katol. , 3 żydów; gorzelnia. Była tu dawniej kaplica katol parafii Bystrzyca, fundacji Korsaków. Własność niegdyś Korsaków, dalej Swięcickich, wreszcie Bronisława Kulwińskiego. Wojdagi okolica szlach. , pow. lidzki, w 1 okr. pol, o 33 w. od Lidy, 11 dm. , 134 mk. Wojdaginie, dwór, pow. poniewieski, w 4 okr. pol, o 45 w. od Poniewieża. Wojdakimie, wś włośc, pow. trocki, w 3 okr. pol, gm. Butrymańce o 10 w. , okr. wiejski Krużuńce, o 67 w. od Trok, 15 dm. , 146 mk. katol i 6 żydów w 1865 r. 61 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Punie. Wojdal, wś ryc, w pow. inowrocławskim, sąd okr. i urzęd. w Inowrocławiu, urząd stanu cywil w Gniewkowicach, st. kol żel i poczta w Złotnikach Gueldenhof, par. kat. , szkoła kat. i ew. w Dźwierzchnie Kaisertreu, par. ew. w Barcinie; obszaru 341 ha, 7 dm. , 81 mk. 59 kat. . Pod r. 1583 W. podany w par. Dźwierzno jako młyn. Wojdale, część lasu w Dulinowie, pow. czarnkowski. Wojdale, okolica szlach. , pow. lidzki, w 2 okr. pol, o 53 w. od Lidy a 18 w. od Ejszyszek, 8 dm. , 58 mk. katol, 5 żyd. A. T. Wojdatany 1. wś, pow. kowieński, w 3 okr. pol, o 55 w. od Kowna. Należy do dóbr Datnów, dawniej Brzostowskich, następnie Szczyttów, obecnie Chrapowickich. 2. W. , dobra i okolica, pow. rossieński, w 4 okr. pol, gm. Skawdwile, par. Stulgie, o 34 w. od Rossień. Dobra, własność dawniej Chrapowickich, dziś Butlerów, mają 716 dzies. 104 lasu, 20 nieużyt. . Kielczewscy mają tu 40 dzies. 3 nieu. , Walentynowiczowie 43 dzies. 4 lasu, mieszczanie Żadeccy 23 dzies. 1 nieuż. , Rodowiczowie 53 dzies. 20 lasu, 1 nieuż. , Stankiewiczowie 32 dzies. 5 lasu, 1 nieuż. . Wojdaty 1. wś nad Wilią, pow, wileński, w 6 okr, pol, gm. Rudomino o 12 w. , okr. wiejski i dobra Łęskich, Waka Biała, o 11 w. od Wilna, 37 dm. , 60 mk. prawosł. , 270 katol w 1865 r. 110 dusz rewiz. ; dwa młyny wodne. 2. W. , wś, pow. rossieński, w 4 okr. pol, gm. Skawdwile; Iwankiewiczowie mają; 199 dzies. 35 nieuż. . Wojdaleńce os. karcz. , pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol, o 62 w. od Nowoaleksandrowska. Wojdmińce, wś różnych właścicieli, pow. nowoaleksandrowski, par. Nowoaleksandrowsk. Wojdminy, folw. , pow. szawelski, w 3 okr. pol; gra. Żagory, o 52 w. Szawel Wojdotany, wś, pow. rossieński, w 4 okr pol, gm. Pojurze, o 34 w. od Rossień. Wojdy 1. wś, pow. warszawski, gm. i par. Nieporęt, ma 36 mk. , 93 mr. 2. W. Radziejewo, wś i fol, pow. szczuczyński, gm. Przestrzele, par. Rajgród, odl 32 w. od Szczuczyna. W, 1827 było 8 dm. , 56 mk. W r. 1873 fol W. Radziejewo rozl mr. 481 gr. orn. i ogr. mr. 118, łąk mr. 180. pastw. mr. 76, lasu mr. 76, nieuż, mr. 32; bud. mur. 1, drew. 8; pokłady torfu. Wś W. Radziejewo os. 15, mr. 85. Wojdy, zaśc, pow. poniewieski, w 2 okr. pol, o 59 w. od Poniewieża. Wojdyły 1 os. , pow. mazowiecki, gm. Szepietowo, par. Dąbrówka, 2. W. , pow. mazowiecki, gm. Klukowo, par. Wyszonki. Wojdyły 1. wś, pow. kowieński, w 2 okr. pol, o 85 w, od Kowna. 2. W, dwór, własność ks. Wasilczykowa, pow, rossieński, par. Taurogi. 3. W. , dwór, pow. rossieński, par. Żwingi, własność Wasilczykowa. Wojdzbuniszki, folw. , pow. wyłkowyski, gm. i par. Bartniki, odl. od Wyłkowyszek 16 w. , ma 7 dm. , 156 mk. W r. 1885 folw. W. rozl mr. 810 gr. or. i ogr. mr. 577, łąk mr. 170, pastw. mr. 44, nieuż. mr. 19; bud. mur. 19, drew. 7; płodozm. 9 pol, pokłady torfu. Poprzednio na leżała do niego wś Chomicze, os. 8, mr. 302. Wójeczka, wś, pow. stopnicki, gm. Wójcza, par. Biechów. W r. 1827 było 36 dm. , 201 mk. Ob. Wójcza. Wojdzgolany, wś, pow. szawelski, w 4 okr. pol, gm. Radziwiliszki, o 36 w. od Szawel Wojdzie 1. wś, pow. rossieński, w 1 okr. pol, gm. i par. Kielmy. Mieszcz. Saks ma tu 112 dzies. 12 lasu, 10 nieuż. . 2. W. , dobra, pow. rossieński, w 2 okr. pol, gm. Szydłów, o 32 od Rossień. Wojdzieliszki al Wojdziuliszki, folw. i wś, pow. wileński, w 2 okr. pol, gm. Giełwany, o 57 w. od Wilna, 11 dm. , 103 mk. katol; własność ks. Żagielów. Wojdzienie, wś, pow. święciański, w 4 okr. pol, gm Wojstom o 12 w. , okr. wiejski Hanuta, o 83 w. od Święcian, 15 dm. , 139 mk. prawosł. i 3 kat. w 1865 r. 52 dusz. rewiz. , własnośc Szafkowskich i Stefanowskich. Wojdziewicze 1. os. , pow. wołkowyski, w 5 okr. pol, gm. Samarowicze, 78 1 2 dzies. 5 łąk, 2 lasu, 1 nieuż. . 2. W. , wś, tamże, gm. Krzemienica, o 18 w. od Wołkowyska, 111 dzies. ziemi włośc i 47 należącej do różnych właścicieli. Wojdzinięta, wś nad rz. Wilią, pow. święciański, w 4 okr. pol, o 82 w. od Święcian, 22 dm. , 165 mk. 162 praw. , 3 kat. . Wojdziszki, uroczysko, pow. słonimski, w 4 okr. pol, gm. Zdzięcioł. Wojdziuny, wś, pow. poniewieski, w 3 okr. pol, o 37 w, od Poniewieża. Wojejkowo Wojel Wojele Wojencze Wojenna Dolina Wojerecy Wojewicze Wojewoda Wojewodczyńce Wojewódka Wojewódki Wojewodowszczyzna Wojewodyńce Wojewodza Wojewodziele Wojewodzin Wojewodzina Wojewodzino Wojewodziszki Wojewodzk Wojdziuszki 1, 2 i 3, trzy zaśc. nad jez. Boosze, pow. święciański, w 2 okr. pol. , gm. dobra skarbowe Łyngmianj o 8 w. , okr. wiejski Antolkiema, o 35 w. od Święcian, 5 dm. , 34 mk. katol. w 1865 r. 20 dusz. rewiz. . Wojehoszcze, w dokum. Woihoszcze, Woichoszcze, wś nad rzka Olesia, pow. kowelski, gm. Kamień Koszyrski, 65 dm. , 459 mk. , cerkiew, młyn wodny i wiatrak. Podług reg. pobor. pow. włodzimierskiego w 1577 r. należy do Niesuchojeźy kn. Romana Sanguszki, który wnosi ztąd z 19 dym. póldworzysz. , 4 ogr. po 4 gr. W r. 1583 płaci od tyluż dym. i ogr. a nadto od 1 popa Jabłonowski, Wołyń, 65, 113. Wojejcie, zaśc. i wś, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 34 i 35 w. od Nowoaleksandrowska. Wojejkowce 1 i 2gie, dwie wsi, pow. lidzki, w 4 okr. pol. , gm. Wasiliszki o 9 w. , okr. wiejski Szejbakpol, o 48 w. od Lidy a 9 w. od Wasiliszek. W. 1 w 1865 miały 10 dusz. rewiz. i należały do dóbr Lebiodka Iwanowskich; W. 2gie 27 dusz. rewiz. , należały do dóbr Szlachtowszczyzna Wołkowych. Podług spisu zr. 1866 obie miały 8 dm. , 83 mk. kat. Wojejkowicze al. NowaPlanta, wś, pow. nowogródzki, w 2 okr. pol, i gm. Horodyszcze, o 44 w. Nowogródka. A. Jel. Wojejkowo, wś, pow. wiaziemski gub. smoleńskiej, o 13 w. od Wiaźmy, ma 6 dm. , 89 mk. , fabryka zapałek, Wojel, uroczysko, pow. kobryński, w 5 okr. pol. , gm. Worocewicze, o 65 w. od Kobrynia. Wojele, wś włośc. nad pot. Łaukinis, pow. święciański, w 2 okr. pol. , gm. Kukuciszki, okr. wiejski Puczkaryszki, o 431 2 w. od Święcian, 9 dm. , 59 mk. katol. Wojencze, okolica, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 3 okr. pol. , gm. Grodzisk, o 59 w. od Bielska, 130 dzies. 4 łąk i pastw. , 4 lasu, 2 nieuż. . Wojenna Dolina, uroczysko, ob. Kosówka pow. skwirski. Wojerecy, ob. Wojrowice. Wojewicze, wś przy ujściu rz. Suszy do Olsy, pow, bobrujski, w 4 okr. pol. świsłockim, gm. i par. praw. Bacewicze, o 43 w, od Bobruj ska, ma 20 osad, cerkiewkę św. Jerzego, funda cyi Barbary Zabiełłowej. Należała za poddań stwa do domin, Olsa, Zabiełlów. A Jel. Wojewoda, os. młyn. , w pow. stopnickim, ob. Czyżów 4. Wojewodczyńce, wś nad rzką. Derłą, dopł Dniestru, pow. mohylowski, okr. pol. Jaryszów, gm. i par. kat. Ozarzyńee, sąd, st. poczt. i dr. żel. Mohylów o 12 w. , ma 212, dm. , 1093 mk. , 733 dzies. ziemi włośc, 1356 dworskiej z Skazińcami, 47 cerkiewnej. Posiada cerkiew p. w. N. M. P. , wzniesiona w 1874 r. Własność dawniej Kossakowskich, Komarów, dziś Rafałowiczów. Dr, M, Wojewódka al. Wojewódki, wś, pow. sieński, gm. Ostrowno, o 1 w. od jez. Hosznia. Wojewódki Górne i Dolne, dwie wsi, pow. sokołowski, gm. Kudelczyn, par. Sokołów, W. Górne maja 18 dm, , 188 mk. , 790 mr. ; W. Dolne 41 dm. , 320 mk, ; 1011 mr. W 1827 r. W. Górne miały 33 dm. , 194 mk. ; W. Dolne 21 dm. , 136 mk. Było to gniazdo Wojewódzkich. Ztąd pochodził Wojewódzki Jakub, obrońca Smoleńska w r. 1633. Wojewodowszczyzna, okolica szlachecka, pow. miński, w 1 okr. pol, gm. Samochwałowiczę, o 46 w. od Mińska, do niedawna była wła snością, rodziny Piątkowskich, teraz Wojnów, ma 2 osady, 71 2 włók. A. Jel Wojewodyńce część Horodnicy, w pow. husiatyńskim. Wojewodza al. Wojewodza Wieś, wś, pow. łowicki, gm. Bielawy, par. Chruślin, odl. 17 w. od Łowicza, 3 1 2w. od Chruślina, ma szkołę początkową od r. 1865, 15 dm. , 135 mk. , 240 mr. W 1827 r. było 11 dm. , 119 mk. Na początku XVI w. łany km. i wójtowskie dawały dziesięcinę pleb. w Chruślinie Łaski, L. B. , II, 347. W r. 1728 wś była własnością Marcina Walewskiego, kaszt. brzezińskiego. Wojewodziele, wś i dobra, pow. poniewieski, w 1 okr. pol. , gm. Pniewy, o 3 i 4 w. od Poniewieźa. Włośc. Giejgo ma tu 110 dzies. 10 lasu, 51 2 nieuż. . Wojewodzin, wś przy źródłach rzki Undegi dopł. Dybły, uchodzącej do Ełka, pow. szczuczyński, gm. Bogusze, par. Grajewo, ma 1692 mr. W r. 1827 było 18 dm. , 104 mk. Wojewodzina, os. młyn. , pow. noworadomski, gm. i par. Sulmierzyce ma 1 dm. , 7 mk. , 37 mr. W r. 1827 był 1 dm. , 6 mk. Wojewodzino, wś i folw. , pow. szczuczyński, ob. Wierzbowo, Wojewodziszki 1. w spisie z 1865 r. Wowojdziszki wś, pow. wileński, w 1 okr. pol. , gm, Rzesza o 20 w. , okr. wiejski Zameczek, o 12 w. od Wilna, 9 dm. , 114 mk. katol. w 1865 r. 20 dusz. rewiz. ; należy do dóbr Bujwidziszki hr. Tyzenhauzenów. 2. W. , zaśc, pow. wileński, w 1 okr. pol. , gm. Niemenczyn o 9 w, okr. wiejski Traszkuny, o 36 w. od Wilna, 1 dm. , 19 mk, katol. w spisie z r. 1865 9 dusz. rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Giejany, 3. W. , wś i dobra nad Wilią, pow. kowieński, w 4 okr. pol. , gm. Janowo o 7 w. , o 38 w. od Kowna, własność Bolcewiczów, ma 733 dzies. 154 lasu, 63 nieuż, gorzelnia, młyn wodny. 4. W. , wś, pow. wiłkomierski, w 5 okr. poL, gm. Ołoty, par. Szaty, o 30 w. od Wiłkomierza, własność w 1787 r. Michała Kuszelewskiego, mostow, upickiego, dziś Montwiłłów. Wojewodzk, słoboda, pow. starobielski gub Wojejkowce Wojejcie Wojehoszcze Wojdziuszki Wojdziuszki Wojejkowicze Wojkowce Wojkowa Wojków Wojkontany Wojkały Wojgieta Wojgiany Wojganiszki Wojganiszki charkowskiej, gm. Wojewodzk, o 38 w. od Starobielska, 75 dm. , 587 mk. , zarząd gminy, cerkiew. Wojganiszki, zaśc, pow. święciański, w 2 okr. pol. , gm. i dobra skarbowe Daugieliszki obw. , okr. wiejski Michałowo, 17 dusz rewiz. Wojgiany, folw. szl. nad rzką Poltanką, pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , o 30 w. od Oszmiany. 1 dm. , 26 mk. katol. Wojgieta 1. folw. szl. nad bezim, potok. , pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , o 4 w. od Oszmiany, 1 dm. , 23 mk. katol. 2. W. , karczma, przy trakcie z Oszmiany do Wilna. Wojkały, wś wlośc, nad rzką. Spuszą, pow. lidzki, w 3 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Lack, o 3 w. od gminy a 12 w. od Szczuczyna, 7 dm. , 40 mk. ; należy do dóbr skarbowych Bożanka. Vojkocz, ob. Wajkowce, Wojkontany, wś włośc. nad rzką Duśmianką. , pow. trocki, w 3 okr. pol. , gm. Hanuszyszki o 10 w. , okr. wiejski Wojkontany, o 49 w. od Trok, 14 dm. , 129 mk. kat. w 1765 r. 44 dusz. rewiz. . Okr. wiejski obejmuje jedną tylko wś Wojkontany. Wojków, wś i folw. , pow. sieradzki, gm. Gruszczyce, par. Wojków, odl. od Sieradza 23 w. , posiada kościół par. drewniany, 35 dm. , 288 mk. W r. 1827 było 22 dm. , 176 mk. Możnaby, się domyślać, że wieś, którą r. 1323 sąd ziemski kaliski przysądza kościołowi gnieźn. , odrzucając żądanie Jana, syna Sulisława, roszczącego do niej prawa, jestto Wojków, dawna własność arcyb. gnieźnieńskich, wspominana w dok. z r. 1357 Kod. Wielk. , 1354. Arcybiskupi założyli tu parafię i kościół, wspominany w dokum. z początku XVI w. Kościół ten, p. w. św. Małgorzaty, miał na początku XVI w. dochód szacowany na 30 grzyw. Uposażenie w ziemi stanowiły dwa łany, trzy ogrody, trzy sadzawki. Wś dawała pleban. tylko meszne po groszu od głowy rodziny. Przy kościele była szkoła. W r. 1646 arcyb. Maciej Łubieński wzniósł nowy kościół, który w r. 1756 został przebudowany i r. 1762 konsekrowany Łaski, L. B. , II, 55 i przypisy. W. par. , dek. sieradzki, 5272 dusz. Br. Ch. Wojków, wś, pow. bielski, w gub. grodzieńskiej, ob. Mielnik. Wojków, wś, w pow, mieleckim, par. rzym. kat. w Padwie, leży w nizinie podmokłej, wzn. 162 mt. n. p. m. , na praw, brzegu Wisły, na zachód od gościńca z Mielca do Baranowa odl. 7 klm. . Wieś jest zabudowana nad dużym stawem. Wraz z małą wólką, zwaną Sikory 5 dm. i obszarem większej posiadłości liczy 107 dm. i 479 mk. 233 męż. , 246 kob. , z których 443 rzym. kat. a 39 izrael. Pos. tabularna Sieglów i Kroc dzieli się na dwie części Annopol o obszarze 204 mr. i Wojków 675 mr. Role i łąki stanowią przeważną część obszaru, na stawy odpada 12 a na nieużytki 14 mr. Gleba napływowa i urodzajna. Pos. mniejsza ma 387 mr. roli, 53 mr. łąk i ogr. i 20 mr. pastw. Wymieniony w li czbie wsi dających dziesięciny klasztorowi ty nieckiemu, w pierwotnem nadaniu. Wydawca Kod. małopol. domyśla się, ze wieś Boykow, którą Bolesław, ks. krakow. , nadaje r. 1260 Hensirowi i Piotrowi, dziedzicom wsi Dubie Dupe, jest dzisiejszym Wojkowem. Kod. małop. , I, 95. W r. 1508 posiadał tę wieś wraz ze siedmiu in nymi Andrzej Kurozwęcki Pawiń, , Małop. , 457 w 1578 Andrzej Leszczyński. Było w niej 28 kmieci, 8 łan. , 5 zagr. , 4 komor. ib. , 200. Do r. 1717 należał W. do par. w Dymytrowie Wiel kim i dopiero po zniesieniu kościoła przez po wódź przydzielono W, do Padwy. Graniczy na zach. z Majdanem Wielkim i Kłębowem, na płd. z Padwą, na wschód z Gołego Wolą, na płn. z Domaczynami. Mac. Wojkowa, uludu Wojtkowa, wś, pow. sądecki, w zwartej dolinie pot. t. n. , dopł. Muszynki, wzn. 662 mt. n. p. m. Od połd. zasłania wioskę szczyt Beskidu Barwinek 796 mt. , którego grzbietem przechodzi granica Galicyi i Węgier, od wscho du Wysokie Berestie 895 mt. , od zach. Stupny 868 i 771 mt. . Chaty wsi tworzą długą uli cę po obu brzegach potoku, w srodku stoi cer kiew paraf. drewniana, należąca do dekanatu muszyńskiego. Obok cerkwi jest szkoła ludo wa. Wś liczy 60 dm. i 374 mk. 372 gr. kat. a 2 izrael. . Niegdyś należała wś do biskupstwa krakow. , teraz do skarbu państwa. Posiadłość tabularna ma wogóle 504 mr. , prawie wyłącznie lasu; pos. mn. 768 mr. roli, 206 mr. łąk i ogr. , 211 mr. pastw i nieuż. i 70 mr. lasu. Uposa żenie probostwa gr. kat. składa się z 40 mr. ro li, 3 mr. łąk, 2 mr. pastw. , 9 mr. lasu i dodatku do kongruy w kwocie 152 złr. Pierwszy raz spotykamy nazwę wsi w spisie z r. 1674 Pa wiń. , Małop. , 54a, co wskazuje, że dopiero w XVII w. została założoną Graniczy na płn. z Powroźnikiem, na wschód z Maszynką i granicą Węgierską, na płd. z Dubnem, a na zach. z Mu szyną. Mac. Wojkowce, niem Vojkensdorf, węg. Vojkócz al. Vojkfalva, wś, w hr. spiskiem, pow. lewoc kim. W r. 1890 było 45 dm. , 237 mk. , 232 Słowaków, 2 Niemców i 3 Madyarów religii rz. kat. i 307 mr. obszaru. Par. rz. kat. w Słotwinie Szlatvin, sąd pow. w Podegrodziu Spiskiem, urząd podatk. w Lewoczy Leutschau, st. p. we Włochach. W. wymienione są już w dok. z r. 1290. W. H. Wojkowice 1 Kościelne, wś i folw. nad rz. Czarną Pszemszą, pow. będziński, gm. i par. Wojkowice, odl. 12 w. od Będzina, posiadają kościół par. murowany, szkołę początkową, dom przytułku dla 2 ubogich, urz, gm. , młyn. Wś ma 90 dm. , 582 mk. , 1529 mr. ; folw. 7 dm. , 27 mk. , 434 mr. ; os. prob. 5 dm. , 3 mk, , 8 mr. ; młyn 2 dm. , 15 mk. , 47 mr. W. Poduchowne, kol, ma Wojkowice Wojksztomie Wojkowice Wojkowicze Wojkówka Wojkowo Wojksztajcie Wojksztańce Wojksztany Wojkucie Wojkuciszki 12 dm. , 93 mk. , 103 mr. W r. 1827 było 99 dm. , 588 mk. Dobra rząd. W. składały się wr. 1855 ze wsi i folw. W. , wsi Warężyn, wsi i folw. Dąbie, folw. Warnie i wsi Kuźnica Waręska. W. są starą osadą. Już w połowie XV w. noszą nazwę. ,, Kościelnych, mają kościół par. murowa ny, p. w. św. Marcina, uposażony ziemią. Dzie dzicami wsi są Jan Działecki w połowie a w drugiej Mateusz, Andrzej i Mikołaj Długosz, L. B. , II, 188. Kiedy wś stała się własnością królew ską, niewiadomo. Może przeszła pierwej na wła sność bisk, krakow, a z ich dobrami do rządu. W. par. , dek. będziński, 3220 dusz. W. gmi na, należy do sądu gm. okr. II w miejscu, ma 13, 717 mr. obszaru i 6014 mk. Śród stałej lu dności, 7 prot. i 59 żyd. 2. W. Komorne, wś nad rz. Brynicą, pow. będziński, gm. Bobrowni ki, par. Czeladź. Wś ma 93 dm. , 722 mk. , 1091 mr. ; 2 os. młyn. 2 dm. , 6 mk. , 31 mr. , os. karcz. 1 dm. , 9 mk. , 34 mr. Na obszarze wsi kopalnia węgla kamiennego, galmanu i rudy oło wianej. W r. 1827 było 48 dm. , 320 mk. , par. Targoszyce. W połowie XV w. wś ta należała do par. Siewierz i była własnością biskupów krakow. Trzy lany km. dawały za dziesięcinę biskupowi po fertonie. Był teź jeden zagrod nik. Sołtystwo na dwu łanach, z młynem i 1 zagr. , dawały dziesięcinę kościołowi w Mysłowi cach, wartości 2 flor. Jeden łan należał do ko ścioła w Siewierza i płacił mu grzywnę czynszu, dziesięcinę zaś, w ilości 1 fertona, pobierał biskup Długosz, L. B. , II, 201, 205. Br. Ch. Wojkowice, po rus. Wujkowyczi, wś, pow. mościski, 7 klm. na wsch. od urzędu poczt. w Mościskach, 10 klm. nazach. od sądu pow. w Sądowej Wiszni. Na płn. zach. , na płn. i na wsch. leży Twierdza, na płd. Zawadów, na płn. zach. Lipniki. Wschodnią część wsi przepływa pot. Młynówka, dopł. Wiszni. Własn. więk. ma roli or. 4, łąk i ogr. 46, pastw. 3, lasu 27 mr. ; wł, mn. roli or. 375, łąk i ogr. 56, pastw. 108, lasu 1 mr. W r. 1880 było 87 dm. , 405 mk. w gm. 307 obrz. rzym. kat. , 90 gr. kat. , 8 dys. ; 352 Pol. , 63 Rus. . Par. rzym. kat. w Stojańcach, gr. kat. w Twierdzy. L. Dz. Wojkowice, pow. wrocławski, ob. KriebloWojkowice, czesk. Vojkovice, niem. Woikowitz wś, nad pot. Rybią, który połączywszy się z Praszywką, tworzy pot. Hulczynę, dopł. Łu czyny, na Szląsku austr. , w pow. cieszyńskim, 15 klm. na płd. zach. , od Cieszyna, przy gościń cu do Frydka. W r. 1880 było 848 mr. obszaru i 473 mk. , 402 kat. , 56 prot. i 15 izr. ; 452 Cze chów, 4 Polaków i 15 Niemców. W. należą do par. rz. kat. Dobra Dobra, Dobrau, ew. Lgota. Szkoła ludowa w miejscu, Jestto wś morawska, na granicy obszaru polskiego. Katolicy mówią tu po morawsku, ewangielicy po polsku. Por. Noszowice. W. H. Wojkowicze, wś nad rzką Świnorojką, pow. włodzimierski, gm. Chorów, 48 dm. , 293 mk. , cerkiew, młyn wodny. Podług, reg. pobor. pow. włodzimierskiego z 1570 i 1573 r. własność p. Wasilowej Zaborowskiej, kaszt. bracławskiej, i ks. Maruszy Zbaraskiej, Pobór oddzielnie niewykazany Jabłonowski, Wołyń, 34, 114. Wojkowice czy Wojnowiec, os. , pow. jędrzejowski, gm. Sobków, par. Łukowa, Leży na płd. od wsi Siedlce, śród lasów, ma 5 dm. Wojkówka, wś, pow. krośnieński, na prawym brzegu Wisłoka, przy gościńcu z Korczyny do Frysztaka odl 10, 5 klm. Wieś jest zabudowana na Porzeczu, na wschodzie jednak ma wzgórza lesiste, sięgające 334 mt. Liczy 76 dm, i 400 mk. rzym. kat. Paraf, w Łączkach. Pos. tabularna Józ Wiktora ma 186 mr, roli, 19 mr. łąk, 3 mr. ogrodu, 9 mr. pastw. , 142 mr. lasu; pos. mn. 331 mr, roli, 33 mr, tąk i ogr. , 57 mr. pastw. i 5 mr. lasu. W r. 1536 należała W, do par, w Szebnie i była dziedzictwem Marcina Kamienieckiego, wojew, podolskiego, jako attyn. Kamieńca zamku odrzykońskiego. Dzierżawił ją Baltazar Dąbrowski, dziedzic sąsiedniej Moderówki. Miała 13 kmieci płacących 6 grzyw. 14 gr. i dająeych prócz tego 28 1 2 kor. owsa kury, jaja, sery. Nadto odrabiali pańszczyznę na gruntach Łączek. Sołtys miał lan roli, karczmę i szósty denar z czynszu pańskiego Pawiń. , Małop. , 523, 525. W r. 1571 było tylko 9 kmieci na 6 łan. , 4 zagr. , 2 komor, z bydłem i 2 bez kydła. W. graniczy na pln. z Łączkami, na wsch. z Węglówką a na płd. z Bratkówka. Mac. Wojkowo, wś, w par. Głuszyn dziś pow. poznański. Rozgraniczane około r. 1508 z Taczałami i Wścieklicami, istniało jeszcze r, 1570. Leżało po prawym brzegu Warty, na płd. od Po znania, w okolicy Daszowie, Piotrowa i Kamio nek, zwanych pierwotnie Kamieniowicami. Z tego W. pisał się w r. 1398 Mirosław Woykowski, prawujący się z sąsiadem, Jaryszem Kamieniewskim. W. Ł. Wojksztajcie, wś, pow. rossieński, w 2 okr. pol. , gm. i par. Szydłów, o 14 w, od Rossień, własnośc Witkiewiczów, ma 210 1 2 dzies. 6 lasu, 6 1 2 nieuż. . Wojksztańce, wś włośc, nad jez. Sznoris, pow, wileński, w 3 okr. pol. , o 58 w. od Wilna, 4 dm. , 66 mk. katol. Wojksztany, zaśc. rząd. , pow. wileński, w 5 okr. pol, o 24 w. od Wilna, 1 dm. , 7 rak. katol. Wojksztomie, zaśc, pow. wileński, w 5 okr. pol, gm. Szumsk o 6 w. , okr. wiejski i dobra skarbowe Kosina, 5 dusz rewiz. Wojkucie, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol, o 11 w. od Nowoaleksandrowska. Wojkuciszki, wś, pow, trocki, w 3 okr. pol, o 53 w. od Trok, 2 dm. , 20 mk. 11 katol, 9 mahom. . Wojkowice Wojnekany Wojnajcie Wojnapol Wojnarowa Wojnarówka Wojnarowicze Wojnarowo Wojnary Wojnaryszki Wojnaszówka Wojnatyszki Wojnejki Wojnachy Wojkuńce, wś wlośc, pow. lidzki, w 4 okr. pol, gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe Raduń o 6 w. , 70 dusz rewiz. Wojkuny, wś, pow. wiłkomierski, w 4 okr. pol, gm. Dobejki, o 86 w. od Wiłkomierza. Wojkutany, zaśc, pow. wiłkomierski, w 4 okr. pol, gm. Dobejki, o 66 w. od Wiłkomierza. Wojliszki, zaśc, pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol, o 41 w. od Nowoaleksandrowska. Wojłoby, wś, pow. rossieński, w 4 okr. pol, gm. Skawdwile, par. Widukle, o 15 w, od Rossień. Wojłowo, wś, pow. borysowski, w 2 okr. pol łohojskim, gra. Mściźe, o 56 w. od Borysowa. A. Jel. Wojłyczkowce, część wsi Repisko, w pow. magórzańskim hr. spiskie. Wójłyszki, mylnie ob. Leśnictwo, t. V. , 161, za Wójtyszki. Wojmadyszki w spisie z r. 1827, ob. Wojwodyszki. Wojmica, w dokum. Wennicu, Wojnica, Ujmica Pawłowicka, wś, pow. włodzimierski, na pln. od mka Łokacze. Wojmutyszki, dwór, pow. wiłkomierski, w 5 okr. pol. , gm. Onikszty, własność Franeuzowiczów, 132 dzies. 3 lasu, 2 nieuż. . Wojna al. Wojnińce, pow. berdyczowski, ob. Machnówka t. V, 878. Wojnachy, wś, pow. sokólski, w 3 okr. pol, gm. Kamionka, o 7 w. od Sokółki, 212 dzies. ziemi wlośc Wojnajcie, wś nad rz. Sauzdrawą, pow. telszewski, okr, pol sałancki, o 38 w. od Telsz, 14 dm. , 169 mk. , młyn wodny 1859. Wojnapol, zaśc rząd. nad rzką. Narocz, pow. święciański, w 4 okr. pol, o 81 w. od Święcian, 1 dm. , 7 mk. prawosł. Wojnarowa, wś, pow. grybowski, odl 68 klm. od Bobowy, w okolicy podgórskiej, malowniczej, nad pot. Spólnikiem, uchodzącym z lew. brzegu do Biały, dopł. Dunajca, naprzeciw Jeżowa. Wieś rozrzucona, dzieli się na sześć wólek Mosteczna, Rzeki, Sikornik, Sośnie, Zabrzeż i Wojnarowa. Mają one razem 109 dm. i 693 mk. 340 męż. , 353 kob. ; pos. tabularna dzieli się na Średni folwark, Wyższy i Niższy folwark i Wygodę, razem 7 dm. i 80 mk. Par. rz. kat. w Wilczyskach. Posiadłość tabularna ma 707 mr. roli, 20 mr. łąk, 2 mr. ogr. , 22 mr. pastw. , 262 mr. lasu, 1 mr. 1494 sąż. parcel budowl Pos. mn. wynosi 549 mr. roli, 34 mr. łąk i ogr. , 118 mr. pastw. i 62 mr. lasu. Jest to stara osada, gniazdo Strzemieńczyków. Do wsi przytyka fol Zamczysko ob. Jeżów, a na górze Trzeblin znajdują się szczątki starych budowli. W polowie XV w. dziedzicem wsi był Jan h. Strzemię. Łany km. dawały dziesięciną, wartości do 20 grzyw. , biskupowi krakow. , folw. rycerski pleb. w Wilezyskach Długosz, L. B. , U, 253. W r. 1581 Pawiński, Małop. , III była W. własnością Byliny i miała 8 kmieci, 6 zagrod. bez roli i 6 kom. bez bydła. Graniczy na wschód z Wilczy skami, na pld. z Jeźowem, mianowicie częścią Zamczysko, na płd. z Chodorową a na zachód z Nicewią. Mac. Wojnarówka 1. zachodnia część wsi Strym, w pow. radomyskim. 2. W. al Wojnarów, nieistniejące sioło, w sąsiedztwie Czopowicz i Meleni, t. j. w płn. zach. zakątku dzisiejszego pow. radomyskiego, po lew. brzegu rz. Irszy, prawdopodobnie w pobliżu wsi Józefówki w pow. owruckim. 3. W. , u Pochilewicza Winarówka, wś nad rzką Tarhań, pow. taraszczański, w 2 okr. pol, gm. Stawiszcze o 6 w. , o 35 w. od Taraszczy, ma 1100 mk. w 1863 r. 955 mk. , w trzeciej części b. szlachty polskiej. Włościanie uwłaszczeni zostali na 514 dzies. , ocenionych pierwotnie na 20608 rs. Posiada cerkiew p. w. św, Jana Bogosłowa, wzniesioną w pierwszej polowie zeszłego wieku, na miejsce dawniejszej, istniejącej p. t. św. Parascewii. Wś należy do dóbr Stawiszcze hr. Branickich. Wojnarowicze, wś i folw. , pow. miński, par. kat. Sołomerecze, ma 17 dm. , 48 dusz, 180 dzies. , kaplicę katol p. wez. Wniebowstąpienia Należy do dóbr Sołomerecze ob. t. XI, 61. Wojnarowo al Winorowo, wś nad rzką Pientrycą, dopł. Berezyny, pow. ihumeński, w 3 okr. pol. berezyńskim, gm. Brodziec, przy gościńcu z mka Bohuszewicz do Bożyna, ma 12 osad; miejscowość leśna, z dobrą glebą z powo du kultury i łąk obfitych. A. Jel. Wojnary, wś, pow. rossieński, w 2 okr. pol, gm. Szydłów, o 14 w. od Rossień. Wojnary al Wojnasze, niem. Woynassen, wś, pow. olecki, st. p. Gr. Czymochen. Wojnaryszki, wś, pow. kowieński, w 3 okr. pol, o 63 w. od Kowna. Wojnaszówka, wś, pow. mohylowski, okr. pol, par. kat. , sąd, st. poczt. i dr. źel. Bar o 4 w. , gm. Tereszki, o 69 w. od Mohylowa, ma 42 dm. , 236 mk. , 188 dzies, ziemi włośc, 302 dworskiej. Własność dawniej Jastrzębskich, następnie Ostolskich. Wojnatyszki, wś i dwór, pow. rossieński, w 2 okr. pol, gm. i par. Szydłów, o 23 w. od Rossień. Dwór, własność dawniej Godwojszów, obecnie Przeciszewskich, ma 149 dzies. 40 lasu. We wsi mają posiadłości Panfiłow 88 dz. 2 lasu, 9 nieuż. i włośc Wyboras 20 dzies. Wojnejki, dwór i wś, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol, gm. Jużynty, par. Komaje, o 60 w. od Nowoaleksandrowska, własność Parczewskich, dawniej Rudominów, ma 224 dzies. 76 lasu, 6 nieuż. . Na polach wsi znajduje się mnóstwo mogił przedhistorycznych. Wojnekany, okolica, pow. poniewieski, w 3 okr. pol, gm. Skrobaciszki. Mają tu, wlośc Ka Wojkuny Wojmica Wojmadyszki Wojkuńce Wojkuńce Wojłyczkowce Wojłowo Wojłoby Wojliszki Wojkutany Wojmutyszki Wojna Wojnekupis Wojniaczyn Wojniaki Wojniałgowo Wojniany Wojnica Wojnice Wojnickie Wojnicz zenas 24 dzies. , szlachta Minginowie w W. i Sabanach 137 dzies. 4 lasu, Plewakowie 62 dz. 6 lasu, 4 nieuż. , Proniewscy 30 dzies. 3 lasu, 4 nieuż. , Tomkiewiczowie 271 2 dzies. 21 2 lasu, Frejtagowie 25 dzies. 3 lasu, 1 nieuż. , Szpakiewiczowie 50 dzies. , Ejsymontowie 160 dzies. 36 lasu, 9 nieuż. . Wojnekupis, strumień, w gub. kowieńskiej, lewy dopływ Okmiany, Wojniaczyn, ob. Woniaczyn. Wojniaki, zaśc. nad jez. t. n. , pow. trocki, w 1 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe Międzyrzecze o 14 w. , o 6 w. od Trok, 1 dm. , 12 mk. katol. w 1865 r. 3 dusze rewiz. . Wspomniany w dok. z r. 1409. Ob. Troki, Wojniałgowo, wś włośc, i ferma rządowa, pow. święciański, w 4 okr. pol. , gm. Wojstom o 41 2 w. , okr. wiejski Ruskie Sioło, 12 dusz rewiz. Wojniany, dwór rządowy, pow. rossieński, par. Szydłów. Wojnica, wś nad rz. Ikwą, pow. dubieński, gm. Kniahynin, par. praw. Bokujm o 1 2 w. , ma 46 dm. , 347 mk. , cerkiew filialną p. w. św. Trójcy, z drzewa wzniesioną w 1884 r. i uposażoną 54 dzies, ziemi, młyn wodny. Podług rewizyi zamku łuckiego z 1545 r. własność pani Dachnowej ob. Jabłonowski, Rewizye, 35 i in. . Podług reg. pobor. pow. łuckiego z 1570 r. własność pani Klementowej. Pobór oddzielnie niewykazany. W 1583 r. Andrzej Bohowityn Koziradzki płaci ztąd z 12 dym. , 9 ogr. , 6 ogrod. , 1 koła Jabłonowski, Wołyń, 17, 110. Ob. Łysin. Wojnice, wś nad rzką Łukoszówką, pow. perejasławski gub. połtawskiej, gm. Choćki, 261 dm. , 1418 mk. , cerkiew, 39 wiatraków. Wojnickie kanał, odprowadza wody jez. Wojnieskiego Wojnieść do Obry, na południe Kościana. Wojnicz, w dok, z r. 1217 Woynicze, 1224 Woyniz, 1232 Woynic, 1259 Woynicz, miasto, w pow. brzeskim, leży w równinie 207 mt. npm. , na skrzyżowaniu się gościńców z Brzeska do Tarnowa, z zachodu na wschód, i z Zakluczyna do Radłowa, z południa ku północy. Odl. od Brzeska 15 klm. , od Tarnowa 12 klm. , a prawie tyleż od Zakluczyna i Radiowa. Posiada parafią rz. kat. , sąd powiatowy, urząd podatkowy, pocztę, telegraf i szkołę ludową. Tworzyło niegdyś z kilkoma wsiami starostwo niegrodowe i kasztelanią, dziś bardzo podupadłe. Zabudowane prawie samemi drewnianemi domami, niema teraz żadaych zabytków pomimo swej starożytności, składa się z 294 dm. i 1683 mk. 777 męż. , 906 kob. , między którymi jest 1483 rz. kat. i 200 izrael. Mieszkańcy żyją przeważnie z uprawy roli, rzemiosł i z drobnego handlu. Ubogie to miasteczko należy jednak do liczby starożytnych osad. Zamek, z którego nawet śladu nie pozostało, stał podobno w płd. części miasto, na małem wzniesieniu; według tradycji miejscowej mieli go zburzyć Szwedzi w r. 1655 czy 1702. W. jest starożytną osadą, której znaczenie handlowe i polityczne polegało na położeniu w punkcie zetknięcia się trzech różnych co do warunków kultury obszarów i przecięcia się ważnych traktów handlowych. Leży on mianowicie w pobliżu lewego brzegu Dunajca, który, opuściwszy krainę górską podkarpacką, wchodzi tu na rozległą nizinę dorzeczy Wisły i Sanu. Obszar z wyższą kulturą, na rolnictwie, handlu i przemyśle górniczym opartą Kraków, Bochnia, Wieliczka dochodził tu do lew. brzegu Dunajca, podczas gdy od prawego poczynały się rozległe, błotniste puszcze, towarzyszące praw. brzegowi Wisły aż po San. Ludność góralska dolin podkarpackich, nieliczni mieszkańcy puszcz środkowej niziny, rolnicy i przemysłowcy okolic Krakowa, wreszcie kupcy dążący zarówno z Rusi ku zachodowi Lwów Kraków, jak z Węgier i miast podgórskich Biecz, Jasło, Sącz ku północy, spotykali się w Wojniczu i wymieniali swe produkty i towary. Brak wsi naroczników w okolicy W. świadczy, iż gród tutejszy nie miał znaczenia strategicznego, ale powstał dla nadzoru nad targowiskiem. Przy grodzie tym, czuwającym nad bezpieczeństwem targów i poborem opłat od przywożonych produktów, powstał w odległych czasach kościołek św. Leonarda, który miał już istnieć w r. 1209. W r. 1217 pojawia się w dokumentach pierwszy znany kasztelan Symil de Woynicze, występujący przy boku Leszka, R. 1239 spotykamy w W. księżnę Grzymisławę, która przybywa tu z synem Bolesławem na spotkanie nadjeżdżającej z Węgier królewny Kunegundy, dla poślubienia ks. Bolesława. W tym czasie zapewne targowisko wojnickie otrzymuje prawo miejskie średzkie. W akcie z r. 1278 W. nazwany już miastem. Księżna Kunegunda uwalnia w r. 1278 mieszczan Sącza od płacenia ceł w miastach Wojnicz, Opatowiec i Korczyn. Król Kazimierz W. uwalnia r. 1363 mieszczan z Biecza od cła w W. , a w r. 1367 poleca poborcy cła w W. uwalniać od opłat mieszczan Biecza, Jasła, Osieka, Dębowca i Pilzna. O znacznych rozmiarach ruchu handlowego na targowisku wojnickim w wieku. XIV świadczy ustanowienie tu naczelnego poborcy ceł, którym jest niejaki Ploczko, tytułujący się dominus ac miles necnon senior districtus woinicensis, który w dok, wydanym w Bieczu r. 1375 poleca fidelibus nostris theleonatoribus vel vices corum gerentibus, by uwalniali od opłat mieszczan z Biecza. W r. 1381 król Ludwik przenosi miasto z prawa średzkiego na magdeburskie. O znaczeniu W. świadczy, między innemi, akt Ludwika z r. 1374, wktórym wyliczając castra et civitates regni de quibus honores et judiciales sedes procedunt, wymienia w ziemi Wojnekupis krakowskiej, obok Krakowa, miasta Biecz, Sandacz, Wiślicę i Wojnicz. Jak w Wiślicy tak i w W. starostwo otrzymują z kolei przedstawiciele najznakomitszych rodów małopolskich Tęczyńscy, Tarnowscy i inni. Wpływa to na rozwój miasta, które staje się centrem interesów dla całej okolicy. W r. 1388 dnia 30 czerwca bawi tu Jagiełło i potwierdza akt sprzedaży sołtystwa w Tarchowie in terra wojnicensi. Znaczeniu miasta odpowiadać będzie rozwój instytucyi kościelnych. Obok pierwotnego kościołka św. Leonarda, zapewne stojącego po za miastem, przy grodzie, powstanie nowy, z kamienia i cegły wzniesiony kościół paraf, p. w. św. Wawrzyńca i św. Małgorzaty, przy którym w r. 1456 Jan Pniewski, archidyakon krakow. , pleban wojnicki, ufunduje prepozyturę, scholastryą, kustodyą i czterech mansyonarzy, czem wyniesie kościół do stopnia kollegiaty. Przy mieście powstało przedmieście, zwane Zamoście, zaludnione przez mieszczan rolników. Zaludnienie obszarów między Dunajcem a Sanem i rozwój poblizkiego Tarnowa, pozbawią; W. charakteru głównego centru handlowego dla rozległego obszaru, Utorowanie nowych traktów z południa ku północy odwróci napływ kupców. Już w XVI w. miasto zacznie upadać i ubożeć. Według lustracyi z r. 1564 było w W. 10 jatek rzeźniczych, dających kwartalnie po 6 gr. i kamień łoju z każdej, z czego brał altarzysta 3 kam. , dzierżawca opłat 41 2 a 21 2 szło na wosk i pogrzeby członków cechu. Piekarze płacili co kwartał po 12 gr. a szewcy 24 gr. Targowego rzeźnicy dawali od jatek po 6 den. a na wolnicy od wołu i krowy 9 den. , wieprza 6 den. , barana 3 den. Na stacyą królew. dawali mieszczanie 20 grzyw. , do czego przyczyniała się wieś Łopań Łopunia, dająca 1 grzyw. 24 gr. Cech garncarski był wolny od opłat. W r. 1581 szosu płacono 64 fl. w Bieczu 224 fl. Łany miejskie 3, koło zakupne 1, piekarek 6, rzeźnicy 3, szewców 5, kowale 2, garncarze 2, krawcy 2, komorników 16. Suma fl. 83 gr. 15. Sącz Nowy jednocześnie płaci 489 fl. 27 gr. , Stary Sącz 94 fl. 11 gr. , Bochnia 225 fl 15 gr. Tak szybko przeminęła dawna świetność Wojnicza, który zeszedł na podrzędne stanowisko w rzędzie miast podkarpackich. Los W. podzieli także i Wiślica. Z lustracyi 1660 r. okazuje się, iż chleb każdemu piec wolno, pod obowiązkiem płacenia grzywny wójtowi. Targ odbywa się w poniedziałek, prócz tego jest 5 jarmarków. Na koronacya króla teraźniejszego zapłacili mieszczanie zł. 32, a pieniędzy podwod. 1649 r. zł. 96. Pokazali regestr wydatków na posła tatarskiego 1650 r. i zaświadczenie Dzianameta Murzy 1654r. , gdy udawał się w poselstwie do marszałka w. kor. W 1655 r. pobił Karol Gustaw w pobliżu W. oddział Stanisława Lanckorońskiego i zmusił wojsko kwarciane do złożenia przysięgi wiernoSłownik Geograficzny T. XIII. Zeszyt 154. ści. Przy tem złupiono miasto. W tym czasie odbywały się w W. targi w poniedziałki i 5 jarmarków rocznie. Parafia, istniejąca już zapewne w XIII w. , została w r. 1456 staraniem Jana z Pniowa zamienioną na prepozyturę, ze scholastykiem, kustoszem i 4 mansyonarzami, później na kolegiatę, która dopiero w 1775, z powodu braku funduszów, została zniesioną. Teraźniejszy kościół murowany wzniesiono w r. 1773. Metryki przechowały się od r. 1675. Prócz parafialnego istniał jeszcze w mieście drewniany kościół św. Leonarda, podług tradycyi z r. 1209, teraz zaś jest drewniana kaplica na Zamościu i murowana na cmentarzu. Do parafii należą wsi Zamoście, Biadoliny, Grabno, Łętowice, Dębina Łętowicka, Łopań, Łukanowice, Mikołajewice, Sierachowice, Milówka, Ratnawy, Rudka, Wielkawieś, Więckowice, Zakrzów i Dębina Zakrzowska. W r. 1800 urodził się w W. Teofil Żebrawski, matematyk i archeolog, profesor uniwersytetu krakowskiego 1887 Dobra wojnickie w obecnem stuleciu przeszły w ręce rodziny Dąbskich, którzy na przedmieściu Zamościu zbudowali piękny dworzec a około r. 1874 duży browar. Obecnie własność tabularna Wandy Chwalibogowskiej, zaliczona do Zamościa, wynosi 300 mr. , przeważnie dobrej roli; pos. mn. ma 707 mr. roli, 111 mr łąk i ogr. i 144 mr. past. Mto otaczają wsi od płd. Zawodzie, Wielkawieś i Więckowice, od zach. Radnawy, Sufczyn i Łopań, od północy Zakrzów a od wschodu Łukanowice. Sąd powiatowy obejmuje dwa małe miasta Wojnicz i Zakluczyn, 40 gmin administracyjnych i 39 obszarów dworskich. Na tym obszarze jest 4237 dm. mieszkalnych i 24814 mk. rz. kat. , prócz 1286 izrael, mieszkających przeważnie w obu miastach. Kasztelania wojnicka jedna z najgłówniejszych w Małopolsce, była ważnym posterunkiem, pierwotnie obronnym punktem przy zbiegu krzyżujących się tu licznych dróg, śród szerokiej niziny ciągnącej się od wschodu po sam niemal Kraków, następnie ruchliwym targowiskiem wymagającem obrony i nadzoru. Gdy obszary wielkich puszcz zalegających nizinę między Sanem a Wisłą zostaną rozdane przez królów kilku rodom małopolskim, kasztelania wojnicka zawsze będzie oddawana przedstawicielom tych rodów możnych. Oleśniccy, Tęczyńscy i Tarnowscy będą ją na przemian otrzymywać. Szereg znanych kasztelanów do połowy XVI w. stanowią Symil 1217 r. , Dirscicray 1224, Sudo l232, Petrus 1255 i 56, Jacobus 12591272, comes Scarbimirus 1277, Andreas 128687, Varsius 13291341, Johannes Jasko 13511361, Petrus 13621368, Zavissa 13661376, Johannes z Tęczyna 13781396, Nicolaus 14011406, Dobieslaus z Oleśnicy 14171433, Domaratus z Kobylan 1434, Joannes z Tarnowa 1470 1475, Andreas z Tęczyna 1494 48 Wojnicz Wojniechów Wojniekany Wojnierany Wojnieść Wojniewicze Wojnihów Wojniłów 1501, Andreas z Tęczyna 1494 1501, Jacobus z Siekluk 1505, Andreas z Kościeka 1513, Joannes z Tarnowa 1526. Wojnickie starostwo niegrodowe, w wojew. krakowskiem, pow. czchowskim, podług spisów podskarbińskich z r. 1764 obejmowało miasto Wojnicz i wsi Zamoście, Łoponie, Ratanów. Od r. 1746 posiadali je Franciszek i Teresa z Olszewskich Laszewscy, opłacając zeń kwarty złp. 1178 gr. 28, a hyberny złp. 1146 gr. 2. Zajęte przez rząd austryacki d. 1 kwietnia 1778 r. , sprzedane zostało w r. 1780 Stadnickiemu Opis i dane statystyczne skreślił Mac, historyą i spis kasztelanów podał Br. Ch. . Wojnicze, wś wlośc. i dobra skarbowe nad rzką Ponarką, pow. oszmiański, w 2 okr. poL, gm. Krewo o 4 w. , okr. wiejski Popielewicze, o 24 w. od Oszmiany, 7 dm. , 36 mk. praw. , 34 kat. w 1765 r. 31 dusz rewiz. . Wojnidanięta, wś, pow. święciański, w 4 okr. pol, gm. Dubotówka o 10 w. , okr. wiejski Daniuszewo, 73 dusz. rewiz. ; należy do dóbr Świetlany. Wojnica wś, pow. rossieński, par. Szweksznie. Wojniechów, w dok. Woinyeyow, zaginione sioło, w pow. krzemienieckim, w pobliżu Lachowiec, Kasznyniec i Warywodziniec, t. j. w południowym zakątku dzisiejszego pow. ostrogskiego. W 1570 r. własność Fedora Sieniuty Lachowieckiego. Pobór oddzielnie niewykazany. W 1583 r. tenże płaci z W. mylnie nazwane Zwojnichow z 19 dym. , 6 ogr. Jabłonowski, Wołyń, 28, 136. Wojniechowo, wś włośc, pow. święciański, w 3 okr. poL, gm. Twerecz, okr. miejski Gontowniki, o 6 w. od gminy, 3 dusze rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Wokanówka. Wojniekany, okolica, pow. poniewieski, w 3 okr. poL, o 41 w. od Poniewieża. Wojnierany, wś, pow. poniewieski, w 3 okr. poL, o 50 w. od Poniewieźa Wojnieść, ob. Wonieść, Wojniewicze 1. wś, pow. oszmiański, w 1 okr. poL, gm. Kucewicze o 10 w. , okr. wiejski Olany, o 7 w. od Oszmiany, 4 dm. , 37 mk. kat. w 1865 r. 20 dusz. rewiz. ; należy do dóbr Nowosiółki, Czapskich. Była tu kaplica katol. parafii Oszmiana. 2. W, chutor, pow. słonimski, w 4 okr. poL, gm. Kozłowszczyzna, o 19 w, od Słonima, 5 dm. , 51 mk. , cerkiew, 80 dzies. ; należy do wsi Chorobrowicze. 3. W. , wś, pow. wołkowyski, w 5 okr. poL, gm. Biskupice, o 12 w. od Wołkowyska, 61 dzies. ziemi włośc. Wojnihów, ob. Unijów, Wojniłów, miasteczko, w pow. kałuskim, 16 klm. na płn. wsch. od Kałusza, pod 49 8 płn. szer. a 42 10 wschod, dług. od F. , sąd pow. i urząd poczt. w miejscu. Na płd. wsch. leży Medynia, na płd. Przewoziec i Słobódka, na zach. Dołpotów i Tomaszowce, na płn. Siółko i Seredne, na wsch. Siedliska i Temerowce obie w pow, stanisławowskim. Wzdłuż granicy zach. i przez płn. zach. krawędź obszaru płynie Siwka, dopł. Dniestru. Od płd. ku pln. płyną prawe dopł. Siwki pot. Moczarny i Petrykowce z Baranówką od praw. brz. . Zabudowania leżą na płn. ; na płd. od nich folw. Postruski. Wzn. dosięga 354 mt. na płd. wsch. , najniższy punkt 257 mt. na zach. Środkiem obszaru idzie gościniec z Kałusza do Bursztyna. Własn. więk. Postruskich ma roli or. 334, łąk i ogr. 200, pastw. 41, lasu l254 mr. ; własn. mn. roli or. 925, łąk 1 ogr. 996, pastw. 63, lasu 386 mr. W r. 1880 było 340 dm. , 2176 mk. w gm. , 18 dm. , 127 mk. na obsz. dwor. 1013 gr. kat. , 245 rzym. kat. , 1075 izr. ; 1149 PoL, 1022 Bus. , 31 Niem. . Par. rzym. kat. w miejscu, dek. doliniański. Parafią fundowała w r. 1610 Elżbieta z Lesznie Sieniawska. Do parafii należą; Babin, Błudniki, Ćwitowa, Dąbrowa, Dołha, Dołpotów, Dołżka, Dorohów, Dubowicza, Julianówka, Kuliszówka, Kołodziejów, Kulinki, Łuka, Medynią, Niegowce, Ostrów, Perekosy, Protesy, Pukasowce, Przewoziec, Seredne, Siedliska, Siółko, Słobódka, Stańkowa, Temerowce, Tomaszowce, Zbora. W miasteczku jest kościół murowany, konsekrowany w r. 1868, p. w. św. Trójcy, Par. gr. kat w miejscu, dek. kałuski. Do parafii należą Dołpotów, Siółko i Słobódka, Cerkwie są trzy jedna parafialna p. w. św. Mikołaja, a dwie filialne p. w. Bożego Narodzenia i p. w. Zwiastowania N. M. P. Jest tu szkoła mieszana 2klas. , kasa poż. gm. z kapit. 569 złr. i młyn. Gminy należące do sądu wojniłowskiego podano przy opisie pow. kałuskiego t. III, str. 724. Przywilejem z r. 1552 pozwala Zygmunt August, ażeby Prokop Sieniawski, stolnik lwowski, założył nad rzeczką Siółką, inaczej Wojniłówką zwaną, miasto Prokopów. Osiadających uwalnia król na lat 15 od wszelkich poborów publicznych, wyjąwszy od nowego cła pogranicznego, a od czopowego na rok tylko; obdarza prawem magdeburskiem, uchylając na zawsze prawa i zwyczaje powszechne polskie i ruskie; ustanawia nakoniec targ i dwa jarmarki do roku. Nazwa Prokopów, nadana przez założyciela, nie utrzymała się Czy nazwa Wojniłów była pierwotnem mianem osady, trudno orzec. Częśó nadbrzeżna, nad Siwką, nosi nazwę Czetwertyny, która może jest dawniejszem mianem całości. Dnia 23 września 1676 r. pobił Jan III pod W. Turków. Zwycięztwo to tak opisał w swym liście do królowej Nie mogąc mieć żadnym sposobem języka, gdzie się obraca nieprzyjaciel, i jeśli puścił zagony, z samych dorozumiewałem się ogniów, które pod wszystkiemi niecił górami. Ruszyłem się tedy ztąd t. j. z pod Żurawna, gdzie stał obozem o północy wczora pod Wojniłów z samym tylko komunikiem, mil dwie od obozu tureckiego, a milę prawie tylko od kosza bańskiego. Naprzód, Wojnicze Wojnicze Wojnidanięta Wojnica Wojniechowo Wojniłowszczyzna skoro świt, potkawszy się z różnemi partyami Tatarów, poznaliśmy idu Potem zastawszy kilka tysięcy Turków, dobywających zameczku w Wojniłowie, gdzie się tylko sami zaparli chłopi, i tych na głowę wyścinaliśmy, których się kilka tysięcy rachowało, i za którymi nasi zaganiali się aż po same obozy tureckie i hańskie. Czem nas ledwo nie zgubili, bo czekając na nich z wojskiem, powinniśmy się byli doczekać wszystkiej potęgi. Bóg Jednak dal z laski swej, źe ordy w różne tropy porozbiegały się były, które zwabiając, i znak albo hasło im dając, kilkadziesiąt zaraz i oraz han wsi zapalić kazał, że to gorzało kolo nas, jako Etna jaka albo Mont Gibel. A tymczasem wyprawił synów swych dwóch ze wszystką ordą, którą miał przy sobie i część Turków; a drudzy Turcy w wielkiej konfuzyi i strachu w swym zostawali obozie. Ci tedy synowie na naszych zagnanych mocno byli wsiedli aż pod wojsko i już nas nie jeden za zgubionych sądził. Wytrzymawszy im jednak ich impet, długo tylko samemi myśmy ich bawili harcami. Ale widząc, że nazad niepowracają i źe owszem coraz ich więcej przybywało, a źe jeszcze z groźbą nam odpowiadali, że za przyjściem hańskiem mieliśmy u nich być wszyscy na wieczerzy co gdy nam i języcy zgodnie obiecywali, skoczyliśmy na nich i tak przy lasce Bożej rozgromili, nasiekli i moc niemałą żywcem nabrali. Chorągwi kilka i murzów znacznych bardzo wzięto. Trupa było z półtora tysiąca, ale więcej tureckiego jak tatarskiego Listy Jana Sobieskiego do żony wydał A. Z. Helcel, Kraków, 1860, str. 282. Miasteczko było niegdyś obronne i miało zamek, jak świadczą szczątki wałów i okopów. Za miastem są ślady obozu tureckiego. Wykopywano tu kule działowe i inne przedmioty. Cellarius pisze Descripito Poloniae, str. 336 Woinlovia, oppidum munimentis militaribus circumdatum et in dextra Siwkae fluvioli parvo inde spatio in Tyram illabentis ripa situm. Po Sieniawskich dziedziczyli W. Potoccy, później Kopystyńscy a od r. 1857 Postruscy. Krótki opis W. podało Słowo Lwów, 1864 73 i Wremennyk Stauropigialny 1872, str. 129. Pod względem geologicznym badał miejscowość prof. M. Łomnicki Kosmos. , t. VI, str. 181 i 182. O garncarzach pisał Bohrer w dziele Bemerkungen auf der Reise durch GaliLu. Dz. zien st. 178. . Wojniłowce 1. wś, pow. lidzki, w 3 okr. pol. , gm. Szczuczyn, okr. wiejski Iszczołno, 4 dusze rewiz. ; należy do dóbr Czarnowszczyzna Radziwanowskich. 2. W. , okolica, pow. lidzki, w 4 okr. poL, gm. Pokrowsk Sobakińce, o 9 w. , okr. wiejski Chodziłonie, o 40 w. od Lidy a 6 w. od Wasiliszek, 6 dm. , 2 mk. praw, 45 kat. w 1865 r. 4 dusze rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Wasiliszki. 3. W. , wś i dobra, pow. słonimski, w 3 okr. poL, gm. Kuryłowicze, o 39 w. od Słonima, na płn. zach. od Dereczyna. Wś ma 341 2 dzies. ziemi wlośc. 881 2 łąk i pastw. , 46 nieuż. ; dobra 666 1 2 dzies. 220 łąk i pastw. , 160 lasu, 31 nieuż. ; własność Nowickich. Wojniłowicze 1. wś, pow. ihumeński, w 2 okr. pol. , gm. Hrebionka, o 9 w. od Ihumenia, ma 9 osad; gr. lekkie. 2. W. , wś poradziwiłłowska w pobliżu rz. Uszy, pow. słucki, w 2 okr. pol. kle ckim, gm. Łań, o 30 w. na płd. od Nieświeża a o 63 w. od Słucka, ma 20 osad; grunta urodzajne, miejscowość bezleśna. A Jel. Wojniłówka, folw. oddzielony od dóbr. Borz al. Bielicha, w pow. radomskim, gm. Zakrzew, par. Cerekiew, odl. 4 w. od Radomia, ma 90 mr. obszaru. Wojniłówka, zaśc. nad rzeką Jasienką, dopł. Wołczanki, pow. bobrujski, w 4 okr. pol. par. kat. i gm. Świsłocz, o 30 w. od Bobrujska. Wojniłowo, osada skarb. nad rzką Spiahlicą, pow. święciański, w 4 okr. pol. , o 81 w. od Święcian, 1 dm. , 3 mk. praw, Wojniłowszczyzna 1. zaśc. nad Isłoczą, pow. oszmiański, w 4 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe Bakszty o 12 w. , o 106 w. od Oszmiany, 2 dm. , 25 mk. katol. , 30 żyd w 1865 r. . 3 dusze rewiz. . 2. W. , wś, pow miński, w 2 okr. pol. rakowskim, gm. Iwieniec o 65 w. od Mińska. Wojniły, wś i folw. , pow. czauski, gm. Holeniewo; wś ma 60 dm. , 342 mk. ; folw. , od r. l878 własność Nieczajewych, 1927 dzies. 140 roli, 75 łąk, 1225 lasu; 3 karczmy dają 240 rs. Wojnin, wś i dobra nad rzką Chochlą, pow. mścisławski, gm. Lubawicze, 26 dm. , 112 mk. ; cerkiew paraf. drewniana. Dobra, od 1873 r. własnośc Szellegów, 646 dzies. 166 roli, 64 łąk, 319 lasu; 2 młyny wodne dają 300 rs. Wojnin, wś skarb. , pow. włodzimierski, gm. Świniuchy, 46 dm. , 301 mk. , cerkiew paraf. Podług reg. pobor. pow. włodzimierskiego z r. 1570 własność Balcera Gniewosza. Pobór oddzielnie nie wykazany. W r. 1583 Gniewosz Oleksowski płaci ztąd z 8 dym. , 3 ogr. , 2 ogr. , 4 komor. Jabłonowski, Wolyń, 22, 122. Wojniowce, wś, pow. sokólski, w 1 okr. pol, gm. Zubryca, o 13 w. od Sokółki, 409 dzies. ziemi włośc. 56 łąk i pastw. , 101 lasu, 29 nieuż. . Wojniszki 1. zaśc, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Podbrzezie o 6 w. , okr. miejski Adamejciszki, o 31 w. od Wilna, 1 dm. , 6 mk. katol. w 1865 r. 4 dusze rewiz. ; należy do dóbrskarbowykh Jęczmieniszki. 2. W. , wś, pow. wiłkomierski, w 2 okr. pol. , gm. Kupiszki, o 106 w. od Wiłkomierza. 3. W. , zaśc, tamże, gm. Traszkuny, o 62 w. od Wiłkomierza. 4. W. , dwór, pow. wiłkomierski, w 2 okr. pol. , gm. Wirbaliszki, par. Skopiszki, własność Józefa Tura, ma 284 dzies. 101 lasu, 6 nieuż. Wojnity, niem. Woynitt, wś, pow. brunsberski, st. p. Mehlsack. Wojniłowce Wojniłowce Wojniłowicze Wojniłówka Wojniłowo Wojniły Wojnin Wojniowce Wojniszki Wojnity Wojnopole Wojnotraki Wojnoty Wojnów Wojnowe Wojnowce Wojnowice Wojniuniszki Wojniuny Wojniwka Wojnocie Wojniuńce Wojniuńce, wś nad jeziorem t. n. , pow. sejneński, gm. i par. Kopciowo, odl. 29 w. od Sejn, ma 20 dm. , 151 mk. W 1827 r. było 6 dm. , 55 mk. Jezioro W. łączy strumień z jez. Bagarys. Wojniuńce, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr, pol. , o 57 w. od Nowoaleksandrowska. Wojniuniszki, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol. , gm. Ponedel. Czerwińscy mąją tu 168 dzies. 30 lasu, 10 nieuż. , włośc. Rymbunasy w dwóch działach 30 dzies. 4 lasu, 6 nieuż. , Skieberdysowie 82 dzies. 5 lasu, 1 nieuż. , Stanianisowie 10 dzies. 27 lasu. Wojniuny, wś nad rzką; Serejką, pow. sejneński, gm. i par. Sereje, od od Sejn 36 w, , ma 28 dm. , 273 mk. W 1827 r. 20 dm. , 145 mk. Wojniuny 1. wś, pow. nowoaleksandrowski, w 1 okr. pol. , o 32 w. od Nowoaleksandrowska. 2. W. , wś, pow. nowoaleksandrowski, w 2 okr. pol. , o 52 w. od Nowoaleksandrowska. 3. W. , dobra, pow. szawelski, w 3 okr. pol. , gm. Poszwityń, o 35 w. od Szawel. 4. W. , wś, pow. szawelski, w 4 okr. pol. , gm. Radziwiliszki, o 49 w. od Szawel. 5. W. , folw. , pow. szawelski, w 4 okr. pol. , gm. Skiemie, o 50 w. Szawel, należy do góbr Skatajcie, Władysława Komara, b. marszałka szlachty pow. poniewieskiego, mająjcych wraz z W. i Bejsagołą. 3686 dzies. 1338 łasu, 201 nieuż. . 6. W. , wś skarbowa, pow. wiłkomierski, w 4 okr. pol. , gm. Dobejki, par. Uszpole, o 58 w. od Wiłkomierza. Wojniwka al, Wojniówka, wś, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. Łuczaj o 6 w. , okr. wiejski i dobra Mostowskich Stary Dwór, o 82 w. od od Wilejki, 9 dm. , 6 mk. prawosł. , 39 katol. w 1865 r. 18 dusz rewiz. . Wojnocie, wś, pow. szawelski, w 2 okr. pol. , gm. Tryszki, o 59 w. od Szawel. Wojnopole, folw. , pow. lidzki, w 4 okr. pol. , o 24 w. od Lidy a 22 1 2 w. od Wasiliszek, 11 mk. prawosł. , 9 katol. ; własność ks. Ogińskich. Wojnotraki Pogiermońskie i W. Rożel skie, , dwie wsi, pow. maryampolski, gm. Poniemoń Pożajście, par. Pokojnie, odl. od Maryampola 51 w. W. Pogiermońskie mają 40 dm. , 140 mk. , 44 os. , 679 mr. , wchodziły w skład dóbr Pogiermoń; W. Roźelskie 12 dm, , 158 mk. , 12 os. , 574 mr. , wchodziły w skład dóbr Rożele. W r. 1827 było 14 dm. , 178 tok. Wojnoty, niem. Woynothen, wś, pow. wystrucki, st. p. Norkitten. Wojnów 1 fol, pow. stopnicki, gm. i par. Oleśnica, odl. 7 w. Stopnicy. W r. 1870 folw. oddzielony od dóbr Oleśnica, rozl. mr. 198 gr. or. i ogr. mr. 166, łąk mr. 16, pastw. mr. 9, nieuż. mr. 7; bud. drew. 4. 2. W. , właściwie Skolimów Wojnów, wś i folw. , pow. siedlecki, gm. i par. Mordy, ma 22 dm. , 168 mk. Ob. Skolimów 2. . Istniała już w XVI w. p. n. Skolimowo WoJnowe. Ob. Mordy. 3. W. , ob. Wojnowo. Wojnowe, jezioro, koło wsi Rytele Olechny, w pow. sokołowskim. Przyjmuje wody dwóch mniejszych I odpływa do Bugu pod wsią Rybaki. Wojnowce, wś, pow. sokólski, w 1 okr, poL, gm. Kruglany, o 16 w. od Sokółki, 295 dzies. ziemi włośc, Wojnowice 1. wś i folw. , pow. noworadom ski, gra. i par. Gidle, odl. 16 w. od Radomska; wś ma 43 dm. , 424 mk. , folw. 6 dm. , 127 mk. Jestto folw. rządowy, puszczony w wieczystą dzierżawę a następnie, po spłaceniu czynszu, pry watna własność. W r. 1827 było 19 dm. , 119 mk. W r. 1880 W. folw. W. rozl. mr. 513 gr. or, i ogr. mr. 285, łąk mr. 181, pastw. mr, 30, nieuż. mr. 17; bud. drew. 17, pokłady torfu. Do włościan należy 699 mr. Na początku XVI w. łany km. dawały dziesięcinę kapitule gnie źnieńskiej Łaski, L. B. , I, 518. W r. 1552 Jan Stobiecki płaci tu od 4 os. na 11 2 łan. Pawiń ski, Wielkop. , II, 279. Anna Dąbrowska, ka sztelanowa wieluńska nadała tą wieś w r. 1615 dominikanom w Gidlach. Por. Gidle, 2. W. Małe, wś i folw. , pow. opatowski, gm. i par. Mo dliborzyce, odl. od Opatowa 13 w. , ma 18 dm. , 145 mk. , 380 mr. dwor. i 124 włośc. W r. l827 było 13 dm. , 67 mk, W połowie XV w. łany km. , zagrodnicy, karczmy i folwarki dawały dzie sięcinę pleb. w Modliborzycach Długosz, L. B. , II, 330. W r. 1570 Adam Rzuchowski płaci tu od 8 osad. , 11 2 łana. 3. W. , wś, pow. opatow ski, gm. Ćmielów, par. Wojciechowice Mikuło wice, odl. od Opatowa 14 w. , ma 37 dm. , 286 mk. , 534 mr. włośc. i 1 mr. dwor. W r. 1827 było 31 dm. , 250 mk. W r. 1578 własność księ cia Ostrogskiego, który płaci od 14 os. , 7 łan. , 4 zagr. z rolą, 4 ubog. komor. , 1 smolarza Pawiń. , Małop. , 182. Br. Ch. Wojnowice 1. niem. Klein Woynity, Woynowitz, wś, w pow. wschowskim leszczyńskim, okr. urzęd. , urz. poczt. i par. ew. Osieczna, sąd i st. kolei w Lesznie Lissa, szkoły obydwóch wyznań w miejscu, par. kat. w Czerwonej Wsi Rothdorf. Obszaru 166 ha, dym. 25, dusz 214 kat. 209. 2. W. , wś ryc. tamże, ma obszaru 609 ha. Czysty dochód oceniony na 4392 mrk. Fabryka mączki. Dym. 8, dusz 153 kat. 108. W r. 1793 właścicielem W. był Józef Malczewski z Miaskowa. 2. W. , wś gospod. i ryc, w pow. bukowskim grodziskim, leży między Opalenicą a Bukiem, okr. urz. , st. kol. i poczt. i obie parafie w Buku, szkoły obydwóch wyznań w miejscu, sąd okr. w Grodzisku. Wś gospod. ma 274 ha obszaru, 218 dym. , 327 dusz, z tych 221 kat. Wś ryc. ma obszaru 2651 ha z folw. Łagwy. Kozłowo, Michalino i Szewce. W r. 1450 dziedzicem W. był Stanisław Ostroróg a 1580 r. Zofia Ostrorogowa posiadała 11 łan. , 7 zagrod. Karczmarz miał 1 4 łana i 40 owiec. Wojniuńce Wojnowice Wojnówka Wojnowo Wojnowice W r. 1793 były W. własnością Pil. Baczyńskie go, obecnie należą z Dakowami Mokremi do dóbr Bol. Potockiego z Będlewa. W r. 1352 Sędzi wój z W. staje w Poznaniu z Wierzbiętą, staro stą wielkopol, przy sprawie Mikołaja, sołtysa na Jeżycach. W r. 1393 Krystyna, żona Tomasza, utrzymuje się przy swojem wianie na Łagwach. R. 1396 Jost z W. Wojnowicki prawuje się z Andrzejem na ulicy Wrocławskiej w Poznaniu, r. 1398 z Mikołajem, sędzią kaliskim. W r. 1399 zapłacił 2 kary, ponieważ nie stanął Januszowi Łagiewnickiemu. Żona jego Jostowa r. 1392 prawuje się z kasztelanem starogrodzkim i syna mi jego o 20 grzywien. W r. 1393 naganiła Janowi Wilkowskiemu herbu Czasza al. Kor czak. Prawuje się także z Wacławem z Latalic i Janem z Kuropatnic. W, Ł. Wojnowice 1. 1416 Woynowicz, Woimwitz, dobra i wś, pow. raciborski, par. kat. Wojnowice. , ew. Raciborz. W r. 1885 dobra miały 494 ha, 6 dm. , 207 mk. 15 ew. ; wś 251 ha, 102 dm. , 734 mk. 14 ew. . Zamek. W pobliżu W. schodzą się rzeczki Troja z Zinną Pściną Kościół par. kat. , wzniesiony 1795. Dziesięciny wś dawała kościołowi w Jodłowniku pow. rybnicki. W kościele zaprowadzono w r. 1884 trzy razy w tygodniu nabożeństwo niemieckie. Szkoła katolicka. Par W. , dek. raciborskiego, 1869 r. miała 688 kat. , 16 ewang. Na obszarze wsi jest st. kol. żeL na linii z Raciborza do Karniowa, odl 48 klm. od Karmowa. 2. W. , niem. Wanowitz, pow. głupczycki, par. kat. w miejscu, ew. Głupczyce. W r. 1885 wś miała 1294 ha, 227 dm. , 1505 mk. 130 ew. , kościół par. katolicki i szkoła. Wojnówka, wś nad jeziorem Staro, pow. mławski, gm. Kosiny, par. Mława odl. 41 2 w. , posiada kościół drewniany, filialny, szkołę po czątkową, młyn wodny, cegielnię, karczmę, 24 dm. , 210 mk. , 344 mr. Wś należała do dóbr Podkrajewo. W 1827 r. było 10 dm. , 64 mk. W r. 1578 wś ta jest częścią tylko wsi Podkrojewo Podkrajewo, w której odróżniano P. Wojnowe było 3 łany, 2 zagr. bez roli, młyn, P, Łazy 1 łan, 3 zagr. bez roli i P. Ecclesiastica, w której. kasztelan płocki miał 1 2 łanu Pawiń ski, Mazowsze, 59. We wsi istniała parafia, która z czasem od miana części wsi przybrała nazwę Wojnówka. W r. 1754 wcieloną została do par. Mława. Br. Ch Wojnówka 1. wś i dobra, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 5 okr. pol. , gm. Wierzchowicze, o 50 i 52 w. od Brześcia. Wś ma 449 dzies. ziemi włośc. 25 łąk i past. , 185 nieuż. ; dobra, własność Wołyncewiczów 567 dzies. 50 łąk i past. , 315 lasu, 43 nieuż. . 2. W. , zaśc, pow. miński, gm. i par. katol. Kojdanów. 3. W. , małe mtko, pow. piński, w 2 okr. pol. lubieszowskim, gm. Wola Kuchecka, o 80 w. od Pińska, przy drodze ze wsi Sudcze do Wólki Bereźniackiej, ma 20 osad; należy do domin. Sudcze, Czarneckich. Miejscowość poleska, grun ta lekkie. J. Krz, A. Jel, Wojnowo, wś i fol. nad jeziorem zw. Jeziorko, w malowniczem, wzgórzystem położeniu, przy trakcie z Rypina do Zbójna, pow. rypiński, gm. Sokołowo, par. Ruże, odl. 16 w. od Rypina, ma 14 dm. , 170 mk. W r. 1827 było 21 dm. , 183 mk. Na obszarze wsi miało istnieć jezioro, z obszarem do 34 mr. , przy głębokości do 30 st. sięgającej. Obecnie sa tylko dwa mniejsze stawy. Ob. Jeziorko 2. W r. 1885 folw. W. rozl. mr. 746 gr. or. i ogr. mr. 548, łąk mr. 92, past. mr. 18, lasu mr. 58, wody mr. 11, nieuż. mr. 19; bud. mur. 7, drew. 8; las nieurządzony, pokłady torfu. Wś W. os. 26, mr. 58. Floryan de Woynowo występuje w dok. z r. 1347 Ulanowski, Dok. kujaw. , 315, 30. Wr. 1434 znany jest Nicolaus de W. Według reg. pob. pow. rypińskiego z r. 1564 wś W. miała 10 kmieci, młynarza, szewca, kuśnierza, karczmarza, 6 zagr. , poddanych Zębowskiego; Mikołaj Trzciński 6 łan. , 3 zagr. ; Albert Wojnowski 6 łan. , 2 zagr. Płacono 12 fl. 2 solid. Pawiń. , Wielkop. , I, 294. R. 1789 jest W. własnością Ostrowskich, którzy wysiewają 70 kor. żyta, 9 kor. pszenicy i pobierają 552 złp. czynszu. Br. Ch. Wojnowo, fol. nad Niemnem, pow. nowo gródzki, w 1 okr. pol. wsielubskim, gm. , paraf. praw. i st. poczt. Lubcz, o 22 w. od Nowogród ka, przy gośc. pomiędzy miasteczkami Delaty cze i Lubcz. Obszar folw. ma około 15 włók, w glebie pszennej; łąki obfito. Cerkiew filialna p. w. N. M. P. Od lat kilkudziesięciu własność ro dziny Nargielewiczów. Ostatni z rodu Jan 1886 r. , zawołany biblioman, zgromadził tu wiel ką bibliotekę, liczącą przeszło 20000 tomów wyłącznie prawie z literatury polskiej dawnej i spółczesnej. A. Jel Wojnowo 1. wś ryc, w pow. obornickim, okr. urzęd. i obie paraf. w Murowanej Goślinie, szkoły obu wyzn. i urząd poczt. w Długiej Goślinie, st. kol i sąd okr. w Rogoźnie. Obszaru 969 ha, czysty doch. grunt. 7604 mrk. Gorzelnia parowa. W r. 1325 Jan, bisk. pozn. , fundując parafią Gać, do niej zaliczył W. R. 1372 Sędziwoj z W. występuje przeciwko udzieleniu wsi Kamieńca komornikom królewskim. R. 1580 ma tam udział Jan Paprocki. Posiadali W. Trezerowie, Korytowscy, ostatecznie Kolski sprzedał ją hr. J, Tyszkiewiczowi. Na obszarze W. zachowały się nazwy pole Olęderki, łąki Jeziorko, Czajcze, Grabarz, Tykwin, Śmierdząca, Blade Błoto, uciekaj, Porset, Zieleń, Abertyna, las Dziki, wzgórze Pieczarki. 2. W. , folw. należący do Lednogóry, w pow. i okr. urzęd. gnieźnieńskim, st. koi. i urząd poczt. w Chwałkowie Weissenburg, szkoła katol. i paraf. w Imielnie, ewang. w Johannesgarteu, par. ewang. w Czerniejewie, sąd i urząd st. cywil, w Gnie Wojnowskie Wojnutyszki Wojny Wojpmany Wojponie Wojponiszki Wojra Wojrowice Wojnowo nie, 3 dym. , 40 dusz. W. razem z Lednogórą przedane przez Brudzewskich komisyi koloniza cyjnej. W r. 1793 posiadali je Miałkowscy z Lednogóry. W. Ł. Wojnowo, niem. Eckertsdorj, kol. , pow. ządzborski, st. pocz. AltUkta Ukta Stara. Wojnowska Wola, dziś Wólka, wś, pow. opatowski, gm. i par. Ćmielów, odl. 14 w. od 0patowa, ma 18 dm. , 206 mk. , 247 mr. dwors. , 249 mr. włośc. Wchodzi w skład dóbr Wojnowice. W 1827 r. było 14 dm. , 106 mk. Wojnowskie Góry, uroczysko, pow. sokólski, w 1 okr. pol. , gm. Zubryca, własność Włodzimierza Odyńcewa, 150 dzies. nieuż. Wojnuta, żmujdzkie Wajnutas, mko rząd. nad Szyszą. i Wojnutelą, pow. rossieński, w 4 okr. pol. , gm. Sartyniki, o 95 w. na zach. od Rossień, ma 68 dm. , 333 mk. , kościół, dom mo dlitwy żydowski, szkołę początkową, 7 sklepów, 3 jarmarki. Kościół katol. parał, pod wez. św. Jana Chrzciciela, pierwotnie wzniesiony został r. 1606 przez biskupa żmujdzkiego ks. Melchiora Giedrojcia, przy pomocy Zygmunta III. Przy kościele założoną została szkółka parafialna, 0becny kościół fundował z drzewa bisk. Jan Ło paciński. Uposażenie parafii stanowiło 17 włók ziemi i 45 dusz rewiz. Parafia katol. , dekanatu retowskiego, 3931 wiernych. Przy mku posia dają Rautenowie folw. , mający 213 dzies. 45 lasu, 18 nieuż. . Mko posiadało prawo magde burskie, potwierdzone przez Stan. Augusta w 1792 I. Za czasów Rzpltej W. stanowiła sstwo niegrodowe, położone w ks. żmujdzkiem, pow. po jurskim. Podług spisów podskarbińskich z r. 1766 obejmowało ono mtko W. i wsi Degucie i Zwin cie, które wraz z sstwem rossieńskiem posiadał Jerzy Billewicz, opłacając kwarty złp. 3266 gr. 10. Na sejmie zr. 1773 1775 Stany Rzpltej nadały te dobra narodowe wraz z sstwem chwejdańskiem Michałowi Ronikierowi, cześnikowi w. ks. lit. , w posiadanie emfiteutyczne. Na tymże sejmie z powodu długoletnich sporów o granice tego sstwa, wyznaczono szczegółową komisyę z 10 urzędników dla ostatecznego ich określe nia. Sstwo to nazywano niekiedy ciwuństwem pojurskiem. J. Krz, Wojnutyszki, dwor i wś, pow. rossieński, par. Szweksznie. Dwór należał do Jumaszowa. Wojny 1. okolica szlach, na Podlasiu, w dzisiejszym pow. mazowieckim, obejmowała pierwotnie rozległy, kilkanaście wiorst kwadr. obejmujący obszar na praw. dorzeczu Nurca, pomiędzy Wysokiem Mazowieckiem na płn. a Ciechanowcem na płd. krańcu. Już w akcie potwierdzenia posiadłości bisk. płockich z r. 1203 wymieniono Wojnowo cum villis attinentiis w liczbie osad należących do kościoła w Zuzeli. Z czasem obszar ten pokrył się wsiami szlacheckiemi, które rozdzielono między trzy później utworzone parafie Wyszonki, Kuczyn i Dąbrówka. W aktach sąd. ziemi bielskiej spotykamy już w r. 1455 odrębno następne części Wojny Króle, Bakałarze, Krupy, Piotrowce, Izdebnik. Dąbrówka, Piecki, Pogorzel, Wawrzyńca. Obe cnie istnieją a Wojny al. W. Szuby, wś szlach. i włośc, pow. mazowiecki, gm. Klukowo, par. Wyszonki. W r. 1827 było 33 dm. ; 231 mk. , par. Dąbrówka. W r. 1867 fol W. Szuby lit E. rozl. mr. 421. Wś W. Szuby os. 22, mr. 212. b W. Krupy, c W. Pietrasze, d W. Wawrzyńce, wsi, pow. mazowiecki, gm. Klukowo, par. Kuczyn. W 1827 r. W. Krupy miały 10 dm. , 66 mk. ; W. Pietrasze 14 dm. , 79 mk. ; W. Wawrzyńca 12 dm. , 77 mk. e W. Piecki W. Pogorzel i g W. Izdebnik, wsi szlach. , pow. mazowiecki, gm. Szepietowo, par. Dąbrówka Ko ścielna. W r. 1827 W. Piecki miały 14 dm. , 87 mk. ; W. Pogorzel 29 dm. , 183 mk. ; W. Izdebnik 7 dm. , 57 mk. W r. 1867 fol W. Pogorzel rozl. mr. 196 gr. or. i ogr. mr. 142, łąk mr. 10, past. mr. 10, lasu mr. 4, zarośli mr. 10, nieuż. mr. 20. Wś W. Pogorzel os. 15, mr. 50; wś Wojdy ły os. 2, mr. 24; wś Pułazie Swieże os. 2, mr. 2. 2. W. , wś, pow. płoński, gm. Załuski, par. Kroczewo, odl. 18 w. od Płońska, ma 12 dm. , 56 mk. , 293 mr. W r. 1827 było 11 dm. , 94 mk. Br. Ch. Wojny, niem. Woynen, wś, pow. jańsborski, st. pocz. Bialla. Wojny, fol. , pow. nowogródzki, w 2 okr. pol. horodyszczańskim, o 20 w. od Nowogródka. Na leży do dóbr Miratycze. A. Jel. Wojpmany, ob. Wolmany. Wojponie, wś, pow. suwalski, gm. Andrze jewo, par. Puńsk, odl. od Suwałk 24 w. , ma 14 dm. , 103 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Kadaryszki. W 1827 r. było 7 dm. , 72 mk. , par. Jeleniewo. Wojponiszki, wś, pow. suwalski, gm. Andrzejewo, par. Puńsk, odl. od Suwałk 30 w. , ma 23 dm. , 228 mk. , 770 mr. Wchodziła w skład dóbr Krasnowo. W 1827 r. było 19 dm. , 186 mk. , par. Kalwarya. Wojra, leśnictwo i dwor rząd. nad rz. Waką, pow. trocki, w 1 okr. pol. , o 28 w. od Trok, 1 dm. , 4 mk. prawosł. Wojrowice al. Wojerecy, niem. Hoyerswerda, miasto powiatowe na Szląsku pruskim, między dwoma ramionami Czarnej Elstery, odl. 28 mil na zach. od Wrocławia, 7 mil na płn. wsch. od Drezna, 4 mile na płn. od Budziszyna, przy linii dr. żel. z Wrocławia do Drezna wiodącej, posiada kościół par. ewang. , st. dr. żel. , urząd pocz. i tel. , urzęd okręg. , szkoły ewang. , 663 ha ziemi 429 roli, 148 łąk i 14 lasu, 334 dm. , 719 gospodarstw, 2720 mk. w tem 92 katol. i 6 żyd. . Nadleśnictwo królewskie ma 7980 ha 38 roli, 28 łąk i 7703 lasu. Zamek królewski służy za siedzibę władz rządowych. Ludność zajmuje się tkactwem, przędzeniem wełny, wy Wojnowo Wojnowska Wojnuta Wojsak Wojsiaty Wojrówka Wojsko Wojska Wojsiuny Wojsiatyszki robem pończoch, szewctwem. Istnieją tu fabryki zegarów wieżowych i sikawek. Jest to dawna łużycka osada. Kościół parafialny obecny pochodzi z XIV wieku. Było to zapewne targowisko dla nielicznej ludności okolicznych lasów i bagien i centr zarządu lasów państwowych. Do r. 1815 należała osada do pow. budziszyńskiego w Saksonii. Po przejściu pod władzę Pres należała do powiatu SprembergHoyerswerda w regencyi frankfurckiej. Od r. 1825 zostały W. centrem odrębnego powiatu wcielonego do regencyi lignickiej na Szląsku. Szkoła ewang. istniała już w XVII w. , w obecnem stuleciu rozwiniętą została przez utworzenie klas wyższych dla chłopców i dziewcząt. Nowa ustawa miejska wprowadzoną tu była w r. 1833. Wojerecki powiat mający 15 1 2 mil kwadr. , zajmuje zachodni kraniec obszaru Szląska pruskiego, część dorzecza górnego biegu Czarnej Elstery i Szprewii. Jest to równina obfita w wody, rzeki, jeziora i bagna, pokryta w połowie lasami, z glebą ubogą, piaszczystą, słabo zaludniona. Jedynie dolina Czarnej Elstery ma glebę źyzniejszą. Wr. 1885 obszar ogólny wynosił 86801 ha, w tem 21717 ha roli, 8866 łąk i 45977 lasu. Z tego przypadało na gminy miejskie 3008 ha 1536 roli, 740 łąk, 536 lasu, wiejskie 48160 15577 roli, 6352 łąk, 20706 lasu, większą własność 35633 ha 4604 roli, 1774 łąk i 24735 lasu. W powiecie było 3 miasta, 89 gmin wiejskich, 42 dóbr, 227 osad pojedynczych, 5797 dm. , 7019 gospodarstw, 33061 mk. Według wyznań było 29007 ewang. , 4045 katol. , 8 żyd. Co do narodowości to większą połowę ludności stanowią Serbowie łużyccy. W r. 1840 r. liczono ich 15228, w r, 1860 było 18713 a 1880 r. 17468. W mieście Wojerecy wzrosła ich liczba z 422 w 1840 r. do 600 w r. 1880 a w Kulowie Wittichenau z 810 w r. 1840 do 1000 w r. 1880. Br. Ch. Wojrówka, białorus. Wojrauka, wś nad rzką Piaskówką, dopł, Ptycza, pow. ihumeński, w 1 okr. pol. , gm. Dudzicze, ma 11 osad. Za poddaństwa należała do domin. Samuelów. Grunta szczerkowe, urodzajne, łąki dobre. A. Jel. Wojryszki, wś, pow. rossieński, par. Kroże. Wojrzanów, pisany też Wyerzanowo Lib. Ben. Łaskiego, II, 374, Wyrzanow reg. pobor. z r. 1576, wś, w par. Kałów dziś pow. łęczycki, jest to niewątpliwie dzisiejsza wieś Dzierżanów w par. Bełdów pow. łódzki, leżąca na polowie drogi między Kałowem a Bełdowem. Wojsa, jezioro, w pow. nowoaleksandrowskim, jedno z szeregu jezior, służących za połączenie pomiędzy jez. Dryświaty a jez. Snudy. Łączy się za pośrednictwem wązkiego odpływu od płn, z jez. Strusty, od zachodu z jez Bolejcie, od płd. z jez. Niespiża. Długie 3 1 2 w. , szerokie 21 2 w. Wojsac, jezioro, w pow. trockim, ob. Rakowa Noga. Wojsady, uroczysko, pow. kobryński, w 1 okr. pol. , gm. Podolesie, o 19 w. od Kobrynia. Wojsak, niem. Woysack, folw. , pow. lecki, st. pocz. Loetzen. Wojsiatowszczyzna, uroczysko osiadłe, pow. miński, w 3 okr. pol. i par. katol. Kojdanów o 40 w. , gm. Zasule, o 78 w. od Mińska. Wojsiaty, okolica szlachecka, pow. lidzki, w 2 okr. pol. , o 48 w. od Lidy a 12 w. od Ejszy szek, 4 dm. , 20 mk. katol. A. T. Wojsiatyszki, dwa zaśc. nad jez. Niedzingi, pow. trocki, w 4 okr. poL, o 69 w. od Trok. Jeden ma 1 dm. , 3 mk. katol. , drugi 1 dm. , 6 mk. t. wyzn. Wojsiuny, wś, pow. rossieński, par. Szydłów. Wojska, w XVI w, Woyska i Wola Woyska, wś i fol. , pow. rawski, gm. Wałowice, par. Wysokienice, odl. 6 w. od Rawy, mają szkołę początkową, 25 dm. , 180 mk. W 1827 r. było 23 dm. , 186 mk. W r. 1882 fol W. rozl. mr. 604 gr. or. i ogr. mr. 562, łąk mr. 20, past. mr. 6, nieuż. mr. 16; bud. mur. 7, drew. 9; płodozm. 6 i 12pol. , pokłady torfu. Wś W. os. 29, mr. 322. Wojciech Jastrzębiec nadaje r. 1433 dziesięciny z tej wsi, do stołu arcyb. należące, kollegiacie łowickiej. Na początku XVI w. kmieciepłacą plebanowi tylko kolędę, po groszu z łanu Łaski, L. B. , II, 301, 509. W r. 1579 wś Wola Woyska miała cztery części Jan płacił od 1 1 2 łanu, 1 rzem. ; Andrzej i Jan Gryźniowie od trzech ćwierci; Trzciński od trzech ćwierci i rzeźnika; Walenty od l1 2 łanu Pawiń. , Mazowsze, 166. Wojska, wś i dobra, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 4 okr. pol. , gm. Wojska, o 47 w. od Brześcia. Wś ma 13 dm. , 152 mk. , zarząd gminy, cerkiew i szkołę, 147 dzies, ziemi wlośc. 21 łąk i pastw. , 194 dzies. ziemi cerkiewnej 7 łąk, 1 nieuż. , 144 dzies. 7 łąk należącej do Terpiłowskich i Rogozińskiego i 362 do różnych właścicieli 22 łąk i past. , 6 lasu. Dobra, własność Bogusławskich i Bubnów, 192 dzies. 13 łąk i past. , 19 lasu, 2 nieuż. . Gmina W. , położona w płn. wsch. części powiatu, graniczy od płn. wschodu z gm. Dymitrowicze, od płd. wschodu z gm. Kamieniec Litewski, od pld. zachodu z gm. Ratajczyce, od płn. zach. z gm. Wysokie Litewskie i Wierzchowicze, obejmuje 35 miejscowości, mających 394 dym. włośc, obok 17 należących do innych stanów, 3790 włościan, uwłaszczonych na 6094 dzies. Wojska, przys. dóbr Imielin, w pow. pszczyńskim. Wojsko, dawna nazwa folw. Odyn, w pow. ihumeńskim. Wojsko, niem. Woisk al. Woysk, wś, pow. człuchowski, st. pocz. Rekowo w pow. bytowskim, paraf. kat. Borzyszkowy, szkoła katol. w Wojrówka Wojryszki Wojrzanów Wojsa Wojsac Wojsady Wojsiatowszczyzna miejscu; 1562 ha 387 roli orn. , 3 łąk, 4 łasu; 1789 r. 15 dym. ; 1868 r. 23 dm. , 196 mk. , 192 kat. , 4 ew. ; 1885 r. 32 dm. , 45 dym. , 252 mk. , 248 kat. , 4 ew. Wizyta Trebnica z r. 1653 wykazuje tu 2 włościan, którzy mesznego dawali po kor. żyta i tyleż owsa. Sołtysów było 2, każdy dawał także po 1 kor. żyta i tyleż owsa, karczmarz także tyle. Półgburów liczono 2, od których prob. pobierał po pół kor. żyta i tyleż owsa ob. str. 77. Kś. Fr. Wojsko 1. wr. 1283 Wocsiche, dobra w trzech częściach, pow. toszeckogliwicki, par. kat. Wyźnice, ew. Tarnowiec. W r. 1885 częśó I i II miała 212 ha, 4 dm. , 46 mk. 11 ew. ; część III 360 ha, 12 dm. , 93 mk. 1 ew. . 2. W. , część wsi Błażejowic, w pow. toszeckogliwickim. Wojskowszczyzna al. Laskowszczyzna, zaśc. szlach. , pow. święciański, w 3 okr. pol. , o 29 w. od Święcian, 1 dm. , 13 mk. katol. Wojsław z Rzyską, Smoczką i Porębami Wojsławskiemi, wś, w pow. mieleckim, leży na praw. brzegu Wisłoka, 3 klm. na płd. od Mielca. Ob szar wsi przecina gościniec z Dębicy do Mielca a ztąd do Baranowa nad Wisłą i tor kolei żel. z Dębicy do Nadbrzezia. Okolica równa, wzn. 183 mt. npm. , zasłonięta od wschodu dużemi bo rami, resztką puszczy sandomierskiej. Grunta nad Wisłokiem są urodzajne napływowe, dalej zaś ku wschodowi lotne piaski. Wszystkie osa dy mają 198 dm. i 901 mk. 443 męż. , 458 kob. , obszar tabul. 19 dm. i 185 mk. Mieszkańcy są rz. kat. wyzn. , prócz 28 izrael. Piękny dwór znajduje się w Rzysce. Pos. tabularna Aleks. Sękowskiego wynosi 454 mr. roli, mniejsza 795 mr. roli. Wś należy do par. w Mielcu. Dawna własność klasztoru św. Krzyża. Żegota miles wś swą Woislaw zamienia r. 1269 na Grzegorzewice wś należącą do klasztoru na Łysej Górze Kod. , Małop. , J, 94. Opat Michał z Lipia zamienił ją na wieś Pawłów z Janem Pawłowskim h. Godziemba, dopłaciwszy mu 200 grzyw. w r. 1471 Długosz, L. B. , II, 484. W 1578 r. Pawiński, Małop. , 202 był W. wła snością Hieronima Mieleckiego; liczył 24 kmieci na 9 lanach, 2 zagr. z rolą, 2 kom. i 2 rzem. Graniczy na płn. z Mielcem, na południe z Rzochowem. Mac, Wojsławie, wś, w dawnej ziemi liwskiej. Wymieniona w dok. z r. 1476 Kod. Maz. , 271. W r. 1563 należy do par. Niwiska dziś pow. siedlecki, ma 6 łan. szlach. , 2 rzeźn. Obecnie nie istnieje pod tą nazwą. Wojsławice 1. w XVI w. Wogyslawycze, wś i fol. przy źródłach rzki Brodni, pow. sieradzki, gm. Wojsławice, par. Korczew, odl. 12 w. od Sieradza, ma 32 dm. , 376 mk. , młyn wodny. W 1827 r. było 25 dm. , 229 mk. W r. 1892 dobra W. składały się z folw. W. , Stradzew i Rembieskie, rozl. mr. 2442 fol. W. gr. or. i ogr. mr. 401, łąk mr. 37, past. mr. 29, lasu mr. 1039, nieuż. mr. 155; bud. mur. 12, drew. 15, las urządzony; fol. Stradzew gr. i ogr. mr. 314, łąk mr. 17, past. mr. 19, nieuż. mr. 21; bud. mur. 3, drew. 5; fol. Rembieskie gr. or. i ogr. mr. 262, łąk mr. 19, past. mr. 7, nieuż. mr. 122; bud. mur. 2, drew. 9. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś W. os. 51, mr. 286; wś Wólka Woj sławska os. 23, mr. 309; wś Rembieskie os. 33, mr 190; wś Pratków os. 54, mr. 904; wś Zamłynie os. 35, mr. 572; wś Annopole os. 23, mr. 320. Na początku XVI w. wś królewska W. , w par. Korczew, dawała dziesięcinę z łanów folw. kościołowi w Męce, z łanów km. kościołowi w Kazimierzu. Pleban w Korczewie otrzymywał tylko kolędę, po groszu z łanu Łaski, L. B. , I, 392, 481. Według reg. pob. pow. Szadkowskiego z r. 1652 wś W. miała 10 osad. , 8 łan. Pawiń. , Wielkop. , U, 230. W. gmina, należy do sądu gm, okr. IV w Szadku, st. pocz. w Zduńskiej Woli. Ma 12991 mr. obszaru i 4551 mk. Śród stałej ludności jest 4 praw. , 858 prot. i 5 żyd. 2. W. , fol. , pow. kaliski, gm. Staw, par. Chlewo, odl. 25 w. od Kalisza, ma 3 dm. , 54 mk. , 325 mr. 294 roli or. , 20 łąk i 11 nieuż. . W 1827 r. było 6 dm. , 41 mk. Na początku XVI w. dziesięcinę z łan. kra. i folw. pobierał pleban w Chlewie Łaski, L. B. , II, 60. Według reg. pob. pow. kaliskiego z r, 1579 wś W. miała 6 właścicieli, posiadających razem 11 2 łanu Pawiń. , Wielkop. , I, 112. 3. W. , wś i fol, pow. będziński, gm. Koziegłowy, par. Koziegłówki. Wś ma 65 dm. , 458 mk. , 779 mr. ; fol. 1 dm. , 2 mk. , 221 mr. W 1827 r. było 39 dm. , 254 mk. Wchodziły w skład dóbr rząd. Koziegłówki. Wymienione w spisie wsi księstwa siewierskiego z r. 1443. Według Długosza L. B. , U, 192 dziedzicem wsi był Jan Koziegłowski. Łany kmiece dawały dziesięcinę pleb. w Koziegłowach. 4. W. , wś i fol, pow. radomski, gm. Kuczki, par. Skaryszew, odl. od Radomia 12 w, ma 37 dm. , 335 mk. W 1827 r. było 20 dm. , 100 mk. W r. 1870 fol W. rozl mr. 562 gr. or. i ogr. mr. 388, łąk mr. 58, past, mr. 2, lasu mr. 71, zarośli mr. 20, wody mr. 2, nieuż mr. 21; bud. drew, 16, wiatrak. Wś W. os, 29, mr. 384. W połowie XV w. dziedzicami wsi są Jakub Przekuleja h. Doliwa, Mikołaj Dobiesz i Marek. Cztery łany km. i 3 zagrod, dawały dziesięcinę, wartości 4 grzyw. , prepozyturze sandomierskiej. Jeden fol dawał kościołowi w Skaryszewie Długosz, L. B. , I, 306 i II, 528. W r. 1569 Marcin Przekuleja płaci tu od 2 półłan, i ćwierci a Jan od 21 2 lan. Pawiń. , Małop. , 298. 5. W. , wś i fol. nad rzką t. n. , pow. pińczowski, gm. Nagórzany, par. Gorzków, odl 35 w. od Pińczowa. W 1827 r. było 27 dm. , 156 mk. W r. 1885 fol W. rozl mr. 428 gr. or. i ogr. mr. 374, łąk mr. 33, lasu mr. 11, nieuż. mr. 10, bud. mur. 2, drew. 8; płodozm. 13pol Wś W, Wojsko Wojsko Wojskowszczyzna Wojsław Wojsławie Wojsławice Wojstom Wojsławice Wojsławka Wojsławice 08. 33, mr. 161. Tych to W. dziedzicem był za pewne Jan, po którym pozostała wdowa sprze daje r. 1442 część swą w Mikłuszowicach Pio trowicz Cikowic Kod. dypl. pol. , III, 421. W r. 1581 p. Czikowski płaci tu od 8 półłan, km. , 4 czynsz, , 4 zagr. bez roli, 3 kom. z byd. , 2 kom. bez bydła Pawiń. , Małop. , 12. 6. W. , wś, pow. pińczowski, gm. i par. Chroberz, ma 59 os. , 569 mr. Wchodziła wskład dóbr Chroberz. W 1827 r. było 41 dm. , 255 mk. W r. 1508 płaci tu Anna Marcinowska 1 grzyw. 19 gr. 9 den. Pawiń. , Małop. , 489. 7. W. , w r. 1508 Swojsławice, wś, pow. włoszczowski, ob. Ojsławice. W połowie XV w. był tu dziedzicem Jan Moskorzowski h. Pilawa. Lany km. dawały dzie sięcinę prepozyturze krakowskiej, karczma, trzy folw. rycerskie i zagrodnicy dawali pleb. w Dzierzgowie Długosz, L. B. , I, 25. 8. W. , osada miejska i wś, pow. chełmski, gm. i par. Wojsławice, odl. 77 w. od Lublina, 22 w. od Chełma, posiada kościół paraf, murowany, cer kiew, dom modlitwy żydowski, dom przytułku dla starców, urząd gm. , szkołę początkowa, urz. poczt. , aptekę, 6 jarmarków, fabrykę maszyn i narzędzi rolniczych, browar, gorzelnia, 145 dm. , 2323 mk, w tem 1633 żyd. . W r. 1827 było 114 dm. , 678 mk, Wś W. miała 1827 r. 62 dm. , 338 mk. Dobra W. składały się w r. 1889 z fol. W. , Tartak, Witoldów, nomenkl Zarowie i osady Wojsławice, rozl mr. 5615 fol. W. gr. or. i ogr. mr. 1044, łąk mr. 91, past. mr. 59, łasu mr. 3388, nieuż. mr. 102; bud. mur. 40, drew. 66, płodozm. 10pol, lasy urządzone; fol. Tartak gr. or. i ogr. mr. 431, łąk mr. 141, past. mr. 10, nieuż. mr. 33; bud. mur. 4, drew. 23; fol Wi toldów gr. or. i ogr. mr. 256, łąk mr. 56, nieuż. mr. 5; bud. mur. 2, drew. 21. W dobrach istnie ją 2 gorzelnie, browar, 3 młyny, 2 wiatraki, ce gielnia, piec wapienny, garbarnia, olejarnia, fa bryka narzędzi rolniczych. W skład dóbr po przednio wchodziły miasteczko W. os. 144, mr. 557; wś W. os. 77, mr. 864; wś Huta al Placydopol os. 42, mr. 647; wś Rozięcin al Ponikły os. 26, mr. 335; wś Stary Majdan os. 38, mr. 739; wś Nowy Majdan os. 79, mr. 1422; wś Popławy os. 5, mr. 70. Jest to dość dawna osada. Kościół paraf istniał już w XVI w. Około r, 1680 W. należały do Stefana Czarneckiego, pi sarza koron. , synowca wodza. Może on założył to miasteczko. W ostatnich czasach należało do hr. Poletyłłów. W. gmina należy do sadu gm. okr. IV we wsi Żmudź, st. pocz. i urz. gm. w Wojsławicach. Ma 17212 mr. obszaru i 7766 mk. Śród stałej ludności jest 2669 praw. , 18 prot. i 1828 żyd. W skład gm. wchodzą os. Wojsławice i wsi Alojzów, Huta, Krasne, Maj dan Nowy i Stary, Popławy, Putnowice, Rozięcin, Tartak, Teresin, Turowiec, Wojsławice, Wólka Putnowska, Wygnańce. 9. W. , ob. Fajsławice, Br. Ch. Wojsławice, wś, pow. sokalski, 10 klm. na płn. zach. od Sokala sąd pow. i urząd poczt. . Na płn. zach. leżą Tudorkowice, na płn. Staro gród i Pieczygóry, na wsch. Pieczygóry i Horo dłowice, na płd. Cieląź i Chorobrów, na zach. Mianowice. Wody spływają strugami na płn. wsch. do Bugu. Na zach. wzgórze Mogiła 241 mt. . Własn. więk. ma roli or. 703, łąk i ogr. 213, past. 4, lasu 14 mr. ; wł. mn. roli or. 1484, Iak i ogr. 339, past. 6 mr W r. 1880 by ło 157 dm. , 970 mk. w gm. , 19 dm. , 205 mk. na obsz. dwor. 821 gr. kat. , 292 rz. kat. , 62 izr. ; 958 Rus. , 210 Pol, 7 Niem. . Par. rz. katol w Uhrynowie, gr. kai w miejscu, dek. waręski. Do parafii należą Mianowice i Pieczygóry. We wsi jest cerkiew i szkoła lklas. Gorzelnia i ce gielnia. Tu urodził się r 1811 poeta Tomasz Olizarowski. Lu. dz. Wojsławice, 1405 Woyslowicz, Woislawitz, dobra i wś, pow. kluczborski, par. ew. Roszkowiec, kat. Byczyna. W r. 1885 dobra miały 270 ha, 1 dm. , 14 mk. 7 ew; wś 117 ha, 20 dm. , 193 mk. 50 kat. . W miejscu kościół ew. filialny. Wojsławice, dawna nazwa wsi Górki w Pomezanii. Wojsławka, rzeczka, prawy dopł. Wieprza, ob. Kalinówka, Wojsławska Wola, w XVI w. Wola Wogislawska, wś, pow. sieradzki, gm. Wojsławice, par. Korczew, odl 16 w. od Sieradza, ma 14 dm. , 190 mk. Na początku XVI w. dziesięcinę pieniężną z łan. km. , po 8 gr. , dawano na stół arcybiskupi. Por. Wojsławice. Wojsławskie Poręby, ob. Poręby 14. Wojsławy 1. wś szlach. , pow. szczuczyński, gm. Szczuczyn, par. Wąsosz, ma 667 mr. Wr. 1827 W Duże miały 10 dm. , 53 mk. a W. Male 3 dm. , 14 mk. W r. 1577 Mikołaj, Walenty i Melchior Woisławscy płacą tu od 2 łan. km. , 3 zagr. z rolą. W spisie wsi szlachty zagrodowej podano Woislawi Utraque Thomas et alii mans. 6 mr. 21 2 Pawiń. , Mazowsze, 361, 363. 2. W. Porosi, pow. mazowiecki, ob. Porośl. Wojstom, dawniej Uszakowem zwany, mko na praw. brzegu Naroczy, pow. święciański, w 4 okr. pol, gm. , okr. wiejski i par. katol Wojstom, odl o 94 w. od Wilna a 84 od Święcian, ma 17 dm. , 189 mk. , zarząd gminy, kościół paraf. , przytułek dla biednych szpital, szkołę, st. pocz. Król Michał w 1672 r. ustanowił tu targi, co August III w 1740 potwierdził Kościół paraf. , p. wez. św. Trójcy, pierwotnie fundowany czy też uposażony przez Stefana Radziwiłła, na nowo z drzewa wzniesiony w 1774 r. przez ks. Jana Twardowskiego. Na cmentarzu kaplica. Parafia katol, dekanatu świrskiego, 4868 wiernych. Kaplice w Ruskiem Siole, Hanucie i Hrużdzienicy. Na cmentarzu miejscowym spoczywa Wojsławska Wojsławskie Wojsławy Wojszac Wojsy Wojszajcie Wojszczuki Wojszczyce Wojstomska Wojświliszki ją zwłoki Ignacego Chodźki, autora Obrazów litewskich, zmarłego w 1861 r. wDziewiętni. Okrąg wiejski obejmuje mka W. i Żodziszki; wsi Dybuńki, Dzierwiele. Juryzdyka, Katarzynowo, Kołpieja, Krunie, Kulesze, Nowosiołki, Ostrów, Pogorzelszczyzna, Racewicze, Szczanie, Sielco, Sieliszcze, Szostaki, Trylesina, Ukropianka, Uszywcc, Wielkopole, Zamość i Zawiei; zaśc Brzozowik, Okuszko i Uszakowo; okolice szlach. Czernienty i Rodziewicze, w ogóle w 1865 r. 1026 dusz rewiz. b. włośc, skarb. , 38 osadników w. ruskich, 8 żydów rolników. Gmina składa się z 4 okręgów starostw wiejskich W. , Ruskie Sioło, Łokacze i Hanuta, obejmuje 69 miejscowości, mających 710 dym. , 8574 mk. , w tem 7829 włościan w 1865 r. 2997 dusz rewiz. i 1661 włośc. skarb. , 1284 włośc. uwłaszczonych, 44 osadn. w. rus. , 8 żydów rolników, uwłaszczonych na 13770 dzies. ziemi 6109 ornej. Nadto w obrębie gminy znajdaje się 5761 dzies. ziemi należąjcej do właśc. prywatnych, 25 skarbowej, 244 kościelnej i miejskiej. Jest to starożytna posiadłość ks. Radziwiłłów Wojstomskich, którzy wygaśli niepozostawiwszy w dziejach żadnego po sobie wspomnienia. Niewiadomo nawet, czy należeli do tego samego pnia, który wyprowadzony później na widownią przez Michała, wwdę wileńskiego i kanclerza litew. , zajaśniał w XVI w. ogromnym blaskiem. Jeden z Radziwiłłów Wojstomskich, Stefan Andruszkowicz Jadołgowicz al. Radziwiłł, dziedzic Uszakowa al. Wojstomia, będące w podeszłych leciech a bezpotomnie schodząc ze świata, dwor swój nowozbudowany przekazał braciom, dwie zaś włóki z poddanymi zapisał na altaryą w kościele wojstomskim św. Jerzego. Odnośny urywek jedynego dokumentu świadczącego o istnieniu tego domu, brzmi Ego nobilis Stefanus Andruszkowicz Jatołgowicz alias Radziwiłł in Uszakowo in provecta aetate mea saecolo carere, quae decessum meum in bonis meis haereditaris, diligenter hoc considerabam quo milli misericordiam Dei consequerer. Ita nunc volens lucrari salutem animae meae, relicta fratribus meis aula mea in Uszakowo noviter aedificata hominesque na Rusi et Oszmiano do et ascribo ecclesiae S. Georgij in uszakowo alias Ffoystom collationis meae fratrumque meorum etc Akta Dyecez. Wilen. ks. 2, p. 45. Do powiększenia funduszu kościelnego przyczynili się następnie Maciej Andruszkiewicz, nadając r. 1494 jednego poddanego, Zofia Butwiłowiczowa jednego poddanego we wsi Świranki; Michał Raczewicz darował r. 1490 jednego poddanego, gruntu na 5 beczek wysiewu i sianożęci na 2 stogi siana; Stefan Radziwiłł Jadołgowicz r. 1491 czterech ludzi i gruntu na 50 beczek zasiewu; Zofia ks. Świraka r. 1519 ziemię Borkowszczyznę i jednego poddanego; Abraham Górski Andruszkiewicz Jagołdowicz przekazał niektóre dobra swoje r. 1509 na fundacyą kościoła farnego; Jakub Jakoszewicz 1494 r. dwóch ludzi nadał; Jakub Jurjewicz r. 1489 nadal poddanego i łąkę pod Brzozami; Stanisław Jurjewicz r. 1496 jednego poddanego; Miklasz r. 1540 sianożęć; Stefan Olechnowicz r 1501 niwę jedną; Stanisław Jan Zenowicz z małżonką swą r. 1555 dziesięcinę z paszni Bielskiej; Ostafiusz Sadowski r. 1624 dwie włóki gruntu; Józef Horain r. 1645 niwę jedną; kś Głębocki r. 1704 zapisał na szpital wojstomski 290 złp. ; wreszcie Ignacy Burzyński, ssta brasławski, r. 1783 na dwóch wikaryuszów przeznaczył 20000 złp. Z licznej zbiorowej kollacyi kościoła, sprawowanej r. 1789 przez okolicznych obywateli, okazuje się, że klucz wojstomski Radziwiłłów rozpadł się na części. Po Radziwiłłach W. był w posiadaniu Korejwów, którzy fundowali swój sklep grobowy w kościele. Około 1669 r. dziedzicem jest Paweł Korejwa, łowczy oszmiański. dalej własność Teofila chrapowieckiego, od r. 1740 do 1764 wposiadaniu Stanisława i Maryanny z Kopciów Burzyńskich, instygatorów litewskich a później kasztelanów smoleńskich; od 1764 do 1776 przechodzi sukcesyjnie na syna ich Tadeusza, wwdę mińskiego, ożenionego z Józefą z Platerów, od 1776 r. Ignacego Burzyńskiego, ssty brasławskiego, po bezpotomnym jego zejściu na siostrę Kazimierę Chrapowicką, wreszcie drogą wiana Karola hr. Przeździeckiego. Po 1830 r. przeszedł na skarb. A. K. Ł. Wojstomska Plebania, dobra skarbowe, pow. święciański, w 4 okr. pol. W skład dóbr wchodzą wsi Juryzdyka Jurzdyka, Pukały i Racewicze w gm. Wojstom, oraz wsi Owieczki i Poniżany w gm. Dubotówka. Wsi te stanowiły prawdopodobnie dawniej uposażenie plebana wojstomskiego. Wojświliszki, pustk. , pow. wiłkomierski, w 5 okr. poL, gm. Onikszty, o 37 w. od Wiłkomierza. Wojsy. fol, pow, kalwaryjski, gm. i paraf. Krakopol, odl. od Kalwaryi 38 w. , ma 7 dm. , 32 mk. W 1827 r. 1 dm. , 4 mk. Wojsy, wś nad jeziorem t. n. , pow. dzisieński, gm. Druja o 9 w. , okr. wiejski i dobra Zabłockich Pouczany, o 50 w. od Dzisny, 7 dra, 72 mk. katol. w 1865 r. 34 dusz rewiz. . Wojszac, jezioro, w pow. trockim, pod folw. Stelmaniszki. Wojszajcie, dwór, pow. szawelski, w 1 okr. pol. , gm. Szawkiany, własność Norejków, ma 297 dzies. 60 lasu, 24 nieuż. . Wojszczuki, wś, pow. lidzki, w 4 okr. pol. , gm. Wasiliszki o 9 w. , okr. wiejski Glinicze, odl. o 86 w. od Lidy, ma 8 dm. , 73 mk. katol. w 1865 r. 43 dusz rewiz. ; należy do dóbr Gajki hr. Potockich. Wojszczyce, mylnie Wojszyce, wś i fol. , pow. płonski, gm. Błędówko, par. Kroczewo, odl. 18 w. od Płońska, ma 5 dm. , 115 mk. , 366 mr. , w Wojstomska Plebania Wojszkany tem 282 dwor. W r. 1827 było 6 dm. , 45 mk. W r. 1576 wś Woysczicze daje pobór od 31 2 łan. , 6 zagr. , 3 kom. Mieszka tu szlachta zagrodowa Pawiń. , Mazowsze, 311. Wojszczyno, zaśc, pow. wilejski, w 2 okr. pol. , gm. Wilejka, okr. wiejski Kaczanki, o 10 w. od gminy, 9 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Wołkowszczyzna. WojszeMierzejewo, wś szlach, nad rz. Orzyc, pow. ostrołęcki, gm. i par. Czerwin. W 1827 r, było 20 dm. , 138 mk. Wr. 1578 wś Mierzejewo Wojsze płaciła od 4 lan. Wojsze, wś włośc, pow. oszmiański, w 3 okr. pol. , gm. Dziewieniszki o 20 w. , okr. wiejski i dobra skarbowe Bieniakonie, 20 dusz rewiz. Wojszkajcie 1. wś, pow. , rossieński, w 5 okr. pol. , gm. Łabardzie. Gładkowscy mają tu 47 dzies. 1 lasu, 22 nieuż. . 2. W. , dobra, pow. szawelski, w 2 okr. pol. , gm. Kurszany; o 27 w. od Szawel. Wojszkany 1. wś, pow. poniewieski, w 2 okr. pol. , gm. Pokroje, o 60 w. od Poniewieźa. 2. W. , fol. , pow. wiłkomierski, w 1 okr. poL, gm. i par. Pogiry, o 20 w. od Wiłkomierza, własność Bielińskich, ula wraz z folw. Aleksandrowo i Wiwańce 886 dzies. 168 lasu, 39 nieuż. . 3. W. , dwór, pow. wiłkomierski, w 1 okr. poL, gm. i par. Pogiry, o 36 w. od Wiłkomierza. Gintowtowie mają; tu 52 dzies. 10 lasu, Romanowscy w W. wraz z zaśc Planie 260 dzies. 87 lasu, 8 nieuż. . Miejsce urodzenia 26 lutego 1821 r. kś. Aleksandra Gintowta, metropolity mohylewskiego 1889. 4. W. , wś, pow. wiłkomierski, w okr. pol. , gm. Szaty, o 25 w. od Wiłkomierza. D. 22 grudnia 1684 r. z grodu wiłkomierskiego wypis intromisyi do dóbr Wojszkan Kuran, z poddanemi we wsi Ołanty al Moźele od Maryanny z Orłowskich Jakubowej Białłozorowej, cześnikowej mścisławskiej. Wojszki 1. wś, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 2 okr. pol. , gm. Pawły, o 20 w. od Bielska, 1086 dzies, ziemi włośc 111 łąk i pastw. , 138 nieuż. . 2. W. , dobra, pow. białostocki, gm. Przytulanka, o 35 w. od Białegostoku, wraz z folw. Uścianek i Zucielec 231 dzies. 42 łąk i pastw, , 6 lasu, 10 nieuż. ; własność Niecieckich. 3. W. i W. Bramuła, dobra, tamże, o 43 w. od Białegostoku, własność Niewiarowskich, 2151 2 dzies. 76 łąk i pastw. , 32 lasu, 8 nieuż. . 4. W. , ob. Wojtki. Wojszkielewszczyzna, osada nad jez. Ikaźń, pow. dzisieński, w 3 okr. pol, o 83 w. od Dzisny, 1 dm. , 7 mk. kat. Wojszkuny 1. wś włośc nad jez Bojduk, pow. święciański, w 1 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe Święciany, o 5 w. od gminy, 13 dm. , 120 mk. katol. w 1865 r. 31 dusz rewiz. . 2. W. , wś, pow. wileński, w 2 okr. pol. , gm. Giełwany o 6 w. , okr. wiejski Bogusławiszki, 4 dusze rewiz. ; należy do dóbr Zubliszkci Trzeciaków. 3. W. , wś i fol, tamże, 14 dusz rewiz. w części Krzywców a 5 dusz w części Koplewskich. Wojszławki, wś, pow. szawelski, w 1 okr. poL, gm. Szawkiany, o 45 w. od Szawel Wojsznagoła Mała i Wielka, dwie wsi, pow. szawelski, w 1 okr. pol. , gm. Podubis, o 26 w. od Szawel. Wojsznary, os. , pow. sejneński, gm. i par. Kopciowo, odl. od Sejn 34 w. , ma 1 dm. , 8 mk. Wojsznaryszki 1. wś, pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , o 18 w. od Oszmiany, 6 dm. , 67 mk. 22 prawosł, 45 katol. . 2. W. , wś włośc i dobra skarbowe nad rzką Zygianką, pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , gm. Graużyszki o 4 w. okr. wiejski Wojsznaryszki, o 14 w. od Oszmiany. Folw. ma 1 dm. , 11 mk. katol. , wś zaś 18 dm. , 143 mk. t. wyzn. W 1865 r. wraz ze wsiami Woskresienka i Błotkowszczyzna było 63 dusz rewiz. Wskład okręgu wiejskiego wchodzą wsi Błotkowszczyzna, Dorże, Huta, Podgaje, Szczepanowicze, Wojsznaryszki i Woskresienka oraz zaśc Pisarówka, w ogóle w 1865 r. 64 dusz rewiz, włościan uwłaszczonych i 87 b. włościan skarbowych. 3. W. , wś, pow. oszmiański, w 1 okr. poL, gm. Holszany o 8 w. , okr. wiejski Rogincienięta, o 14 w. od Oszmiany, 6 dm. , 58 mk. katol, w 1865 r. 25 dusz rewiz. ; należała do dóbr BemejMszki, Salmonowiczów. 4. W. , folw. nad stawem, pow. oszmiański, w 1 okr. poL, gm. Polany, okr. wiejski Dziegieniewo, o 16 w. od Oszmiany, 1 dm. , 12 mk. katol; w 1865 r. własność Raczyńskich. 5. W, , wś, pow. nowoaleksandrowski, nad granicą; święciańską. . Wojsznic, wś rząd. , pow. lidzki, w 2 okr. poL, o 38 w. od Lidy a 22 w. od Ejszyszek, 6 dm. , 71 mk. katol. A. T. Wojszniewo, wś, pow. dzisieński, w 2 okr. poL, gm. Postawy o 45 w. , okr. wiejski Hołbieja, o 76 w. od Dzisny, 2 dm. , 21 mk. prawosł. w 1865 r. 17 dusz rewiz. . Wojszniuny 1. wś wlośc nad jez. Drynga, pow. święciański, w 2 okr. poL, gm. i dobra skarbowe Łyngmiany o 14 w. , okr. wiejski Antolkiena, o 28 w, od Swięcian, 8 dm. , 71 mk. katol, w 1865 r. 29 dusz rewiz. . 2. W. , wś, pow. wiłkomierski, par. Owanta, uwłaszczona z dóbr Szwabiszki. Wojsztany, wś, pow. wiłkomierski, w 4 okr. pol. , gm. Owanta; włośc Pratkunas ma 341 2 dzies. 2 lasu, 771 2 nieuż. . Wojsztortany, dwa zaśc, pow. trocki, w 4 okr. pol. , o 45 w. od Trok, Jeden ma 1 dm. , 8 mk. katol. , drugi zaś 1 dm. , 9 mk. t. wyzn. Wojsztowicze, wś, pow. oszmiański, w 4 okr. pol. , o 37 w. od Oszmiany, 29 dm. , 218 mk. 120 prawosl, 80 katol. , 18 żydów. Wojszućki, wś pow. oszmiański, w 3 okr. Wojszczyno Wojsze Wojszkajcie Wojszki Wojszkielewszczyzna Wojszkuny Wojszławki Wojsznagoła Wojsznary Wojsznaryszki Wojsznic Wojszniewo Wojszniuny Wojsztany Wojsztortany Wojsztowicze Wojszućki Wojszczyno Wojtachy Wojtakuny Wojtal Wojszwidowo Wojszwidze Wojszwilce Wojszwiliszki Wojszwiłajcie Wojszwiły Wojszutysze Wojszyce Wojszyn Wojszuny Wojszutyszki pol. , gm. Dziewieniszki o 6 w. , okr. wiejski Girdziuny, o 25 w. od Oszmiany, 5 dm. , 35 mk. katol; należy do dóbr Giełoże, Umiastowskich. Wojszuny, folw. , pow. wiłkomierski, w 4 okr. pol, gm. Owanta, własność ks. Giedrojciów, ma wraz z pustk. Maćkiany 124 dzies. 80 lasu, 17 nieuż. . Wojszutysze, folw. , pow. wiłkomierski, w 5 okr. pol, gm. Onikszty, o 57 w. od Wiłkomierza. Wojszutyszki i wś. pow. wiłkomierski, w 4 okr. pol, gm. Owanta. Dobużyńscy mają tu 90 dzies. 11 lasu, 9 nieuż. 2 W. , dwór, pow. wiłkomierski, w 5 okr. pol, gm. i par Onikszty, o 35 w Wiłkomierza, własność Francuzowiczów, ma 138 dzies. 4 lasu, 19 nieuż. . Porów. Wojmutyszki. 3. W. , tamże, własność Szwejkowskich. Wojszwidowo, folw. , pow. maryampolski, gm. i par. Poniemoń Pożajście, odl. od Maryampola 55 w. , ma 7 dm. , 193 mk. Wchodziła w skład dóbr Marwa. W 1827 r. było 9 dm. , 89 mk. W 1886 r. fol W. z attyn. Wicie rozl mr. 602 gr. i ogr. mr. 497, łak mr. 79, pastw. mr. 2, lasu mr. 7, nieuż. mr. 17; bud. mur. 5, drew. 10; płodozm. 9poł. Wojszwidze, wś, pow. poniewieski, w 2 okr. pol. , o 43 w. od Poniewieża. Wojszwilce 1. wś i okolica, pow. poniewieski, w 1 okr. pol, gm. Nowe Miasto, o 8 i 10 w. od Poniewieża. Mają tu części Bogdanowiczowie 65 dzies. 19 lasu, 14 nieuż. , Downarowiczowie 25 dzies. , Kobialisowie 30 dzies. , Kowalewscy 39 dzies. . Walentynowiczowie 28 dzies. , Wiapsztas 38 dzies, Witortowie w dwóch częściach 278 dzies. 2 nieuż. , Skruzdzisowie 28 dzies. , Stefanowiczowie 34 dzies. , Taruszko 33 dzies. , Tomaszunas 28 dzies. 2 nieuż, Ejdrygiewiczowie w W. i Maryampolu 636 dzies. 230 lasu, 170 nieuż. , Jaroszunas 40 dzies. . 2. W. , wś, pow poniewieski, w 1 okr. pol, gm. Pniewy; włośc. Kabalis ma 80 dzies. Wojszwiliszki 1. folw, pow. rossieński, w 1 okr. pol, gm. Kielmy, par. Lale, o 25 w. od Rossień, własność OlendzkiegoJanuszewicza, ma 140 dzies. 50 lasu, 4 nieuż. . 2. W. , okolica, pow. rosieński, w 1 okr. pol. , gm. Kroże, o 47 w. od Rossień. 3. W, , olw. , pow. rossieński, w 2 okr. pol, gm. Szydłów, o 21 w. od Rossień. 4. W. , wś i folw. , pow. wiłkomierski, w 5 okr. pol, gm. Onikszty, o 28 i 30 w. od Wiłkomierza. Folw. należy do dóbr Rogalszczyzna, Chmielewskich. Wojszwiłajcie, os. , pow. wyłkowyski, gm Kibarty, par. Wierzbołów, odl 16 w. od Wyłkowyszek, ma 1 dm, , 22 mk. Wojszwiły 1. wś, pow. władysławowski, gm. Szyłgale, par. Władysławów, odl od Władysławowa 12 w. , ma 3 dm. , 29 mk, 151 mr. Wchodziła w skład dóbr rząd. Kidule. W 1827 r. było 3 dm, 23 mk. 2. W. , wś i fol, pow. wyłkowyski, gm. i par. Pojewoń, odl od Wyłkowyszek 15 w. Wś ma 18 dm. , 177 mk. Jedna osad włościańskich ma 99 mr. obszaru 77 mr. roli i 17 mr. łak. Wojszwiły, wś, pow. rossieński, w 3 okr. pol, gm. Botoki. Włośc. Szymajtis ma 84 4 dzies. 1 3 4 nieuż. Wojszyce, wśi fol, pow. kutnowski, gm. Woj szyce, par. Bedlno, odl 12 w. od Kutna, o 6 w. od Pniewa st. dr. żel, leży przy szosie z Ku tna do Kalisza, ma 14 dm. , 398 mk. W r. 1827 było 12 dm. , 142 mk. , par. Wojszyce. W r. 1891 folw. W. i Szewce Owsiane rozl mr. 1621 gr. or. i og. mr. 1267, łąk mr. 56, pastw. mr. 159, lasu mr. 76, nieuż. mr. 63; bud. mur. 16, drew. 19; płodozm. 13 i 14 pol. ; dwa wiatra ki. Wś W. os. 13, mr. , mr. 30; wś Kręcieszki os. 11, mr. 183; wś Szewce Owsiane os. 10, mr. 205; wś Tarnowoos. 7, mr. 115. Na początku XVI w. były tu przeważnie części szlacheckie, które dawały dziesięcinę pleb. w Bedlnie Ła ski, L. B. , II, 493. Według reg. pob. pow. or łowskiego z r. 1576 W. wś major, w pow. Bedl no, miała 24 posiadaczy, przeważnie Wojszyckich, na drobnych cząstkach Pawiń. , Wielkop. , II, 105 i 145. W. , gmina, należy do sądu gm. okr. I w Żychlinie, st. poczt. i dr. żel w Pniewie. Gmi na ma 13894 mr, obszaru i 3934 mk. Śród lu dności stałej jest 30 prot. i 30 żydów. Przez środek gminy płynie rzka Ochnia dopł. Bzury i przechodzi szosa z Żychlina do Piątku i w czę ści szosa z Kutna do Kalisza. Br. Ch. Wojszyn, wś i folw. nad rz. Wisła, pow. ko zienicki, gm. Oblasy, par. Janowiec, odl od Ko zienic 38 w. Przy wsi przystań na Wiśle. Wś ma 59 dm. , 436 mk. , 495 mr. dwor. , 43 os. i 927 mr. włośc. W r. 1827 było 41 dm. , 291 mk. W r. 1873 folw. W. i Trzcianki, oddzielony od dóbr Kazimierz, rozl mr. 1549 gr. or. i ogr. mr. 545, pastw. mr. 40, zarośli mr. 771, wody mr. 94, nieuż. mr. 91; bud. mur. 4, drew, 8. Pokłady wapienia. W r. 1660 wchodziła wś w skład dóbr ststwa kazimierskiego. R. 1676 ks. Lubomirska płaci tu pogłówne od 1 osoby ze słu żby i 63 poddanych. Br. Ch. Wojtachy Folwarczne i W. Karczemne, dwie wsi włośc, pow. sokólski, w 3 okr. pol, gm. Ostra Góra, o 35 w. od Sokółki, mają 216 dzies. 40 łąk i pastw. , 1 lasu, 44 nieuż. . Wojtąjcie, folw. , pow. szawelski, w 1 okr. pol, gm. Błagowieszczeńsk, należy do dóbr Poromocze, Norejków. Wojtakuny, zaśc. nad potokiem, pow. oszmiański, w 1 okr. pol, o 22 w. od Oszmiany, 5 dm. , 42 mk. katol Wojtal 1. niem. Woithal, wś wśród borów tucholskich, nad Czarną Wodą i szosą chojnickogdańską. , pow. kościerski, st. poczt. Czarna Woda, agent, poczt. i szkoła ew. w miejscu, par. Wojszuny Wojtkańce Wojtki Wojtkiewicze Wojtkiszki kat. Stara Kiszewa. Wś zawiera 7 posiadeł włośc, i 4 zagrody, razem 257 ha 131 roli or. , 3 łak, 51 lasu; 1885 r. 24 dm. , 45 dym. , 224 mk. , 106 kat, , 118 ew. Dawniej była tu tylko karczma z przywilejem zr. 1743. W 1869r. 149 mk. , 103 ew. , 33 kat. , 13 żyd. , 12 dm. Lustracya z r 1570 opiewa W. , parafii wielewskiej; karczmę dziedziczną dzierży Maciej Gwiazdowski, płaci 20 gr. , czopowego 30 gr. Później należała do jezuitów w Chojnicach. 2. W. , niem. Woythal, leśn. , tamże, 1 dm. , 8 mk. Kś. Fr. Wojtaniszki, zaśc, pow. święciański, w 2 okr. pol, gm. Daugieliszki o 6 w. , okr. wiejski Michałowo, o 24 w. od Święcian, 2 dm. , 14 mk. katol. ; należy do dóbr skarbowych Dawiliszki. Wojtasie al Dreni, wś, pow. nowogródzki, w 5 okr. pol. snowskim, , gm. Darewo, o 68 w. od Nowogródka. A. Jel. Wojtasówka, część wsi Kamesznicy ob. . Wojtasze, wś, pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , gm. Kucewicze o 4 w. , okr. wiejski Skirdziuny, o 20 w. od Oszmiany, 4 dm. , 41 mk. kat. w 1865 r. 17 dusz rewiz. ; należy do dóbr Nowosiółki, Czapskich. Wojtaszkl, grupa chat nad pot. Wojtaszkowym, w pow. żywieckim, ob. Lachowice, Wojtaszków, potok, w pow. żywieckim ob. Lachowice. Wojtaszów, pow. radomyski, ob. Oleszów. Wojtaszówka, wś nad rzką Wilią, , pow. radomyski, w 1 okr. pol. , gm. Wodotyje, par. praw. Wilna, o 20 w. od Radomyśla, przy starej dr. poczt. z Kijowa przez Korostyszew do Żytomierza, ma 274 mk. W 1783 r. było tu 55 mk. a w 1863 r. 115 mk. praw. i 65 kat. Włościanie, w liczbie 16 dusz rewiz. , uwłaszczeni zostali na 167 dzies. , ze spłatą po 45 rs. 50 kop. rocznie. Należy do dóbr Korostyszewskich, dawniej Olizarów. Podług reg. pob. wdztwa kijowskiego z 1628 r. własność Łukasza Witowskiego, podczaszego kijowskiego, w zastawie, płaci z 2 dym. , 2 ogr. , rzemieśl Jabłonowski, Ukraina, I, 66. Wojtczany, wś włośc, nad rzką Dumiek, pow. trocki, w 2 okr. pol. , o 33 w. od Trok, 10 dm. , 115 mk. 110 kai, 5 żyd. . Wojteczki, wś, pow. opatowski, gm. Rembów, par. Ociesęki, odl od Opoczna 32 w. , ma 12 dm. , 61 mk, 119 mr. Wr. 1827 było 5 dm. , 30 mk. , par. Bardo. Wojtekunie, okolica, pow. kowieński, w 1 okr. pol, o 34 w. od Kowna. Wojtele 1. wś i folw. , pow. wilejski, w 1 okr. pol. , o 43 w. od Wilejki, przy b. drodze poczt. z Wilna do Mińska. Wś ma 2 dm. , 12 mk. praw. ; folw. , własność Czekatowskiego, 1 dm. , 5 mk. 2. W, wś, pow. telszewski, gm. Gorzdy, o 80 w. od Telsz. 3. W. al Nielubowszczyzna, folw. w pow. mińskim, w 2 okr. pol. rakowskim, gm. Zasław, odl o 49 w. od Mińska a 18 w. od Rakowa, własność mieszczanina Alek sandrowa, ma przeszło 31 4 włók. A. Jel Wojtele, niem. Woytellen, wś, pow. jańsborski, st. poczt. Gr, Rosinsko. Wojteliszkl 1. wś wlośc, pow. wileński, w okr. pol. , o 63 w. od Wilna, 4 dm. , 37 mk. kat. 2. W. , wś, pow. wiłkomierski, w 3 okr. poL, gm. Wojtkuszki, o 13 w. od Wiłkomierza. Wojteniany al. Wojtyniany, wś, pow. rossieński, w 4 okr. pol. , gm. Pojurze, par. Szyłele, o 56 w. od Rossień. Wójteńki, wś, pow. mgliński gub. czernihowskiej ob. Iwajtenki, Wojtkajcie 1. wś, pow. rossieński, gm. Aleksandrowsk, par. Nowe Miasto, o 99 w. od Rossień. 2. W. , wś, pow. rossieński, w 2 okr. poL, gm. Szydłów, o 32 w. od Rossień. 3. W. , dobra, pow. rossieński, w 5 okr. pol. , gm. Łabardzie, o 70 w. od Rossień. Wojtkiewiczowie mają tu 20 dzies. 5 nieuż, , Ukrynowie w W. i Szawlajciach 130 dzies. 2 lasu, 41 2 nieuż. . 4. W. Jawgieliszki, wś, tamże. Pietkiewicz ma 16 dzies. 2 nieuż. , Wojtkiewicz ma 15 dzies. 5. W. , dwór, pow. szawelski, w 2 okr. pol. gm. Kurszany, własność Tomkiewiczów, ma 210 dzies. 2 lasu, 1 nieuż. ; Piorowie mają 20 dzies. 6. W. , ob. Wojtkańce. Wojtkańce al Wojtkajcie, okolica, pow. telszewski, w 4 okr pol. , gm. Wornie, o 49 w. od Telsz. Mają tu Ławrynowicz 30 dzies. 4 nieuż. . Szydłowscy 16dzies. , JawgielowieiMonstowiczowie 44 dzies. 51 2 lasu, 4 nieuż. , Jakubowscy 60 dzies. 4 nieuż. Woitkaten, ob. GinnuthMatz. Wojtki 1. mylnie Wojszki, wś, pow. bielski, gub. grodzieńskiej, w okr. pol. , gm. Aleksin, o 27 w. od Bielska, 425 dzies. ziemi włośc. 2. W. , osada, pow. drysieński, gm. Oświej o 1 3 w. , gorzelnia, cegielnia, młyn wodny i wiatrak. Wojtkiewicze, wś i dobra, pow. wołkowyski, w 5 okr. pol. , gm. Biskupice, o 10 w. od Wołkowyska. Wś ma 402 dzies. ziemi włośc; dobra, własność Jaroszenków, 1000 dzies. 50 łąk i pastw. , 350 lasu, 254 nieuż. Gorzelnia, 2 młyny wodne. Była tu kaplica katol par. Wołkowysk Wojtkiewicze, wś nad rz. Pławą, pow. owrucki, gm. Jurowa, par. praw. Żurżewicze o 12 w. , par. kat. Olewsk, ma 49 dm. , 377 mk. , cerkiew filialną p. w. św. Michała, z drzewa wzniesioną w 1878 r. i uposażoną 219 dzies. ziemi 186 dzies. lasów i zarośli, kaplicę kat. , dwa młyny wodne. Podług aktu rozgraniczenia pow. owruckiego z pow. mozyrskim z 1622 r. sioło W. należało do kapituły wileńskiej Jabłonowski, Ukraina, I, 91. Wojtkiszki 1. wś włośc, pow. wileński, w 5 okr. pol, gm. Ilino o 7 w. , okr. wiejski Łajbiszki, o 28 w. od Wilna, 3 dm. , 50 mk. katol w 1865 r. 15 dusz rewiz. ; należy do dóbrskarbowych Świrany. 2. W. , zaśc, pow. wileński, Wojtaniszki Wojtasie Wojtasówka Wojtasze Wojtaszkl Wojtaszków Wojtaszów Wojtaszówka Wojtczany Wojteczki Wojtekunie Wojtele Wojteliszkl Wojteniany Wojtkajcie Wojtaniszki Wojtkówka Wojtkowice Wojtkowce Wojtkowa w 6 okr. pol. gm. Góry o 24 w. , okr. wiejski Łajbiszki, 4 dusze rewiz, żydów rolników. Wojtkobole, wś, pow. wyłkowyski, gm. Wojtkobole, par. Grażyszki, odl. od Wyłkowy szek 26 w. , ma 22 dm. , 150 mk. Jedna z więk szych osad wlośc, ma 108 mr. 70 roli, 33 łąk. W r. 1827 było 16 dm. , 107 mk. Wchodziła w skład dóbr. rzad. Kalwarya. W. , gmina należy do sądu gm. okr. III w os. Bartniki, st. poczt. Kalwarya. Gmina ma 14513 mr. obszaru i 4493 mk. śród stałej ludności jest 2 praw. , 1340 prot. i 73 żyd. W skład gm. wchodzą Auksztokalnie, wś i folw. , Bierzyny, Bombieniki, Detoniszki, wś i folw. , Ejściszki, Garmudziszki, Graużyny, Grażyszki, Gryżyszki, Kregździe, Kowniszki, Lepołaty, Łankupiany, Nowosady, Poszyrwinty, Rogoże, Skordupiany, Strozdynie, Trydonie, Tupiki, Wartele, Widgiry, Wigrole, Wojt kobole i Zaserwinie. Br. Ch. Wojtkowa, z Netrebka, wś, pow. dobromil ski, 21 klm. na zach. od Dobromila, 15 klm. na płd. wsch. od sądu pow. w Birczy, urząd poczt. w miejscu. Na płn. leży Grąziowa, na płn. wsch. Jamna Góra, na płd. wsch. Kwaszenina i Wojtkówko, na płd. zach. Nowosielce Kozickie, na płn. zach. Trzcianiec. Środkiem wsi płynie od pld. wsch. na płn. zach. Wiar i przyjmuje w obrębie wsi dopływy, z których znaczniejsze z lew. brz. pot. Sienkowiec i Klimów. Wzdłuż granicy płn. wsch. płynie Mszaniec, prawy dopł. Wiaru. Zabudowania leżą w dolinie Wiaru. W dolinie jednego z praw. dopływów leży folw. Tu sze. Wzn. sięga na płd. Son do 537 mt. , naj niższy punkt w dolinie Wiaru wzn. 383 mt. Własn, większa ma roli or. 218, łąk i ogr. 29, past. 52, lasu 315 mr. ; własn. mn. roli or. 759, łąk i ogr. 68, pastw. 110, lasu 360 mr. W r. 1880 było w W. i N. 89 dm. , 564 mk. w gmin. , 24 dm. , 160 mk. na obsz. dwor. 477 gr. kat. , 182 rzym. kat. , 65 izrl, 182 Pol 477 Rus. , 65 Niem. . Par. rzym. kat. w Nowosielcach, gr. kat. w miejscu, dek. dobromilski, dyec. przemyska. Do parafii należą Jureczkowa i Seńkowa. We wsi jest cerkiew, szkoła lklas. , tudzież tartak o jednym gatrze i 12 piłach zwyczajnych. Prze rabia on rocznie około 1200 metr. sześć, drzewa jodłowego i świerkowego, a produkuje 800 mt. sześc, desek, łat i brusów. Lu. Dz. Wojtkowa Wieś al. Wojtkowiec, wś i folw. , pow. ciechanowski, gm. Ojrzeń, par. Kraszewo, odl. 14 w. od Ciechanowa, ma 16 dm. , 152 mk. W r. 1827 było 4 dm. , 16 mk. Folw. W. wchodzi w skład dóbr Ojrzeń; wś ma 17 os. , 254 mr. W r. 1567 Woytkowa wieś, w par. Krasowo Kraszewo, należy do Jana Ojrzeńskiego, który płaci tu od 13 4 wł. , 3 zagr. , 1 wł. , 2 ogr. , 1 2 wł. Pawiń. , Mazowsze, 325. Wojtkowce, pow. bielski gub. grodzieńskiej, ob. Wojtkowice. Wojtkowce, mylnie Wójtowce, ob. Rychty i Witkoiwce, urzęd. Widkowcy, wś nad Zbruczem, pow. kamieniecki, okr. poL Lanckoroń, gm. Rychta, par. katol. Żwaniec, sąd w Kamieńcu o 26 w. , st. poczt. Isakowce o 8 w. , ma 118 dm. , 656 mk. , 380 dzies. ziemi włośc. , 452 dworskiej, 35 cerkiewnej. Posiada cerkiew p. w. św. Krzyża, wzniesioną w 1805 r. , szkółkę ludową, posterunek straży pogranicznej. Stara osada po obu stronach Zbrucza, choć po prawej stronie nosi nazwę Boryszkowiec. W r. 1530 obie miały 6 łanów a w 1542 po 3 łany każda. Nadto w W. były 3 koła młyn. Podług reg. pob. wwdztwa podolskiego z 1565 r. należały do Strusia, który wnosi pobór od 12 pługów, 1 popa, 2 kół młyńskich doroczn. W r. 1569 wsi te płaciły od 13 pługów i 2 kół młyń. W r. 1577 Strusowie płacą z samych W. od 5 pługów, 1 koła młyń. 24 gr. i 1 koła stępnego 15 gr. a w 1583 r. od 6 pługów, popa, koła młyńsk. i koła stępnego Jabłonowski, Wołyń i Podole, 161, 194, 225, 299. W r. 1583 drogą wiana wsi te przeszły do Kalinowskich, do klucza żwanieckiego, z którym wspólne dzieliły losy. W r. 1843 Komar sprzedał wś Bednarowskiemu, córka którego wniosła ją Wołoszynowskiemu. Dr. M. Wojtkowice al Wojtkowce 1. Dady, wś i osada przy ujściu Nurca do Bugu, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 3 okr. pol. , gm. Skurzec, o 56 w. od Bielska. Osada ma 70 dzies. 11 łąk i pastw. , 5 łasu, 2 nieuż. . 2. W. Glinne, wś i dobra, tamże, o 57 w. od Bielska. Obie wsi razem mają 90 dzies, ziemi włośc. 123 4 łąk i pastw, 2 nieuż. ; dobra, własność Narcyza Obryckiego, 306 dzies. 85 łąk i pastw. , 10 lasu, 100 nieuż. . 3. W. Stare, okolica, tamże, o 55 w. od Bielska, 114 dzies. 4 łąk i pastw. , 31 lasu, 2 nieuż. . Ob. Pierlejewo. Wojtkowice, niem. Woigwitz, 1309 r. Woytkowice i Woikowicz, 1492 Woytkewitz, wś, pow. wrocławski, par. kat. Pełcznica, par. ew. Kąły. W r. 1885 miała 330 ha, 53 dm. , 359 mk. 40 ew. . Dawna własność klasztoru św. Wincentego we Wrocławiu. Już w r. 1356 istniał tu kościół filialny do Pełcznicy. W r. 1465 przyłączono do wsi folw. Gantzko. Szkoła katol zdawna istniejąca. Wojtkowiec, ob. Wojtkowa Wieś. Wojtkówka, szczyt górski 687mt. , na obszarze gm. Granastowa, w hr. spiskim, ob. Ruski Potok 3. Wojtkówka, wś, pow. dobromilski, 19 Mm. na zach. od Dobromila, 17 klm. na płd. wsch. od sądu pow. w Birczy, tuż na płd. wsch. od urz. poczt. w Wojtkowej. Na zach. leżą Nowosielce Kozickie i Wojtkowa, napłn. wsch. Kwaszenina, na płn. wsch. Netrebka, na płd. zach. Ropienka w pow. liskim. Środkiem obszaru płynie Wiar od płd. wsch. na płn. zach. Zasilają go z obu boków drobne dopływy. Zabudowania leża w dolinie Wiaru. Na zach. od nich Wojtkobole Wojtkobole Wojtkowiec Wojtkuny Wojtkupie Wojtkuszki grupa domów Jerzypol. Wzn. na płd. zach. się ga przeszło 650 mt. , w dolinie Wiaru 410 mt. Własn. więk. ma roli ornej 264, łąk i ogr. 49, past. 18, lasu 478 mr. ; własn. mn. roli ornej 196, łąk i ogr. 20, pastw. 18 mr. W r. 1880 było 23 dm. , 163 mk. w gmin. , 13 dm. , 93 mk. na obsz. dwor. 225 gr. kat. , 17 rzym. kat. , 13 izr. ; 76 Pol. , 236 Rus. , 23 Niem. . Par. rzym. kat. w Nowosielcach, gr. kat. w miejscu, dek. dobro milski. We wsi jest cerkiew. Lu. Dz. Wojtkowo 1. wś nad. jez. Kociołowo, pow. I dzisieński, w 3 okr. pol. , gm. i par. Miory o 7 w. , okr. wiejski i dobra, Mirskich, Kociołowo, o 40 w. od Dzisny a 38 w. od st. dr. żel dynwitebskiej Balbinowo, ma 8 dm. , 94 mk. w 1865 r. 27 dusz. rewiz. . Włościanie dość zamożni. 2. W. , zaśc. szlach. , pow. dzisieński, w 1 okr. poL, 35 w. od Dzisny, 2 dm. , 22 mk. 3. W. , zaśc. rząd. na bezim. rzką, tamże, o 351 2 w. od Dzisny, 1 dm. , 5 mk. kat. Wojtkowszczyzna 1. wś, pow. miński, wł okr. pol. , gm. Białorucz, o 20 w. od Mińska. 2. W. , zaśc. nad bezim. dopł. Wołmy, pow. miński, w 2 okr. pol. rakowskim, gm. Iwieniec o 4 w. , o 61 w. od Mińska, ma 4 os; miejscowość lek ko falista. A. Jel. Wojtkuńce, wś włośc, pow wileński, w 3 okr. poL, gm. Podbrzezie o 13 w. , okr. wiejski Adamejciszki, o 35 w. od Wilna, 3 dm. , 16 mk. katol 7 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Jęczmieniszki. Wojtkuny 1. wś włośc, pow. święciański, w 1 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Łyntupy o 10 w. , 50 dusz rewiz. 2. W. , wś, pow. trocki, w 3 okr. pol. , gm. Wysoki Dwór, okr. wiejski Scypioniszki, o 40 w. od Trok, 14 dm. , 125 mk. w 1865 r. 59 dusz rewiz. . 3. W. , zaśc. nad rz. Mussą, pow. wileński, w 2 okr. pol, gm. i okr. wiejski Muśniki o 2 w. J, o 39 w. od Wilna, 1 dm. , 8 mk. katol. w 1865 r. 1 dusza rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Dukszty. 4. W. , wś, pow. kowieński, w 1 okr. pol. , gm. Wilkija, Matuszewiczowie mają. 22 dzies. 5. W. , wś, pow. poniewieski, w 1 okr. pol. , gm. Krakinowo, o 39 w. od Poniewieża. Zakrasewscy mają tu 55 dzies. 4 nieuż. 6. W. , wś, pow. poniewieski, w 2 okr. pol, o 30 w. od Poniewieża. 7. W. , wś, pow. poniewieski, w 3 okr. pol. , o 30 w. od Poniewieża 8. W. , wś, pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , o 56 w. od Poniewieża9. W. , wś, pow. wiłkomierski, w 3 okr. pol. , gm. Wojtkuszki, o 6 w. od Wiłkomierza. 10. W. , wś, pow. wiłkomierski, w 4 okr. pol, gm. Dobejki, o 50 w. od Wiłkomierza. 11. W. , wś, pow. wiłkomierski, w 5 okr, pol. , gm. Onikszty, o 63 w, od Wiłkomierza. 12. W. , wś, tamże, o 98 w. od Wiłkomierza. Wojtkupie al. Wojtekupie, wś, pow. władysławowski, gm, Szyłgale, par. Syntowty, odl. od Władysławowa 20 w. , ma 8 dm. , 91 mk. W 1827 r. było 8 dm. , 89 mk. Wojtkuszki 1. zaśc. szl. , pow. święciański, w 2 okr. poL, o 18 w. od Swięcian, 1 dm. , 10 mk. katol. 2. W. , zaśc. nad rzka Noczewalką, pow. wileński, w 2 okr poL, gm. Szyrwinty o 13 w. , okr. wiejski Rubikańce, o 64 w. od Wilna, 2 dm. , 19 mk. katol. w 1865 r. 7 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Szeszole. 3. W. , dwór nad rzką, Michaliszki, pow. nowoaleksandrowski, w 2 okr. pol. , gm. Rymszany, o 22 w. od Nowoaleksandrowska, włas. Romualda Tynkhauza, ma 335 dzies. 155 lasu, 30 nieuż. . Młyn wodny. 4. W. , dwór, pow. nowoaleksandrowski, w 2 okr. pol. , gm. Smołwy. W 1797 r. własność Józefa Kossakowskiego, podczaszego kowieńskiego, dziś Ronczewskich, ma wraz z zaśc Gaj 326 dzies. 101 lasu, 251 2 nieuż. . 5. W, mko i folw. w pobliżu rz. Świętej, pow. wiłkomierski, w 3 okr. pol. , gm. Wojtkuszki, par. Pobojsk, odl o 4 i 5 w. od Wiłkomierza. W mku znajduje się kościół filialny, p. w. Zbawiciela, z muru wzniesiony w 1789 r. przez Michała, wwdę witebskiego, i Barbarę z Zybergów Kossakowskich. Stanisław Szczęsny Kossakowski pokrył kościół blachą. Na folw. jest zamek, w stylu gotyckim, z wieżą, wzniesiony śród rozległego i pięknego parku w latach 1857 do 1862 r. przez hr. Stanisława Szczęsnego Kossakowskiego, prezesa heroldyi królestwa polskiego, według jego planu. Mieści się w nim archiwum, obejmujące przeszło 1000 fascykułów, biblioteka, licząca do 12500 tomów, galerya obrazów. Przy zamku kaplica. Dobra, własność obecnie hr. Stan, Kossakowskiego, mają wraz z folwarkami 1963 dzies. 695 lasu, 83 nieuż. . Podług miejscowego podania miał tu na wyniosłem wzgórzu istnieć dworzec w. ks. Świdrygajłły. O dawności osady świadczą znalezione w 1796 r. przy sadzeniu topoli obok dawnego dworu, sztabki srebra z herbami i nazwiskami różnych osób; była to dawna moneta litewska, zwana rublami. W późniejszych czasach dobra należały do Skorulskich, od których w 1761 r. nabył Michał Kossakowski, wwda witebski. W 1799 r. syn jego Józef, łowczy w. ks. lit. , za zezwoleniem cesarza Pawła I fundował na Wojtkuszkach komandoryą maltańską, z prawem starszeństwa w męzkiej linii. W razie wygaśnięcia potomków po mieczu dobra wracają w stan pierwotny, t. j. zostają dobrami dziedzicznemi. Od r. 1820 pole działalności filantropijnej br. Stanisława Kossakowskiego, który zakładał tu szkółki, ochrony, szpitale, kasy pożyczkowe, zaprowadził samorząd gminny, zniósł daremszczyzny i ograniczył pańszczyzny. W 1858 r. hr. Stanisław Kossakowski uzyskał pozwolenie na utworzenie ordynacyi z dóbr wojtkuskich, łącznie z innemi dobrami dziedzicznemi. Widok pałacu z krótkim opisem podały Kłosy z 1869 r. Wojtkowo Wojtkowo Wojtkowszczyzna Wojtkuńce Wojtokiemie t. IX, 210. Gmina, położona w południowej części powiatu, graniczy od pld. i wschodu z gub. wileńską, od płn. wschodu z gm. Żmujdki, od pln. zach. z gm. Konstantynów, obejmuje 71 miejscowości, mających 745 dm. wlośc, obok 19 należących do innych stanów, 5290 mk wlośc, uwłaszczonych na 7747 dzies. ziemi. Nadto w obrębie gminy znajduje się 9886 dzies, należą cych do właścicieli prywatnych i 350 dzies, skarbowych. 6. W. , wś, pow. wiłkomierski, w 4 okr. pol. , gm. Owanty. J. Krz. Wojtokiemie, wś, pow. suwalski, gm. Sejwy, par. Puńsk, odl. od Suwałk 28 w. , ma 50 dm. , 510 mk. W 1827 r. było 29 dm, 173 mk. Wojtopól. fol. , pow. maryampolski, gm Freda, par. Godlewo, odl od Maryampola 45 w. , ma 3 dm. , 92 mk. W 1827 r. 1 dm. , 10 mk. Wchodził w skład dóbr Mazuryszki. Wójtów, wś, w par. Jadów, ob. Wójty. Wójtów Most, uroczysko, pow. wołkowyski, w 3 okr. pol. . gm. Bojary, o 26 w. od Wołkowyska, 281 2 dzies. ; należy do wsi Nowosiółki. Wójtowa, potok, biorący nazwę od wsi Wójtowa, prawy dopł Libuszanki, do której uchodzi na obszarze Libuszy, w pow. gorlickim. Wójtowa, wś, w pow. gorlickim, w okolicy podgórskiej, nad pot t. n. , dopł Libuszanki dopł Ropy. Wś rozłożyła się po obu brzegach potoka, w dolinie zasłoniętej od wschodu górą Świerzem 438 mt. , od płn. Łysą górą 350 mt. a od płd. działem wodnym tegoż potoka i Libuszanki. We wsi jest ekspozytura rz. kat. z drewnianym kościołem i szkoła ludowa. Nie wiadomo w którym roku zbudowano i konsekro wano kościół, jednak już w XVI w. była tu pa rafia, którą 16 czerwca 1611 r. przydzielono do Lipinek jako filią. Wś ma 199 dm. i 1216 mk. 608 męż. , 608 kob. rz. kat. , prócz 33 izr. Pos. tabularna H. Klimontowicza wynosi 128 mr. roli, 11 mr Iak, 3 mr. past. , 51 mr. lasu i 1256 sąż. parcel bud. ; pos. ran. 1344 mr. roli, 134 mr. łąk, 177 mr. past. i 90 mr. lasu. Znaj dują się tu pokłady nafty. W r. 1880 były czyn ne cztery szyby dobywające ropę. Należała do starostwa bieckiego. W 1581 Pawiński, Małop. , 124 miała osobną parafią. Liczyła 16 łan km, 8 kom z bydłem, 7 kom. bez bydła i 1 rzem. W. graniczy na płn z Korczyną przedmieściem bieckiem Bylną i Głęboką, na wschód z Harklo wa, na płd. z Pogorzyną i Libuszą, a na zach. z Libuszą. Mac. Wójtowa Wieś, niem. Vogtsdorf, 1471 Voytsdorff, 1532 Foytschdorf, wś, pow. opolski, par. kat. i ew. Opole. W r. 1885 miała 666 ha, 122 dm. , 926 mk. 4 ew. . Wójtowa Wola, ob. Rużyn t. X, 49 Wójtowce, wś i fol. , pow. augustowski, gm. Balia Wielka, par. Hoża Sylwanowce, odl. od Augustowa 61 w. , ma 25 dm. , 164 mk. W 1827 r. było 20 dm. , 116 mk. W r. 1884 r. fol. W. rozl. mr. 357 gr, or. i ogr. mr. 227, łak Jur. 32, past. mr. 24, lasu mr. 67, nieuż. mr. 5; bud. mur. 3, drew. 8, pokłady torfu, Wś W. os 18, mr. 430. Wójtowce 1. wś, pow. białostocki, w 2 okr. pol. , gm. Obrębniki, o 32 w. od Białegosto ku, wraz ze wsią Chobotki ma 420 dzies. ziemi włośc. 42 łąk i pastw. , 3 nieuż. . 2. W. , zaśc. poradziwiłłowski, pow. miński, w gm. i par. kat. Kojdanów, ma 3 osady. Zdaje się że w r. 1740 zwały się Wojdanowicze i należał do domin. Ro dzica. A. Jel. Wójtowce 1. mylnie Wójtówka, wś nad rz. Sobkiem, dopł. Sobu, pow. braclawski, na pograniczu pow. hajsyńskiego, okr. pol. i sąd Woronowica, gm. Obodne, par. kat. i st. poczt. Niemirów o 18 w. , st. dr. żel. Winnica o 39 w. , o 45 w. od Bracławia, ma 254 dm. , 1563 mk. , 1307 dzies, ziemi włośc, do 3000 dworskiej z Wołodowcami i Potokiem, 52 cerkiewnej. Posiada cerkiew p. w. Wniebowzięcia N. M. P. , wzniesioną w 1750 r. Własność dawniej Potockich, dziś Grocholskich. Podług rewizyi zamku bracławskiego z 1545 r. zdawna należała do zamku i szła na utrzymanie wójta, w tym zaś czasie trzymał je Wasyl Romanowicz Jabłonowski, Rewizye, 123. W 1609 r. Bohdan Obodeński sprzedaje część dziedzicznej wsi swej W. Hrehoremu Bajbuzie, pisarzowi Winnickiemu, za 400 złp. W 1618 r. w posiadaniu Odolińskiego ob. Jabłonowski, Ukraina, II, 305, 539, 553. For. Kuna t. IV, 874. 2. W. , wś, pow. latyczowski, okr. pol. Deraźnia, gm. W. , par. kat. , sąd i st. pocz. Latyczów o 8 w. , st. dr. Wołkowińce o 15 w. , ma 204 dm. , 1071 mk. , 1040 dzies. ziemi włośc. 692 dworskiej, 50 cerkiewnej. Posiada zarząd gminy, cerkiew z 1820 r. , młyn, 4 fabryki sztyftów do butów. Włościanie trudnią się garncarstwem i wyrobem kół. W skład gminy wchodzą Wójtowce, Bieleckie, Bochny, Holeniszczów, Huta Stara i Nowa, Kozackie, Majdan, Majdan Starozakrzewski, Rosochy, Rudnia, Śnitówka, Terłówka, Warenka, Wołkowińce z Majdanem i Zharck, w ogóle 24 starostw wiejskich. 1414 osad, 9559 mk. włościan. uwłaszczonych na 9136 dzsies. 6039 ornej. Oprócz tego w obrębie gminy zamieszkuje 1897 osób innych stanów, posiadających 22589 dzies. 5008 ornej. Cały więc obszar gminy obejmuje 31725 dzies. 11047 ornej, z ludnością 11456 dusz. Wś należała do sstwa latyczowskiego, darowanego w 1795 r, przez ces. Katarzynę Morkowowi; dziś Natalii Morkowej. 3 W. , wś, pow. lityński, okr. pol Stara Sieniawa, gm. Kaczanówka, par. katol. Kumanowce, sąd i st. pocz. Chmielnik o 10 w. , st. dr. żeL Kalinówka o 35 w. , odl. o 40 w. od Lityna, ma 170 dm. , 1065 mk. , 575 dzies. ziemi włośc, 1152 dworskiej, 50 cerkiewnej. Posiada cerkiew Wojtokiemie Wojtopól p. w. św. Trójcy, wzniesioną w 1788 r. Między W. a sąsiednią; wsią, Kaczanówką. znajduje się fabryka cukru, zwana LewaszowoWójtowiecka, założona na akcyach w 1858 r. , posiadająca 10 dyfuzorów, mieszczących 1715 wiader, 12 maszyn parowych. Przerabia do 150000 berkowców buraków i zatrudnia do 600 ludzi. Wś ta wchodziła w skład sstwa chmielnickiego, nadanego przez ces. Katarzynę hr. Kuszelewowi Bezborodko, następnie droga sukcesyi Kanszyna i Lewaszowa. 4. W. , wś, pow. nowogradwołyński, gm. Hordyjówka, par. praw. Meleńce o 2 w. , par. katol Lubar, ma 38 dm. , 306 mk. , 383 dzies, ziemi włośc; cerkiew filialną drewnianą, p. w. św. Parascewii, niewiadomej erekcyi, uposażoną 44 dzies, ziemi. Należy do dóbr romanowskich, dawniej Ilińskich, następnie Steckich. W 1683 r. należała do Pawłoczy i była zupełnie opustoszałą Arch. J. Z R. , cz, VII, t. 1, 509. Porów. teź Pawołocz t. VII, 918. 5. W, wś, pow. ostrogski, gm. Płuźne, par. Bielczyn o 3 w, o 35 w. na płd. wschód od Ostroga, w równinie położona, zasiedlona wyłącznie szlachtą czynszową. Gleba czarnoziemna, z podkładem glinki, urodzajna. Własność pierwotnie ks. Ostrogskich, następnie Koniecpolskich, potem ks. Jabłonowskich, od których około 1840 r. nabył Gorłow. Obecny właściciel poodbierał szlachcie grunta orne, zostawując ich tylko przy ogrodach, nadto podwyższył czynsz, w skutek czego szlachta wytoczyła mu proces, który zupełnie ich zrujnował. 6, W. , mylnie Wójtowina, wś nad rzką Wójtowiną, dopł. Bohu, pow. proskurowski, okr. pol, gm. , par. katol, st. pocz. i dr. żel Czarny Ostrów o 4 w. , o 18 w. od Proskurowa, ma 114 dm. , 564 mk. , 583 dzies. ziemi włośc. Należy do klucza czarnoostrowskiego, dawniej ks. Wiśniowieckich, obecnie z hr. Przeździeckich Walewskiej. Podług reg. pob. wwdztwa podolskiego z 1565 r. własność pani Piaseckiej, która płaci ztąd od 2 pługów. W 1578 r. należy do Czarnegoostrowa i jest w posiadaniu Wojewódzkich. W 1583 r. płaci od 4 pługów, 1 rzemieśln. , 1 komorn. Jabłonowski, Wolyn i Podole, 185, 301. 7, W, wś u źródeł rz. Unawy, pow. skwirski, w 2 okr. pol, gm. Browki, par. katol Chodorków, o 40 w. od Skwiry, na płd. wschd od Kotelni, 1104 mk. W 1741 r. było 60 dm. , w 1863 r. 923 mk. Posiada cerkiew p. w. Pokrowy N. M. P. , z drzewa wzniesioną w 1790 r. , na miejsce dawniejszej z 1725 r. Wraz z leżącą o 3 w, wsią Sokolczą w epoce uwłaszczenia włościan należała do hr. Elżbiety Lambert. Na początku XVII w. należała do ks. Rużyńskich, w 1618 r. w zastawie u Nadarzyńskiego Jabłonowski, Ukraina, II, 40, 175, 264. 8. W. al Pisarówka, wś, pow, starokonstantynowski, gm. Manaczyn, par. katol Kupin, ma 165 dm. , 1331 mk. , cerkiew, 2 szkoły, młyn wodny i wiatrak. Na gruntach jej st. dr. żel Słownik Geograficzny T. XIII. Zeszyt 154. odeskowołoczyskiej, między Czarnym Ostrowem o 20 w. , a Wołoczyskami a 18 w. , odl. o 134 w. od Zmierzynki a 495 w. od Odessy. 9. W. , ob. Wójtowiec, 10. W. , oh. Wojtkowce, Wojtowce 1. wś nad rzką Altą, pow. perejasławski gub. połtawskiej, gm. Skopce, 425 dm. , 2254 mk. , cerkiew, szkoła, 41 wiatraków. 2. W. , wś nad Supojem, pow. piratyński gub. połtawskiej, gm. Jahotyn, 248 dm. , 1265 mk. , cerkiew, 32 wiatraków. Wójtowe Sioło, wś na zach. brz. jez. Chryskiego, pow. słonimski. W spisie urzęd. nie podana. W 1766 r. wchodziła w skład sstwa sokołowskiego Sokołów, Zdzitów, Niwa, Wójtowe Sioło. Wojtóweczka, strumień, w pow. olhopolskim, pr. dopływ Bernardynki, bierze początek powyżej wsi Wojtówki, i po krótkim biegu ma ujście. Wójtówek, os. , pow. włodawski, gm. Dobiegniewo, ma 5 mk. , 13 mr. Wójtowiec, czesk. Vojtovice, niem. Woitzdorf, wś na Szląsku austr. , w pow. frywałdzkim, na płd. od Jawornika, w wążkiej kotlinie gór Reichenstein, nad pot. Młyńskim, tuż przy gra nicy pruskiej. W r. 1880 miały W. 47 dm. i 258 mk. rz. kat. , narad. niemieckiej. W. tworzą razem z wsiami Bergów Bergov, Bergau, No wa Wioska Nova Ves, Neudoerfel, Niederwald, Pilzberg i Wilczyce Vlcice, Wildschuetz jednę gminę. W miejscu jest szkoła ludowa. W. nale żą do par. Wilczyce, odl. 4 klm. W. H. Wójtowicze 1. wś, pow. lidzki, w 1 okr. pol, gm. Żyrmuny o 16 w. , okr. wiejski Dworzyszcze, o 18 w. od Lidy, 7 dm. , 88 mk. w 1865 r. 30 dusz rewiz, ; należy do dóbr Trokiele, Wolskich. 2. W. , wś, pow. oszmiański, w 4 okr. pol, gm. i dobra hr. Chreptowiczów Wiszniów o 3 w. , okr. wiejski Wójtowicze, 99 dusz rewiz, W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsi Wójtowicze, Huta, Ignacowo, Jukowce, Kolinikowszczyzna, Lutosz, Milkinięta, Milkowszczyzna, Nowosiołki, Pieciowszczyzna, Rogale wszczyzna, Skodorwa, Widziejkowszczyzna, Zacisze, w ogóle w 1865 r, 535 dusz rewiz, włośc, uwłaszczonych. 3. W. , wś nad rz. Serwecz, pow. wilejski, w 3 okr. pol, gm. Sitce o 4 w. , okr. wiejski i dobra, Klukowskich, Klemensowo, o 71 w, od Wilejki, 7 dm. , 30 mk, prawosŁ i 28 katol w 1865 r. 24 dusze rewiz. . Wójtowicze 1. grupa domów w Bołdurach, pow. brodzki. 2. W. , girupa domów w Bordulakach, pow. brodzki. 3. W. , część Huty Obedyńskiej, w pow. rawskim. Wójtowiec al Wojtowce, wś nad strum. Dystryk, pow. berdyczowski, w 1 okr. pol, gm. Czerniawka Mała, na płn. zach. od Rużyna, o 42 w. od Berdyczowa, ma 1087 mk. Podług Pochilewicza w 1863 r. było tu 778 mk. prawosł, i 90 katol; 1261 dzies. Przez wieś przechodzi 49 Wojtóweczka Wojtowce Wojtowce Zapust Wójtowski Wójtowina Wójtowizna Wójtówka Wójtówka Wójtowo Wójtowo Wójtowo Wójtowo Wójtowska Góra Wójtowski Młyn trakt pocztowy ze Skwiry do Berdyczowa, prze prowadzony w 1822 r. Posiada cerkiew p. w. Przemienienia Pańskiego, z drzewa wzniesioną w 1849 r. na miejsce dawniejszej z 1759 r. i uposażona 55 dzies, ziemi. Do par. praw. należy wś Wolnopol odl o 5 w. . Dawniej istniała cer kiew p. w. Archan. Michała, wzniesiona w 1728 r. na urwisku zwanem Łysą Góra, która uległa zni szczeniu w 1759 r. Wś ta po ruinie należała do ks. Lubomirskich, od 1789 r. cześnika Łukasza Malinowskiego, następnie brata Jego chorążego Andrzeja, poczem jego syna Leonarda a w końcu od 1831 wnuka Cezarego. Uroczyska we wsi noszą nazwę Jarów Korbuta i Malyszewskiego, podług podania od osiadłych tu na początku ze szłego wieku rodzin szlacheckich tegoż nazwi ska, J. Krz, Wójtowina, rzzczka, w pow. proskurowskim, prawy dopływ Bohu, bierze początek z pod podolskiego grzbietu we wsi Dzielińcze Zielińce, płynie z zachodu na wschód na przestrzeni 16 w. , mija wsi Kisilówką. , Rydkoduby, Pedosy, Wójtowce, Martynówkę i poniżej wsi Hruszowice ma ujście. Odlewa 8 stawów. X M. O. Wójtowina 1. wś nad bezim. dopł. Zbrucza, pow. proskurowski, okr. pol. , sąd, par. kat. i st. pocz. Satanów o 3 w. , gm. Juryńce, o 62 w. od Proskurowa, ma 61 dm. , 440 mk. , 426 dzies. ziemi wlośc. Należy do klucza Satanowskiego, obecnie z hr. Potockich Tyszkiewiczowej. Wś ta nadana była wójtom Satanowskim na czas ich urzędowania, ztąd jej nazwa. 2. W. , pow. proskurowski, ob, Wójtowce. Dr. M. Wójtowizna, fol, pow. błoński, gm. Pass, par. Błonie odl. 1 w. , ma 250 mr. 226 roli, 20 łąk, 3 bud. mur. i 12 drew. Wójtówka 1. os. , pow. kutnowski, gm. i par. Dąbrowice. 2. W. , fol. , pow, włocławski, gm. i par. Kowal, ma 20 mk. , 150 mr. Wchodzi w skład dóbr Kowal. 3. W. , fol. , pow. nieszawski, gm. Lubanie, par. Nieszawa odl, 3 w. , ma 3 bud. mur. , 1 drew. , 123 mr. 118 roli. 4. W. , os. wieczystoczynszowa w dobrach Kikoł, pow. lipnowskim, ma 130 mr. obszaru. 5. W. , kol w dobrach Dobrzyń, pow. lipnowski, ma 4 os. , 116 mr. 6. W. , fol. nad rzką Baranichą, pow. opatowski, gm. Grzegorzewice, par. Słupia Nowa, odl. od Opatowa 21 w, , ma 1 dm. , 38 mk. , 218 mr. 7. W. Strużewo, wś i fol, pow. nieszawski, gm. i par. Bytoń, ma 55 mk, , 264 mr. dwors. , 13 mr. włośc. Wójtówka, zaśc, pow. miński, w gm. i par. katol. Kojdanów. A. Jel. Wójtówka 1. wś u źródeł rzki Kilczówki, dopł. Tymanówki, pow. bracławski, okr. poL, sąd i st. poczt. Tulczyn o 6 w. , gm. i st. dr. żeL Żurawlówka o 5 w. , par. kat. Kopijówka, o 23 w. od Bracławia, ma 416 dm, 2070 mk. , 2928 dzies. ziemi włośc, 91 cerkiewnej. Posiada cerkiew p. w. N. M. P. , wzniesiona w 1869 r. z 1880 parafianami. Własność dawniej Potoc kich, sprzedana apanaźom. Szczęsny Potocki darował ją żonie swej Zofii na szpilki. 2. W. , wś rząd. nad bezim. ruczajem, pow. humański, gm. i par. kat, Humań o 6 w. , ma 297 mk. Pochilewicz podaje w 1863 r. 921 mk. Posiada cerkiew drewnianą, p. w. św. Parascewii, nie wiadomej erekcyi, uposażoną 35 dzies. 3. W. , wś nad Wójtoweczką, dopł. Bernardynki, pow. olhopolski, okr. pol. , gm. i st. pocz. Berszada o 7 w. , par. katol Czeczelnik, sąd Bałabanówka, st. dr. źel Trościaniec o 18 w. , o 32 w. od Ol hopola, ma 432 dm. , 3960 mk. , 2707 dzies. zie mi włośc, 2249 dworskiej, 31 cerkiewnej. Po siada cerkiew p. w. N. M. P. , wzniesioną w 1872 r. , z 3239 parafianami; młyn parowy. Na leżała do Moszyńskich, dziś Jurjewiczów. 4. W. , ob. Wójtowce. Dr, M. Wójtowo 1. wś nad rzką Spinglą, pow. trocki, w 1 okr. pol, gm. Olkieniki, okr. wiejski Wójtowo, o 20 w. od Trok, 8 dm. , 118 mk. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsi Domonańce, Kołańce, Koniuchy, Puszkarnia i Wójtowo, w ogóle w 1865 r. 330 dusz rewiz. 2. W. , wś, pow. trocki, w 2 okr. pol, gm. Kronie, okr. wiejski Nikodemowo, 42 dusz rewiz. Wójtowo, wś na lew. brz. Taśminy, pow. czehryński, w 1 okr. pol. , gm. Adamówka, o 10 w. na wschód od Czehrynia, ma 737 mk. W 1741 r. było tu 60 sadyb, w 1808 z sąsiednią wsią Huczewką 55 dm. , 435 mk. , a w 1863 r. 1105 mk. Posiada cerkiew Wozdwiżeńską, z drzewa wzniesioną w 1764 r. w miejsce poprzedniej z 1729 r. i uposażoną 37 dzies, ziemi. Wchodziła w skład ststwa czehryńskiego, obecnie należy do dóbr państwa. Wójtowo, wś nad rzką Niedrą, pow. perejasławski gub. połtawskiej, gm. Wojtowo, o 52 w. od Perejasławia, 382 dm; 1758 mk. , zarząd gminy, cerkiew, szkoła, młyn wodny, 27 wiatraków, 2 olejarnie. Wójtowo, niem. Fittigadorf al Woytowo, wś, pow. olsztyński, st, poczt. Allenstein. Wójtowska Góra, przedmieście Drohobycza. Wójtowski Młyn 1. os. nad rz. Rakówką, pow. piotrkowski, gm. Łękawa, 1 dm. , 7 mk. , 20 mr. 2. W. Młyn os. , pow. iłżecki, gm. i par. Iłża, ma 4 dm. , 55 mk. , 35 mr. Wójtowski Zapust, uroczysko na gruntach Horochowa, w pow. włodzimierskim. Wójtowskiej wś, pow. włocławski, gm. Śmiłowice, par. Włocławek, ma 52 mk. , 98 mr. Wójtowskie góry, wzgórze w południowej czyści pow. suraskiego. Wójtowskie jeziora, wś, pow. włodawski, gm. i par. Kowal Wchodziła w skład dóbr Kowal, ma 6 os. , 163 mr. Wójtowskie jezioro, niem. Schulmmee, ła Wójtowina Wójtowina Wójtówka Wójtowskie Wójtowskie Wójtowskie Wójtowskiej Wójtowskie Włóki Wójtowstwo Włóki Wójtowskie cha, na lew. brz. Warty, w pow. międzychodzkim, o 51 2 klm. na zach. półn. od Skwierzyny. Wójtowskie Włóki, os. , pow. augustowski, gra, i par. Augustów odl. 4 w. , ma 3 dm. , 23 mk. Wójtowstwo 1. Dawne, pow. skierniewicki, gm. Skierniewka, par. Skierniewice. 2. W. Inowłodz, os. , pow. rawski. Leży nad rz. Pilicą, przy osadzie Inowłodz, obejmuje 4 mr. Jest to naturalnie cząstka dawniejszego folwarku wójtowskiego, 3. W. Rokicie, wś nad rz. Ner, pow. łódzki, ob. Rokicie 2. 4. W. Szczukwin, pow. łódzki, ob. Czarnocin, 5. W. Tuszynek, pow. łódzki, ob. Czarnocin. 6. W. Wolborz, fol nad rz. Moszczanką, pow. piotrkowski, gm. Bogusławice, par. Wolborz, ma 2 dm. , 64 mr. dwor. 7. W. Sulejowskie, w pow. piotrkowskim, weszło w skład wsi Łęczno, rozdzielone między włościan. 8. W. , pow. noworadomski, gm. i par. Pajęczno. W 1827 r. stanowiło wioskę, mającą 6 dm. , 47 mk. 9. W. Sieradzkie, wś i fol. , pow. sieradzki. W 1827 r. było 7 dm. . 48 mk. W r. 1868 fol. Wójtowstwo Sieradzkie i Zalesie rozl. mr. 559 gr. or. i ogr. mr. 315, łąk mr. 53, past. i zarośli mr. 136, lasu mr. 13, nieuż. mr. 42. Wś W. Sieradzkie os. 6, mr. 19; wś Wiechucice os. 43, mr. 293. 10. W. , dwa fol. nad rz. Wartą, pow. słupecki, gm. Dłusk, par. Pyzdry, odl. od Słupcy 20 w. , mają 9 dm. , 83 mk. W r. 1885 fol. W. Pyzdrskie, oddzielony w r. 1882 od dóbr Rataje, rozl. mr. 240 gr. or. i ogr. mr. 111, łak mr. 44, past. mr. 66, nieuż. mr. 19; bud. mur. 4, drew. 1, młyn wodny, pokłady torfu. 11. W. Jarmużówka al. Jarmuszewek, fol, pow. słupecki, gm. Emilienheim par. Zagórów, ob. Jarmuszewek. Wr. 1886 fol. W. Jarmużówka rozl. mr. 171 gr. or. i ogr. mr. 106, łąk mr. 36, past. mr. 19, lasu mr. 7, nieuż. mr. 3; bud. mur. 7, drew. 3, pokłady torfu. 12. W. Częstochowa, fol. nad rz. Wartą, pow. częstochowski, gm. Grabówka, par. Częstochowa odl. 2 w. , ma 9 dm. , 36 mk. , 227 mr. 13. W. Kuków, 08. , pow. częstochowski, gm, Kuźniczka, par. Krzepice; 29 mr. ziemi częściowych właścicieli. 14. W. Olsztyn, 08. , pow. częstochowski, gm. i par. Olsztyn, 1 dm. , 3 mk. . 23 mr. 15. W, Przyrów, fol. , pow. częstochowski, gm. i par. Przyrów, ma 2 dm. , 9 mk. , 42 mr. 16. W. Siedlec, kol nad rz. Wartą, pow. częstochowski, ob. Siedlec 3. 17. W. Skrajnica, fol, pow. częstochowski, ob. Skrajnica, Fol. ten ma 179 mr. 150 roli, 22 zarośli, 4 łąk, 3 nieuż, . 18. W, Wierzchowisko, fol. , pow. częstochowski, ob. Krasice i Wierzchowisko. 19. W. Zbrojeiwskie, fol, pow. częstochowski, gm. Lipie, par. Danków, odl 34 w. od Częstochowy. W r. 1893 fol. W. Zbrojewskie rozl. 447 gr. or. i ogr. mr. 367, łąk mr. 17, past. mr. 7, lasu mr. 34, nieuż. mr. 20; bud. mur. 4, drew. 5. Wś Brzoska os. 10, mr. 78; wś Zbrojewsko os. 18, mr. 159. 20. W. Jastrzębskie, fol. , pow. radomski, gm. Ro gów, par. Jastrząb, odl. od Radomia 25 w. , ma 7 dm, , 5 mk. , 150 mr. 21. W, pod Dąbrów ką, wś nad rz. Wisłą, pow. kozienicki, gm. i par. Kozienice, ma 12 dm. , 133 mk. , 159 mr. włośc. 22. W. pod Kozienicami, wś, pow. kozienicki, gm, i par. Kozienice, ma 41 dm. , 774 mk. , 48 mr. W r. 1827 było 44 dm. , 317 mk. 23. W. Poduchowne, wś, pow. kozienicki, gm. i par. Ko zienice, ma 11 dm. , 129 mk. , 231 mr. wlośc. 24. W. pod Zwoleniem, pow. kozienicki, gm. Tczów, par. Zwoleń. 25. W. , os. , pow. kone cki, gm. i par. Radoszyce, odl. od Końskich 19 w. , ma 24 dm. , 120 mk. , 2 mr. włośc. 26. W. al. Dębina, fol dóbr Dzierzkowice, w pow. jano wskim. 27. W. , 9 pow. hrubieszowski, gm. i par. Hrubieszów. 28. W. , wś, pow. zamojski, gm. i par. Skierbieszów, w pobliżu rzki Wotyki, w płn. wsch, stronie powiatu, odl. od Zamościa w. 20, ma 4 dm. , 34 mk, 44 mr. Położenie fali ste śród lasów. 29. W. , attyn. dóbr Łaska rzew, w pow. garwolińskim. 30. W. , wś, pow. łukowski, gm. i par. Łuków. 12 dm, 147 mk. , 212 mr. , ob. Łuków t. V, 882. 31 W. al. Zgórznica, fol. nad rz. Świder, pow. łukowski, gm. Prawda, par. Stoczek, odl. 29 w. od Łuko wa. Dwa młyny wodne, 158 mr. obszaru 121 roli, 17 łąk, 11 łasu, 9 nieuż. , 12 bud. drewn. 32. W. Wohyń, wś, pow. radzyński, gm. Lisia Wólka, par. Wohyń, ma 15 dm. , 145 mk. , 376 mr. 33. W, Ostrowiec, fol. , pow. bialski, gm. i par. Huszlew, odl. 20 w. od Biały, ma cegielnią, 292 mr. 184 roli, 50 łąk, 51 past. 34. W. Podgórze. pow. płocki, ob. Podgórze 23. 35. W. Wyszogród, fol. nad Wisłą, pow. płocki, gm. Rembowo, odl. 39 w. od Płocka, ma 127 mr. 125 roli, 9 bud. drew. 36. W. Sochocin, pow. płoński, gm. Sarbiewo, par. Sochocin. 37. W. Zakroczym, pow. płoński, gm. i par, Pomiecho wo. 38. W. Przasnysz nad rz. Węgierką, ob. Przasnysz, 39. W. Rypin, ob. Rypin 1. 40. W. , fol. , pow. lipnowski, gm, i par. Bobrowniki. 41. W. Mława, wś, pow. mławski, gm. Dębsk, par. Mława, ma 12 dm. , 113 mk, , 76 mr. 42. W. Płocochowo, wś, pow. pułtuski mylnie Płowitowo, ob. Górki 43 i Płocochowo. 43. W, Serock, fol. nad Bugiem i Narwią, pow. pułtuski, gm. Serock, par. Zegrze, ma 121 mr. , 8 bud. drew. 44. W. al. Chodorki, wś nad rz. Ro spuda, w pow. augustowskim, gm. Dowspuda, par. Janówka ob. Chodorki. Należała do dóbr Dowspuda hr. Paców. 45 W. , os młyn, tam że. Posiada młyn wodny o 3 kamieniach, 2 dm, 15 mk. Br. Ch. Wójtowstwo, wś i osada, pow. białostocki, w 3 okr. pol, gm. Przytulanka, o 48 w. od Białegostoku. Wś W. Goniądzkie ma 133 dzies, ziemi włośc, osada 30 dzies. 4 łąk należy do dóbr hr. Krasińskich. Wójtowstwo, przys. Bochni, tworzący gmi Wojtowstwo Wójtowstwo Kleckie nę, ma 42 dm. i 370 mk. 166 męż. , 204 kob. , 282 rz. kat. , 55 ewang. a 33 żyd. Leży na płd. wschód od Bochni. Osada założona w ostatnich latach XVIII w. jako kolonia niemiecka, wypo sażona gruntami i budynkami, różniła sie od są siednich wsi schludnością domów, zamożnością i językiem mieszkańców. Obecnie stracili potom kowie przybyszów cechy niemieckie i tylko pro testanci uważani są za Niemców. W nowszych spisach ludności przyznali się wszyscy do naro dowości polskiej. Mac. Wójtowstwo 1. posiadł, nad Wartą, na wsch. Szremu, pow. i okr. urzęd. szremski, szkoły, parafie, sąd, st. kol. i urząd pocz. i urząd stanu cyw. w Szremie. Obszaru ma 157 ha, 4 dym, 81 dusz. W r. 1783 należało do ststwa szremskiego. 2. W. , wybud, pod Rogoźnem, w pow, obornickim, urząd st. cyw. , st. kol, poczta, szkoły i sądy w Rogoźnie. Dym. 19, dusz 174. Ob. Rogoźno. 3. W. , folw. pod Żychlewem, w pow. krobskim gostyńskim, w pobliżu Krobi, utworzony z 3 osad kmiecych przez bisk. pozn. , do których należało Żychlewo. Nadany był Teodorowi Baczyńskiemu. 4. W. pod Gnieznem, miało 1580 r. 38 zagrodn. , 10 rzemieśln, i 2 rybaków. W części należącej do proboszcza przy kośc. św. Wawrzyńca było 3 zagrod. W r. 1793 należało do ststwa gnieźn. 5. W. os. nad Cybina, na pld. Pobiedzisk, w pow. średzkim. W r. 1793 należało do ststwa Pobiedziskiego, następnie do domeny Swarzędz. 6. W os. tuż pod Kłeckiem. Wr. 1793 posiadał ją Antoni Mierosławski z Chorbowa. 7. W. Kcyńskie, niem. Herzberg, os. pod Kcynią Exin w pow. szubińskim, okr. urzęd. , st. kol, urz. pocz. i urz. st. cywil. , szkoły, obie parafie i sąd okr. w Kcyni. Obszar 269 ha, 6 dym. , 92 dusz 65 katol. . W r. 1577 miało 7 ślad. , w 1579 r. 14 ślad. , 7 zagrod. i 3 ratajów. W r. 161830 było 14 śl pustych, 2 osad. , 3 zagr. i młyn. W r. 1793 należało do ststwa kcyńskiego. 8. W. , niem. Schliepershof, wś dominialna, w pow. wyrzyskim, urz. okr. , sąd, urz. st. cywil. , st. koi, urz. pocz. , szkoły i paraf, w Nakie. Obszaru ma 100 ha, 2 dym, , 27 dusz 1 kat, . 9. W. , pole pod Mikstatem. 10. W. , ob. Sarbinowo, Żnin. Wójtowstwo 1. posiadłośćlemańska do Szydlic, pow, kościerski; . st. pocz. i paraf. kat. Kościerzyna; 1885 r. 6 dm. , 49 mk. Wydane na własność 1719 r. , zawiera 109, 75 mr. magd. 2. W. , wyb. do Skarszew, pow. kościerski. Wójtowstwo 1. przedmieście Stryja. 2. W. , część Radycza, w pow. turczańskim. 3. W. , nadleśniczówka i karczma w Mikołajowie, pow. żydaczowski. 4. W. , część Firląjowa, w pow. rohatyńskim, Wójtowstwo Kleckie. W XVI w. , gdy Zygmunt Stary puścił swej małżonce Bonie w dzierżawę różne królewszczyzny na Litwie, a między innemi ks. pińskie i kleckiej znajdujemy w opisie tych dóbr pod r. 1552 1555 Wójtowstwo Kleckie, jedno z pięciu w powiecie kleckim, któ re sięgało od Kiecka aż w obręb dzisiejszego po wiatu pińskiego, w okolice gm. Święta Wola, Telechany i Chotynicze, tudzież do południowowschodniego krańca dzisiejszego powiatu Sło nimskiego, za wieś Wiado nad jeziorem Bobro wickiem, stanowiącą z attynenciami Wiadzką wołośt. Ob. Piscewaja kniga pinsk, i kleck. kniaź. A. Jel. Wójtowstwo Sudata, dobra skarbowe, pow. święciański, w 1 okr. pol. , gm. Święciany, okr. wiejski W. Sudata. Wskład okręgu wiejskiego wchodzą wsi Czynczuki, Dzietyniany, Grzyby, Łosiszki, Łowki, Marguniszki, Melegiany, Mieżany, Niemenezyniany, Pokrowka, Rogowszczyzna, Wierzkale, Żałoby, oraz zaśc Grażulany, Jakubieniszki, Johanpol, Junodary, Lulin, Mamieliszki, Plauszki, Pogłusze, Popieliszki, Popienigi, Rudaszyszki, Stary Szlak, Sudata, Sutryszki, Uszwarojstwienia, Wojekuny i Żyrnieliszki, w ogóle w 1865 r. 493 dusz rewiz. b. włośc, skarb. , 18 osadn. w. rus. , 6 jednodworców. Wójtowszczyzna, wś, pow. kalwaryjski, gm. Simno, odl od Kalwaryi 31 w. , ma 8 dm. , 41 mk. Wójtowszczyzna 1. wś, pow. słonimski, na płn. zach. od wsi Piaski. W spisie urzęd, niepodana. 2. W. , osada, pow. wołkowyski, w 5 okr. pol. , gm. Biskupice, 91 2 dzies. ; należy do Piotrowskich. 3. W. , uroczysko osiadłe, pow. słucki, w 1 okr. pol. starobińskim, gm. Słuck, o 7 w. od Słucka. Wójtowszczyzna, uroczysko nad rz. Sułą. Wójtowszczyzna 1. grupa domów w Li sich Jamach, pow. cieszanowski. 2. W. , część Rodatycz, w pow. gródeckim. 3. W. , część Pirszny, w pow. lwowskim. 4. W. , część Cykowa, pow. przemyski. 5. W. , część Potylicza, pow. rawski. 6. W. , część Białego Ka mienia, pow. złoczowski. 7. W. folw. w Jeziernej, pow. złoczowski, 8. W. , przedmieście Zborowa, w pow. złoczowskim. Lu. Dz. Wójtuł, potok, praw. dopływ Prutu, powyżej Worochty. Wojtuokiszki wś, pow. święciański, w 2 okr. pol, gm. , okr. wiejski i dobra, Seifertów, Zabłociszki o 4 w. , 34 dusz rewiz. Wójty 1. al Wójtów, wś przy ujściu rzki Naborówki do Ossownicy, pow, radzymiński, gra. i par. Jadów, ma 16 os. , 137 mk. , 440 mr. Wchodziła w skład dóbr Jadów. W r. 1827 było 15 dm. , 107 mk. Wś ta, zwana dawniej Zawady, wchodziła w skład ststwa rożańskiego. Ob. Jadów. 2. W. , wś, pow. maryampolski, gm. i par. Pilwiszki, odl od Maryampola 21 w. , ma 6 dm. , 67 mk. W 1827 r. było 4 dm. , 69 mk. 3. W. Trojany, folw. , pow. pułtuski, gm. Kleszewo, par. Szwelice, odl. 10 w. od Pułtuska. W r. 1827 było 3 dm. , 37 mk. W r. 1873 folw. ten Sudata Wójtowszczyzna Wójtuł Wojtuokiszki Wójty Wojtynella Wojutyn Wojtyniany Wojtyniów Wojtyszki Wójty rozl. mr. 233 gr. or. i ogr. mr. 155, pastw. mr. 10, lasu mr. 24, zarośli mr. 36, nieuż. mr. 8; bud. drew. 7. 4. W. Zamoście, wś i folw. , pow. płoński, gm. Wójty Zamoście, par. Płońsk odl. 1 w. , ma 4 dm. , 91 mk. , 60 mr. , wiatrak. W t. 1827 było 8 dm. , 58 mk. W r. 1880 folw. Wójty Zamoście lit. B. rozl mr. 71 gr. or. i ogr. mr. 63, łak mr. 1, pastw. mr. 2, nieuż. mr. 5; bud. mur. 1, drew. 10. W. Z. gmina należy do sądu gm. okr. II, ma l4056 mr. obszaru, 228 dm. , 4024 mk. Śród stałej ludności 34 prot. i 48 żyd. W gm. znajdują się 1 browar, cegielnia, 10 wiatraków, 5 karczem. W skład gm. wchodzą Arcelin, Bąki, Brody, Dalanowo, Dalanówko, Jaskułowizua, Jeżewo, Ilinko, Ilino, Kluczewo, Michalinek, Poświętne, Poczernin, Pilitowo, Rakowo, Skarzyn, Skrzynki, Strachówko, Siedlin, Siekluki, Szeromin, Szerominek, Wilamowice, Wójty, Zamoście, Wygoda, Wygoda Dębiny. Wójty, zaśc, pow, nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol. , o 73 w. od Nowoaleksandrowska. Wojtynel, rum. Woitinell, wś nad pot. Wojtynella, w pow. radowieckim, na Bukowinie, par. gr. nieun. w miejscu, urz, poczt. w Witkowie odl. 2 klm. , par. rzym. kat. w Radowcach. Wieś leży w górzystej okolicy, w pobliżu Putny ob. t. IX, 320, ma 966 mk. , stanowi własność funduszu religijnego. Nadana r. 1490 klasztorowi w Putnie. W pobliżu W. leży os. Misteczyn, ze stadniną koni. Wojtynella, potok na Bukowinie, dopł. Suczawy. Przyjmuje w gm. Wojtynell z lew. brz. pot. Slatynę. Uchodzi do Suczawy na obszarze Putny. Wojtyniany, ob. Wojteniany, Wojtyniów, wś przy ujściu rzki Kamelska do Kamienny, pow. konecki, gm. Blizin, par. Odrowąż, odl. od Końskich 27 w. , ma 26 dm. , 153 mk. , 162 mr. wlośc, i 4 dwor. W r. 1827 było 14 dm. , 111 mk. Wś ta wchodziła w skład dóbr Blizin Bliżyn. Istniała tu kuźnica żelazna. Wojtyszki 1. pustka, pow. sieradzki, gm. Godynice, par. Wójków, wchodzi w skład Brąszewic. 2. W. , wś, pow. maryampolski, gm. Kwieciszki, par. Maryampol odl 8 w. , ma 11 dm. , 85 mk. W r. 1827 było 9 dm. 49 mk. 3. W. , os. , pow. maryampolski, gm. Aleksota, par, Godlewo, odl od Maryampola 50 w. , ma 1 dm. , 10 mk. 4. W. , wś, pow. władysławowski, gm. Leśnictwo, par. Władysławów odl 5 w. , ma 6 dm. 75 rak. W 1827 r. 6 dm. , 51 mk. Wojtyszki, wś i dobra skarbowe nad Niemnem, pow. trocki, w 3 okr. pol, gm. Jezno o 19 w. , okr. wiejski Sipowicze, o 66 w. od Trok, 21 dm. , 122 mk. 1 prawosł, i 121 katol. Spis z 1865 r. podaje 49 dusz rewiz. Wojutycze, wś, pow. samborski, 8 klm. na płn. zach. od sądu pow. w Samborze, z urz. poczt. w miejscu. Na płn. zach. leżą Lutowiska, na płn. Rakowa i Brześciany, na wsch. Wyloty i Biskowice, na płd. Dąbrówka i Humieniec, na zach. Nadyby i Sąsiadowice. Płd. wsch. część obszaru przepływa Strwiąż od pld. zach. napłn. wsch. , część płn. lewy dopł. Strwiąża, pot. Piekliska, powstający na płn. zach. i płynący aż do ujścia. Krawędź płd. przepływa pot. Jasienica al Jaruga, prawy dopł. Strwiąża. Zabudowania leżą w dolinie pot. Piekliska; grupa chat leży na praw. brz. Strwiąża, zaś na lew. brz. przys. Jaz. Wznies. obszaru sięga 349 mt. w płn. zach. lesistej części. Przez wieś idzie droga z Sambora do Chyrowa i kolej naddniestrzańska. Stacya kolei jest na samej granicy Nadyb. Własn. więk. ma roh orn. 814, łąk i ogr. 147, past. 21, lasu 388mr. ; wł. mn. roli or. 1386, łąk i ogr. 186, pastw. 312 mr. W r. 1880 było we wsi i w przysiółkach Dół, Góra, Jaz, Strońsk, Zarzecze, Zwierzyniec 356 dm. , 2011 mk. w gm. 546 rzym. kat. , 1406 gr. kat. , 59 izrael; 648 Pol, 1363 Rus. . Par. rzym. kat. w miejscu, dek. samborski, dyec. przemyska. O pierwotnej fundacyi parafii nie wiemy nie pewnego, z aktów konsystorskich okazuje się, że istniała ona już w r. 1484. W r. 1598 wznowił dotacyę Jan Tomasz Drohojewski, ststa przemyski. Za jego staraniem połączył Wawrzyniec Goślicki, biskup przemyski, parafią w W. z Rybotyczami. a parochowi z Wojutycz przyznał godność zwierzchnika. W następnym wieku rozdzielono je znowu. W początkach XVII w. , gdy właścicielem W. był Stanisław Stadnicki z Łańcuta, kalwin, poniósł kościół szkody w dochodach. Między r. l714 a 1719 wzniósł Jan Franciszek ze Żmigrodu Stadnicki kościół murowany, p. w. św. Katarzyny, Do wykończenia budowy dostarczył materyału ze swego zniesionego zamku w Rakowy Józef z Wielkich Kończyc Mniszech. Konsekracya kościoła odbyła się w r. 1743. Dokonał jej bisk. Wacław Sierakowski. Do parafii należą Barańczyce Wielkie i Małe, Brześciany, Chlewiska, Lutowiska, Nadyby, Rakowa, Wola Baraniecka al Wolica i Wykoty. Par. gr. kat. w miejscu, dek. starosolski, dyec. przemyska Do par. należą Nadyby. We wsi jest cerkiew. Według wizytacyi z r. 1732 uszkodzili Szwedzi podczas napadu obraz Chrystusa i Matki B. , znajdujące się w tej cerkwi Erekcyjny dokument pochodzi od Olbrachta Rozny, dziedzica wsi oblatowany w r. 1642, zatwierdził go Leopold Andrzej z Wielkich Kończyc Mniszech, wojewodzic wołyński, w zamku laszeckim d. 1 kwietnia 1700 r. We wsi jest szkoła lklas. Na folw. gorzelnia, wiatrak. Lu. Dz. Wojutyn, wś, pow łucki, gm. Torczyn, par. katol Skurcze, 59 dm. , 452 mk. , cerkiew, młyn wodny i wiatrak. Należała do sześciu właścicieli, pomiędzy któremi miała część Ewa Felińska, matka kś. Zygmunta Szczęsnego Felińskiego, arcybiskupa warszawskiego. Podług rewi Wojutycze Wojtynel Wokowice Wojweryszki zyi zamku łuckiego z r. 1545 własność Semena i Hawryła Wojutyńskich, którzy wespół z innymi byli zobowiązani do opatrywania trzech ho rodni zamkowych ob. Jabłonowski, Rewizye, 37, 39, 42. Podług reg. pobor. pow. łuckiego z 1570 r. należy w części do Awryły Wojuthińskiego, który płaci z 8 dym. , 8 ogr. po 4 gr. , 5 ogr. po 2 gr. , 1 karcz, i 1 koła młyn. , w części do Siemiona W. , płacącego z 8 dym. , 7 ogr. po 4 gr. , 8 ogr. po 2 gr. i koła młyn. Posiadał też część Falilej Rogosziński. 1577 r. Łukaszowa Wojutyńska płaci z części W. z 4 dym. po 20 gr. , 2 ogr. po 4 gr. , 4 ogr. po 2 gr. ; Wa sil Wojutyński z 4 dym. po 10 gr. , 6 ogr. po 2 gr. i od 1 koła wiesn. 12 gr. ; Paweł Koziński z 3 dym. po 10 gr. , 3 ogr. po 2 gr. W r. 1583 należy w części do Fiedora Wojutynskiego, któ ry wnosi z 13 dym. , 7 ogr. , w części do Wasila W. , płacąjcego z 4 dym. , 6 ogr. i 1 koła, wre szcie w części do Piotra W. , który płaci z 4 dym. , 6 ogr. , 1 koła Jabłonowski, Wołyń, 6, 9, 10, 59, 62, 98. J Krz. Wojweryszki, zaśc, pow. wileński, w 2 okr. pol. , gm. Szyrwinty o 10 w. , okr. wiejski Wazguny, 7 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Szeszole. Wojwodiasa, potok, dopł Suczawicy, na obszarze gm. Putny, na Bukowinie. Wojwody 1 ws skarbowa, pow. dryssieński, par. Przydrujsk. 2. W. , pow. rzeżycki, ob. Wojwody. Wojwodyszki al. Bartupie, folw. i os. , pow. władysławowski, gm. Błogosławieństwo, par. Giełgudyszki, odl. 32 w. od Władysławowa. Fol. Bartupie ma 1 dm. , 46 mk. , os. leś. Wojwodyszki 1 dm. , 2 mk. Wchodziła w skład dóbr Giełgudyszki Dolne. W spisie z r. 1827 podano mylnie Wojmadyszki al. Barłupie, 3 dm. , 21 mk. Wojzbuniszki, folw. prywatny nad rz. Wer soczką, pow lidzki, w 2 okr. pol. , o 40 w. od Lidy a 16 w. od Ejszyszek, 9 mk. katol. , 4 ży dów. A. T. Wojżgi, wś, pow. poniewieski, w 2 okr. pol. , gm. Śmilgi, o 28 w. od Poniewieża. Włośc. Dejlidonis ma 22 dzies. Wojzgirdy, wś, pow. szawelski, w 3 okr. poL, gm. Gruździe, o 27 w. od Szawel. Wokanówka, dobra skarbowe, pow. święciański, w 3 okr. pol. , gm. Twerecz, okr. wiejski Gontowniki. Wókalece, ob. Okalice. Wókarpie, ob. Okarpice. Wobellen, posiadłość, pow. iławkowski, st, poczt. Pr. Eylau. Wokiszkieie, wś, pow. wyłkowyski, gm. i par. Wyłkowyszki odl. 2 w. , ma 7 dm. , 78 mk. W r. 1827 było 10 dm. , 80 mk. Wokoiyewoj ob. Okuniewo. Wokowice, wś, pow. brzeski, w piaszczystej równinie, nad Uszwią, dopł. Wisły, przy drodze z Biadololin 3 klm. do Radłowa. Par. rzym. kat. w Szczepanowie. Wś ma 121 dm. i 639 mk. 284 męż. , 346 kob. , 619 rzym. kat. . 1 i izrael. Pos. tabularna Stan. Gniewińskiego wynosi 81 mr. roli, 7 mr. łąk, 2 mr. ogr. 3 mr. pastw. , 2 mr. lasu, 1 mr. nieuż, i 1594 s. parcel. budowl; pos. mn. 351 mr. roli, 58 mr. łąk i ogr. , 157 mr. pastw, i 13 mr. lasu. Dawniej należały W. do dóbr radłowskich bisk. krakowskich. W połowie XV w. było 41 2 łan. km. , jeden wolny osadnik mający 1 1 2 łanu z młyn. , karczma z rolą, zagrodnicy. Łany sołtysie zabrano na folwark. Dziesięcinę w części wsi pobierał bisk. krakowski Długosz, L. B. , II, 269. Reg. pobor z r. 1536 Pawióski, Małop. , 493 tak opisują wieś Vokowicze, wś biskupa krak. , należąca do Radłowa. Jest w niej cztery i pół łana, na których siedzi 10 kmieci, uprawiających nie równe role; płacą czynszu rocznie 41 2 grzyw. , po 4 kor, owsa z łanu, po 2 koguty, po 2 sery i po 20 jaj. Jest tam sołtys mający półtora łana, sadzawkę, młyn na swój użytek, karczmę i zagrodę. Lasy i bory wspólne z Radłowem. W 1581 ibid. , 260 podano 10 kmieci na 5 lan. , 2 zagrody, 2 kom. bez bydła i sołtysa na łanie. W. graniczą na płd. z Maszkienicami, na wsch. z Biadolinami i Bielczą, na płn. z Łękami a na zach. ze Szczepanowem. Mac. Woksza, rzeczka, lewy dopływ Wilii, uchodzi poniżej Podmoszu, Wokszaj zaśc. szlach. , pow. wileński, w 4 okr. pol. , o 30 w. od Wilna, 2 dm. , 10 mk. kat. Wola łac. libera vllla, libertas, nazwa dawana wsiom rolniczym, pojawiającym się już w pierwszej połowie XIII w. i stanowiącym, w stosunku do innych, odrębną kategorya osad, ze względu na ludność używaną do zasiedlania takowych i nadawane jej swobody. Potrzeba zużytkowania pustych obszarów leśnych należących do książąt, duchowieństwa i rycerstwa, obok wzrostu liczebnego klasy ludzi wolnych, ustania handlu niewolnikami i zmniejszenia napływu jeńców wojennych, wywołała zakładanie wsi z ludnością wolną, bądź przybywającą z obcych krajów, Niemiec przeważnie, bądź krajowa. Osadnikom tym dawano działy ziemi z uwolnieniem na pewną liczbę lat do 20tu od wszelkich czynszów, opłat i podatków a przytem po większej części odrębne urządzenia i prawa niemieckie. Że istniały wolne wsi Wole na prawie polskiem, świadczy fakt przenoszenia ich na prawo niemieckie. Tak np. władysław, ks. dobrzyński, nadaje r. 1328 Woli i innym wsiom w ziemi dobrzyńskiej prawo chełmińskie Kod. dypl. pol II, 658. Król Kazimierz przenosi r. 1363 wsi Chothow i Wola, własność Krzesława, z prawa polskiego na średzkie Kod. Małop. , III, 168. O lu dności używanej do zasiedlania tych wsi daje ważną wskazówkę akt, który Bolizlavus dux Polonie r. 1255 wydaje dla klasztoru w Lądzie inter fluvium qui Wirbec vocatur et claustrum ipsorum contulimus libertatem novam villam locandi quem Liberum villam appellarunt atque populandi eandem de Theutonicis sive liberis Polonis pleno jure Theutonico Kod. Wielkop. , Nr. 331, 600, W dok. z r. 1325 wies ta zwana jest Wolany al Villa Gerlaci. Dowiadujemy się tu, że założoną została na obszarze wsi Dolany i zaludnioną przez osadników Wokszaj Woksza Wojweryszki Wojwodiasa Wojwody Wojwodyszki Wojzbuniszki Wojżgi Wojzgirdy Wokanówka Wokiszkieie Wokoiyewoj Wola Wola niemieckich. W akcie uposażenia klasztoru w Krzyżanowicach z r. 1255 wymienioną, jest Volia que vulgariter Grochovisko nuncupatur Kod. dypl. pol. , I, 75. Spotykamy też Wolę w akcie uposażenia kla sztoru w Zawichoście z r. 1257. Na Szląsku i w przyległych częściach Wielkopolski i Małopolski osady takie zwano Lgotami Ligota. Akt z r. 1369 wymienia koło siebie Wole i Ligotę, w okolicy Żaraowca Kod. Małop. , III, 229. Najliczniej wystę pują, Wole w ciągu XIV w. na obszarach północnej i wschodniej części Małopolski, na wschodnich kresach Wielkopolski, następnie w XV w, na Mazo wszu, Podlasiu i Rusi Czerwonej, wreszcie dosięgną obszarów Wołynia. Nazwa Wola niejednokrotnie znika ustępując miejsca pierwotnej nazwie obszaru albo też zmienia swoja drugą częśćwraz ze zmlaną właściciela albo łączności przyległa osadą. Gdy stopniowo zatrą się różnice między ludnością wolnią; a przytwierdzona do gleby, nazwa Wola znaczyć będzie tyle co świeżo założona a ztąd wol na na pewien czas od podatków osada, tyle co No wa Wieś. W tem też znaczeniu używaną będzie na zwa Wólka. Br. Ch. Wola 1. dawniej Wielka Wola, r. 1368 Magna Vola Warszowiensis, wś i przedmieście Warszawy, leży w stronie płd. zach. od miasta, na obszarze rozległego plaskowzgórza, pokrytego żyzną glebą gliniastą, pow. warszawski, gm. Czyste, par. Wola. Posiada kościół par. murowany, dwie szkoły początkowe, cerkiew i cmentarz prawosławny. Obszar wsi zajmuje przeważnie liczne osady młynarskie wiatraki i kolonie ogrodników, uprawiających warzywa i owoce, tudzież kilka fabryk. Wola ma 667 mr. włościańskich i 142 dworskich. Obecnie gmina Czyste, w skład której wchodzi Wola, Czyste i dwie mniejsze osady Koło i Ochota, ma 16280 mk. w tej liczbie 9644 niestałej ludności. Śród stałej ludności jest 59 praw. , 310 prot. , 1017 żydów. W r. 1827 wś Wola miała tylko 19 dm. , 133 mk. Wieś ta powstała na obszarze lasów książęcych zapewne na początku XIV w. O dawnem bardzo zaludnieniu tego obszaru świadczy podany przez kalendarz Duńczewskiego fakt wykopania w r. 1672 na Woli urn mieczem obwiniętych ob. F. M. Sobieszczański, Wycieczka archeologiczna, str. 41. W dok. z r. 1367 wymieniona Wola w liczbie wsi dających dziesięciny kościołowi w Zegrzu nad Narwią. Wskutek rozstrzygnięcia sporu o te dziesięciny wś ta, zwana w dok. z r. 1368 Magna Vola Warszoviensis ma placić dziesięcinę bisk. poznańskiemu, po 6 gr. z łanu Kod. Wielkp. , Nr 1584 i 1601. Wzrost Warszawy wpływał na zaludnienie okolicy i karczowanie poblizkich obszarów leśnych. W akcie ks. Janusza z 1425 r. wspomniany jest folw. Pustola, leżący przy drodze do Błonia retro villam nostram Wola. Widocznie okolice Warszawy dość szybko się zaludniały, skoro w XVI w. spotykamy tak liczne parafie podmiejskie. W r. 1580 mają kościoły parafialne Powsin, Milanów Wilanów, Wielka Wola, Wawrzyszew, Babice, Raszyn Według reg. pobor. z r. 1580 we wsi królewskiej Wielka Wola płaci Jan Pietrzejewski, szlachcic, wójt dziedziczny, od 1 łanu, 3 zagr. z rolą; Jan Umiastowski, szlachcic, z części Malchera od 1 łanu; Jadwiga Bolemowska od 1 łanu; Bartłomiej Zaliwski, chorąży liwski, dzierżawca królewski, od 13 lan. , 2 zagr. z rolą Pawiń. , Mazowsze, 269. Lustracya starostwa warszawskiego z r. 1660 podaje Wieś Wielka Wola ma troje pole, funditus przez nieprzyjaciela spalona. Jest w tejże wsi włók 13 i pół, między którymi znajduje się włók, które w dawnych lustracyach specificantur, 10 i z wójtowską 1, wolnych; na ten czas znajduje się włók osiadłych, które fruktyfikują Nr 3 i pół. Robocizny były cztery dni w tygodniu z włóki, straż nocna kolejna do Warszawy, do zboża w nocy lecić powinni, czynszu po zł. 1 na rok, żyta 13 kor. , owsa 26 kor. , 2 kapłony, 30 jaj i gęś dawać obowiązani. Ogrodników i dworskich budynków nie było wtedy. Mikołaj Konstanty Gissa, sekretarz i oberszter gwardyi Jego Król. Mości, miał przywilej z r. 1652 na folwark w tej wsi 3 i pół włóki obejmujący, nadany mu i żonie dożywotnio. Prócz tego trzymał oddzielnie półwłóczek z roli, z którego płacił kwartę. Drugi folwark, świeżo spalony, trzymała za przywilejem królewskim z r. 1662 Urszula Szperlingen Hekierowa, wdowa po aptekarzu królewskim. Były teź dwie włóki wybranieckie. Prawo patronatu nad kościołem miał dziekan warszawski. Dziesięcina ze wsi należała do mansyonarzów warszawskich. Ogólny dochód wynosił zł. 190 gr. 16 den. 9. Po ks. Czartoryskim woj. ruskim, objął starosstwo warszawskie w r. 1750 dwunastoletni Fryderyk Bruehl, później generał artyleryi. Urządził on tu świetną dla siebie rezydencyą i przyczynił się wiele do zabudowania i zaludnienia obszarów ststwa, wchodzących w skład Warszawy. W r. 1785 sprzedał on starostwo które nabył Poniński. Pałac w Woli został spalony r. 1794 przez Prusaków. Zniszczyli też oni kościół paraf, który na miejscu dawniejszego wzniósł r. 1611 ks. Jan Raciborski. Odnowiony w r. 1807 znowu uległ zniszczeniu w r. 1831 a od 1834r. przestał istnieć. Nabożeństwo odprawiano w domu prywatnym przy ulicy Wolskiej do r. 1860. Na wyniosłej i suchej równinie Woli, górującej po nad Warszawą, odbywały się elekcye królów, od Batorego w r. 1575 począwszy. Miejsce na ten akt wyznaczone było otoczone rowem i opasane wałem. Bo wnętrza prowadziły trzy bramy, przeznaczone dla przedstawicieli Wielkopolski, Małopolski i Litwy. W środku ogrodzonego placu stała szopa drewniana, z dachem z desek, okrywana w razie potrzeby z boków oponami. Szopa służyła dla senatorów, dokoła stawało koło rycerskie, t. j. posłowie. Szlachta z dobrej woli przybywająca miała wytknięte przez marszałka miejsca w pewnem oddaleniu. Grupowała się według województw. Wola Obozowała przeważnie pod namiotanoi na zewnątrz okopu. W czasie elekcyi r. 1587 spalono szopę, w r. 1669 strzelano do senatorów obradujących pod szopą. . Okop miał kształt podłużnego czworoboku. Długość ocenia Verdum na doniosłość strzału muszkietowego. Przedostatnia elekcya, Augusta III, odbyła się podobnie jak i Walezego w Kamieniu nad Wisła, pod Pragą, Ostatni obiór Stanisława Augusta na polach Woli w r. 1764. W r. 1794, podczas oblężenia Warszawy przez Prusaków, zachodziły tu kilkakrotne walki. Przy szturmie Warszawy we wrześniu r. 1831 Wola ze wzniesionemi tu obwarowaniami stanowiła punkt, w którym głównie koncentrowały sie usiłowania obu stron walczących. W miejscu najzaciętszego boju, przy murach dawnego kościoła, urządzono następnie cmentarz prawosławny. Kościołek zamieniony został na cerkiew. Nowy kościół paraf. , p. w. św. Stanisława i Wawrzyńca, wzniesiony został w r. 1860. Wzrost Warszawy zamienił obecnie Wolę w przedmieście, zamieszkiwane przez ludność wyrobniczą, ogrodników i młynarzy. Wyniosłe i otwarte położenie sprzyja urządzaniu wiatraków, których spotykamy tu znaczną ilość. 2. W. , pow. stopnicki, ob. Wola Biechowska. 3. W. , wś, pow. pińczowski, par. Chroberz, ob. Wola Chroberska, 4. W. , wś, pow. miechowski, gm. i par. Książ Wielki, ob. Wola Mianocka, 5. W. , w XVI w. Wola Gaszczyńska, wś, pow. grójecki, gm. i par. Konary, ma 15 os. , 99 mr. Wchodziła w skład dóbr Konary. W r. 1576 płaci tu Adam Mniszewski od 2 łan. 6. W. , dawniej Kałkowa Wola, wś, pow. łowicki, gm. Bielawy, par. Sobota odl. 4 w. , ma 244 mk. Na początku XVI w. lany km. dają dziesięcinę kollegiacie łęczyckiej a folw. pleban. w Sobocie Łaski, L. B. , II, 504. W r. 1576 wś Kalkowa Wolia należy do Aleksandra Wolskiego, który płaci od 5 1 2 łan. . 4 zagr, , karczmy, rzeźnika, rybaka, karczmy dziedzicznej; puste były 3 osady rybaków i komornika jedna. 7. W. , os. włośc, pow. będziński, gm. Górnicza, ma 9 dm. , 72 mk. , 102 mr. 8. W. , dawniej Wola Kuczkowska, wś, pow. włoszczowski, gra. Secemin, par. Kuczków, ma 42 os. , 383 mr. Wchodziła w skład dóbr Chrząstów. W r. 1827 było 32 dm. , 194 mk. W r. 1581 należy z Kuczkowem i Wolicą Kuczkowską do Kuczkowskich. Stanisław ma 2 1 2 łan. km. , Krzysztof 2 1 2 łan Pan Sendomirski 2 1 2 łan, i 3 kom. bez bydła Pawiń. , Małop. , 75. 9. W. , w 1581 r. Tczeńska Wola, wś. Pow, jędrzejowski, gm, Nagłowice, par. Rakoszyn. W r. 1581 wś Tczeńska Wola ma w części Tworowskiego 1 2 łanu, 1 zagr. bez roli, w części dzierżawionej przez Borka 1 2 łanu. 10. W. , wś, pow. biłgorajski, gm. Puszcza Solska, par. Biłgoraj. W 1827 r. było 24 dm. , 98 mk. 11. W. , wś nad rz. Wisłą, pow. płoński, gm. Sielec, par. Czerwińsk, odl 27 w. od Płońska, ma 21 dm, , 210 mk. , 768 mr. W r. 1827 było 21 dm. , 142 mk. 12. W. wś, pow. lipnowski, gm. Ossówka, par. Wola Trutowo, odl. 12 w. od Lipna, ma szkołę początkową, browar, gorzelnią, 33 dm. , 249 mk. Bobra Wola Wymysły składały się w r. 1891 z fol. Wola, Wymysły i Swoboda rozl. mr. 2907 fol Wola gr. or. i ogr. mr. 734, łąk mr. 60, past. mr. 20, nieuż. mr. 66; bud. mur. 16, drew. 8; płodozm. 6 i 12pol; fol. Wymysły gr. or. i ogr. mr. 230, łąk mr. 9, nieuż. mr. 6; bud. drew. 5; fol. Swoboda gr. or. i ogr. mr. 94, łąk mr. 5, past. mr. 2, nieuż. mr. 28; bud. mur. 1, drew. 6, lasu urządzonego mr. 1654, cegielnia i młyn wodny. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś Wola Wymysły os. 32, mr. 45; wś Wawrzonkowo os. 18, mr. 555; wś Makowisko os. 14, mr. 651; wś Kiełpin os. 38, mr. 824; wś Wyzendorf Stary os. 18, mr. 180; wś Wyzendorf Nowy os. 13, mr. l48. Do r. 1835 istniała tu parafia, z kościołem drewnianym. R. 1328 Władysław, ks. dobrzyński i łęczycki, nadaje W. i innym wsiom prawo chełmińskie Kod. dypl pol, II, 658. W r. 1564 wś leży w ziemi dobrzyńskiej, pow. rypińskim. Stanisław Żelski płaci od 20 poddanych siedzących na 14 łanach, 2 karczem, 7 zagrod. , kowala. Ogółem fl 9 gr. 3 sol 1 Pawiń. , Wielkop. , I, 317. Ii. 1789 dziedzic Wojciech Trzciński wysiewał tu 92 kor. żyta i 27 kor. pszenicy. Wizyty dziekańskie z r. 1825 i następnych opiewają, źe kościół był erygowany r. 1538, akt erekcyi znajduje się w archiwum kapituły płockiej. R. 1609 była ponowioną erekcya a 1779 r. 8 maja odświeżoną przez komplanacyą między ówczesnym dziedzicem Szym. Zielińskim, chorążym ziemi nurskiej, z jednej, a kś. Krzyszt. Piszczatowskim, prob. kikolskim, komendarzem kościoła w W. , z drugiej strony, i następnie taż komplanacya w Bobrownikach d. 31 maja została utwierdzoną, z wymienieniem uposażenia do kościoła należącego. Akta metryczne par. Wola zaczynają się od r. 1754, podpisał je pierwszy kś. Raf. Bloch ze zgromadzenia dominikanów poznańskich, czasowo tu przebywający. W wizytach dziekańskich spotykamy ciągłe skargi na wiolencyą kollatorów. W r. 1757 dziedzic wszystkie grunta plebańskie i łąki modo chapativo włączył do swych posiadłości, przez co kościół pozbawiony został funduszu i utrzymania dla plebana. Skutkiem czego kościół ten niebędąc podtrzymywany przez nikogo, chylił się coraz bardziej do upadku, aż w końcu popadł w zupełną ruinę i urzędownie d. 2 grudnia 1835 r. przez kś. Zawadzkiego, dziekana lipnowskiego, został zapieczętowany, parafią zaś przeniesiono do sąsiedniego kościoła karmelitów w Trutowie. Przełożony tegoż kś. Kajetan Sehroeter od władzy dyecezyalnej otrzymał pierwszy z karmelitów, curam animarum Przegl katol z r. 1888, Nr 44. Wola 13. W. Abramowska, pow. zamojski. W r. 1827 było 21 dm. , 140 mk. Ob. Abramów, 14. W. Adamowa, w r. 1557 Wolia Ademowa, r. 1827 Wólka Adamowa, wś i folw. , pow. włocławski, gm. Pyszkowo, par. Chodecz, odl. 20 w. od Włocławka. W r. 1882 folw. rozl. mr. 501 gr. or. i ogr. mr. 464, łąk mr. 17, nieuż. mr. 20; bud. mur. 15, drew. 2. Wś Wola Adamowa os. 24, mr. 45; wś Holendry Wóleckie os. 14, mr. 132. W r. 1557 Scibor Wolski płaci od 2 łan. , 2 zagr. Kmieci tu niema. Wś nazwana Wolia Ademowa Pawiń. , Wielkop. , II, 23. W spisie wsi z r. 1827 podane są dwie wsi z nazwą Wólka Adamkowa, w par. Chodecz. Pierwsza ma 11 dm, 90 mk. , druga 10 dm. , 64 mk. 15. W. , Adamowa, wś, pow. płoński, gm. Szumlin, par. Joniec, odl. 17 w. od Płońska, ma 9 dm. , 57 mk. , 222 mr. obszaru. W r. 1827 było 6 dm. , 42 rak. 16. W. Aleksandra, wś, pow. warszawski, gm. i par. Nieporęt, ma 53 mk. , 74 mr. włośc. i 4 mr. dwor. 17. W. Bachórna, wś i folw. , pow. nieszawski, gm. i par. Sędzin, ma 126 mk. , 670 mr. dwor. i 37 mr. włośc. W r. 1827 było 11 dm. , 86 mk. W r. 1557 wś Wolia Bachorna, w pow. brzeskim, własność Feliksa Wolskiego, ma 9 łan. , 7 zagr. , 1 komor. Pawiń. , Małop. , II, 6. 18. W. , Bachorska, wś i folw. , pow. łaski, gm. i par. Buczek, odl 14 w. od Łasku. Wś ma 4 dm. , 88 mk. ; folw. 5 dm. , 30 mk. W r. 1552 istnieje tylko wś Bachorzyno, mająca 16 osad. na 5 łan. W r. 1885 fol. W. Bachorska rozl. mr. 398 gr. or. i ogr. mr. 312, łąk mr. 5, pastw. mr. 48, lasu mr. 19, nieuż. mr. 14; bud. drew. 6. Wś Wola Bach. os. 10, mr. 15. 19. W. Bagnowa, w par. Mnin Łaski, L. B. , II, 595, będzie to dzisiejsza Wólka w pow. koneckim gm. Pijanów. 20. W. , Bałucka, wś i fol. nad rz. Pilica, pow. łaski, gm. Bałucz, par. Borszewice, odl. 5 w. od Łasku. Wś ma 8 dm. , 31 mk. , 101 mr. ; fol. 3 dm. , 44mk. W 1827r. 13 dm. , 55 mk. Fol. Wola Bałucka rozl. mr. 438 gr. or. i ogr. mr. 304, łąk mr. 29, pastw. mr. 63, lasu mr. 29, nieuż. mr. 13; bud. mur. 2, drew. 7. Na początku XVI w. dziesięcinę dawano na stół arcybiskupi, plebanowi zaś tylko kolędę po groszu z łanu Łaski, L. B. , 1, 444. 21. W, Batorska, właściwie Botorska, wś, pow. janowski, gm. Chrzanów, par. Batorz. W spisie z r. 1531 podana tylko wś kościelna Bothorz 7 łan, kra. i młyn. Ob. Batorz. 22. W. Belska, w par. Łęczeszyce, pow. grójecki, ob. Wola Pogroszewska. 23. W. Bezathowa Łaski, L. B. , II, 364 ob. Wola Bezdziadowa. 24. W. Bezdziadowa, wś, dziś WólkaBezdziadowa, w par, Wartkowice, pow. łęczycki, dawniej w par. Chodów Lib. B. Łaskiego mylnie ją nazywa Wola Bedzathowa. Na początku XVI w. łany kmiece dawały dziesięcinę dziekanowi kollegiaty łęczyckiej, dworskie i zagrodnicy plebanowi w Chodowie. W r. 1576 Szymon Wolski płaci od 1 2 łanu i 1 os. , Stanisław Zaleski od 1 tanu, 1 łan pusty. Prócz tego płaci Szymon Wolski od 1 1 2 łanu bez kmieci i 1 zagr. , a Anna, wdowa po Idzikowskim od 1 łanu Pawiń. , Wielkop. , II, 68, 125. 25. W. , Bilina al. Belińska Lib. Ben. Łaskiego, II, 252, w par. Boguszyce pow. rawski, składała się z samych łanów km. , dających dziesięcinę wikaryuszom kollegiaty łowickiej. W reg. pobor. z r. 1579 wieś ta nosi nazwę Księża Wola. Była tu regalis pars plebani i 3 lany km. Pawiń. , Mazowsze, 166. Oh. Księża Wola. 26. W. Będkowska, wś i folw. , pow. sieradzki, gm. Barczew, par. Burzenin, odl. 18 w. od Sieradza. Folw. rozparcelowany ma 4 dm. , 42 mk. , wś 30 dm. , 320 mk. W nowszych spisach nazywany Wólka Będkowska. W r. 1827 było 21 dm. , 127 mk. Na początku XVI w. wś Banthkowska Wolla dawała dziesięcinę z łan. km. na stół arcybiskupi, z folw. plebanowi w Burzeninie. Kmiecie dawali plebanowi za kolędę po groszu z łanu Łaski, L. B. , 1, 428. 27. W. , Białecka, ob. Wólka Białecka. 28. W. Biechowska, w XVI w. Wola Jurkowska, wś. i folw. , pow. stopnicki, gm. Wojcza, par. Biechów. Folw. ma 294 mr. , wchodzi w skład dóbr Wojcza, wś 38 os. , 140 mr. W r. 1827 było 22 dm. , 133 mk. W r. 1579 wś Wola Jurkowska, podobnie jak Biechów i okoliczne wsi, należała do Fryderyka Bonara, który ztąd płacił od 8 osad. , 4 łan. , 3 zagr z rolą, 4 ubog. , 1 rzem. Pawiń. , Małop. , 230. 29. W. Biejkowska, wś i folw. nad rz. Pilicą, pow. grójecki, gm. i par. Promna, odl. 20 w. od Grójca. Dobra te składały się w r. 1885 z folw. W. i Julianów wsi W. Biejk. . rozl. m. 1137 fol. W. Biejk. gr. or. i ogr. mr. 416, łąk mr. 128, past. mr. 220, lasu mr. 11, nieuż. mr. 66; bud. mur. 8, drew. 9; płodozm. 8 pol. ; fol. Julianów gr. or. i ogr. mr. 197, lasu mr. 99, nieuż. mr. 1; bud, drew. 2; las nieurządzony. Wś W. Biejk. os. 28. mr. 152. Ob. Biejków, 30. W. Bielska, ok Wola Bilska, 31. W. , Bierwiecka, fol, pow. radomski, gm. Jedlińsk, odl. od Radomia 17 w. , ma 13 dm. , 107 mk. , 304 mr. 172 roli, 24 łąk, 35 lasu, Ob. Bierwce, 32. W. Bilska, fol. i kol. nad rz. Pilicą, pow. piotrkowski, gm. Łęczno, par. Sulejów, odl. . 18 w. od Piotrkowa. Kol, ma 21 dm. , 178 mk. ; fol. 5 dm. 32 mk. ; os. leś. 1 dm. W r. 1885 fol W. Bilska rozl. mr. 560 gr. or. iogr. mr, 320, łąk mr. 2, past. mr. 2, lasu mr. 221, nieuż. mr. 16; bud. mur. 1, drew. 13. Las nieurządzony. Do fol. należały poprzednio wś W. Bilska os. 31, mr. 326, wś Adelinów os. 14, mr. 225, wś Klemementynów os. 31, mr. 405, wś Karolinów os. 20, mr. 237, wś Salkowszczyzna os. 8, mr. 150, wś Dorotów os. 8, mr. 28, wś Mikołajów os. 4, mr. 75, wś Piotrów os. 8, mr. 136. Na początku XVI w wś Wola Bielska dawała dziesięcinę z łanów km. na stół arcybiskupi, pleban. zaś w Sulejowie kolędę po pół gr. z; łanu Łaski, L. B. , II, 187. 33. W, Biskupia, wś. pow. łódzki, gm. i par. Czarnocin, ma 60 dm. , 518 mk. , 1055 mr. ; os. karcz. 1 dm. , 3 mk. , 1 mr. W r. 1827 było 48 dm. , 308 mk. Na początku XVI w. łany kmiece dawały dziesięcinę pleb. w Czarnocinie, zaś łany folwarczne i role kmiece, zwane Murzyny, Podniwiszcze i Zadworyszcze, kościołowi w Nagórzycach. Pole zw. Zaleśne dawało kolejno obu kościołom Łaski, L. B. , II 185, 229. 34. W. Biskupska, w par. Jeziorsko. Istniała w XVI w. Dziś pod tą nazwa nie ma wsi w tej parafii pow. turecki. Ob. Łaski, Lib. Ben. , L 408. 35. W. Blakowa, wś i fol. pow. noworadomski, gm. Brudzice, par. Lgota, odl. 18 w. Radomska, składa się z wielu części, mających razem 485 mk. W r. 1827 było 36 dm. , 279 mk. Fol. lit. A. C. al. Antoniew miała w 1877 r. 255 mr. 172 mr. roli, 77 lasu, fol. lit B. miał 618 mr. 387 roli, 116 lasu; wś włośc. 20 os. , 305 mr. ; fol lit. D. wr. 1886 miał 318 mr. 254 roli; wś lit. D. os. 18, mr. 139; fol. lit. E. w r. 1886 miał 379 mr. 226 roli, 71 lasu; wś lit. E. 18 os. , 156 mr. Na początku XVI w. dziesięcinę płaci wś Wola kapitule gnieźn. , plebanowi zaś tylko kolędę Łaski, L. B. , I, 492. 36. W. Blizocka, wś, pow. łukowski, gm. Serokomla, par. Łysobyki, ma 44 dm. , 338 mk. , 751 mr. , szkołę początkową. W r. 1827 było 34 dm. , 254 mk. Por. Podlodów i Radom t. IX, 408. 37. W. Błędowa, w XVI w. Blandowa Wola, Bledowska Wola, wś i fol. , pow. brzeziński, gm. Bratoszewice, par. Waliszew, odl 14 w. Brzezin. Wś ma 23 dm. , 248 mk. ; fol. 5 dm. W r. 1827 było 17 dm. , 139 mk. W r. 1885 fol. Wola Błędowa i Woliska rozl. mr. 1411 gr. or. i ogr. mr. 108, lasu mr. 853, nieuż. mr. 40; bud. mur. 3, drew. 13; płodozm. 4 i 11 poL; las nieurządzony. Fol. ten w r. 1884 został oddzielony od dóbr Bratoszewice. Wś ma 348 mr. Na początku XVI w. łany km. dawały dziesięcinę pleb. w Brzezinach, role folw. kościołowi w Strykowie, zaś swemu pleb. w Bratoszewicach dawali kmiecie kolędę, po pół grosza z łanu Łaski, L. B. , II, 394, 406. 38. W. Błędowska, wś, pow. przasnyski, gm. i par. Baranowo, odl. 29 w. od Przasnysza, ma 19 dm. , 153 mk. , 19 os. , 665 mr. Wchodziła w skład dóbr Krasnosielc. W r. 1827 było 19 dm. , 93 mk. 39. W. Blędowska, wś, pow. płoński, gm. Błedówko, par. Cieksyn, odl 22 w, od Płońska, ma 11 dm. , 147 mk. , 306 mr. W r. 1827 było 10 dm. , 98 mk. 40. W. Błotna, wś wchodząca w skład starostwa korczyńskiego, jestto dzisiejsza Błotnowola ob. , w pow. stopnickim. W r. 1579 wś ta, królewska, płaci od 13 osad. , 3 1 4 łan. . 8 zagr. , 1 kom. , 3 ubogich Pawiń. , Małop, 212. Zdaje się, że ta sama wieś jest wymieniona przez Długosza w opisie par. Ostrowce Lit. Ben. , IL 429 p. n. Breskowska Wola, 41. W. Bobrowska al Bobrownicka, wś i fol. , pow. konecki, gm. Dobromierz, par. Stanowiska, odl, 50 w. od Końskich. W r. 1886 Wola Bobrowska rozl mr. 647 gr. or. i ogr. mr, 275, łąk mr. 47, pastw. mr. 38, lasu mr. 271, nieuż. mr. 16; bud. mur. 2, drew. 3; płodozm. 7 pol. , las nieurządzony. Wś Wola Bobr. os. 10, mr. 109. Na początku XVI w. wś daje dziesięcinę z ról wszystkich pleb. w Stanowiskach a za konopne po 2 gr. z łanu. Wartość dziesięciny sięga 3 grzyw. Łaski, L. B. , I, 615. Zapewne do tej wsi odnosi sie to, co podaje Łaski w innym miejscu L. B. , I, 555 o wsi Wola Borkowa, w par. Stanowisko, iż dziesięciny z łan. km. dawano kollegiacie kurzelowskiej. 42. W. Bobrowa, wś, pow. łukowski, ob. Bobrowa Wola, W r. 1827 było 8 dm. , 64 mk. 43. W. Bogdańska al. Wólka, wś nad rzką b. n. , pow. piotrkowski, gm. Parzniewice, par. Bogdanów. Wś ma 8 dm. , 69 mk. , 90 mr. , os. leś. 1 dm. , 6 mk. , 12 mr. W r. 1827 było 13 dm. , 74 mk. Na początku XVI w. dziesięciny ze wsi idą na stół arcybiskupi, pleban dostaje tylko kolędę, po groszu z łanu Łaski, L. B. , II, 220. 44. W. Boglewska, w r. 1368 Liberias grodensis wś i fol. , pow. grójecki, gm. Jasieniec, par. Boglewice, odl. 6 w. od Grójca, ma 267 mk. W r. 1827 było 19 dm. , 131 mk. W r. 1886 fol. Wola B. rozl. mr. 1077 gr. or. i ogr. mr. 536, łąk mr. 113, pastw. mr. 3, lasu mr. 385, nieuż. mr. 40; bud. mur. 9, drew. 7; płodozm. 10 poL, ks urządzony, wiatrak. Wś Wola B. os. 38, mr. 43. Wieś ta, książęca, założona w 1345 r. , zwana początkowo Wola Grodziecka, na mocy postanowienia ks Ziemowita z r. 1368 Kod. Wielkop. , 601 płaciła za dziesięcinę bisk. pozn. po 6 gr. z łana; miała w r. 1576 pow. warecki trzy części, należące do Boglewskich. Mikołaj miał 1 2 łanu, Jan 1 2 łanu, Maksymilian 1 3 4 łan. km. 45. W. Boguszowa, w par. Regów pow. kozienicki. Jest to dzisiejsza Boguszówka ob. . W r. 1569 Jan Bogusz, podkom. lubelski, płaci tu od 3 łan. 46. W. Bojarska al. Wólka, wś, pow. sokołowski, gm. i par. Kossów, ma 9 os. , 321 mr. , wchodziła w skład dóbr Nowa Wieś. 47. W. Bolowiecka, wś, pow. pińczowski, gm. Boszczynek, par. Pałecznica. Wchodziła w skład dóbr Małoszów, ma 6 os. , 49 mr. Spis z r. 1581 podaje tylko Bolów i Bolowiec w par. Pałecznica, własność Prospera Prowanny, który ma 11 lan. km. , 1 zagr. z rolą, 2 zagr. bez roli, 1 kom. z bydł. Pawiń, , Małop. 14. 48. W. Boniecka, wś, pow. krasnystawski, gm. Czajki, par. Bończa. Należy do wsi Bończa. 49. W. Borowa, pow. opoczyński, par. Klwów. ob. Borowa Wola, W r. 1569 mają tu Suligostowscy 1 4 łanu i Rzuchowski 1 2 łanu Pawiń. , Małop. , 314. 50. W. Borowa, wś, wchodziła w skład dóbr rząd. Leśnictwo, w pow. władysławowskim. Dziś nie istnieje pod tą nazwą. 51. W. , Branecka, wś, pow. grójecki, gm. i par. Promna, ma 144 mr. ; wchodziła w skład dóbr Branków. W r. 1827 było 5 dm. , Wola Wola 40 mk. , par. Wrociszew. Wś ta założona została w połowie XV w. W r. 1576 siedzą tu Braneccy z Brankowa maja we trzech 2 lany. Wś należy do par. Wrociszewo Pawiń. , Mazowsze, 240. 52. W. , Branicka, wś i fol. nad rz. Moszczanica, pow. brzeziński, gm. Biała, par. Gieczno. W r. 1827 było 20 dm. , 255 mk. Zapewne nazywała się Brachowicka Wola, od wsi Brachowice. 53. W. , Brudnowska, pow. radomski, par. Wieniawa. Na początku XVI w. dziesięcinę wartości, do 4 grzyw. , pobierali wikaryusze kościoła w Wieniawie Łaski, L. B. , I, 689. Ob. Brudnowska Wola. 54. W. Brwileńska al. Wólka, wś, pow. gostyński, gm. Łąck, par. Duninów, ma 151 mk. , 332 mr. ; ob. Bnwilno, W r. 1570 Wolka Brwilińska stanowiła własność proboszcza kościoła św. Michała za murami Płocka. Było w niej 5 1 2 łan. Pawiń. , Mazowsze, 128. 55. W. Brzeska, wś, pow. radomski, gm. i par. Stromiec. Nazwę nosi od wsi Brzeście nad Pilicą. Na początku XVI w. wś należała do par. Jasionna. Łany folw. uprawiane przez zagrodników, dawały dziesięcinę, wartości do 5 gr. pleb. w Jasionnie Łaski, L. B. , I, 668. W r. 1576 Brzeście i Wola Brzeska leżały w pow. wareckim, par. Stromiec. Wola Brzeska miała czterech właścicieli Kożuchowscy 1 1 2 łanu dwie części Brzeskich po 3 4 łanu i Wielebnowski 3 4 łanu Pawiń. , Mazowsze, 243. Ob. Brzeska Wola, 56. W. Brzezińska, wś, pow. sieradzki, gm. i par. Brzeźno, odl. od Sieradza 15 w. , ma 13 dm. W r. 1827 było 6 dm. , 45 mk. Ob. Brzeźno. 57. W. Brzózka, pow. kozienicki, przy wsi Brzóza. Wchodziła w skład ststwa radomskiego. Ob. Brzózka Wola, 58. W. , Brzozowa, wś, pow. tomaszowski, gm. i par. Komarów. W 1827 r. było 49 dm. , 319 mk. Ob. Brzozowa Wola. 59. W. Buczkowska, kol. , fol. i wś, pow. łaski, gm. i par. Buczek, odl. 7 w. od Lasku; kol. ma 12 dm. , 177 mk. , 179 mr. ; fol 2 dm. , 13 mk. W 1827 r. było 18 dm. , 162 mk. W r. 1885 fol Wola Buczkow, rozl. mr. 227 gr. or. i ogr. mr. 176, łąk mr. 11, past. mr. 7, lasu mr. 23, nieuż. mr. 10; bud. mur. 1, drew. 9. Ws Wola Buczk. os. 2, mr. 28. Na początku XVI w. lany km. dawały dziesięcinę na stół arcybiskupi, pleban. zaś tylko kolędę, po groszu z łanu. Pleban miał we wsi tej dwie łąki. Jedna z nich w lesie zwała się Jewina łąka Łaski, L. B. , I, 450. 60. W. Bukowska, pow. miechowski, ob. Bukowska Wola. Wymieniona w dok. z r. 1354 w liczbie posiadłości klasztoru miechowskiego. Przy akcie z r. 1373 obecny jest Albert, wójt de villa dicta Wola Bukowska Kod. Małop. , III, 93 i 271. W r. 1581 we wsi tej prepozyt miechowski płaci od 5 łan. km. , 3 kom. z bydłem, 5 kom. bez bydła, 1 rzem. Pawiń. , Małop. , 92. 61. W. Burzecka, wś i fol, pow. łukowski, odl 16 w. od Łutowa. W 1569 r. nosi nazwę Wolia Wipnicha lecz ma wspólnych właścicieli ze wsią, , Burzecz Bużec. Ob. Burzecka Wola, Wr. 1879 fol Wola Burzecka z awulusem Mikołajew al Szczałb, w r. 1879 oddzielony od dóbr Wojcieszków rozl mr. 1631 gr. or. i ogr. mr. 693, Iak mr. 288, past. mr. 109, lasu mr. 508, nieuż. mr. 33; bud. drew. 11, las nieurządzony. Wś ma 39 os. , 378 mr. 62. W. Bychawska, wś i fol. nad rzka Kosarz, pow. lubelski, gm. i par. Bychawa, odl 21 w. od Lublina. W 1827 r. było 24 dm. , 162 mk. W r. 1877 fol Wola Bych. rozl mr. 1172 gr. or. i ogr. mr. 964, łąk mr. 42, past. mr. 141, wody mr. 4, nieuż. mr. 21; bud. drew. 16, młyn wodny i pokłady wapienia. Do folw. należały poprzednio wś Wola Wielka os. 14, mr. 288; wś Olszowiec os. 30, mr, 772; wś Leśniczówka os. 6, mr. 8. Spisy pobor. z r. 1531 nie podają tej wsi. W r. 1676 wś Wola Bychowska al. Zadubie daje pogłówne od 44 poddanych. 63. W. Bykowska, podobno w XVI w. Pyeklova Volya, fol, pow. piotrkowski, gm. Szydłów, par. Srocko, odl 5 w. od Piotrkowa, ma 4 dm. , 20 mk. W 1827 r. 1 dm. , 16 mk. W r. 1890 fol Wola Byk. rozl mr. 462 grunt or. 426, łak mr. 16, past. mr. 2, nieuż. mr. 18; bud. mur. 4. drew. 13. Wś Karlin os. 18, mr. 224. Na początku XVI w. we wsi Pyeklova Wola lany km. dają dziesięcinę kapitule gnieźn. , karczma dworska pleb. w Srocku. Folwarku niema Łaski, L. B. , II, 172. 64. W. Bystrzycka, fol, pow. łukowski, gm. i par. Wojcieszków, odl 19 w. od Łukowa, 37 dm. , 361 mk. , 3216 mr. ziemi W r. 1879 fol Wola Bystrz. z awulusem Otylin, oddzielony w r. 1874 od dóbr Wojcieszków, rozl mr, 1191 gr. or. i ogr. mr. 958, łak mr. 147, past. mr. 37, nieuż. mr. 49; bud. drew. 19; płodozm. 9pol, pokłady torfu. Wś Wola Bystrz. ma 52 os. , 607 mr. W r. 1531 wś Wola Bistrziczka ma 1 2 łanu i 1 młyn. R. 1552 siedzą tu na drobnych działach Gośccy al Gojscy piszą ich Gosczsky i Goysczki, mający 21 osad. Siedzą oni teź w Bystrzycy i Siedliskach Pawiń. , Małop, , 379, 402, 409. 65. W. Cesarska, os. , pow. nieszawski, gm. Wierzbie, par. Mąkoszyn, ma 40 mk. , 62 mr. wlośc. Jest to świeżo utworzona po r. 1864 osada włościańska. 66. W. Cesarska, wś, pow. radomski, gm. i par. Błotnica, odl od Badomia 24 w. , ma 2 dm. , 14 mk. , 88 mr. wlośc. Utworzona po r. 1864 przy uwłaszczaniu włościan. 67. W. Chańkowska al Haunkowska, fol i kol, pow. częstochowski, gm. Rędziny, par. Częstochowa odl. 6 w. ; kol. ma 3 dm. , 44 mk. fol 4 dm, , 23 mk. W r. 1885 fol Wola Chan. rozl mr. 284 gr. or. i ogr. mr. 251, łąk mr. 25, nieuż. mr. 8; bud. mur. 5, drew. 6; płodozm. 8pol, pokłady wapienia. Wś Wola Chań. os. 3, mr. 51. W r. 1581 we wsi Hankowska Wola Jakub Potkański miał 1 lan. km. Pawiń. , Małop. , 78. 68. W. Chodkow ska al. Chotkowska, wś nad rz. Radomką, pow. kozienicki, gm. Świerze Górne, par. Ryczywół, odl. od Kozienic 16 w. , ma 42 dm. , 330 mk. , 1333 mr. W r. 1569 wś Wolia Chothkowska własność Jana Wolskiego, dziedzica Wilczkowic, miała 7 łan. km. Pawiń. , Małop. , 321. W XVIII w. wchodzi w skład dóbr ststwa ryczywolskiego. 69. W. , Chojdakowa. pierwotna nazwa wsi Grabów, w pow. garwolińskim, ob. Nowodwór 2. 70. W. Chojnata, w XVI w. Koprzywieńska, wś i fol, pow. rawski, gm. Stara Wieś, par. Biała, odl. 20 w. od Rawy, ma gorzelnia, wiatrak. Dobra Wola Chojn. składały się w r. 1885 z fol. Wola Chojnata i Stanisławów, rozl. mr. 1624 fol. Wola Choj. gr. or. i ogr. mr. 615, łak mr. 55, lasu mr. 247, odpadki mr. 29, nieuż. mr. 47; bud. mur. 16, drew. 23; płodozm. 10pol; fol. Stanisławów gr. or. i ogr. mr. 357, łąk mr. 4, lasu mr. 250, nieuż. mr. 20; bud. mur. 3, drew. 3, las nieurządzony. Wś Wola Choj. os. 33, mr. 342; wś Stanisławów os. 12, mr. 14; wś Koprzywna os. 8, mr. 179. W r. 1579 wś Wola Koprzywieńska, w par. Biała, miała w części Pawła Chojnackiego 1 3 4 łanu, 1 zagr. , 1 rzem. ; Jan miał 7 8 łanu, 1 zagr. ; Papliński 7 8 łanu. Istniała wtedy w pobliżu Wola Chojnacka od wsi Chojnata nazwana, która następnie zmieniła nazwę na. Wolę Turową Pawiń. , Mazowsze, 168, 170. Ob Chojnata Wola. 71. W. , Chomejowa al. Chomiejowa, wś i folw. , pow. radzyński, gm. Biała, par. Ulan, odl. 10 w. od Radzynia. Dobra Wola Chomiejowa składały się w r. 1885 z fol. Wola Chom. , Olszewnica i Broncin, nomenklatur Ruda i Borowe, rozl. mr. 3263 fol. Wola Chom. gr. or. i ogr. mr. 186, łąk mr. 66, past. mr. 57, lasu mr. 606, nieuż. mr. 24; bud. drew. 15; fol. Olszewnica gr or. i ogr. mr. 573, łąk mr. 117, past. mr. 126, lasu mr. 498, nieuż. mr. 51; bud. mur. 4, drew. 14; płodozm. 9pol. ; fol. Broncin gr. or. i ogr. mr. 300, lasu mr. 647, nieuż. mr. 12; bud. mur. 1, drew. 3, lasy nieurządzone. W dobrach jest gorzelnia, dwa młyny wodne z foluszem, pokłady torfu. Wś Wola Chom. os. 31, mr. 621; wś Olszewnica os. 27, mr. 561; wś Ruda os. 4, mr. 15. Ob. Chomejowa Wola. 72. W. Chotkowska, ob. Wola Chodkowska, 73. W. Chroberska, wś, pow. pińczowski, gm. i par. Chroberz, ma 24 os. , 319 mr. Wchodziła w skład dóbr Chroberz. W 1827 r. miała 19 dm. , 99 mk. W połowie XV w. wś ta, w par. Chroberz, własność Jana z Tęczyna, kaszt. krakow. , miała 12 łan. km. , karczmę, 4 zagr. Dziesięcinę, wartości 8 grzyw. dawano mansyonarzom krakowskim. Folw. rycerski dawał dziesięcinę pleb. w Chrobrzu Długosz, L. B. , I, 268. W r. 1579 wś ta, własność bisk. krakowskiego, miała 11 os. , 5 1 2 łan. , 1 kom. , 2 rybaków, 1 rzem. , 1 łan pusty Pawiń. , Małop. , 218. 74. W. Chruścińska, w XVI w. Chrosczyenska Volya, wś i kol. , pow. kutnowski, par. Grochów. Na początku XVl w. wś ta stała pustką. Role porosły krzakami. Dziesięciny z części uprawianych pobierał pleban w Grochowie. Ob. Chrościńska Wola. 75. W. Chuda, folw. , pow. grójecki, par. Worów, ob. Chudowola 1. 76. W. , Chuda, wś i fol, pow. lubartowski, par. Rudno, ob. Chudowola 2. W r. 1676 płaci tu pogłówne Jan Czapliński od 3 dwor. i 15 poddanych Pawiń. , Małop. , 42a. 77. W. Chynowska, ws i fol. , pow. grójecki. W r. 1576 wś ta ma trzy części. Jan i Piotr Łascy płacą od 2 1 2 łan. ; Paweł syn Hieronima od 1 1 4 łanu; Walenty i Krzysztof od 1 2 łanu Pawiń. , Mazowsze, 215. Ob. Chynowska Wola, 78. W. Ciechomska, pow. łukowski, ob. Ciechomie. 79. W. Cieciszewska, wś w par. Cieciszewo dziś Słomczyn, w okolicy Warszawy, obecie nie istnieje pod tą nazwą. Ziemowit, ks. mazow. , nadaje r. 1363 w Warszawie, Stanisławowi, podstolemu czerskiemu, prawo osadzenia na prawie niemieckim wsi zw. Wola Oieciszowska na obszarze gaju merica, przyległego do Cieciszowa i nadanego przez księcia Ulanowski, Dok. kujaw. , 331 40. W spisie z r. 1576 niema tej Woli ale jest Cieciszewo Minor. , będące zapewne tą Wolą. 80. W Cisia, ob. Cisia Wola i Wola Mianocka. 81. W. Cisowska, w XVI w. Czysowska Volya, wś dawniej w par. Piotrków, zapewne utworzona przy wsi Cisowa dziś w par. Gomulin, pow. piotrkowski. Dawała dziesięciny klasztorowi Witowskiemu. W r. 1515 było 3 4 łanu km. Spis z r. 1552 nie podaje już tej wsi. 82. W. Cygowska, pow. radzymiński, gm. Ręczaje, par. Cygów, odl. 22 w. od Radzymina. W r. 1887 fol. Wola Cyg. rozl. mr. 1051 gr. or. i ogr. mr. 457, łąk mr. 100, past. mr. 60, lasu mr. 399, nieuż. mr. 35; bud. mur. 7, drew. 21; płodozm. 10 i 13pol. Wś Wola Cyg. os. 32, mr. 231; wś Papiernia os. 4, mr. 12. W r. 1580 wś, , Czigowo Major, w par. Cygowo, własność Stan. Skulskiego, miała 2 łan. Pawiń. , Mazowsze, 254. Ob. Cygowska Wola. 83. W. Cyrusowa, wś i fol. , pow. brzeziński, gm. Dmosin, par. Kołacinek, odl. 7 w. od Brzezin. Wś ma 25 dm. , 320 mk. ; fol 7 dm, 40 mk. W 1827 r. było 27 dm. , 225 mk. W r. 1886 fol. Wola Cyr. rozl mr. 777 gr. or. i ogr, mr. 463, łąk mr. 53, past. mr. 4, lasu mr. 235, nieuż. mr. 22; bud. mur. 3, drew. 20; płodozm. 12pol, las nieurządzony. Wś Wola Cyr. os. 43, mr. 642. Powstała zapewne w końcu XVI w. Spisy pobor. ziemi rawskiej z r. 1579 nie podają tej wsi. 84. W. Czarnyska, wś i kol. nad rzką Pisią, pow. łaski, gm. Wodzierady, par. Kwiatkowice. Wś ma 19 dm. , 88 mk. ; kol. 9 dm. , 56 mk. W 1827 r. było 8 dm. , 80 mk. W r. 1867 fol. Wola Czar. rozl. mr. 348 gr. or. i ogr. mr. 226, łąk mr. 12, past. i zarośli mr. 62, nieuż. mr. 48. Wś Wola Czarn. os. 16, mr. 21. Obecnie folw. został rozparcelowany na kolonie. Łany kmiece i folw. Wola dawały dziesięcina pleb. w Kwiatkowicach, prócz tego kolędę po groszu z łanu Łaski, L. B. , L, 384. Wś ma 6 os. i 1 1 2 Um km. 85. W. , Czaryska, wś, pow. włoszczowski, ob. Czaryż. W spisach pobor. z r. 1579 podano tylko wieś Czaryż, własność Szafrańca. W 1827 r. było 20 dm. , 140 mk. 86. W. Czenięcka ob. Wólka Czernięcka. 87. W. Czołnowska, wś, pow. nowoaleksandryjski puławski, gm. i par. Baranów. Nosi nazwę od wsi Czołna ob. . W r. 1676 daje pogłówne od 24 poddanych. W 1827 r. było 21 dm. , 160 mk. 88. W. Czosnowska, pow. warszawski, gm. Cząstków, par. Łomna. Istnieje już w r. 1580 jako przyl. Czosnowa Wielkiego. W r. 1827 było 27 dm. , 185 mk. , par. Kazuń. 89. W. Czułczycka pow. chełmski, ob. Wólka Czułczycka. 90. W. Czyżowska pierwotna nazwa wsi Grzymalina Wola, w pow. piotrkowskim. Na początku XVI w. wś Wola Czyżowska należy do par. Kamińsk i nosi nazwę swą od przyległej wsi Czyżów. Dziesięciny idą dla kapituły gnieźnieńskiej. W r. 1552 Mikołaj Wolski ma tu 11 osad. na 6 łan. Ob. Wola Grzymalina. 91. W. Daleszewska, wś, w par. Wójcin dziś pow. opoczyński. Istniała na początku XVI w. Łaski, L. B. , I, 625. Dziś nie znana. 92. W. Deręźniańska, pow. biłgorajski, gm. i par. Sól. Leży przy wsi Dereźnia. 93. W. Dębiana, Istniała na początku XVI w. na obszarze dzisiejszego pow. włoszczowskiego, ob. Pilczyca 2. 94. W. Dębna, dziś Dębnowola, fol, , pow. grójecki, gm. Konary, par. Ostrołęka. Wchodzi w skład dóbr Konary ob. j. W r. 1576 we wsi Wola Dębna płacił Jan Wolski z 1 2 łanu wójtowskiego i kanonik warszawski od 10 łan. 95. W. Dębska, pow. jędrzejowski, par. Brzeziny w pow. kieleckim, zwała się. w 1540 r. Wolia Deprzska, od wsi Deprz, dziś nie istniejącej. W r. 1540 dziedzicem obu wsi był Feliks Trzaska. Wola Deprska miała 2 kmieci na całych łanach, 10 na półłankach, 2 półłanki puste, karczmę, role folwarczne, lasy i pasieki wspólne ze wsią Deprz. Obie oszacowane były na 360 grzyw. Należały do par. Kielce Pawiń. , Małop. , 586. Ob. Dębska Wola. 96. W. Dębska, wś i fol. śród wyżyny, nad bagnami Niemyje, pow. mławski, gm. Dębsk, par. Szydłowo, odl. 9 w. od Mławy, ma 8 dm. , 83 mk. W r. 1827 było 8 dm. , 57 mk. Ob. Dębsk Pol. rozl mr. 440 gr. or. i ogr. mr. 143, łąk mr. 129, past. mr. 60, lasu mr. 105, nieuż. mr. 3 bud. drew. 4. Wś ma 11 os. , 173 mr. 97. W. al. Dlugowola, w r. 1368 Bantkowska Wola, w r. 1576 Długa Wola, wś, pow. grójecki, gm. Rykały, par. Goszczyn. Pierwotnie wś książęca, wymieniona w akcie ks. Ziemowita z r. 1368, naznaczającym za dziesięciny bisk. pozn. po 6 gr. z łanu Kod. Wielkop. , 1601. W r. 1576 płacono tu od 30 łan. i 12 zagrod. W 1855 r. wchodzi w skład dóbr rząd. Goszczyn. Ob. Długowola 1. 98. W. Długa, wś, pow. iłżecki, par. Lipsko, ob. Długowola 2 i Pawłowice 4. 99. W. Długa, wś, pow. garwoliński, par. Pawłowice, ob. Długowola 3 i Pawłowice 7. W r. 1569 wś Wola Długa, w par. Wargocin, pow. stężyckim, własność Gostomskiego, ma 8 łan. km. , 5 zagr. Pawiń. , Małop. , 334. 100. W. Dłuska, wś, pow. radomski, par. Potworów, ob. Długie 9. W r. 1569 Stefan Wędrogowski płaci tu od 2 łan. i 2 zagr. Pawiń. , Małop. , 313. 101. W. Dłużewska, w par. Kołbiel. Istniała w r. 1576, stanowiła jedną całość z Dłużewem. Ob. Wólka Dłużewska, 102. W. Dłużniewska, w r. 1578 Wola Sarbiewska, wś i fol. , pow. płoński, gm. i par. Sarbiewo, odl. 13 w. od Płońska, ma 41 dm. , 352 mk. W 1827 r. było 8 dm. , 74 mk. W r. 1868 fol. Wola Dłużn. rozl. mr. 1128. Wś Wola Dłużn. os. 15, mr. 258; wś Wysiółki os. 8, mr. 150; wś Radzyminskie Budy os. 13, mr. 194. W r. 1578 wś ta nosiła jeszcze pierwotną nazwę Wola Sarbiewska. Mieszkał tu Zavisius Dłużniewski, który płacił od 5 łan. , 2 zagr. z rolą, 1 1 2 łanu pustego; Jan Sękowski miał 1 łan km. Pawiń. , Mazowsze, 99. 103. W. , Dobromirowa, wś w par. Petrykozy, pow. opoczyński Łaski, L. B. , 1, 710 ob. Wólka Dobromirowa, 104. W. Domaszewska, pow. łukowski, ob. Wólka Domaszewska. 105. W. Droszewska, wś i fol nad rz. Prosną, pow. kaliski, gm. i par. Godziesze, odl. od Kalisza 15 w. ; wś ma 26 dm. , wraz z os. Kępie i Zwycięztwo 488 mk. ; fol. 8 dm. , 10 mk. W r. 1827 było 35 dm. , 320 mk. W r. 1887 fol Wola Drosz. rozl. mr. 777 gr. or. i ogr. mr. 559, łąk mr. 45, past. mr. 61, lasu mr. 59, nieuż. mr. 53; bud. mur. 8, drew. 7. Wieś Wola Drosz. os. 61, mr. 283; wś Kakawy os. 64, mr. 302; wś Holendry Kakawskie os. 30, mr. 305. Wieś ta występuje w dok. z r. 1377. Zapewne założył ją jeden z Droszewskich, z poblizkiego Droszewa. Na początku XVI w. dają kmiecie plebanowi po mierze owsa i żyta. Dziesięciny zapewne idą na stół arcybiskupi Łaski, L. B. , II, 54. 106. W. Drzazgowa, wś i fol. nad rz. Wolborką, pow. brzeziński, gm. i par. Będków, odl. 28 w. od Brzezin. W r. 1889 fol. Wola Drzazgowa rozl mr. 820 gr. or. i ogr. mr. 510, łąk mr. 67, past. mr. 16, lasu mr. 202, nieuż. mr. 25; bud. mur. 8, drew. 8; płodozm. 6 i 10pol, las nieurządzony, pokłady torfu. Wś Wola Drz. os. 22, mr. 49; wś Cieniawy os. 6, mr. 3; wś Krzyżanów os. 10, mr. 161; wś Ewcin os. 25, mr. 322. Na początku XVI w. wś należała do par. w Rososze wcielonej do Będkowa, dziesięcinę z łan. km. pobierał scholastyk łęczycki, a pleban tylko kolędę, po groszu z łanu. Łany folw. dają dziesięcinę pleb. w Rososze Łaski, L. B. , II, 232. 107. W. Drzewiecka, wś, pow. skierniewicki, gm. Słupia, par. Lipce, leży w pobliżu wsi Drzewce, ma 354 mk. , 1078 mr. W 1827 r. było 13 dm, , 116 mk Wola Wola Na początku XVI w. lany kmiece dawały pleb. w Lipcach meszne po 3 kor. żyta i 3 owsa i na kolędę po trzy chleby lub trojaka. Sołtys płacił za dziesięcinę 6 gr. Łaski, L. B. , II, 338. W r. 1579 Wola Drzew. , własność arcyb. gnieźn. , w kluczu skierniewickim, miała 8 lan. , 1 wójtowski, 3 kom. , 1 rzem. Pawiń. , Mazowsze, 178. 108. W. Ducka, wś, pow. nowomiński, gm. i par. Glinianka, ma 146 mk. , 294 mr. W r. 1576 wś Wola Ducka Długa, w par. Karczew, ma l 1 2 łanu a Dąbrówka Duckich ma 2 1 2 łanu. Zapewne założyciele pochodzili ze wsi Duki, w par. Tarczyn. 109. W. Ducka, wś i fol, pow. kozienicki. Na początku XVI w. istniała już i należała do par. Stromiec Łaski, L. B. , I, 669. W r. 1576 Stan. Staniszewski płaci tu od 2 łan. 110. W. Dziankowska, fol. i wś, pow. włocławski, gm. Lubień, par. Białotarsk, odl. 28 w. od Włocławka, ma 80 mk. W r. 1873 Wola Dziank. rozl. mr. 309; gr. or. i ogr, mr. 278, łąk mr. 24, nieuż. mr. 7; bud. mur. 2, drew. 10; płodozm. 12pol. Spisy poborowe z r. 1566 podają Dzianków Mały i Wielki lecz Woli nie zamieszczają. 111. W. Dzibałtowska, wś, wchodziła wr. 1765 w skład ststwa radoszyckiego, Założona zapewne przy końcu XVI w. przez jednego z Dzibałtowskich z Dzibałtowa, w par. Końskie. Dziś nie istnieje. 112. W. Dzierlińska, wś i folw. nad strum. Mesznik, pow. sieradzki, gm. i par. Charłupia Mała, odl. od Sieradza 4 w. ; wś ma 13 dm. , 282 mk. ; fol 4 dm. W r. 1827 było 18 dm. , 210 mk. , par. Sieradz. W r. 1833 fol miał 990 mr. wś 21 os. , 152 mr. W r. 1496 w par. Charłupia Mała wykazaną jest wieś Wola, mająca 7 1 2 łan. , podczas gdy Dzierlin ma 13. W r. 1518 taż Wola ma 6 łan. i młyn pustka stojący Pawiń. , Wielkop. , II, 171, 181. 113. W. Dzika, wś, pow. błoński, par. Izdebno, ob. Dzika Wola, W r. 1580 Dzika Wola, w par. Żukowo, miała kilka części należących do Cichoszów Kłodzieńskich, ogółem 2 1 2 łan. km. i 1 4 łanu km. zajętego na folwark Pawiń. , Mazowsze, 277. 114. W Flaszczyna, wś i fol, pow. sieradzki, gm. Wierzchy, par. Zadzim, odl od Sieradza 22 w. ; wś ma 17 dm. , 160 mk. ; fol 6 dm. , 27 mk. W r. 1827 było 19 dm. , 161 mk. W r. 1886 fol Woła Flaszczyna rozl mr. 552 gr. or, i ogr. mr. 420, łąk mr. 30, pastw. mr. 55, lasu mr. 25, nieuż. mr. 22; bud. mur, 3, drew. 11; płodozm. 9pol, las nieurządzony. Wś Wola Flasz. os. 23. mr 101; wś Hilarów os. 2, mr. 15; wś Pietrychy os. 5, mr. 35; wś Wola Sypińska os. 9, mr. 172. Na początku XVI w. łany km. dawały dziesięcinę kollegiacie uniejowskiej, fol pleb. w Zadzimiu. Kmiecie dawali pleb. tylko kolędę po groszu Łaski, L. B. , I, 346, 386, 115. W. Flakowa, wś, w par. Bogdanów pow. piotrkowski, podana w opisie par. Bogdanów Lib. Ben. Łaskiego, II, 219. Nie pomieszczona w spisach poborowych. 116. W. Gałecka, pow. opoczyński, par. Nieznamierowice. Istnieje na początku XVI w. Łaski, L. B. , I. 653. 117. W. Gałęzowską, wś i fol nad rzką Samicą dopł. Bystrzycy, pow. lubelski, gm. i par. Bychawa, odl 30 w. od Lublina, ma pokłady wapienia i kamienia budowlanego, wiatrak, smolarnią, 54 os. , 700 mk. W r. 1827 było 38 dm. , 239 mk. W r. 1885 fol Wola Gal rozl. mr. 1491 gr. or. i ogr. mr. 1056, łąk mr. 30, past. mr. 68, lasu mr. 290, nieuż. mr. 48; bud. mur. 11, drew. 21; płodozm. 9 i 10pol, las nieurządzony. Wś Wola Gal. os. 55, mr. 1021. W spisach pobor. z r. 1676 wś Gałęzow, zamieszkała przez drobną szlachtę, podaną jest w par. Targowisko a druga część, zapewne późniejsza Wola, w par. Bychawa. Zofia Silnicka płaci tu pogłówne od 3 osób szlach. , 7 dworskiej służby, 64 poddanych i 2 żydów; Jan Rucki od 3 osób i Jan Dąbrowa od 3 osób z rodziny i 7 dworskich Pawiń. , Małop. , 10a. 118. W. Gardzienicka, wś, pow. krasnostawski, ob. Gardzienice. 119. W. Gaszczyńska, w par. Konary, dziś Wola ob. , w pow. grójeckim. 120. W. Gawartowa, wś i folw. , pow. błoński, gra. Pass, par. Pawłowice, odl 7 w. od Błonia. W 1827 r. było 15 dm. , 158 mk. W r. 1885 fol Wola Gawar. rozl mr. 446 gr. or. i ogr, mr. 432, past. mr. 5, nieuż. mr. 9; bud. mur. 9, drew. 21; płodozm. 14pol Wś Wola Gaw. os. 14, mr. 201. W r. 1579 Jan Wolski ma 4 łany km. , 2 zagr. ; Stan. Wolski 8 zagr. Dwie części szlach, bez kmieci mają Jan Wolski 1 1 2 łanu i Paskowski 1 4 łanu Pawiń. , Mazowsze, 145, 158. Ob. Gawartowa Wola. 121. W. Gęsia, wś, pow. łukowski, par. Okrzeja. W nowszych spisach nie podana. W r. 1827 miała 7 dm. , 61 mk. 122. W. Gęsia, pow. tomaszowski, ob. Wola Szlatyńska. 123. W. Gieraszowska, pow. radomski, par. Łoniów, ob. Wólka Gieraszowska. 124. W. Głoskowska, pow. grójecki, ob. Głsków. W spisach pobor. z XVI w. nie ma tej Woli w par. Jazgarzew, za to podana jest nieznana dziś Mroczkowa Wola ob. , która po przyłączeniu do Głoskowa mogła zmienić nazwę. 125. W. Głupia, dziś Glupianka, wś, pow. nowomiński, par. Kołbiel W r. 1576 mają Suszczyńscy z Suszczyna Sufczyn trzy działki, ogółem 1 3 4 łanu Pawiń. , Mazowsze, 225. 126. W. Giupicka, wś, pow. piotrkowski, gm. Wadlew, par. Drużbice, ma 11 dm. , 105 mk. , 256 mr. W r. 1827 wś rządowa, miała 10 dm. , 66 mk. Zapewne tę samą wieś p. n. Głupice Małe Minor wymieniają regestra pobor, z r. 1552 jako własność biskupa kujawskiego. Było tu 6 osad. i 2 1 2 łan. 127. W. Golkowska, wś i fol, pow. grójecki, gm. i par. Jazgarzew, odl. 27 w. od Grójca. W r. 1580 było tu pięć działów należących do Gołkowskich i obejmujących po 1 1 10 łanu Pawiń. , Mazowsze, 295. W r. 1887 fol Wola Gołk. rozl mr. 651 gr. or. i ogr. mr. 468, łak mr. 61, past. mr. 16, lasu mr. 97, nieuż. mr. 9; bud. mur. 5, drew. 10; płodozm. 4, 7 i 14pol. Wś Wola Gołk. os. 35, mr. 321; wś Władysławów os. 23, mr. 503. 128. W. Gołębiowska Stara i Nowa, dwie wsi, pow. radomski, gm. i par. Radom odl. 6 w. . W polowie XV w. wś ta, w par. Badom Nowy, należała do miasta i dawała dziesięcina z lan. km. wartości do 24 grzyw, , klasztorowi wąchockiemu. Łanów folw. i karczmy nie było. Przyległa wś Gołębiów była dawną własnością klasztoru wąchockiego. W r. 1569 wś Gołębiów i Wola Gołębiowska należą do miasta Radomia i rządzą się prawem magdeburskiem Pawiń. , Małop. , 329. 129. W. Gołuchowska, pow. stopnicki, par. Kije, ob. Wólka Gołuchowska, 130. W. Gołymińska, wś, pow. ciechanowski, ob. Gołymińska Wola. W r. 1567 we wsi Wola Golinski Kasper Goliński miał 5 wł. , 3 ogr. ; Jan Goliński 5 wł. , 4 ogr. Pawiń. , Mazowsze, 328. W 1827 r. było 16 dm. , 125 mk. 131. W. Górna, w XVI w. Rzepiszewska Wola, wś, pow. sieradzki, ob. Górna Wola 2. 132. W. , Górna, w XVI w. Wola Nagórna al. Górzna, wś, pow. radomski, par. Jankowice. Na początku XVI w. pleban z Jankowie posiadał tu, jako uposażenie, trzy łany roli i łąki. Kmiecie dawali pleban. tylko kolędę po groszu z łanu i świętopietrze po denarze od osoby Łaski, L. B. , I, 676, ob. Górna Wola 2. 133. W. Górna, dziś Górnowola, wś, w pow. stopnickim, par. Ostrowce. W połowie XV w. dziedzicem był Jan Nasion h. Topór. Dziesięciny ze wsi bral w części biskup krakow. , w wartości 1 grzyw. , w części pleban w Ostrowcach, wartości dwu seksagen Długosz, L. B. , Ii, 429. W 1579 r. jest to wieś królewska, mająca 18 osad. , 8 lan. , 3 kom. , 3 ubog. , 1 rzem. i łan sołtysi. W r. 1602 wchodzi w skład ststwa korczyńskiego. Ob. Gónowola. 134. W. Goryńska Stara i Nowa, wś i fol, pow. radomski, ob. Goryńska Wola. W r. 1892, po dokonaniu nowego rozdziału obszaru dóbr, fol. Wola Gor. Stara lit. C. miał 219 mr. zaś wś 23 os. , 420 mr. Należały poprzednio wsi Spezya os. 3, mr. 15 i Olszowa os. 13, mr, 169. PoL Wola Gor. Nowa miał 211 mr. oraz Wola Gor. lit. B. mr. 605. Na początku XVI w. łany folw. i karczmy prócz jednej dawały dziesięcinę, wartości 1 grzyw. , pleb. w Goryni Łaski, L. B. , I, 672. W r, 1569 we wsi Wola Goryńska Jerzy Charzyński płacił za Zbąskiego od 11 półłanków, 4 zagr. Pawiń. , Małop. , 303. 135. W. Gosławska, wś, pow. łowicki, gm. Bielawy, par. Waliszew, ma 132 mk. , 152 mr. W 1827 r. było 12 dm. , 125 mk. Na początku XVI w. łany km. dają dziesięcinę kollegiacie łęczyckiej, folw. zaś pleb. w Waliszewie Łaski, L. B. , II, 426. W r. 1576 Stan. Bykowski płaci tu od 8 łan. , 2 zagr. , 1 karczmy, 2 osad. 136. W. Gozdowska, w XVI w. Wola Gozdzka, wś, pow. radomski, gm. i par. Błotnica, odl od Radomia 14 w. , ma 3 dm. , 20 mk. , 173 mr. Powstała przy wsi Gózd ob. Guzd. Na początku XVI w. lany km. i folw. dawały dziesięcinę, wartości 1 grzyw. , pleb. w Błotnicy Łaski, L. B. , I, 678. W r. 1569 siedzą tu Gójscy z Gozdu, więc Gozdzcy właściwie, mają pięć części, po 1 2 łanu każda. 137. W. Grabina, wś i fol, pow. łódzki, gm. Żeromin, par. Srocko, odl. 27 w. od Łodzi. Wś ma 28 dm. , 220 mk. ; fol. 4 dm. , 16 mk. W r. 1877 fol. Wola Grab. rozl. mr. 643 gr. or. i ogr. mr. 406, łąk mr. 39, past. mr. 3, lasu mr, 174, nieuż. mr. 22; bud. mur. 6, drew. 11; płodozm. 10pol, las nieurządzony, wiatrak. Wieś Wola Grab. os. 38, mr. 216. Na początku XVI w. łany km. i folw. dawały dziesięcinę pleb. w Srocku Łaski, L. B. , II, 171. W r. 1552 Wojciech, chorąży sieradzki, płaci tu od 16 osadn. 138. W. Grabowska al. Komorniki, fol. , pow. kozienicki. W r. 1576 Hieronim Grabowski miał tu 2 łany a Jan ze Stanisławem 1 1 2 łanu. W r. 1885 fol. Wola Grab. al. Komorniki rozl mr. 902 gr. or. 1 ogr. mr. 555, łąk mr. 2, lasu mr. 326, nieuż. mr. 19 bud. mur. 2, drew. 10; płodozm. 7 i 12pol, las urządzony. Fol ten oddzielony został od dóbr Grabów. Ob. Grabów i Grabowska Wola, 139. W. Grabowska, pow. radomski, gm. Potworów, paraf. Wrzeszczów, Istniała jaź na początku XVI w. Łaski, L. B. , I, 660. W r. 1508 należała do dóbr starosty radomskiego. 140. W. Grąbecka, pow. sierpecki, ob. Grąbiec, W r. 1578 Wolia Grembecka w części Pawła i Piotra Jeżewskich miała 1 łan, 1 zagr. z rolą, w części Ziemska 1 2 łanu Pawiński, Mazowsze, 42. 141. W. Gródecka, wś, pow. tomaszowski, ob. Gródecka Wola, W 1827 r. było 30 dm. , 161 mk. 142. W. Gródzka al Gródzkowola, wś, pow. grójecki, gm. Kobylin, par. Grójec. Wchodziła w skład dóbr rząd. Goszczyn. W r. 1576 we wsi Wola Groczka płaci wójt od 2 łan. 143. W. Grójecka, w r. 1578 Wolia Grodzka, wś, pow. opatowski. W r. 1578 Piotr Zborowski płaci od 7 osad. , 7 łan. , 2 kom. ubog. Grodziec należy do ks. Ostrogskiego Pawiń. , Małop. , 188. 144. W. Grotkowa, wś, w par. Bukowno dziś pow. radomski. Istniała na początku XVI w. Zapewne jest to dzisiejsza wieś Grotki ob. . 145. W. Grzybowa, w par. Chełmo pow. noworadomski. Jest to dzisiejsza wieś Wólka ob. . 146. W. Grzybowa al Grzybowska, fol i wś, pow. warszawski, gm. i par. Okuniew. Fol ma 1038 mr. , wiatrak; wś ma 7 os. , 26 mr. Wchodziła w skład dóbr Okuniew. Spisy pob. z r. 1580 nie podają tej wsi. Być może, iż jest to ówczesna Wólka Duchnowska, która po spaleniu stała pustką w r. 1580 Pawiń. , Mazowsze, 252. W spisie z r. 1827 podana p. n. Grzybowu, miała 3 dm, , 20 mk. W nowszych Wola Wola spisach pominięta. 147. W. Grzymalina, w XVI w. Wola Czyżowska, wś i fol. nad rzką Widawką, pow. piotrkowski, gm. Kleszczów, par. Wola Grzymalina. Wś ma 38 dm. , 394 mk. ; fol. 10 dm. , 5 mk. We wsi kościoł parafialny. W 1827 r. było 21 dm. , 184 mk. Dobra Wola Grzym. składały sie w r. 1871 z fol. Wola Grzym. , Dąbrowa i Ludzin, nomenklatury Stok, rozl. mr. 2492 fol. Wola Grzym. gr. or. i ogr. mr, 108, Iak mr. 92, past. mr. 109, lasu mr. 1620, zarośli mr. 150, nieuż. mr. 206; bud. mur. 3, drew. 15; fol. Dąbrowa z przyl. Stok gr. or. mr. 80, nieuż. mr. 1, os. młyn. mr. 26; bud. drew. 9; fol. Ludzie gr. or. i ogr. mr. 99, nieuż. mr. 1; bud. drew. 3, las nieurządzony, młyn wodny, pokłady torfu. Ws Wola Grzym. os. 37, mr. 479. Ob. Grzymalina Wola i Wola Czyżowska, 148. W. Grzymkowa, wś i fol. , pow. łódzki, gm. Rąbień, par. rz. kat. Kazimierz, ew. Aleksandrów, odl. 11 w. od Łodzi. Wś ma 14 dm. , 96 mk. ; fol. 4 dm. , 32 mk. W 1827 r. było 10 dm. , 173 mk. W r. 1888 fol. Wola Grzym. rozl. mr. 523 gr. or. i ogr. mr. 355, łąk mr. 74, past, mr. 11, lasu mr. 34, nieuż. mr. 49; bud. mur. 3, drew. 12. Wś Wola Grzym. os. 15, mr. 200; wś Budy Wolskie os. 11, mr. 156; wś Stawki os. 22, mr. 299; wś Placydów os. 10, mr. 98. Na początku XVI w. lany km. dawały dziesięcinę na stół arcybiskupi, pleban. w Kazimierzu tylko po groszu z łanu na kolędę Łaski, L. B. , II, 380. W r. 1576 Katarzyna Wolska, wdowa, płaci tu od 5 łan. , 1 zagr. , 1 karczmy, 9 os. Pawiń. , Wielkop. , II, 65. 149. W. Gułowska, wś, pow. łukowski, ob. Gułowska Wola, Wymieniona w spisie z r. 1508 obok Gutowa. W reg. pobor. pow. stężyckiego z r. 1509 wś ta, w par. Wojcieszków z Adamowem, własnośc Rusieckiego, ma 13 półłanków Pawiń. , Małop. , 338 i 477. W r. 1548 Hieronim Rusiecki, chorąży sandomierski, wystawił tu mały kościołek drewniany, a raczej kaplice i utrzymywał przy niej kapłana zakonnego. Około r. 1660 nowi dziedzice dóbr Krasińscy obok dawniejszej kapliczki wznieśli okazałą świątynię murowaną. W bardzo pięknym wielkim ołtarzu umieszczono obraz Boga Rodzicy, słynny cudami, przeniesiony z kaplicy. Nadto fundatorowie za pośrednictwem bisk. krak. Andrzeja Trzebickiego erygowali tu konwent kś. karmelitów, dawnej obserwancyi, z nowicyatem dla młodych zakonników. Parafia zostawała także pod zarządem tychże karmelitów, ale jako kapelanów przysyłanych z Krakowa z konwentu na Piaskach. Dnia 28 list. 1864 r. nastąpiła suppressya klasztoru. Dnia 11 kwiet. 1869 r. kościół przemieniony został na parafialny ob. Przegl. Katol, Nr. 41 z 1886 r. . 150. W, Gutowska, wś, pow. radomski, ob. Gutowska Wola i Jedlonka. Jest to osada utworzona przy dawnem targowisku, przeniesionem widocznie do poblizkiego Jedlińska. W połowie XV w. wś ta, w par. Jankowice, należy do Jana Gutowskiego h. Półkoza, ma 17 lan. km. , dających dziesięcinę kollegiacie sandomierskiej, wartości od 12 do 20 grzyw. Było też 10 karczem z rolą dających dziesięcinę in gonithwam, 3 zagrod. Folw. dawał pleban. w Jankowicach Długosz, L. B. , I, 392. Według reg. pobor. z r. 1569 wś ta, nosząca też nazwy Wola Żabia al. Jankowska, miała w części Andrz. Kroczowskiego 7 lan. , 2 kom. , w części Wolskiego 2 1 2 łan. , 1 zagr. Pawiń. , Małop. , 302, 471. 151. W. Guzowska, wś i fol, pow. radomski, ob. Guzów 2. 152. W. Hajownicka. Istniała w XVI w. i należała do kościoła w Uchaniach. Zapewne zlała się w jedną całość ze wsią Hajowniki, w pow. zamojskim. Ob. Ha jowniki i Uchanie. 153. W Hankowska, ob. Wola Chankowska, 154. W. Helszczyna, ob. Wola Łaznowska. 155. W. Idzikowska, wś, pow. krasnostawski, ob. Idzikowska Wola. W 1827 r. było 44 dm. , 268 mk. 156. . W. Jackowa al. Jackowska, dawniej Jachowa i Jachnowa, wś, pow. kielecki, gm. Górno, par. Daleszyce. W r. 1827 wś rządowa, górnicza, ma 58 dm. , 267 mk. W połowie XV w. wś Jachowa Wola należy do bisk. krak, ma 12 łan. km. , dających dziesięcinę, wartości do 4 grzyw. , biskupowi. Sołtys z dwu łanów daje pleb. w Daleszycach, wartości 2 grzyw. Długosz, L. B. , II, 459. W spisach pobor. z r. 1540 Jachowa Wolia i Jachnowa Wola, własność bisk. krakow. , w kluczu kieleckim, ma 6 łan. w tej liczbie 2 puste. Prócz tego 2 łany wójtowskie, mały folwark i sadzawka. W r. 1573 ma 4 łany i 2 wójt. Pawiń. , Małop. , 277, 584. Zapewne po zajęciu części dóbr biskupich, w końcu XVIII w. przeszła na własność skarbu. 157. W. Jagielczyna, w par. Krzemienica, ob, Jagielszczyńska Wólka, Na początku XVI w. lany km. dawały dziesięcinę na stół arcybiskupi, pleban. tylko kolędę Łaski, L. B. , II, 304. W r. 1579 jest tu 1 łan km. i 1 zagr. 158. . W. Jajkowa, w par. Mogielnica ob. Łaski, L. B. , II, 294, ob. Wola Trębaczowska i Jajkowice, 159. W. Jajkowska, w XVI w. Wolia Jaykowa, wś i fol, pow. noworadomski, odl. 21 w. od Radomska, ob. Jajkowska Wola. W 1827 r. było 29 dm. , 179 mk. Na początku XVI w. dawano w miejsce dziesięciny z łan. km. i folw. plebanowi w Pajęcznie po 7 gr. z łanu Łaski, L. B. , I, 530. W r. 1552 siedzi tu drobna szlachta Zbroszkowie, Kule i inni, mają niecałe trzy łany km. Pawiń. , Wielk. , II, 282. 160. W. Jaworska, pow. iłżecki, ob. Jaworska Wola, 161. W. Jedlińska, dawniej Wola Jedleńska od wsi Jedlno, wś i fol. , pow. noworadomski, gm. Radziechowice, par. Jedlno, odl. 9 w. od Radomska, ob. Jedlińska Wola. W 1827 r. było 29 dm. , 179 mk. Dobra Wola Jedl. składały się w r. 1890 z fol. i wsi t, n. i fol. Ludwinów, rozl. mr. 1540 Wola gr. or. i ogr. mr. 862, łak mr. 300, past. mr. 126, lasu mr. 206, nieuż. mr. 46; bud. mur. 5, drew, 14, las nieurządzony, pokłady torfu. Wś Wola Jedl. os. 50, mr. 558. Na początku XVI w. lany km. dawały pleb. w Jedlnie za dziesięcinę po 6 gr. z łanu a za kolędę po groszu Łaski, L. B. , 1, 488. W r. 1552 Piotr Jedliński płaci ztąd od 13 osad. , 11 łan. i karczmy z rolą. Pawiń. , Wielkop. , II, 284. 162. W. Jeżowa, pow. radomski, ob. Jeżowa Wola. Spisy pobor. z XVI w. nie podają tej wsi w paraf. Kowala. 163. W. Jurkowa, wś i kol. , pow. nieszawski, gm. Czamanin, par. Świerczyn, odl. 40 w. od Nieszawy, ma 111 mk. Fol. Wola Jurkowa w r. 1889 rozl. mr. 463 gr. or. i ogr. mr. 388, łąk mr. 48, nieuż. mr. 27; bud. mur. 11, drew. 4. W r. 1557 Wola Jurkowa, w par. Chalno, ma 3 1 2 lan. km. , 3 zagr. , 1 rzem. Pawiń. , Wielk. , II, 10. 164. W. Jurkowska, w par. Biechów, ob. Wola Biechowska. 165. W. Kadłubska, wś, pow. radomski, ob. Kadlubska Wola. Na początku XVI w. role folw. dawały dziesięcinę, wartości do pół grzyw. , pleb. w Błotnicy Łaski, L. B. , I, 678. W r. 1569 Katarz. Dzikowa płaci tu od I61 2 łan. km. i 1 rzem. Pawiń. , Małop. , 310. 166. W. Kalinowska, w XVI w. Szafrańcza, wś, pow. olkuski, gm. Sułoszowa, par. Sąspów. Wś ta w połowie XV w. nosiła nazwę Wola. Dziedzicami jej byli Krzysztof i Stanisław Szafrańcowie h. Stary koń. Były ta lany kmiece Długosz, L. B. , II, 63. Ta sama wieś nosiła w r. 1581 nazwę Wola Szafrancza, miała wtedy 5 1 2 łan. km. , 1 komor. z bydl. , 2 kom. bez bydła Pawiń. , Małop. , 30. W 1827 r. było 48 dm. , 368 mk. 167. W. Kalska, wś i fol. , pow. łódzki, ob. Kalska Wola, Na początku XVI w. dziesięciny z łanów km. folw. nie było dawano kościołowi w Wolborzu, zaś pleb. w Czarnocinie tylko kolędę Łaski, L. B. , II, 178, 230. W r. 1511 wś ma 6 łan. i karczmę; w r. 1552 Spinek ma 2 os, z karczmą, Potocka i Elżbieta Zwirzchowska 2 osad. , kasztelan rozpierski 5 osad. W r. 1553 jest 6 łan. Pawiń. , Wielkop. , II, 199 i 266. 168. W. Kałkowa, wś i fol. nad rz. Bzurą, pow. kutnowski, odl. 24 w. od Kutna, ob. Kalkowa Wola. W r. 1827 było 19 dm. , 170 mk. Dobra Wola Kalkowa składały się w r. 1892 z fol. Wola Kał. , Wiewierz i Podlasie, rozl. mr. 1061 gr. or. i ogr. mr. 663, łąk mr. 132, past. mr. 20, lasu mr. 199, nieuż. mr. 47; bud. mur. 8, drew. 14, las nieurządzony, wiatrak. Wś Wola Kał. os. 21, mr. 21. W r. 1576 Aleks. Wolski płaci tu od 5 1 2 łan. 4 zagr. , karczmy, rzeźnika, rybaka, karczmy dziedzicznej; 3 rybaków, rzemieślnik i komornik zbiegli. Osadników było 17 Pawiń. , Wielkop. , II, . 107. 169. W. Kałkowska, w par. Sobota, ob. Wola, pow. łowicki. 170. W. Kałuska al. Szlachecka, wś, pow. nowomiński, gm. Kuflew, par. Kałuszyn, ma 17 dm. , 214 mk. , 315 mr. Słownik Geograficzny T. XIII Zeszyt 154. W spisach z XVI w. nie podana. W r. 1827 miała 9 dm. , 58 mk 171. W. Kamienna, wś, pow. konecki, gm. i par. Miedzierza. W reg. pob. z r. 1577 jest wieś, , Wola Iwowa w par. Końskie z której wydzielono parafią Miedzierza. Należała ona do wdowy po Stanisławie Iwo, założyciela zapewne tej woli Pawiń. , Małop. , 285. Wieś ta przeszła następnie na własność królewską i wchodziła w skład ststwa radoszyckiego. Zwana też była Zatorowska Wola. Ob. Kamienna Wola 1. 172. W. Kamienna, wś, pow. opoczyński, par. Petrykozy. W r. 1577 reg. pobor. podają wieś Kamień, należącą do Baltazara Płozy, który ma 5 łan. , 4 zagr. z rolą. Dziś wieś nie istnieje Pawiń. , Małop. , 285. Ob. Kamienna Wola 2. 173. . W, Kamienna, r. 1520 Wola Kamyen, w r. 1577 Wolta Kamieńska, pow. opoczyński, par. Odrzywół. Na początku XVI w. rolo dworskie dają dziesięcinę pleb. w Odrzywole Łaski, L. B. , I, 654. W r. 1577 Odrzywolscy płacą ta od 2 lan. , 2 zagr. z rolą Pawiń. , Małop. , 282. Ob. Kamienna Wola 3. 174. W. Kamienna, pow. lubartowski, ob. Kamiennowola, 175. W. Kamienowa, pow. siedlecki, par. Zbuczyn, ob. Kamienowa Wólka. W r. 1531 Camya Wola ma 1 łan. ; r. 1552 Camyona Volia ma 8 osad. , należących do drobnych działów szlacheckich; r. 1580 Wola Kamina, złączona ze wsią, , Iwanow Kwaszy, należy do Iwanowskich Pawiń. , Małop. , 378, 395, 419. 176. W. Kamocka, pow. piotrkowski, par. Srocko, ob. Kamocka Wola. W r. 1552 mieszkają tu Kamoccy, mający w 4 działach 10 osad. a 1533 podano 1 lan. Pawiń. , Wielkop. , II, 263. W r. 1827 było 15 dm. , 127 mk. 177. W. Kanigowska, w 1578 Kangowska Wolia, fol. , pow. mławski, gm. i par. Unierzyrz. Mieszka tu drobna szlachta. W 1827 r. było 13 dm. , 158 mk. W r. 1868 fol. Wola Kan. rozl. mr. 1121 gr. or. i ogr. mr. 507, łąk mr. 86, past. mr. 180, lasu mr. 80, zarośli mr. 238, nieuż. mr. 30. Wś Maryanowo os. 6, mr. 180. W r. 1577 Mikołaj i Stanisław płacą od 3 1 2 łan. , 2 zagr. z rolą. Wdowa po Andrzeju od 2 łan. , 6 zagr. z rolą, 1 rzem. Pawiń. , Mazowsze, 116. Ob. Kanigowska Wola. 178. WKarczewska, wś i fol, pow. nowomiński, gm. i par. Glinianka, ma 176 mk. , 401 mr. W r. 1576 wś Wola Karczewskich al Karczowek miała dwa działy po łanie km. Pawiń. , Mazowsze, 226. 179. W. Kaszowska, wś i fol. , pow. radomski, gm. Przytyk, par. Kaszów, odl 17 w. od Radomia. W r. 1885 fol. Wola Kasz. z attyn. Marylin, w r. 1845 oddzielone od dóbr Kaszów, rozl mr. 578 gr. or. i ogr. mr. 454, łąk mr. 15, past. mr. 24, lasu mr. 79, nieuż. mr. 6; bud. drew. 15, las nieurządzony. Wś Wola Kasz. os. 49, mr. 330. Ob. Kaszów. W połowie XV w. wś Kaschowska Wolya, w par. Kaszow, własność Jana Kaszowskiego h. Janina, miała 20 50 lan. km. , dąjących dziesięcinę kolegiacie sandomierskiej, wartości 16 do 20 grzyw. Nie było wtedy folw. ni karczmy Długosz, L. B. , I, 392. W r. 1569 są. tli cztery działy Stan. Kaszowski ma dwa działy, każdy po 6 1 2 łan. Stan. Wąsowicz 5 pólłanków i Andrzej Kroczewski 5 półłan. Pawiń. , Małop. , 301. 180. W. Kawęczyńska al. Kawęcka, wś, pow. jędrzejowski, gm. Raków, par. Mokrsko, ma 13 os. , 77 mr. Wchodziła w skład dóbr Mokrsko. W 1827 r. było 12 dm. , 00 mk. W r. 1540 Kawianczinseu Wolia Kawianczinska, własność Jakuba Secygniowskiego, kaszt. buskiego, ma 4 kmicci na łanach, 2 na półłankach. Prócz tego dwa łany całe i trzy półłanki puste. Bo wsi należy brzeg Nidy i łąki Pawiń. , Małop. , 558. 181. W. Kazubowa, w XVI w. i r. 1827 Wola Kozubowa, wś i fol. , pow. łódzki, gm. Górki, par. Tuszyn, odl. 21 w. od Łodzi. Wś ma 19 dm. , 153 mk. ; fol. 3 dm. , 26 mk, W r. 1827 było 11 dm. , 89 mk. W r. 1885 fol. Wola Kaz. rozl mr. 472 gr. or. i ogr. mr. 367, łąk mr. 23, lasu mr. 73, nieuż. mr. 9; bud. mur. 2, drew. 17; płodozm. 6 i 7pol. , las nieurządzony. Na początku XVI w. dziesięcinę z łan. km. i folw. pobierał pleban w Tuszynie Łaski, L. B. , II, 166. W r. 1552 mieszka tu drobna szlachta, mająca po 1 4 łana km. w swych działach. 182. W. Kątecka, wś, pow. zamojski, ob. Kątecka Wola i Kąty 43. 183. W. Kiedrzyńska, kol, pow. częstochowski, ob. Kiedrzyńska Wola. 184. W. Kiełczowa, dawna nazwa wsi Kiełczówka ob. , w pow. piotrkowskim, w par. Wolborz. Na początku XVI w. wś ta, w par. Wolborz, dawała dziesięcinę z łan. km. pleb. w Moszczenicy, wartości do 8 grzyw. , z innych zaś ról pleb. w Białobrzegach Łaski, L. B. , I, 631 i II, 174. W r. 1553 płacono tu pobór od 9 łan. km. 185. W. Kiełczyńska wś, pow. opatowski, ob. Kiełczyńska Wola. W r. 1578 Andrzej Niedzwieki, dziedzic Kiełczyny, płaci tu od 8 os. , 2 lan. , 5 zagr. z rolą, 2 kom, ubog. Pawiń. , Małop. , 174. Wr. 1827 było 11 dm. , 85 mk. 186. W. Kiełpińska, wś, pow. pułtuski, gm. i par. Zegrze. Podana już w spisach pobor. pow. zakroczymsko nowomiejskiego z r. 1576. W 1827 r. miała 1 dm. , 7 mk. 187. W. Kienczewska al. Kenczewska, wś, pow. mławski, gm. Turza, par. Lipowiec. W r. 1827 było 11 dm. , 97 mk. W XVI w. istnieje wś Kenczewo ale Woli nie podają spisy. Ob. Kienczewo. 188. W. Kisielska, wś, pow. łukowski, par. Stoczek. Ob. Kisielska Wola. W r. 1827 wś rząd. , ma 22 dm. , 135 mk. Jest to dawna posiadłość bisk. poznańskich. Wr. 1576 ma wś 9 lan. 189. W. Klasztorna, dawniej Wola Sieciechowska i Święcica, wś, pow. kozienicki, gm. i par. Sieciechów, ob. Klasztorna Wola. W polowie XV w. wś Wola Sieciechowska, zwana przedtem Podolszany i Święcica, własność klasztoru sieciechowwskiego, miała 12 lan. km. z których dawano po fertonie, 30 jaj, 2 kury, 2 kor. owsa, jeden dzień robocizny. Sołtys miał dwa lany wolne od czynszu. Karczma bez roli, własność sołtysa, dawała mu 18 gr. Dwóch zagrod. bez roli odrabiali po jednym dniu. Każdy kmieć i komornik dawał po korcu chmielu. Dziesięciny, wartości 8 grzyw. , pobierał klasztor Długosz, L. B. , III, 262. Reg. pobor. z r. 1569 podają tę wieś p. n. Święcica, ma ona 12 lan. , 2 kom. , 2 lany wojt. , 2 karczmy Pawiń. , Małop. , 321 190. W. Kleszczowa, wś, pow. łaski, ob. Kleszczowa Wólka. W r. 1553 płacono od 1 2łan. km. 191. W. Klewkowa, dziś Klewków ob. , w pow. łowickim, par. Łowicz. Wymieniona w akcie uposażenia kollegiaty łowickiej przez arcyb. Wojciecha Jastrzębca w r. 1433 Łaski, L. B. , II, 512. W r. 1579 wś Klewkow, kościelna, należąca do zamku łowickiego, ma 10 lan. , 2 rzem. , 2 lany wójt. Pawiński, Mazowsze, 206. 192. W. Klonowa, wś, pow. grójecki, gm, Konary, par. Ostrołęka, ma 11 os. , 258 mr. Wchodziła w skład dóbr Konary. Zapewne ta sama wieś nosiła dawniej nazwę Wola Ostrołęcka. W r. 1576 płacą z niej od 3 lan. km. Pawiń. , Mazowsze, 240. 193. W. Klwowska, pow. opoczyński, ob. Klwowska Wola, Istniała już na początku XVI w. Stan. Zbąski płaci tu od 3 lan. , 4 zagr. Pawiń. , Małop. , 313. 194. W. Knyszyńska, mylnie Krzyszyńska, w r. 1581 Wola Knyszyńska, wś i fol, pow. pińczowski, gm, i par. Sancygniów. Wś ma 22 os. , 211 mr. , fol. Knyszyn 206 mr. Należy do dóbr Sancygniów. W 1827 wś Wola Krzyszyńska miała 24 dm. , 221 mk. Długosz wspomina wś Knyszyn L. B. , II, 73 jako przyległą do Sancygniowa. Reg. pobor. pow. ksiąskiego z r. 1581 nie znają tej wsi ale za to podają Wolę Knyszyńską, jako wieś z kościołem parafialnym. Miał tu dział jeden Sancygniowski 2 1 2 łan. km. , 1 zagr. , 1 kom. bez bydła a drugi Bartlom. Saszowski, płacący od 2 lan. km. , 1 czynsz. , 1 zagr. z rolą, 2 zagr. bez roli, 2 kom. bez bydła Pawiń. , Małop. , 93. Parafia istniała tu do r. 1608. 195. W. Kocerańska, wś, pow. grójecki, gm. Konie, par. Rembertów. W r. 1827 wś Kocierany ma 19 dm. , 125 mk. Wola istniała przy wsi Kocerany. W r. 1580 wś Koczerany, w par. Rembertów, należy do Stan. i Hieron. Parysów, którzy mają tu 2 łany km. Woli niema wtedy Pawiń. , Mazowsze, 292. 196. . W Kodrąbska, w par. Kodrąb, ob. Wola Pytowska. 197. W. Kolchowska, wś, przy wsi Kolechowice, w pow. włodawskim. Nadana była r. 1548 na własnośc miasta Ostrów ok. 198. W Konarska, wś, pow. sandomierski, ob. Konarska Wola. Istniała już w połowie XV w. Długosz, L, B. , II, 349. W r. 1578 Jan Słupecki, dziedzic Konar, płaci ztąd od 4 osad. , 1 łanu. 199. W. Konińska, ob. Koh Wola Wola skowola, 200. W. Konkowa, w r. 1557 Kunkowa Wola, wś, pow. wlodawski, par. Dąbie, ob. Konkowa Wola, W r. 1557 Erazm z Kretkowa, kasztel. gnieźn. płaci tu od 8 1 4 łan. , 2 łany sołtysie; Chlewicki ma 8 1 4 łan. Drugie sołtystwo 4 łany i 1 komor. Pawiń. , Wielkop. , II, 11. W 1827r. było 24dm. 211 mk. 201. W. Konopnicka al. Konopińska, wś, pow. rawski, par. Kurzeszyn. Obecnie nie istnieje. Na początku XVI w. łany kmiece dawały dziesięcinę pleb. w Godzianowie, Folw. nie było. Pleban w Kurzeszynie pobierał tylko kolędę; po groszu z łanu Łaski, L. B. , II, 286, 292. W r. 1579 miał Jerzy Konopiński 2 1 2 łan i 1 rzem. , Stan. Helasowicz 1 4 łanu, Samson 2 łany, Mat. Kurzeski 1 4 łanu, Hieronim Andrzejkowicz 1 2 łanu. Były też dwa działki szlach, bez kmieci Pawiń. , Mazowsze, 167, 189. 202. W. Kopcowa al. Kopciowa, wś, pow. kielecki, par. Kielce. Wchodziła w skład dóbr rząd. Kielce, W r. 1573 wieś biskupia, ma 5 łan. km. , 2 łany wójtowskie Pawiń. , Małop. , 277. 203. W. Koprzywieńska, ob. Wola Chojnata, 204. W. Koryutowa, wś i fol. nad rzką, Mogilnica, pow. chełmski, gm. Siedliszcze, par. Pawłów, odl 28 w. od Chełma. W 1827 r. było 35 dm. , 182 mk. W 1871 r. fol. Wola Koryb. rozl. mr. 1234 gr. or. i ogr. mr. 366, łąk mr. 184, pastw. mr. 160, lasu mr. 466, zarośli mr. 20, wody mr. 11, nieuż. mr, 27; bud. drew. 20; las urządzony, młyn wodny. Wś Wola Kor. os. 40, mr. 1175; wś Borowo os. 5, mr. 54. Dobra te w r. 1865 oddzielone zostały od dóbr Siedliszcze. 205. W. Korycka, wś i fol. , pow. garwoliński, par. Korytnica, odl 21 w. od Garwolina. W r. 1827 było 24 dm. , 205 mk. W r. 1509 wś Wola Korycka, w pow. stężyckim, miała trzy działy, naleźące do 6 współwłaścicieli. Jeden dział miał 5 półłanków, drugi 1 2 łanu, trzeci 4 łany Pawiń, , Małop. , 336 i 476, ob. Korycka Wola, W r. 1873 fol. Wola Kor. rozl. mr. 219 gr. or. i ogr. mr. 128, łąk mr. 28, pastw. mr. 28, lasu mr. 25, w osad. mr. 3, nieuż. mr. 7; bud. mur. 1, drew. 10; płodozm. 9pol. Wś Wola Kor. os. 92, mr. 1720. 206. W. Korytnicka, dawniej Wola Korycka, wś i fol, pow. węgrowski, gm. i par. Korytnica, odl 12 w. od Węgrowa, ma 30 dm. , 326 mk. W 1827 r. było 21 dm. , 125 mk. W r. 1879 fol Wola Kor. , oddzielony od dóbr Korytnica, rozl. mr. 540 gr. or. i ogr. mr. 350, łąk mr. 88, pastw. mr. 36, lasu mr. 53, nieuż. mr. 13; bud, mur. 1, drew. 18, W r. 1563 wś Wola Korycka, w ziemi liwskiej, należąca do ststwa liwskiego, ma z wójtowstwem 19 łan. , 1 rzeźnika Pawiń. , Mazowsze, 414. 207. W. Korzeniowa, pierwotnie Szydłowiecka, wś, pow. konecki, gm. i par. Szydłowiec. W połowie XV w. Wola Szydłowiecka al. Korzeń, własność Stan. Szydłowieckiego, miała łany km. , dające dziesięcinę bisk. krakow. Długosz, L. B. , II, 525. W r. 1569 we wsi Korzeń Jan Kieszkowski płaci od 5 łan. , 1 zagr. Pawiń. , i Małop. , 309. 208. W. Kostkowska, os. , pow. olkuski, par. Kroczyce. W r. 1581 istnieje tylko wieś Kostkowice, w której siedzi 3 zagr. z rolą. Woli niema. 209. W. Koszutska al Koczucka, wś i fol. , pow. słupecki, par. Kowalewo, leży na półn. wschód od Lądu, ob. Koszutska Wola. W r. 1827 było 27 dm. , 108 mk. Dobra Wola Kosz. , oddzielone od dóbr rząd. Koszuty, które w r. 1836 nadane zostały jako majorat gen. Starczenko, składają się z folw. Wola Koszutska i Kowale Opackie, wsi Wola Koszutska, Kowalewo Opackie i Piotrowo, mają 1347 mr. obszaru. Wś Wola Kosz. os. 37, mr. 934; wś Kowalewo Opackie os. 28, mr. 893; wś Piotrowo os. 12, mr. 258. Reg. pobor. z XVI w. nie podają tej wsi. 210. W. Kotkowska, wś, pow. noworadomski, gm. Przerąb, par. Gorzkowice, ma 35 dm. , 234 mk. , 606 mr. W r. 1827 było 20 dm. , 167 mk. Na początku XVI w. łany kmiece dają dziesięcinę na stół arcyb. , zaś pleban, w Gorzkowicach tylko kolędę po groszu Łaski, L. B. , II, 217. W r. 1552 siedzą tu Kotkowscy i płacą od 14 osad. na 4 łan. Pawiń. , Wielkop. , II, 254. 211. W. Kotkowska, wś wchodząca w skład ststwa ryczywolskiego, jestto właściwie Wola Chodkowska. 212. W. Kowalska, kol, pow. turecki, gm. i par. Kowale Pańskie. W 1827 r. było 6 dm. , 56 mk. , par. Dobra. W r. 1553 wś ta należała do par. Psary, miała 2 łany Pawiń. , Wielkop. , II, 254. 213. W. Kowalska, pierwotna nazwa miasteczka Wolanów, w pow. radomskim. 214. W, Koziełkowa, wś, w par. Brudzewice, w pow. opoczyńskim. Istniała na początku XVI w. Łaski, L. B. , I, 647. W r. 1577 Dersław Odrzywolski płacił tu od 2 lan. Dziś nie istnieje. 215. W. Koźla, wś, pow. grójecki, wchodziła w skład dóbr rząd. Goszczyn w r. 1855. Zapewne będzie to dawniejsza Wola Turowska, mająca w r. 1576 dwa półłanki, należące do kilku właścicieli. Nowsze spisy nie podają wsi pod tą nazwą. 216. W, Kozubowa, ob. Wola Kazubowa, 217. W. Koźniewska, w XVI w. Wola Kośniowska, wś i dobra, pow. noworadomski, gm. Wielgomłyny, par. Niedośpielin, odl 20 w. od Radomska. Wś ma 10 dm. , 93 mk, 105 mr. W r. 1827 było 12 dm. , 80 mk. Dobra Wola Koźniewska składały się w r. 1871 z fol Odrowąż i Radzynia, rozl mr. 1273 fol Odrowąż gr. or. i ogr. mr. 358, łąk mr. 159, pastw. mr. 20, lasu mr. 546, wody mr. 2, w osad. mr. 2, nieuż. mr. 18; bud. drew. 17; płodozm. 6 i 8polowy; las nieurządzony; fol. Radzynia gr. or. i ogr. mr. 115, łąk mr. 24, pastw. mr. 16, lasu mr. 14, wody mr. 1. Na początku XVI w. wś Koschnyewska wolya, zwana też Kosnyowska, miała dwa folwarki szlacheckie, dające dziesięcinę pleb. w Niedospielinie; łany kmiece dawały na stół arcybiskupi, zaś pleb. po groszu z łanu za kolędę Laski, L. B. , II, 213. W r. 1552 wś Wola Koźn. , w par. Me dośpielin, miała w części pani Mleczkowy 5 os. , a Jana Wolskiego 1 os. , ogółem 2 1 2 łan. 218. W. Kożuchowska al. Radlińska, także Wólka, wś, pow. radomski, gm. Białobrzegi, par. Wyśmierzyce, odl. od Radomia 30 w. , ma 6 dm. , 69 mk. , 205 mr. W r. 1827 było 10 dm. , 67 mk. R. 1576 wś Wola Koź. , w par. Jasiona, pow. wareckim, własność Stan. Kożuchowskiego, miała 5 zagr. Pawiń. , Mazowsze, 244. 219. W. Krakowiańska, wś, pow. błoński, gm. Młochów, par. Tarczyn, ma 88 mk. , 472 mr. W 1827 r. 10 dm. , 73 mk. W r. 1580 we wsi tej było 5 działków szlach. , obejmujących ogółem 3 lany km. i młyn o 1 kole Pawiń. , Mazowsze, 290. 220. W. Krasienińska, wś, pow. lubartowski, gm. Samoklęski, par. Krasienin. Wchodziła w skład dóbr Krasienin, ma 19 os. , 421 mr. W r. 1676 płacono pogłówne od 23 poddanych. 221. W. Krobowska, wś i fol. , pow. grójecki, gm. Kobylin, par. Grójec, ma 14 os. , 95 mk. , 433 mr. dw. , 37 wlośc. Wchodziła w skład dóbr Krobów. W r. 1576 mają, tu dwaj Krobowscy, Stanisław i Jerzy, 2 1 2 łan. Pawiń. , Mazowsze, 231 222. W. Krokocka, wś i fol. , pow. sieradzki, par. Małyń, ob. Krokocka Wola. W 1827 r. było 15 dm. , 163 mk. Na początku XVI w. dziesięcinę z lan. km. dawano pleb. w Poddębicach, zaś z fol. pleb. w Małyni Łaski, L. B. , I, 375. 223. W. Królowa al. Królewska, wś i kol, pow. rawski, gm. Lubochnia, par. Inowłodź. Wś ma 36 dm. , 259 mk. , 570 mr. wlośc. ; kol. 24 dm. , 140 mk. , 540 mr. kolon. ; karcz. 1 dm. , 6 mk. , 2 mr. dwor. W r. 1827 wś rząd. Królowa Wola ma 26 dm. , 175 mk. Na początku XVI w. dawano dziesięciny na stół arcybiskupi, pleban. zaś tylko kolędę Łaski, L. B. , II, 317. W r. 1576 wś Królowa Wola, należąca do grodu w Inowłodzu, ma 25 lan. km. Pawiń. , Wielkop. , II, 89. 224 W. Kruszyńska, dawniej Wola Kruszna, wś i fol, pow. piotrkowski, par. Łobudzice, odl. 25 w. od Piotrkowa, ob. Kruszyńska Wola. W r. 1652 Jakub Politalski ma tu 4 osad. 225. W. Kryska, wś, pow. płoński, ob. Kryska Wola, Nie podana w spisach pobor. z XVI w. 226. W. Krzykowska, ob. Wólka Krzykowska. , 227. W. Krzysztoporska, wś, fol. i dobra, pow. piotrkowski, gm. Krzyżanów, par. Bogdanów, odl 12 w. od Piotrkowa, ob. Krzysztoporska Wola, W 1827 r. było 21 dm. , 121 mk. Lib. Ben. Łaskiego w opisie par. Bogdanów nie podaje tej wsi. Według spisów pobor. z r. 1552 Piotr Krysztoporski płacił od 7 osad. , 1 łan Pawiń. , Wielkop. , II, 256. Dobra Wola Krzyszt. składały się w r. 1885 z fol. Wola i Krężna, rozl. mr. 1868 fol Wola Krz. gr. or. i ogr. mr. 466, łąk mr. 85, pastw. mr. 194, nieuż. mr. 26; płodozm. 10 i 13polowy; fol. Krężna gr. or. i ogr. mr. 479, Iak mr. 29, pastw. mr. 12, lasu mr. 563, nieuż. mr. 14; płodozm. 10 i 13polowy; bud. mur. 20, drew. 26; las urządzony. W dobrach gorzelnia przerabiająca 50 kor. żyta i 10 kor. jęczmienia dziennie, fabryka drożdży prasowanych. Wś Wola Krz. os. 42, mr. 241; wś Krężna os. 25, mr. 235; wś Wygoda os. 7, mr. 50. 228. W. Krzyszyńska, mylnie, ob. Wola Knyszyńska. 229. W. Krzyżowa, w XV w. Krzyżanowa Wola i Krzyszowa Wola, wś, pow. iłżecki, pat. Wąchock. W połowie XV w. wś ta miała 2 łany km. i sołtystwo na 2 łanach, dające dziesięcinę, wartości do 4 grzyw. , klasztorowi wąchockiemu. W drugim opisie podaje Długosz, iż wś miała kuźnicę żelaza i młyn, dające 18 grzyw. czynszu. Czynsz z łanu km. wynosił fertona, 30 jaj, 2 kury, sery, powabę odbywano i osep dawano L. B. , II, 478, III, 414. W r. 1578 opat wąchocki płaci ztąd od 4 os. , 2 łan. km. , 1 zagr. z rolą, 1 kom. 230. W. Księża w XVI w. , dziś Księzowola ob. , pow. grójecki, par. Rembertów. W r. 1580 Jan Lesnowolski, syn Jakuba, płaci od 5 łan. Pawiń. , Mazowsze, 292. 231. W. Księża, kol, pow. rawski, gm. i par. Boguszyce, ob. Księża Wola. Na początku XVI w. łany kmiece dawały za dziesięcinę po 6 gr. z łanu a siódmy na kolędę. W r. 1579 regalis pars plebani wynosi 3 łany Pawiń. , Mazowsze, 166. 232. W. Kuczkowska, par. Kuczków, ob. Wola, pow. włoszczowski. Na początku XVI w. we wsi tej pleban z Kuczkowa miał obszar roli, niekiedy uprawiany przez tamtejszych kmieci, co przynosiło grzywnę dochodu, łąki, bór i pasiekę. Kmiecie z tej wsi dawali pleban. tylko kolędę Łaski, L. B. , I, 562. 233. W. Kuligowa, wś, w par. Brudzewice, pow, opoczyński. Wymieniona w Lib. Ben. Łaskiego I, 647, będzie zapewne jedną z trzech Wól wymienionych ogólnie w reg. pobor. z r. 1577 jako Wolle tres regales brudzewskie Pawiń. , Małop. , 282. Będzie to zapewne dzisiejsza Wólka Kuligowska, w par. Studzianna. Jeszcze w r. 1827 istniała wś rządowa Kuligowiec w par. Brudzewice, mająca 7 dm. , 58 mk. Ob. Kulikowska Wólka, 234. W. Kiinkowa, ob. Wola Konkowa. 235. W. Kuroszowa, w XVI w. Ninkowska Wola, wś, pow, konecki, par. Borkowice. W 1827 r. było 3 dm. , 71 mk. Długosz nie wymienia tej wsi w opisie par. Borkowice. W r. 1569 we wsi Ninkowska Wola od wsi Ninkowa płaci Hieronim Kuros od 3 półłan, , 6 zagr. Pawiń. , Małop. , 315. 236. W. Kutowa, kol, pow. łódzki, par. Czarnocin, ob. Kutowa Wola, Spisy pobor. z XV w. nie podają tej wsi. W r. 1827 było 15 dm. , 114 mk. , par. Kurowice. 237. W. Kuźniewska, ob. Wola Koźniewska. 238. W. Laskowa, w r. 1569 Lyaslowa Wolia, fol. i wś, pow. radomski, par. Mniszek, ob. Laskowa Wola. W r. 1569 we wsi Lyaslowa Wolia Bartł. Laszcz, służebnik ks. opata wąchoc, płaci od 5 półłan. , zaś Wawrzyniec Woyth od 1 łanu Pawiń. , Małop. , 317. W 1827 r. było 7 Wola dm. , 57 mk. 239. W. Laskowa, w XVI w. Olszowe Laski al. Żydowa Wola, wś, pow. radomski, gm. Potworów, par. Bukowno, odl 29 w. od Radomia, ma 3 dm. , 26 mk. , 38 mr. W r. 1827 Wola Żydowska miała 13 dm. , 150 mk. W r. 1569 Jerzy Wolski ma 1 lan i Krzysztof Wolski 1 łan Pawiń. , Małop. , 312. 240. W. Lądzka, wś nie istniejąca obecnie, założona była na obszarze wsi Dolany pod Lądem pow. słupecki, gm. Ciążeń. Boleslavus dux Polonie wydaje r. 1255 dla klasztoru w Lądzie przywilej inter fluvium gue Wirbez vocatur et claustrum ipsorum contulimus libertatem novam villam locandi quem Liberam villam appellarunt atque populandi eandem de Theutonicis sive liberis Polonia pleno jure Theutonicorum dod. Wielk. , N. 331, 600. Jednakże założoną została znacznie później, jak tego dowodzą powtórne przywileje ks. Przemysława, jeden bez daty a drugi z r. 1289, nadający 20 lat wolności wsi klasztornej pod Lądem, założonej na obszarze Dąbrowy. W dok. z r. 1325 wieś ta zwaną Jest Wolany al villa Gerlaci Kod. Wielkop. , 1055. W spisach pobor. z r. 1507 podano Wole w par. Lądek; późniejsze spisy nie podają już tej wsi. Może zespoliła się w jedną całość z Lądkiem lub Dolanami. 241. W. Lechowska, wś, pow. rawski, par. Boguszyce. Jestto wieś zwana Dziurdzioły ob. . Istniała w r. 1579 i miała 2 1 2 łankm. Pawiń. , Mazowsze, 166. 242. W. Lepieniecka al Lipienicka, w XVI w. Lepinya Wolia, wś, pow. radomski, par. Jastrząb, ob. Lipienicka Wola, Należała do klucza iłżeckiego dóbr bisk. krakow. W r. 1569 płacono tu od 5 1 2 łan. Pawiń. , Małop. , 322. W 1827 r. było 24 dm. , 190 mk. 243. W. Lesiowska, wś, pow. radomski, par. Wsola. W r. 1569 Bartosz Lesiowski płacił od 1 łanu, a Jakub Kotecki od 2 łan. W r. 1827 wś duchowna, ma 9 dm. , 64 mk. 244. W. Leśna, pow. warszawski, par. Piaseczno, ob. Lesznowola 1. . W r. 1580 Leśna Wola, wś królew. , płaci tu Andrzej Sokołowski od 5 łan. Pawiń. , Mazowsze, 273. 245. W. Leśna, wś, pow. grójecki, par. Worów, ob. Lesznowola 2. . W r. 1580 we wsi Leśna Wola, w par. Worów, w pow. warszawskim, Mikołaj Uliniecki za Jana Górskiego, syna Stanisława, podsędka czerskiego, płaci od 2 1 2 łan. Pawiń. , Mazowsze, 299. 246. W. Libertowska, w dok. Wola, wś i majorat rząd. nad rz. Pilicą, pow. olkuski, gm. Żarnowiec, par. Kidów. W 1827 r. było 60 dm. , 285 mk. , par. Żarnowiec. Dobra Wola Lib. nadane zostały w r. 1838 gener. Uszakow jako majorat. Składają się z fol Wola Libertowska, Białaczów, Barycz, Żebro, os. młyn. Scholastów, z obszarem mr. 5030, do której to przestrzeni włączone były i obszary wsi włościańskich następnych wś Wola Lib. os. 83, mr. 1384; wś Kleszczowy os. 62, mr. 1364; wś Wierzbica os. 77, mr. 1220. Wspomniana w akcie uposażenia klasztoru w Zawichoście r. 1257 i w późniejszych nadaniach klasztoru Kod. Małop. , I, 53, 69, 74. Według dokumentów tych leży wś nad rzką Krztynia. W polowie XV w. wś Wola, w pow. Żarnowiec Stary przedmieście Nowego, własność królewska, miała lany km. , zagrod. , karczmy, dające dziesięcinę klasztorowi św. Andrzeja w Krakowie Długosz, L. B. , II, 97, 209. W r. 1581 wś Wola należy do zamku w Żarnowcu, ma 15 1 2 łan. km. , 1 2 nowo wykop. , 2 zagr. z rolą, 3 komor. z bydłem, 2 kom. bez bydła, rzeźnika, 1 rzem. , 1 przekupnia, 1 dudka, 1 piekarza Pawiń. , Małop. , 91. Ob. Libertowska Wola. 247. W. Linowska, wś, w par. Zawichost. Jestto dzisiejszy Linów Nowy, w pow. opatowskim. 248. W. Lipska, wś, pow. zamojski, gro. Mokre, par. Lipsko. Nie podana w nowszych spisach urzęd. Stanowi przyl Topornicy. W r. 1827 było 32 dm. , 162 mk. 249. W. Lisowska, wś, pow. lubartowski, gm. Łuck, par. Lubartów. Powstała przy wsi Lisów. Spisy pobor. z r. 1676 nie podają tej wsi w par. Lubartów. Lisów wś ma 50 poddanych. 250. W. Litwinowa. w par. Jasionna pow. warecki, wspomniana w Lib. Ben. Łaskiego I, 668, jest to zapewne Wola Suska ob. . 251. W. Lubańska, pow. stopnicki, par. Chmielnik, ob. Wola Sucha, 252. W. Lubecka, wś, pow. jędrzejowski, gm. i par. Nawarzyce, ma 15 os. , 162 mr. Należała do dóbr Lubcza. W r. 1581 wś Wola Lubecka, w par. Lubcza, miała 14 półłan. km. , 3 kom. z bydl. , 11 bez bydła, 1 rzem. , 1 2 łanu karcz. W 1827 r. było 18 dm. , 110 mk. 253. W. Lubiankówska, wś, pow. łowicki, gm. Lubianków, par. Domaniewice, odl. 20 w. od Łowicza, ma 8 dm. , 153 mk. z kol Wymysłów i 75 mr. W r. 1827 było 11 dm. , 83 mk. Na początku XVI w. kmiecie dawali dziesięcinę na stół arcybiskupi, plebanowi zaś kolendę Łaski, L. B. , II, 345. Ob. Wola Pełczyna. 254. W. Luborzycka, wś, pow. miechowski, gm. i par. Luborzyca. W 1827 r. było 15 dm. , 126 mk. W połowie XV w. wś ta, własność bisk. krakow, , miała 12 lan. km. , karczmę z rolą, dawała dziesięcinę, wartości 12 grzyw, , biskupom Długosz, L. B. , II, 153. W r. 1581 biskup. płaci tu od 3 łan. km. , 1 czynsz. , 1 kom. z bydłem, 2 kom. bez bydła, 1 rzem. , 3 4 roli. 255. W. Łabuńska, al Wólka, wś i fol należący do dóbr Łabunie. Odl na połud. od Zamościa 10 w. , ma 5 dm. dwor. , 67 włośc, 4 mk. praw. , 473 kat. , 6 żyd. , razem mk. 483 i 526 mr. obszaru. W r. 1827 było 49 dm. , 340 mk. Pod koniec XVI w. istniała już i leżała na płd. zach. granicy ziemi chełmskiej, pow. krasnostawskiego. 256. W. Ładowska, wś, pow. sochaczewski, ob. Ładowska Wola. 257. W. Łagowska, wś, pow. opatowski, gm. i par. Łagów. Zapewne jestto ta sama wieś, którą Długosz opisuje p. n. Pawłowa Wola w par. Łagów. Była własnością bisk. kujawskiego, który tu Wola Wola miał 8 1 2 łan. km. karczmę z rolą, 3 zagr. Dziesięcinc, wartości do 6 grzyw. , dawano biskupowi. Dwa łany sołtysie dawały dziesięcinę, wartości 1 grzyw. , pleb. w Łagowie Długosz, L. B. , II, 467. W r. 1578 bisk. kujawski płaci tu od 4 osad. , 4 łan. , 4 zagr. z rolą, sołtys od 1 łanu Pawiń. , Małop. , 189. 258. W. Łapczyna, wś i fol. , pow. konecki, par. Stanowiska. W r. 1827 było 24 dm. , 209 mk. Ob. Łapczyna Wola. Na początku XVI w. wś ta, zw. Łapka al. Łapczyna Wola, dawała dziesięcinę z łan. dwor. pleban. w Stanowiskach. W r. 1540 Borkowa Wola al. Łapczyna Wola, własność Jana Rozenkowskiego Łapki, miała 8 kmieci na półłankach, 2 zagr. , dwór, folwark, 3 sadzawki, młyn domowy, bory i pasieki, łąki. Oceniona była na 250 grzyw. W r. 1573 podano tu 1 2 łanu km. i 1 zagr. Pawiński, Małop. , 275, 581. 259. W. Łasiecka, w XVI w. Łasicka Wola, w spisie z r. 1827 Łaziecka Wólka, wś, pow. łowicki, par. Nieborów. W r. 1827 było 11 dm. , 125 mk. Na początku XVI w. wś Wola Łasicka daje dziesięcinę na stół arcybiskupi, pleban. zaś tylko kolędę Łaski, L. B. , I, 271. W r. 1539 Wola Łasicka ma 4 działy szlach. , mające razem 2 1 2 łan. Pawiń. , Mazowsze, 141. 260. W. Łaska, wś i fol. , pow. łaski, gm. i par. Łask. Wś ma 10 dm. , 157 mk. , 107 mr. ; fol. 2 dm. , 12 mk. , 1170 mr. Wr. 1827 było 14 dm. , 115 mk. Na początku XVI w. łany km. dawały dziesięcinę pleb. w Łasku, który miał tu swój łan roli, ogrod i łąki w ośmiu miejscach, między łąkami kmieci Łaski, L. B. , I, 448. W r. 1552 jest 16 osadników. 261. W. Łaskarzewshka, wś i fol, pow. garwoliński, gm. i par. Łaskarzew, ma 24 dm. , 240 mk. Fol. wchodzi w skład dóbr Łaskarzew, wś ma 24 os. , 478 mr. W r. 1827 było 25 dm. , 150 mk. W r. 1569 wś, własność bisk. pozn. , miała 14 łan. Ob. Łaskarzew. 262. W. Łaszczowa, wś i fol. , pow. koniński, sławice, ma 15 dm. , 239 mk. Wola. W r. 1827 było 11 dm. , 1579 we wsi Wola Łaszczowa Wolski od 9 łan. , 6 zagr. bez roli gm. 1 par. GoOb. Łaszczowa 79 mk. W r. płaci Andrzej, 1 kom. z bydłem i 1 bez bydła Pawiń. , Wielkop. , I, 227. 263. W, Łaszewska, w r. 1578 Lesewska Wolia, wś i fol. , pow. mławski, gm. Ratowo, par. Unieck, odl. o 30 w. od Mławy, ma 13 dm. , 177 mk. W r. 1827 było 10 dm. , 73 mk. , par. Gradzanowo. Bobra Wola Łasz. składały się z fol. Wola Łasz. i Goszczk, rozl. mr. 979 fol. Wola Łasz. gr. or. i ogr. mr. 430, łąk mr. 29, lasu mr. 194, nieuż. mr. 13; bud. mur. 1, drew. 14; fol. Goszczk gr. or. i ogr. mr. 200, lasu mr. 108 nieuż. mr. 5; bud. mur. 1, drew. 3; las nieurządzony. Wś Wola Łasz. os. 18, mr. 53; ws Goszczk os. 4, mr. 6. W r. 1578 Lesewska Wola ma 2 łany Pawiń. , Mazowsze, 85. 264. W. Łaznowska, w XVI w. Helszczyna Wola, kol. i os. , pow. brzeziński, par. Łaznów, ob, Łaznowska Wola, Na początku XVI w. wś Wola Helszczyna, w par. Łaznów, dawała dziesięcinę z łan. km. pleb. w Będkowie, a z folw. kościołowi w Mierzynie, zaś pleb. w Łaznowie tylko kolędę, po groszu z łanu Łaski, L. B. , II, 232, 235. W r. 1576 Anna Rudnicka, wdowa, płaci od 9 łan. km. , 6. zagr. 3 z bydł. po 4 gr. , 3 bez bydła po 2 gr. , karczmy, młyna, 18 osad. Pawiński, Wielkop. , II, 97. 265. W. Łącka, wś, pow. gostyński, par. Gombin. W r. 1827 wś rząd. , 12 dm. , 99 mk. W r. 1579 było 10 łan. km. i 1 zagr. Ob. Łącka Wola. 266. W. Łęczeska, wś, pow. grójecki, gm. Belsk, par. Łęczeszyce, ma 132 mk. , 384 mr. włośc. i 10 mr. dwor. W 1827 r. było 11 dm. , 95 mk. 267. W. Łękawska, wś i fol. , pow. piotrkowski, par. Grocholice. W r. 1827 było 20 dm. , 108 mk. Na początku XVI w. łany km. dają dziesięcinę arcyb. gnieźn. , zaś pleban dostaje tylko kolędę Łaski, L. B. , I, 459. W r. 1552 Anna Spinkowa płaci tu od 7 os. na 3 1 2 łan. Jest kuźnica żelazna o 3 kołach i dwa młyny Pawiń. , Wielkop. , II, 260. 268. W. Łobudzką, pow. sieradzki, par. Małyń, ob. Łobudzka Wola, Wspomniana w Lib Ben. Łaskiego I, 274. W r. 1552 ma 10 osad. , 4 łany Pawiń. Wielkop, II, 236. 269 W. Łochowską, wś, pow. rawski, par. Żelechlin, ob. Wolica. 270. W. Łokotowa, w XVI w. Wola Smiłowa i Łokotowa, wś i fol. , pow. brzeziński, par. Jeżów, odl. 14 w. od Brzezin. W r. 1827 było 16 dm. , 124 mk. Dobra Wola Łokotowa składały się w r. 1891 z fol Wola Łok. i Zamłynie, rozl mr. 906 gr. or. i ogr. mr. 617, łąk mr. 44, pastw. mr. 36, lasu mr. 178, w os. mr. 12, nieuż. mr. 19; bud. mur. 5, drew. 13; płodozmian 13polowy; las nieurządzony, młyn wodny. Wś Wola Łok. os. 17, mr. 194; wś Taurów os. 17, mr. 299. Na początku XVI w. łany km. dawały dziesięcinę pleb. w Jeżowie, kmiecie zaś tylko kolędę, a dziesięcinę arcyb. gnieźn. Łaski, L. B. , II, 335. W r. 1579 wś ta zapisana w reg. pobor. jako Smilowa Wola, ma trzy działy, mające 2 1 4 łan. km. i 1 zagr. Pawiń. , Mazowsze, 164 271. W. Łomska, wś i fol, pow. mławski, par. Mława. Nie podana w spisach pobor. z XVI w. Wieś Łomia należała wtedy do par. Kuklin. W r. 1827 było 14 dm. , 138 mk. , par. Wojnówka. 272. W. Ługową, wś, pow. grójecki, par. Promna, ob. Ługowa Wola 1. . W r. 1576 wś Wielki Łuk al Ługowa Wola ma 2 łany, należące do Biejkowskiego i dwa Wysokińskich Pawiń. , Mazowsze, 235. 273. W. Ługowa, wś, pow. kozienicki, par. Policzna, ob. Ługowa Wola i Świetlikowa Wola, 274. W. Łychowska al. Koziebrody, fol i wś, pow. grójecki, gm. i par. Jasieniec, odl. 14 w. od Grójca, ma 146 mk. W r. 1884 fol Wola Łych. rozl. mr. 779 gr. or. i ogr. mr. 602, łąk mr. 63, pastw. mr. 8, lasu mr. 94, nieuż. mr. 12; bud. mur. 8, drew. 17; płodozm. 6, 8 i 10polo Wola wy; las niurządzony, wiatrak. Wś wlośc. ma 40 mr. W r. 1576 we wsi Wola Lichowska Stan. Wolski płaci od 2 1 2 łan. a Zygm. Staniszewski od 1 1 2 łan. km. i 1 tanu zajętego na folwark Pawiń. , Mazowsze, 233. W r. 1827 było 15 dm. , 121 mk Ob. Łychów. 275. W. Łyszkowska, w XVI w. Wola Łyskowska i Rozworzyna Wolia, wś i fol, pow. turecki, gm. I par. Niemysłów, odl. od Turka 30 w. Wś ma wraz z Wólką Smoloną 7 dm. , 134 mk; fol 2 dm. , 47 mk. Na początku XVI w. łany km. dawały pleb. w Niemysłowie meszne po 2 kor. żyta i 2 kor. owsa z łanu, młynarze zaś z tej wsi i z Woli Lubiszowskiej po korcu mąki. W r. 1552 ta sama zepewne wieś, p. n. Rozworzyna Wola, płaci od 1 łanu i młyna dziedzicz. o 1 kole Pawiń. , Wielkop. , II, 231. 276. W. Magierowa, wś i fol, pow. grójecki, ob. Magierowa Wola, W r. 1576 są; dwa działy Boguszkowskich 1 2 i 3 4 łanu i dział Adama Mniszewskiego mający 11 2 łanu Pawiń. , Mazowsze, 240. 277. W. , Magnuszewska, wś, pow. kozienicki, par. Magnuszew. W r. 1827 było 19 dm. , 140 mk. R. 1576 podano tu 3 lany km. Ob. Magnuszewska Wola. 278. W. Makowska, wś, pow. skierniewicki, gm. Skierniewka, par. Maków, ma 342 mk. i 1393 mr. wlośc. W r. 1827 wś rząd. , miała 36 dm. , 361 mk. Wincenty Kot, arcyb. gnieźn. , fundując parafię w Makowie r. 1446, wciela do niej, między innemi, wieś Wolya Krzyschcowa, która później zmieniła nazwę na Wola Makowska. Łany wójtowskie w Woli miały dawać dziesięcinę plebanowi Łaski, L. B. , II, 279. 279. W. Malkowska, w XVI w. Malikowska, wś, pow. opatowski, par. Kiełczyna. W r. 1578 płaci tu p. Zborowska od 10 os. , 2 1 2 łan. , 4 kom. ubog. Pawiń. , Małop. , 175. 280. W. Malowana, wś i kol. , pow. noworadowski, gm. Dmenin, par. Kodrąb, ob. Malowana Wola. Wieś ta nie podana w spisach pobor. z XVI w. Może jest to Kyemlina Wola, w par. Kodrąb, wymieniona w Lib. Ben. Łaskiego I, 505. W r. 1827 było 21 dm. , 139 mk. 281. W. Mała, w XVI w. Wola Mała Czerniewska, wś i fol. , pow. rawski, par. Czerniewice, ob. Mała Wola 1. . W r. 1579 Wola Minor Czerniewska miała 3 łan. km. , 2 rzem. Pawiń. , Mazowsze, 177. 282. W. Mała, pow. lubelski, ob. Mała Wola 2. . 283. W. Mała, pow. biłgorajski, ob. Mala Wola 3. . 284. W. Małecka, wś, tak zwana od wsi Małcz Małecz. , ob. Wola Tarnowska. 285. W. Małoszowska, pow. pińczowski, gm. Boszczynek, par. Mołoszów. Zapewne będzie to inna nazwa wsi Wola Bolowiecka ob. . 286. W. Markowa, wś, pow. kozienicki, par. Regów, ob. Markowa Wola, W r. 1569 Jan Bogusz, podkom. lubel, płaci tu od 3 łan. km. 287. W. Marzeńska, wś i fol. , pow. łaski, par. Marzenin. W r. 1827 r. było 8 dm. , 20 mk Na początku XVI w. dziesięcinę ze wszystkich ról pobierał pleb. w Marzeninie Łaski, L. B. , II, 483. W reg. pobor. z r. 1552 niema tej Woli w par. Marzenin, jest za to nieznana przedtem ni później Wolia Dziekczyowa, może zmieniona nazwa Woli Marzeńskiej. 288. W. Mąkolska al. Mąkolicka, wś, pow. łowicki, gm. Lubianków, par. Mąkolice, ma 398 mk. , 1303 mr. obszaru. W r. 1827 wś rząd. , 58 dm. , 310 mk. Ob. Mąkolska Wola, Jest to dawna własność arcyb. gnieźn. , w pow. łęczyckim położona. W r. 1449 wcielona do nowoutworzonej parafii w Mąkolicach. Dziesięciny płaciła kościołowi w Bielawach Łaski, L. B, II, 407, 428. W. r. 1576 arcybiskup płaci tu od 14 lan. km. , 1 karczmy, 24 osad. Pawiń. , Wielkop. , II. 53. 289. W. Męcka, wś i fol, pow. sieradzki, par. Męka, ob. Męcka Wola. . Na początku XVI w. wś, miała 12 łan. km. , dających dziesięcinę pleb. w Męce, po 4 gr. z łanu Łaski, L. B. , I, 32. W r. 1553 podano tu 5 łan. km. w reg. pobor. Ob. Męcka Wola. Dobra Wola Męcka składały się w r. 1892 z fol Wola, Trzebiczno i Moczelnik z nomenklatura Mokre, rozl. mr. 3256 fol. Wola gr. or. i ogr. mr. 455, ląk mr. 31, pastw. mr. 10, lasu mr. 3022, nieuż. mr. 467; bud. mur. 11, drew. 16; las urządzony; fol. Trzebiczno gr. or. i ogr. mr. 231, łak mr. 15, pastw. mr. 2, nieuż. mr. 7; bud. drew. 4; fol. Moczelnik gr. or. i ogr. mr. 85, pastw. mr. 1; bud. drew. 7; przyl Mokre bud, drew. 4; młyn wodny. Wś Wola Męcka os. 46, mr. 416; wś Zborowskie os, 52, mr. 757. 290. W. Mianocka, wś, pow. miechowski, par. Książ Wielki, ob, Cisia Wola. W r. 1581 wś Wola Czissa, , własność Bonara, miala 6 1 2 łan. km. , 1 kom. bez bydła, 1 kom. z bydl. , 1 dudę. 291. W. Miastkowska, wś i fol. , pow. łukowski, ob. Miastków i Miastkowska Wola. W r. . l827 było 25 dm. , 173 mk. R. 1576 Jan Lasocki płacił od 13 łan. km. i 5 lan. km. zajętych pod folwark. Wś leżała w pow. czerskim Pawiń. , Mazowsze, 221. W r. 1885 fol. Wola Miast. , r. 1876 oddzielony od dóbr Miastków Kościelny, rozl mr. 1045 gr. or. i ogr. mr, 442, łąk mr. 71, pastw. mr. 2, lasu mr. 515, nieuż. mr. 13; bud. drew. 11; las urządzony. Wś ma 20 os. , 455 mr. 292. W. Michowka al. Michowa, ob. Michowa Wola. Wchodziła w skład ststwa mrzygłodzkiego. Ob. Mrzygłód t. VI, 772. 293. W. Mieczkowa al Mieczykowa, wś, w par. Mileszki dziś pow. łódzki. Obecnie pod tą nazwą nie istnieje. Wymienia ją Lib. Ben. Łaskiego II, 384. W r. 1576 Jakub Stokowski, łowczy łęczycki, miał 3 łany, 2 1 2 łan. pustych, 17 osad. ; Stanisław Stokowski 3 1 2 łan i 3 puste Pawiń. , Wielkop. , II, 98. Była to więc dość znaczna wieś. 294 W. Mieczysławska, pow, lubartowski, gm. Łuck, ob. Mieczysławska Wola. 295. W. Miedniewska, wś i fol, pow. błoński, gm. Guzów, par. Wiskitki, odl. 21 w. od Grodziska, ma 414 mk. Fol Wola Miedn. , r. 1873 oddzielony od dóbr Guzów, rozl. mr. 718 gr. or. i ogr. mr. 507, łąk mr. 57, lasu mr. 124, nieuż. mr. 30; bud. mur. 4, drew. 16; płodozm. 12pol; las nieurządzony. Wś ma 28 os. , 294 mr. W r. 1579 płacono tu od 19 łan. km. , 10 zagr. , 12 kom. , 1 rzeźnika, 5 lan. wójtowskich Pawiń. , Mazowsze, 140. 296. W. Miedzyńska, wś, pow. węgrowski, gm. i par. Miedzno, ob. Miedzyńska Wólka, Ma 33 os. , 456 mr. , wchodziła w skład dóbr Orzeszówka. W 1827 r. było 14 dm. , 126 mk. 297. W. Miejska, ob. Wola Opoczyńska. 298. W. Mikorska, kol, pow. piotrkowski, par. Parzno, ob. Mikorska Wola, Na początku XVI w. wś ta dawała dziesięcinę na stół arcybiskupi, tylko karczma z rolą i część pola od strony Domiechowic dawała plebanowi w Parznie Łaski, L. B. , I, 463. W r. 1552 wś ta, wraz z Mikorzycami miała 31 osad. , 13 łan. , 3 karczmy. 299. W. Mikowska, wś i M. , pow. turecki, par. Jeziorsko, odl. 24 w. od Turka, ma 20 dm. , 86 mk. na folw. , ludnośó wsi niepodana w wykazie urzęd. , młyn, ob. Milkowska Wola. W 1827 r. było 17 dm. , 185 mk. Wymieniona w liczbie wsi wchodzących w skład par. Jeziorsko na początku XVI w. Łaski, L. B. , I, 407. W r. 1553 podano tu 1 łan km. Pawiń. , Wielk. , II, 223. 300. W. Mirowska, dziś Mirowska Wieś wś, pow. grójecki, par. Prażmów, ob. Mirowice. W r. 1580 są tu trzy działy Mirowskich, dwa po 3 1 8 łanu trzeci ma 1 3 4 łan. , 1 zagr. Wś leży w par. Worowo Pawiń. , Mazowsze, 299. W. Młocka, pow. ciechanowski, par. Przasnysz, ob. Młocka Wola, Mieszka tu drobna szlachta i koloniści Niemcy. R. 1578 płaci tu Paweł od 2 1 2 łan. i 1 8 łanu, Hieron. Garwaski od 5 1 2 łan. , 1 zagr. z rolą; Pawiń. , Mazowsze, 116. Wś ta należała jeszcze w r. 1827 do par. Malużyn. W. Mokrzeska, wś i fol. , pow. częstochowski, par. Żuraw, oh. Mokrzesz. W r. 1827 było 18 dm. , 167 mk. W r. 1581 we wsi Wola Mokrzeska, w par. Żorawie, pow. lelowskim, płaci p. Kłobukowska od 6 pol łan. , 1 4 łanu młyn. 302 W, Mokrzecka, wś, pow. radomski, par. Potworów, ob. Mokrzec. Istnieje na początku XVI w. w par. Potworów Łaski, L. B. , I, 659. W r. 1569 Wojciech Rokicki, imieniem Górskiej płaci tu od 4 lan. , 2 kora. Pawiń. , Małop. , 313. W r. 1827 jedna częśó wsi ma 17 dm. , 113 mk. i należy do par. Wrzeszczów, druga ma 7 dm. , 70 mk. i należy do Potworowa. 303 W. Morawicka, wś, pow. kielecki, par. Brzeziny, ob. Morawica i Morawicka Wola. W r. 1540 Jan Morawicki ma 6 km. na łanach, 1 aa pół łanie, 1 półłan pusty, 1 ogród pusty, lasy i barcie wspólne z Morawicą. Obie wsi ocenione były na 500 grzyw. W r. 1573 obie wsi mają trzy działy, ogółem 3 1 2 łan. i 4 zagr. Pawiń. , Małop. , 270 i 585. 304 W. Moszczenicka, wś, pow. piotrłowski. Ob. Moszczenica 2 i Moszczenicka Woka. W r. 1827 było 25 dm. , 139 mk. 305 W. Mroczkowa w par. Jazgarzewo dziś pow. grójecki. Istniała w r. 1580, miała 4 działy szlach. , ogółem 3 1 2 łan. Pawiń. , Mazowsze, 295, Dziś nie znana. 306 W. Mrokowska, wś, pow. błoński, par. Tarczyn, ob. Mrokowska Wola. W r. 1580 płaci tu dzierżawca i opiekun małoletnich Nadarzyńskich od 7 łan. a Prokop Pilitowski od i 1 1 2 łanu Pawiń. , Mazowsze, 288. 307 W. Murowana, pow. kielecki, par. Chęciny, ob. Murowana Wola, W r. 1827 wś rząd. , 45 dm. , 153 mk. Na początku XVI w. już istnieje, należy do ststwa chęcińskiego. W r. 1573 ma 12 łan. , 1 zagr. , 2 lany sołtysie Pawiń. , Małop. , 277 i 561. 308 W. Mysiakowa, wś, w par. Brudzewice Łaski, L. B. , I, 647. Jest to dzisiejszy Mysiakowiec w pow. opoczyńskim. 309 W. Mysłowska, wś i fol. , pow łukowski, par. Wilczyska. W r. 1827 było 23 dm. , 169 mk. W r. 1885 folw. Wola Mysł. al. Górki, w r. 1882 oddzielony od dóbr. Mysłów, rozl. mr. 618 gr. or. i ogr. mr. 291, łąk mr. 136, pastw. mr. 28, lasu mr. 148, nieuż. mr. 15; bud. mur. 1, drew. 10; płodozm. 12 pol, las urządzony, pokłady torfu. Wś ma 35 os. , 106 mr, Ob. Mysłów i Mysłowska Wola. W r. 1531 wś Wola Mysł. , w par. Wilczysko, pow. lubelskim, ma 7 lan. ; r. 1552 własność Morawców i Mysłowskich, ma 23 os. Pawiń. , Małop. , 380, 402. 310 W. Mystkowska, pow. pułtuski, gm, Somianka, par. Pniewo, odl. 18 w. od Pułtuska. W r. 1827 było 16 dm. , 111 mk. W r. 1885 fol. Wola Mystk. rozl. mr. 573 gr. or. i ogr. mr. 427, łąk mr. 50, past. mr, 64, lasu mr. 14, nieuż. mr. 19; bud. drew. 8. Wś Wola Myst. os. 32, mr. 216. W r. 1578 wś Mistkowiecz część jedna i Wolka należą do szlachty zagrodowej, płacącej ztąd od 8 łan. km. i 2 zagr. Wś leży w par. Barcice, pow. nurskokamienieckim Pawiń. , Mazowsze, 411. 311 W. Nadrybska, ob. Wólka Nadrybska. 312 W. Nakonowska, wś i fol. , pow. włocławski, par. Kowal, odl. 12 w. od Włocławka. W r. 1827 było 7 dm. , 48 mk. , par. Kruszyn. W r. 1885 fol. Wola Nak. rozl. mr. 700 gr. or. i ogr. mr. 647, łąk mr. 32, nieuż. mr. 21; bud. mur. 6, drew. 5. Wś Wola Nak. os. 16, mr. 170. R. 1346 król Kazimierz sprzedaje Markowi zw. Pomorka sołtystwo we wsi królewskiej Wola, za 60 kop. groszy pragskich. Sołtys otrzymuje pięć łanów wolnych, trzeci denar z kar sądowych, karczmę, trzech zagrodników, ośm morgów łąk w Łagiewnikach, okopanych rowem, prawo połowu ryb w Zgłowiączce z obu brzegów, z rybakiem. Sołtys winien stawać na wojnę konno w zbroi. Z lasów kowalskich ma prawo brać drzewo na budynki i potrzeby domowe Kod. dypl. poL, II, 273 i powtórnie 701 703. W r. 1557 wś ta, w par. Gołaszewo, własność Krzysztofa Kostki, miała 15 łan. , 1 zagr. , 1 kom. Pawiń. , Wielk. , II, 15. 313 W. Naropińska, wś, pow. rawski, par. Zelechlinek, ob. Naropińska Wola. W r. 1827 było 9 dm. , 67 mk. W r. Wola Wola 1579 pars notarii ma 3 4 łanu i pars Podlesny teź 3 4 łana, Pawiń. , Mazowsze, 165. 314 W. Niechcicka, wś, fol i kol, pow. piotrkowski, gm. i par. Rozprza, ob. Niechcicka Wola. Reg. pob. z XVI w. nie podaje tej wsi, tylko Niechcice, własność królowej węgierskiej Izabelli, siostry Zygmunta Augusta. 315 W. Niedźwiedzia, wś i fol. , pow. łęczycki, par. Wartkowice, ob. Niedźwiedzia Wola. W r. 1827 było 14 dm. , 96 mk. W r. 1885 fol Wola Niedz. rozl. mr. 632 gr. or. i ogr. mr. 518, łak mr. 55, pastw. mr. 31, lasu mr. 2, w odpad. mr. 6, nieuż. mr. 20; bud, mur. 8, drew. 5; płodozm. 17 pol. Wś Wola Niedz. os. 4, mr. 3; wś Starzynki os. 3, mr. 8. W r. 1576 Jan Pieskowski Margosz płaci tu od 15 lan. , 1 zagr. , Jan Pieskowski od 3 4 łanu Pawiń. , Wielkop. , U, 69. 316 W. Niemcowa al. Dobroszowa, wś, wchodzi w skład ststwa nurskiego w XVII w, W spisach XVI w. nie pomieszczona. Dziś nie znana ob. t. VII, 312. 317 W. Niemiecka, wś, pow. lubartowski, par. Dys, ob. Niemiecka Wola, R. 1676 płacono tu pogłówne od 37 poddanych. W r. 1827 było 43 dm. , 274 mk. , par. Bystrzyca. 318 W. Nosowa, wś, pow. konecki, par. Końskie, ob. Nosowa Wola. W r. 1827 było 7 dm. , 47 mk. , par. Gowarczów. Na początku XVI w. dziesięcinę wartości około 2 grzyw. , dawano pleb. w Gowarcowie, a za konopna płacono po 2 gr. z łanu. Wieś należała do par. Gowarczów Łaski, L. B. , I, 696. W r. 1577 Kasprowa Smigielska płaci tu od 1 łanu, 2 zagr. , a Stefan Bębnowski od 1 1 2 łanu Pawiń. , Małop. , 284. 319 W. Nowa, wś, pow. warszawski, par. Piaseczno, ob. Nowa Wola 1. Podana w reg. pobor. z r. 1580 jako Nowa Wieś, królewska Pawiń. , Mazowsze, 273. 321 W. Nowa, kol. , pow. łaski, par. Wygiełzów, ob. Nowa Wola. 322 W. Nowa, wś, pow. radomski, par. Jedlińsk, ob. Wola Nowa 3. W r. 1569 Stan Bębnowski płaci z Woli od 2 1 2 łan. Pawiń. , Małop. , 303. 323 W. Nowa, wś, pow. kozienicki, par. Głowaczów, ob. Nowa Wola 4. W r, 1576 płaci tu Anzelm Gostomski, dziedzic Leżenie od 5 łan. km. Wś leży w pow. wareckim Pawiń. , Mazowsze, 244. 324 W. Nowa, wś, pow. płoński, par. Cieksyn, ob. Nowa Wola. 325. W. Nowa, pow. kalwaryjski, par. Lubow, ob. Nowa Wóla 6, 325 W. Nowa, fol, pow. wyłkowyski, par. Łankieliszki, ob. Nowa Wola 7. 327 W. Nowa, wś, pow. wyłkowyski, par. Giże, ob. Nowa Wola 8. 328 W. Nowa, fol, pow. wyłkowyski, par. Wierzbołów, ob. Nowa Wola 9. 329 W. Nowodworska, ob. Nowodworska Wólka. 320. W. Nowska, wś, pow. kutnowski, par. Nowe, odl. 18 w. od Kutna a 2 w. od Krośniewic. W r. 1885 fol. Wola Nowska rozl. mr. 579 gr. or, i ogr. mr. 367, łąk mr. 5, łasu mr. 172, nieuż. mr. 34; bud. mur. 9, drew. 11; płodozm. 13 pol. ; las urządzony. Na początku XVI w, łany folw. dają dziesięcinę pleb. w Nowem, kmiece zaś kustodyi łęczyckiej Łaski, L. B. , II, 474. W r. 1576 było 6 działów szlach. Puczek płaci od 1 łanu, Krzysz. Pawlikowski od 2 1 2 łan. , 10 osad. , Andrzej Jarochowski z działu po Wolskiej, od 1 1 2 łanu i 1 łanu pustego, Goliszewski po Wolskiej, z 1 łanu, Andrzej Wysocki od 1 2 łanu, 2 os. , tenże z bratem Kasprem od 1 2 łan i 5 os. Był też działek szlach. Wysockich, bez kmieci 1 2 łanu Pawiń. , Wielkop. , II, 85, 138. 331 W. Obszańska, wś i fol. , pow. biłgorajski, gm. Babice, par. Łukowa, r. g. Obsza. Leży w płd. części powiatu, w pobliżu granicy od Galicyi. Ob. Obsza. W r, 1827 było 116 dm. , 722 mk. 332 W. Okrzejska, wś i fol. , pow. łukowski, par. Okrzeja. W r. 1827 było 26 dm. , 208 mk. Ob. Okrzeja i Okrzejska Wola. 333 W. Oleszyńska, ob. Wola Świdzińska. 334 W. Olszowa, w r. 1579 Wola Żelezińska, wś i fol. , pow. rawski, gm. i par. Lubania. W r, 1579 wś Wola Żelezińska w par. Lubania od wsi Żelazna, ma 1 łan, 2 zagr. 335 W. Olszowa, wś i fol. , pow. włocławski, gm. i par. Lubień, odl. 32 w. od Włodawka. Wr. 1827 było 18 dm. , 128 mk. W r. 1886 folw. Wola Olsz. rozl. mr. 793 gr. or. i ogr. mr. 597, łąk mr. 73, pastw. mr. 63, lasu mr. 31, nieuż. mr. 29; bud. mur. 5, drew. 10; pokłady torfu, wiatrak. Wś W. Olszowa os. 20, mr. 60. W r. 1557 wś Olsewa Wolia, w par. Piórowa Wola, miała w części Łukasza Lubienski 14 łan. , w dziale Stępczynskiego 2 łany Pawiń. , Wielkop. , II, 17. 336 W. Oludzka al. Wólka, wś, pow. włoszczowski, gm. i par. Rokitno. Wchodziła w skład dóbr Ołudza, ma 446 mr. Reg. pobor z XVI w. nie podają tej wsi tylko samą Ołudza. W r. 1827 Wólka Ołudzka, wś rząd. , 22 dm. 134 mk. 337 W. Opoczyńsk a al. Miejska, ob. Wola Zależna. 338 W. Orzeszowska, wś, pow. węgrowski, gm. i par. Miedzna, ma 20 dm. , 198 mk. W r. 1827 było 22 dm. , 144 mk. Por. Orzeszówka, 339 W. Osińska, wś, pow. nowoaleksandryjski puławski, gm. Żyrzyn, par. Końsko Wola. W r. 1676 wś ta, w par. Końskowola, daje pogłówne od 19 poddanych. W r. 1827 było 30 dm. , 209 mk, par. Włostowice. 340 W. Osowa, wś, pow. stopnicki, ob. Osowa Wola i Wola Żabna. 341 W, Ossowińska, wś, fol. i dobra, pow. łukowski, gm. i par. Wojcieszków, odl. 21 w. od Łukowa, ma 56 dm. , 412 mk. W r. 1827 było 39 dm. , 248 mk, par. Kock. Dobra Wola Ossow, składały się w r, 1885 z folw. Wola Ossow, i Oszczepalin, przyległości Filipiny i Jadwiga rozl. mr. 2591; folw. Wola al. Filipina gr. or. i ogr. mr. 911, łąk mr. 105, past. mr. 54, lasu mr. 435, nieuż. mr. 34; bud. mur. 14, drew. 25; płodozm. 7 i 8 pol. ; fol. Oszczepalin z przyl. Jadwiga gr. or. i ogr. mr. 655, łąk mr. 76, lasu mr. 266; nie uż. mr. 42, obszar sporny mr. 13; bud. mur. 15, drew. 9; płodozm. 9 poL, lasy nie urządzone, pokłady torfu. Wś Wola Ossow. os. Wola 79, mr. 736; wś Oszczepalin os. 64, mr. 569. W r. 1531 wś Wola Ossow, w par. Kock, płaciła od 1 2 łanu. R. 1552 płaci ztąd wojewoda ruski. R. 1581 daje Pawel Klebowski od 10 półwłóczków osiadłych fi. 5 Pawiń. , Małop. , 379, 392, 425. 342 W. Ossowska, pow lubelski, gm. Bychawa, par Bychawka Nie podana w spisach pobor. z XVI i XVII w. i w spisie z r 1827. 343 W. Ostaszewska i Rańcza, wś, pow. pułtuski, gm. Kozłowo, par. Szyszki, ma 33 os. , 201 mr. Wchodziła w skład dóbr Ostaszewo. W r. 1567 Wola Rańcza ma 1 wł. , 3 zagr. i 2 działy po 3 4 wł. a Czernie Ostaszewo 2 działy po 3 4 wł. i 2 zagr. Pawiń. , Mazowsze, 325. W r. 1827 było 4 dm. , 48 mk. 344 W. Ostrowska, wś w par. Markuszew pow. lubartowski. W spisach pobor. z XVII w. nioznana, nie pomioszczona też w nowszych spisach urzędow. W r. 1827 było 10 dm, 52 mk. 345 W. Ostrożeńska, pow. garwoliński, par. Gończyce, ob. Ostrożeńska Wólka. 346 W. Owadowska. wś nad rz. Radomką, pow. radomski, gm. Kozłów, par. Wsola, odl. od Radomia 9 w. , ma 18 dm. , 173 mk. , 338 mr. W r. 1827 Owadowska Wólka ma 10 dm. , 40 mk. W r. 1559 Barbara Owadowska płaci tu od 7 półłan. i 3 kom. 347 W Owsiana, w XVI w. Wolia Major, wś, pow. kutnowski, gm. i par. Oporów, ma 13 dm. , 266 mk, 408 mr. W r. 1827 było 10 dm. , 99 mk. R. 1576 we wsi Wolia Major, w dziale Aleksego Kempalskiego de sorte Owsiani były 4 łany, 2 zagr, , wiatrak, rzeźnik, rzemieślnik, 6 osad. W części Kaspra Wolskiego 1 łan. , 1 zagr. , karczma pusta, 1 osad. Pawiń. , Wielkop. , II, 105. 348 W. Pachnina, par. Jaroszyn, ob. Pachnowola, 349 W. Pacierkowska, pow. częstochowski, gm. Przystajń, par. Truskolasy. W spisie z r. 1827 jest tylko wś rząd. Pacierniki, mająca 5 dm. , 27 mk. W nowszych spisach urzęd. nie ma tej wsi ani teź Woli Pacierkowskiej, pomieszczonej w wykazach z r. 1867. 350 W. Pacyńska, w XVI w. Slankowska Wola, wś i fol. , pow. gostyński, gm. I par. Pacyna, odl. 21 w. od Gostynina, ma 32 dm. 4 mur. , 334 mk. Ob. Pacynska Wola. W r. 1892 folw. Wola Pac. rozl. mr. 525 gr. or. i ogr. mr. 499, łąk mr. 14, nieuż. mr. 21; bud. mur. 11; płodozm. 10 pol. Wś Wola Pac. os. 53, mr. 189. W r. 1579 we Woli Stankowskiej Stan. Dobrzykowski miał 6 łan. , 1 zagr. ; kasztelan gostyński 3 1 2 łan. Nazwę miała od wsi Slanków dziś Słomków. 351 W. Palczewska, wś, pow. grójecki, par. Wrociszew, ob. Palczewska Wola. W 1827 r. 10 dm. , 71 mk. W r. 1569 Palczewscy mają tu trzy działy, jeden 1 1 2 łana km. , dwa po 1 4 łanu. 351 W. Paprocka, wś w par. Głowaczów, ob. Paprocka Wola, 353 W. Paprotna, wś, w par. Wargocin pow. garwoliński, jestto dzisiejsza wieś Wólka Paprocka w par. Pawłowice. W r. 1569 Gostomski płaci tu od 4 1 2 łan. Istniała już w r. 1508 Pawiń. , Małop. , 334, 479. 354 W. Paprotnia, wś, w par. Pilczyca, ob. Wólka Paprotnia. 355. W. Paruszewa al. Paruszewska, wś, pow. włocławski, par. Kłobia. W r. 1827 miała 7 dm. , 73 mk. , par. Boniewo. Por. Paruszewo, 356. W. Porzybocka, w par. Odrowąż dziś pow. konecki. Podana w spis. pobor. z r. 1577 będzie zapewne dzisiejsza Wólka Zychowa ob. . 357. W. Paskowa, w spis. pobor. z r. 1508 Pawiń. , Małop. , 478, jestto Wola Pasztowa, 358. W. Pasztowa, pow. iłżecki, ob. Pasztowa Wola, Jestto wieś, podana w spisach pobor. z r. 1508 jako Paskowa Wola a w r. 1569 jako Parsthowa Wola Pawiń. , Małop. , 332, , 477. 359. W. Paprotnia, wś, pow. nowomiński, gm. i par. Kuflew. W r. 1827 było 2 dm. , 16 mk. 360 W. Pasikońska, wś, pow. sochaczewski, par. Zawady. W r. 1579 wś Wola Pasikońska, w par. Kapinos, miała 4 działy Jan Jabłocki, skarbnik, 2 łany km. , Piotr Zabłocki 2 łany, Jan Grziwa 1 1 2 łan. , 2 zagr. , Kasper Pasikoński 6 łan. , 1 zagr. , rzeźnik. W r. 1827 było 21 dm. , 156 mk. 361. W. Pawłowska, wś i fol. pow. iłżecki, gm. i par. Pawłowice, ob. Pawłowska Wola, W r. 1827 było 45 dm. , 430 mk. W r. 1569 wś Wola Pawł. , w par. Chlewiska, własność Jana Chlowińskiego, miała 8 półłan. i 6 zagr. Pawiń. , Małop. , 314, 468. 362 W. Pawłowska, wś, pow. ciechanowski, par. Lekowo, ob. Pawłowska Wola 2. W r. 1827 było 8 dm. , 81 mk. 363. W. Pełczyna, wś, w par. Kołacinek pow. brzeziński. Na początku XVI w. łany km. i dwor. dają dziesięcinę pleb. w Kołacinku Łaski, L. B. , II, 340. Wydawca Lib. Ben. domyśla się, że jestto dzisiejsza Cyrusowa Wola. Zapewne tą samą wś podają reg. pob. z r. 1569 w par. Dmosin. Są tu 3 działy, obejmujące 5 łan. km. Według objaśnienia wyd. reg. pob. Pawiń. , Mazowsze, 162 ma to być dzisiejsza Wola Lubiankowska. 364. W, Pęcławska, wś w par. Olbierzowice pow. sandomierski. Jestto zapewne Wola Witowska wymieniona w opisie par. Olbierzowice przez Długosza L. B. , II, 347. W r. 1578 siedzą tu Wolscy i mają ogółem 1 1 2 łanu. Dziś nie istnieje. 365. W. Pękoszewska, wś i fol. , pow. skierniewicki, par. Jeruzal, odl. 20 w. od Skierniewic. W r. 1579 było tu 9 łan. , 1 rzem. W 1827 r. 28 dm. , 218 mk, par. Chojnata. Dobra Wola Pęk. składały się w r. 1873 z fol. Wola Pęk. , Pękoszew, Nowiny, nomenklatury Kokoszka, rozl. mr. 3166 fol Wola Pęk. gr. or, i ogr. mr. 628, łąk mr. 92, lasu mr. 1900, nieuż. mr. 86; bud. mur. 14, drew. 23; płodozm. 7 pol; fol. Pękoszew gr. or. i ogr. mr. 220, nieuż. mr. 3; bud. mur. 3, drew. 5; fol. Nowiny gr. or. i ogr. mr. 213, łąk mr. 7, nieuż. mr. 17; bud. mur. 1, drew. 3; las urządzony, gorzelnia, cegielnia, młyn wodny i tartak. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś Wola Pęk. os. 57, mr 691, wś Pękoszew os. 28, mr. 67, wś Wola Huta Zawadzka os. 24, mr. 25, wś Wólka Jeruzalska os. 7, mr. 262, wś Borszyce os. 6, mr. 159, wś Budy pod Zatorem os. 10, mr. 77. 366. W. Piasecka, w XVI w. Piasecka Wieś, wś i fol, pow. grójecki, gm. i par. Jazgarzew, ob. Piasecka Wola. W r. 1827 było 12 dm. , 163 mk. , par. Piaseczno. W r. 1580 Piasecka Wieś, w par. Piaseczno wś królewska, ma 20 lan. i 2 1 2 łan. wójtowskich. Zarządza wsią Jakub Poradowski Pawiń. , Mazowsze, 273. 367. W. Piasecka, folw. oddzielony od dóbr Piasek Wielki w pow. stopnickim, gm. Radzanów, odl. 14 w. od Stopniej, rozl 183 mr. 163 mr. roli, 10 łąk. 368. W. Piasecka, wś i fol, pow. lubelski, gm. i par. Piaski, odl 21 w. od Lublina. W r. l827 było 20 dm. , 173 mk. W r. 1887 fol. Wola Pias. rozl mr. 993 gr. or. i ogr. mr. 742, łąk mr. 28, past. mr. 63, lasu mr. 139, nieuż. mr. 21; bud. mur, 7, drew. 17; płodozm, 9 i 11 pol; las nieurządzony, pokłady kamienia budowlanego i wapiennego. Wś Wola Pias. os. 34, mr. 490. 369. W. Piaseczna, wś w par. Sochaczew. Wymieniona w reg. pob. z 1579, będzie to zapewne dzisiejsze Piaseczno w par. Brochów pow. sochaczewski. 371. W, Pieczyska, fol i wś, pow. grójecki, gm. Drwalew, par. Pieczyska, odl 10 w. od Grójca. W r. 1827 było 13 dm. , 138 mk. W r. 1880 folw. Wola Piecz. , oddzielony od dóbr Pieczyska, rozl mr. 310 gr. or. i ogr. mr. 106, łąk mr. 42, past. mr. 2, zarośli mr. 153, nieuż. mr. 7; bud. drew. 5. Wś ma 31 os. , 380 mr. W r. 1576 Adam Mniszewski płaci z tej wsi od 2 łan. 370. W. Piekarska, wś, pow. turecki, par. Skęczniew, ob. Piekarska Wolą, 372. W. Pieklowa, ob. Wola Bykowska, 373. W. Pienicka, wś i fol, pow. makowski, gm. Sielc, par. Krasnosielc, odl 14 w. od Makowa, ob. Pienicka Wola. Dobra Wola Piennicka w r. 1840 miały obszaru 1200 mr. Wś Wola Pien. os. 27, mr. 166; wś Nowinki os. 4, mr. 30. W r. 1883 fol Wola Pien. rozl mr. 95 gr. or. i ogr. mr. 62, łąk mr. 21, lasu mr. 11, nieuż. mr. 11; bud. drew. 6, W r. 1567 wś Wolia Pieniczka, w par. Sieleckiej, miała 2 wł. km. , 1 ogr. 1 2 wł, 1 kowala, 3 ogrod. Pawiński, Mazowsze, 348. 374. W. Pierdołów, w par. Odrowąż, podana w reg. pobor. zr. 1577, jestto dzisiejsza wieś Pardołów ob. . 375. W. Piesia al Piesza, wś, pow. włodawski, ob. Piesia Wola, 376 W. Pijarska, pow. łowicki, ob. Wola Zbrożkowa, 377. W. Pilowska, wś, wodług reg. pob. pow. radomskiego z r. 1552, wś ta, własność Wincentego Przerembskiego, miała 8 osad. Pawiń, Wielkop. , 11, 274. Są to dzisiejsze Lipowczyce, w pow. noworadomskim. 378 W. , Piórowa al. Pierowa, wś i fol nad rzką 0chmą, pow. kutnowski, par. Lubień, odl 16 w. od Kutna, ma 18 dm, 193 mk. , ob. Piórowa Wola. Posiada kościół murowany filialny z XVII w. Była tu poprzednio oddzielna parafia, istniejąca już w XVI w. W r. 1887 fol Wola Pier. rozl. mr. 655 gr. or. i ogr. mr. 441, łąk mr. 111, past. mr. 81, nieuż. mr. 22; bud. mur. 7, drew. 12; płodozm. 12 pol Do włościan należy 323 mr. Fol wchodzi w skład dóbr Krośniewice. W r. 1557 wś kościelna Piórowa Wola, w pow. kowalskim, należy do Łukasza Lubieńskiego, który płaci od 7 łan. , 6 zagr. Pawiń. , Wielkop. , II, 17. 379 W. Pliska, wś. , pow. sandomierski, par. Osiek, ob. Pliskowola, W r, 1578 Wola Plyska, wś królew. , miała 71 osad. , 28 łan. , 4 kom. , 17 kom. ubogich, 4 rzem. Pawióski, Małop. , 168. 380. W. Płowiecka, w par. Złotków. Według reg. pob. pow. konińskiego z r. 1579, własnośc Piotra Łąkockiego miała 1 łan. , 2 zagr. bez roli, 1 kom. bez bydła Pawiń. , Wielkop. , I, 241. Jestto dzisiejsza Spławiecka Wola ob. . 381. W. Pobiedzińska, dawniej Pobiednia, wś, pow, rawski, gm. Góra, par. Nowo Miasto, leży na wzgórzu, o 1 w. od Gostomi, pół wiorsty od Pobiednej, 1 1 2 w. od Nowego Miasta. Ma 70 dm. , 400 mk. , 37 os. , 661 mr. Wchodziła w skład dóbr Nowe Miasto. W r. 1827 było 14 dm. , 221 mk. Na początku XVI w. dziesięcinę z lan. km. dawano kościołowi w Łęgonicach, a pleb. w Nowem Mieście tylko kolędę i dziesięcinę z folwarku Łaski, L. B. , II, 308, 313. Wr. 1579 pars subdapiferi lan. 5 8 pars pincernae lan 5 8 pars Hieronimi lan. 5 8 382. W. Podczasza, wś, pow. opoczyński, par. Klwów, ob. Podczasza Wola i Rzeszotkowa Wola, 383. W. Podlaskowa, wś, wchodziła w skład ststwa opoczyńskiego ob. t. VII, 557 i IX, 462. Dziś nie znana. 384. W. Podleśna, wś, pow. miechowski, par. Miechów, ob. Podleśne Wola. W r. 1827 było 37 dm. , 216 mk. W r. 1363 przenosi tę wieś wraz z Chodowem król Kazimierz z prawa polskiego na sredzkie Kod. Małop. ,III, 168. Na obszarze wsi st. dr. źel. dąbrowieckiej Miechów. W r. 1581 prepozyt miechowski płacił tu od 7 lan. km. , 1 zagr. bez roli, 2 kom. z bydl. i 1 2 łnu karcz. Pawiń. , Małop. , 92. 385. W. Podleśna w par. Chodów, pow. łęczyckim. Wedle domysłu wydawcy Lib. Ben. Łaskiego U, 364 ma to być dzisiejsza Wola Niedźwiedzia, 386. W. Podłężna, wś i fol, pow. koniński, par. Morzysław. Co do położenia ob. Konin t. IV, 337. Por. Podłężna Wola, W r. 1827 było 18 dm. , 179 mk, Na początku XVI w. łany km. dawawały pleb. w Morzysławiu za dziesięcinę po 10 gr. z łanu Łaski, L. B. , I, 237. W r. 1578 Katarz. Przyjemska, kasztel lądzka, płaciła tu od 3 1 2 łan. km. , 2 zagr. bez roli. 387. W. Podmiejską, wś, pow. miechowski, par. Miechów, ob. Podmiejska Wola, W r. 1581 ze wsi tej prepozyt miechowski płaci od 10 półłan. km. , 1 zagr. z rolą, 1 zagr. bez roli Pawiń. , Małop, , 92. W r. 1827 było 35 dm. , 215 mk. 388. W. Pogroszewska, dawniej Wola Belska, wś i fol, pow. Wola grójecki, par. Belsk, odl. 8 w. od Grójca. W r. 1827 było 14 dm. , 121 mk. Fol. Wola Pogr. w r. 1885 rozl. mr. 812 gr. or. i ogr, mr. 737, łąk mr. 4, lasu mr. 57, nieuż. mr. 14; bud. mur. drew. 8; płodozm. 16 pol. Wś Wola Pogr. os. 13, mr. 19; wś Daszewice os. 16, mr. 206. Zapewne ta sama wś, p. n. Wola Belska, należała w r. 1576 do par. Łęczeszyce. Koziełkowski płacił tu od 2 1 2 łanu a N. Pobroszewski Pogroszewski z Pogroszewa od 2 1 2 łan. Pawiń. , Mazowsze 231. 389. W. Polewna, wś i fol, pow. pułtuski, gm. i par. Lubiel. W r. 1827 było 6 dm. 34 mk. W r. 1879 fol. Wola Fol. oddzielony od dóbr Bielino, rozl. mr. 420 gr. or. i ogr. mr. 282, łąk mr. 102, lasu mr. 18, nieuż. mr. 18; bud. mur. 1, drew. 11; pokłady torfu. W skład dóbr wchodziły wś Wola Pol. os. 21, mr. 16; ws Wincentowo os. 24, mr. 797; wś Józefowo os. 16; mr. 393; wś Zontowo os. mr. 78; wś Gołystok os. 8, mr. 101. W reg pobor. z r. 1578 podana jest wś Polewnya, własność Jana Cieksyńskiego, który płacił tu od 6 łan. Pawiń. , Mazowsze, 410. 390. W. Polska, wś, pow. radzymiński, gm. Rudzienko, par. Wiśniew, ma 139 mk. , 167 mr. 391. W. Pomianowa, wś i fol. , pow. turecki, par. Drużbin, odl. 30 w. od Turka, ob. Pomianowa Wola, W r. 1827 było 16 dm. , 142 mk. Na początku XVI w. łany km. i fol. dawały dziesięcinę pleb. w Drurzbinie, na kolędę kmiecie z łanu po korcu owsa a zagrodnicy po pół grosza Łaski, L. B. , I, 397. W r. 1889 fol. Wola Pom. rozl mr. 425 gr. or. i ogr. mr. 384, past. mr. 4, lasu mr. 22, nieuż. mr. 15 bud. mur. 4, drew. 11. Wś Wola Pom. os. 29, mr. 99; wś Antonin os. 17, mr. 213. 392. W. Ponikiewska al Wólka, wś, pow. krasnostawski, gm. Zakrzów, par. Targo wisko. W r. 1827 wś Wólka Ponikowska mia ła 17 dm. , 109 mk. Spisy pobor. z XVII w. nie podają tej wsi. 393. W. Popowa, wś, pow. kutnowski, gm. i par. Żychlin. Na początku XVI w. wś ta, własność plebana w Żychlinie, miała 7 łan. , lecz stała pustkami Przedtem kmiecie dawali pleb. po 32 gr. czynszu z łanu i odrabiali po 3 dni w tygodniu, a prócz tego da wali mu dziesięcinę. Nie mając kmieci, pleban wydzierżawiał rocznie części roli Łaski, L. B. , II, 496. 394. W. Popowska, wś, w par. Pięcz niew pow. turecki. Na początku XVI w. stała pustką. Siedział tu jeden kmieć i był łan soł tysi Łaski, L. B. , I, 396. Potem znika ze spi sów. 395. W. Potocka, wś i fol, pow. janow ski, gm. i par. Potok Wielki. Wś ma 14 dm. , 130 mk. , 360 mr. Fol, obecnie rozkolonizowa ny posiadał 395 mr. w r. 1868. Ob. Potok Wiel ki. 396. W. Pracka, wś, pow. grójecki, par. Jazgarzew, dawniej Tarczyn, ob. Pracka Wólka. R. 1580 płaci tu Fran. Pracki od 1 łanu. W r. 1827 było 4 dm. , 29 mk. , par. Tarczyn. 397. W. Prażmowska, wś, pow. radzymiński, par. Jadów, ob. Prażmowska Wola 1. 398. W. Prażmowska wś, pow. grójecki, par. Prażmów, ob. Prażmowska Wola 2. W r. 1576 Marcin Prażmowski płaci tu od 8 łan. R 1827 było 18 dm. . 170 mk. , par. Pieczyska. 399. W. Prosperowa, fol i wś, pow. kutnowski, par. Oporów, odl 9 w. od Kutna, ob. Prosperowa Wola. W spisach pobor. z XVI w. spotykamy w par. Oporów pięć Wól, noszących nazwy dziś nie znane, która z nich oznacza Wolę Prosperowa trudno orzec. 400. W. Proszewska, wś, wymieniona w dok. z r. 1476 jako wieś w ziemi liwskiej Kod. Maz. , 270, jestto dzisiejsza Wólka. Ob. Proszewska Wólka, 401. W. Prószkowska, wś i fol nad rz. Mławką, pow. mławski, gm. Dąbrowa, par. Szreńsk, odl 18 w. od Mławy, ma 15 dm. , 104 mk. , 440 mr, Wchodziła w skład dóbr Proszkowo. Folw, należy do dóbr Grotkowo. W r. 1578 wś Wola, w par. Szreńsko zapewne Wola Proszkowska, ma 3 łany km. , 4 zagr. z rola Pawiń. , Mazowsze, 53. 402 W. Prymusowa, r. 1520 Premuschowa Wola, zwana teź Przymusowa, wś, pow. opoczyński, par. Sławno, ob. Prymusowa Wola, Por. Łaski, Lib. Ben. I, 633. 403. W. Przatowska, wś, fol i os. młyn. , pow. sieradzki, gm. i par. Szadek odl. 21 w. ob. Przatowska Wola. W r. 1827 było 17 dm. , 119 mk. W r. 1886 Wola Przat. rozl. mr. 222 łąk mr. 15, lasu mr. 8, nieuż. mr. 11; bud. mur. 3, drew. 3. Wś Wola Przat. os. 28, mr. 90, wś Remiszew os. 47, mr. 431, wś Piaski os. 16, mr, 209. 404. W. Przecławska, wś, w par. Żarnów pow. opoczyński. Istniała na początku XVI w. Lib. Ben. Łaskiego, I, 599. Potem znikła. 405. W. Przecławska, istniała r. 1442 w ziemi czerskiej. Potem nieznana. 406. W. Przedborska, fol nad rz. Pilicą, pow. konecki, gm. i par. Przedbórz, ob. Przedborska Wola. W r. 1827 było 2 dm. , 12 mk. 407. W. Przedmiejska, w XVI w. Wolia Templi al Kościelna, wś, pow. turecki, par. Uniejów, ob. Przedmiejska Wola i Kościelnica. Na początku XVI w. wś ta stanowiąca główne uposażenie kanonii, zwanej Chebdowską przy kollegiacie uniejowskiej, miała 17 1 2 łan. km. , 2 łany puste, 2 sołtysie. Kmiecie dawali z łanu za czynsz i dziesięcino po 6 kor. pszenicy, 12 żyta i 12 kor. owsa i 8 groszy, tudzież po 2 kapłony, 20 jaj i zwózkę dwu wozów drzewa z boru wskazanego przez kanonika, bo przy wsi nie było lasu. Miara miała być w korcach uniejowska. Sołtys obowiązany był chodzić do Warty, odbierać tam maldraty kanonikom i dziesięcinę w Chwalibogowicach Łaski. L. B. , 1, 347. 408. W. Przedmiejska, w par. Miechów, ob. Wola Podmiejska. 409. W. Przerębska, w XVI w. Wola Żarska i Bartodziejska, wś, pow. noworadomski, par. Bęczkowice, ob. Przerębska Wola. Na początku XVI w. łany km. w Woli Żarskiej dawały dziesięcinę pleb. w Rzujewicach a pleb; w Bęczkowicach otrzymywał Wola tylko kolędę Łaskie L; B. , II, 196 i 215. W r. 1518 było 4 1 2 łan km. i karczma; r. 1552 cześnik sieradzki ma 7 osad. na 4 1 2 lan. Pawiń. , Wielkop. , II, 201, 285. 410. W. Przybysław ska, wś, pow. nowoaleksandryjski puławski, par. Garbów. W r. 1676 płacono tu pogłówne od 60 poddanych. Do wsi tej wcielono druga Wolę w tejże parafii istniejąca Pawiń. , Małop. , 18a, ob. Przybysławska Wola. 411. W. Przymusowa, ob. Wola Przymusowa. 412. W. Przypkowska, w r. 1580 Wola Prepositalis, wś, pow. grójecki, par. Tarczyn, ob. Przypkowska Wola. W r. 1580 własność kościelna. Stan. Rycharski, rządzca wszystkich wsi kościelnych w par. Tarczyn, płaci tu od 4 łan. Pawiń. , Mazowsze, 287. 413. W. Psarska w par. Waliszewo pow. łowicki ob. Psary 3. . 414. W. Pszczółecka, wś i fol, pow. łaski, gm. i par. Wygiełzów, odl. 16 w. od Łasku. W r. 1827 było 21 dm. , 202 mk. Według reg. pob. pow. Szadkowskiego z r. 1552 w części Baltazara było 3 osad. , 5 1 4 łan. młyn o 1 kole; częśó Mojka miała 2 osad. dwa młyny. Mścichowie mieli 1 łan bez kmieci a Jaworski 1 2 łanu Pawiń. , Wielkop. , II, 240 i 247. W r. 1889 fol. Wola Pszczoł, rozl. mr. 1039 gr. or. i ogr. mr. 382, łąk mr. 66, past. mr. 9, lasu mr. 569, nieuż. mr. 13; bud. drew. 14; las nieurządzony, młyn wodny. Wś Wola Pszczoł, os. 27, mr. 239; wś Faustynów os. 42, mr. 402, wś Sikawica os. 14, mr. 51. 415. W. Puczniewska, wś nad rz. Ner, pow. łódzki, par. Małyń, ob. Puczniewska Wola i Puczniew, W r. 1827 było 14 dm. , 133 mk. Na początku XVI w. dawano ztąd dziesięciny na stół arcybiskupi Łaski, L. B. , I, 375. 416. W. Pukarzowska, pow. tomaszowski, ob. Pukarzów i Pukarzowska Wólka. 417. W. Pytowska, dawniej Wola Kodrąbska, wś, pow. noworadomski, gm. Dmenin, par. Kodrąb, ma 30 os. , 190 mr. Istniała już na początku XVI w. W r. 1552 Mikołaj Kodrębski płaci od 7 osad. na 3 1 2 łan. Pawiń. , Wielkop. , II, 274. 418. W. Raciborowa, wś, w par. Grocholice pow. piotrkowski. Dziś nie znana pod tą nazwą. Na początku XVI w. łany km. dawały dziesięcinę na stół arcybiskupi, pleb. tylko kolędę po groszu Łaski, L. B. , I, 459. Według reg. pob. pow. piotrkowskiego z r. 1552, wś ta miała 6 osad. , 3 łany km. Pawiń. , Wielkopolska, II, 260. 419 W. Raciborowska al Raciborska, wś i fol. , pow. kutnowski, gm. Sójki, par. Głogowice, odl. 5 w. od Kutna, ma 17 dm. , 204 mk. Ob. Raciborowska Wola. W r. 1579 wś Racziborowo minor wola miała 1 łan. w części Zygm. Zaborowskiego Pawiń. , Mazowsze, 195. 420. W. Raciążek, kol. , pow. nieszawski, gm. i par. Raciążek, ma 109 mk. , 134 mr. 421. W. Radlińska, ob. Wola Kożuchowska. 422. W. Radoryska, pow. łukowski, ob. Radoryska Wólka. W r. 1827 było 5 dm. , 34. mk. Według reg. pob. pow. łukowskiego z r. 1531, wś Radorziska Wola, w par. Tuchowicz, miała 2 lany. W r. 1552 Gabryel Radorzyski miał 3 os. , wdowa Radorziska 4 osad. W r. 1580 p. Piotr Goisczki wnosi od pół włóczka osiadłego, p. Andrzej Misłowski od p. Zebrzydowskiego od półszósta włók osiadłych fl. 5 gr. 15. Suma fl 6 Pawiń. , Małop. , 378, 394, 430. 423. W. Radwańska, pow. opoczyński, ob. Radwan i Straszowa Wola. 424. W. Radziemska, wś, pow. miechowski, gm. Pałecznica, par. Wrocimowice. W r. 1827 było 2 dm. , 11, mk. 425. W. Radzięcka, wś i fol. , pow. zamojski, par. Radzięcin, ob. Radzięcka Wola. Według reg. pob. pow. lubelskiego z r. 1531, wś Radziecka Wola w par. Góraj miała 12 lan. i młyn Pawiń. , Małop. , 355. 426. W. Rafałowska, wś, pow. nowomiński, gm. i par. Kuflew. Zapewne będzie to dawniejsza Ruska Wola Rudzka Wola od wsi Ruda, w której r. 1576 Adam Oborski miał 3 łany Pawiń. , Mazowsze, 222. 427. W. Rakowa al. Rakowska, wś i fol, pow. łódzki, par. Kurowice, ob. Rakowa Wola. Na początku XVI w. wś ta, zwana Rakowska Wola, należała do par. Tuszyn, miała tylko lany km. dające dziesięcinę kościołowi w Rzgowie Łaski, L. B. , II. 166. Dziesięciny te nadał kościołowi w Rzgowie Jan Gruszczyński, arcyb. gnieźn. , r. 1469. Według reg. pob. pow. piotrkowskiego z r. 1552 wś Rakowska Wola, w par. Tuszyn, należąca do starosty krakowskiego, miała 33 osad. , 18 lan. , 7 karczem z rolą, 2 szynkarzy Pawiń. , Wielkp. , II, 265. 428. W. Rańcza, Ostaszewska, wś, pow. pułtuski, par. Szyszki, ob. Ostaszewo i Rań cza Wola. W r. 1827 było 6 dm. , 52 mk. 429. W. Rasztowska, wś i fol. , pow. radzymiński, gm. i par. Klembów. Ob. Rasztowska Wola. W r. 1827 było 28 dm. , 255 mk. W r. 1892 folw. Wola Raszt. rozl. mr. 754 gr. or. i ogr. mr. 513, łąk mr. 40, past. mr. 31, lasu mr. 110, os. wieczyste czynsz. mr. 35, nieuż. mr. 25; bud. mur. 7, drew. 41; pokłady torfu. Wś Wola Raszt. os. 41, mr. 423. W r. 1578 wś Rastowska Wola należy do par. Dąbrowa. Mat. Chajęcki i Stan. Woliński płacą ztąd od 8 1 2 łan Pawiń. , Mazowsze, 408. 430. W. Rogowska al. Regów pow. kozienicki. Ob. Wysokie Kolo. Według reg. pob. pow. radomskiego z r. 1508 wś Regów, Wola, Wysokie Koło, własność Stanisława z Regowa, płaciły poboru 2 grzyw. 3 gr. W r. 1569 Mikołaj Rogowski płaci ze wsi Wola Rogowska al. Wysokie Koło od 2 1 4 łan. , 3 kom. , 3 rzem. Pa. wiń. , Małop. , 319, 475. 431. W. Rębkowska al. Rembkowska, w XVI w. Repkowska Wola, wś i fol, pow. garwoliński, gm. Wola Rębkowska, par. Garwolin odl. 4 w, , ma 47 dm. , 334 mk. , 1039 mr. We wsi urząd gm. i szkoła początkowa od r. 1871. W r. 1827 wś rząd. , ma 30 dm. , 108 mk. Ob. Rembkowska Wola. W r. 1576 Jan Pilichowski, podstarości garwoliński, płaci we Woli Repkowskiej od 29 3 4 Wola łan. i 4 zagr. Pawiń, , Mazowsze, 210. Wieś leży w ziemi czerskiej. Wola Rębkowska gmina, graniczy z gm. Osieck, Górzno i Pszonka, ma 10793 mr, obszaru i 4955 mk. , w tej liczbie 5 praw. , 21 żyd. Sad gm. okr. I w Aleksandrowie, urz. poczt. w Garwolinie. W skład gm. wchodzą Budzin, Ewelin, Jagody, Leszczyny Nowe, L. Stare, Mętne, Michalówka, Niecieplin, Ośniackie Budy, Puznów Stary, P. Nowy, Rębków, Rębkowska Wola, Stoczek, Trębki z fabr. szkla Czechy, Uśniaki, Wilkowyje, Władysławów, Włady sławowska Wola, Wyszczynki i Zwirówka. 432. W. Ręczajska, wś i fol, pow. radzymiński, par. Cygów, ma 314 mk. W r. 1827 było 18 dm. , 159 mk, Ob. Ręczajska Wola, Spisy z XVI w. nie podają tej wsi. 433. W. Rgilewska, wś, w par. Kłodawa. Jest to dzsisiejsza Wólka Czepowa, Na początku XVI w. wś Wola, w par. Kłodawa, dawała dziesięcinę j swemu plebanowi Łaski, L. B. , II, 453. Na wsi tej ubezpieczony był zapis 5 grzyw. dla altaryi. św. Mikołaja w kościele grzegorzewskim Łaski, I, 220. Według reg. pob. pow. łęczyckiego z r. 1576 we wsi Rgielewska Wola Mateusz Rgielewski posiadał wspólnie z bratem 10 łan. , 2 zagr. , 9 osad. Pawiń. , Wielkop. , II, 78. 434. W. Rogozińska, wś nad rz. Moszczenicą, pow. łęczycki, gm. Rogoźno, par. Gieczno, odl. 20 w. od Łęczycy, ma 38 dm. , 222 mk. W r. 1827 były dwie części, jedna miała 14 dm. , 107 mk. , druga 14 dm. , 118 mk. Ob. Rogozińska Wola. Według reg. pob. pow. łęczyckiego z r. 1576 Jadwiga Sobocka miała tu 2 łany, 1 karczmę, 3 puste łany, 8 osad. Pawiń. , Wielkop. , II, 60. 435. W. Rokszycka, par. Piotrków, ob. Wólka Rokszycka. 436. W. Roszkowa, w XVI w. Wo la Roskowa, wś i fol, pow. rawski, par. Łęgoni ce. Ob. Roszkowa Wola 1. . Na początku XVI w. łany folw. , na których części osadzeni byli kmiecie, dawały dziesięcinę pleb. w Łęgonicach, zaś łany km. na stół arcybiskupi Łaski, L. B. , II, 311. W r. 1579 są. tu trzy działy Ziemniccy mają trzy łany, Stan. Jarzyna 2 łany, 3 zagr. , 1 kom. , Piotr Jarzyna 2 łany, 1 zagr. Pawiń. , Mazowsze, 174. 437. W. Roszkowa, wś i fol, pow. noworadomski, par. Niedospielin, ob. Roszkowa Wola 2. , Wola Rosz. ma 36 dm. , 208 mk. 438. W. Rotmistrzowa, , wś, w par. Bratoszewice. Według reg. pob. pow. brzeziń skiego z r. 1576 miała w części Andrzeja Bratoszewskiego 1 łan, Mateusz Bratoszew ski 1 lan, Jarosław Bratoszewski 1 1 2 łanu Pawiń. , Wielkop. , II, 90. Zapewne będzie to dzisiejsza wieś Woliska, w gm. Bratoszewice. 439. W. Rowska, wś, pow. garwoliński, ob. Rowska Wo la W r. 1579 wś ta miała dwa działy. Stan. Bowski miał 1 1 2 łanu, Adam Podleski łan Pawiń. , Małop. , 338. Lezała w pow. stężyc kim. 440. W. Rozostowa, w XVI w. Wola, fol nad rzką, b. n. , pow. kolski, gm. i par. Brudzew, odl. od Koła 16 w. , ob. Rozostowa Wola. Wymieniona już w dok. z r. 1288 i 1290 Jako wieś dająca dziesięciny klasztorowi byszewskiemu, zamienione za dziesięciny stołu arcybisk. w kasztelanii nakielskiej Kod. Wielk. , 618, 656. Na początku XVI w. lany km. dawały dziesięcinę wartości, do 1 2 grzyw. , kollegiacie uniejowskiej, folw. pleban. w Brudzewie Łaski, L. B, , I, 253, 352. Spisy pobor. z r. 1579 podają, fol. Wolę w par. Brudzew Pawiń. , Wielkop. , I, 223. Dobra Wola Rozostowa składały się w r. 1889 z fol. Wola Rozostowa, Bogdałów i Krwony, rozl. mr. 2805 fol Wola Roz. gr. or. i ogr. mr. 601, łąk mr. 25, pastw. mr. 12, lasu mr, 1272, nieuż. mr. 97; bud. mur. 12, drew. 5; fol Bogdałów gr. or. i ogr. mr. 307, łąk mr. 10, pastw. mr. 62, nieuż. mr. 55; bud. mur, 5, drew. 5; folw. Krwony gr. or. i ogr. mr. 190, łak mr. 11, past. mr. 95, nieuż. mr. 68; bud. mur. 2, drew. 4; las nieurządzony, wiatrak. 441. W. Rozworzyna, par. Niemysłów, ob. Wola Łyszkowska, 442. W. Rożaniecka, właściwie Wólka Rożaniecka, wś, pow. biłgorajski, gm. Wola Rożaniecka, par. Tarnogród. Leży śród lesistej wyżyny, o 5 w. na płd. od Tarnogrodu, a 3 w. na zach. od Różańca, 24 w. od Biłgoraja, w pobliżu granicy od Galicyi, ma 16 dm. Gmina Wola Rożan, należy do sądu gm. okr. III w Tarnogrodzie st. p. , urząd. gm w Różańcu, ma 14148 mr. obszaru i 4308 mk. Śród ludności stałej jest 1290 praw. i 55 żyd. W skład gm. wchodzą Bolesławiu fol, Jamieńszczyzna, Luchów Dolny i Górny, Różaniec, Różaniecka Wola i Zagrody. 443. W. Rożkowa, ob. Wola Roszkowa. 444. W. Rożniatowska, wś, pow. piotrkowski, par. Łobudzice, ob. Rożniatowska Wola, Zapewne jest to dawna Wola Kruszna w par. Łobodzice, w której r. 1552 Jan Politalski ma 4 os. Pawiń. , Wielkop. , 259. 445. W. Rudlicka, wś, pow. wieluński, par. Rudlice, ob. Rudlicka Wola, W r. 1827 było 26 dm. , 196 mk. Spisy pobor. z 1552 nie podają tej wsi. 446. W. Rudnicka, pow. janowski, par. Wilkołaz, ob. Rudnicka Wola, 447. W. Rudzka, wś, pow. nowoaleksandryjski puławski, gm. , i par. Opole. W r. 1827 r. było 13 dm. , 118 mk. 448. W. Rusiecka, wś istniejąca w XVI w. w par. Restarzew, będzie to zapewne dzisiejs za Dąbrowa Rusiecka, w pow. łaskim. W r. 1553 było tu 13 lan. km. Pawiń. , Wielkop. , II, 216, Ob. Dąbrowa Rusiecka. 449. W. Ruska, pow. radzyński, ob. Ruska Wola 1. 850. W. Ruska, pow. lubartowski, ob. Ruska Wola 2. 451. W. Rychwalska, kol. , pow. koniński, par. Rychwał, ma 21 os. , 336 mr. Ob. Rychwalska Wola, Na początku XVI w. kmiecie dawali pleb. w Rychwale tylko meszne po korcu żyta i korcu owsa z łanu Łaski, L. B. , I, 277. 452. W. Rypułtowska, wś, zwana teź Wola Zaradzeńska, 1576 r, Sirodzińska, ob. Rypułtowice i Wola Zaradzyńska. 453. W. Rzepiszewska. Wola dziś Górna, wś, w par. Szadek, ob. Górna Wola i Rzepiszew, 454. W. Rzeszotkowa w par. Klwów, ob. Rzeszotkowa Woia. 455. W. Rzędkowa, w par. Żelazna pow. skierniewicki, ob. Rzędków. 457. W. Semicka al. Semicka, w w par. Serniki, ob. Syrnicka Wola, W r. 1676 we wsi Wola Sernicka w części Drohojewskiego, dawano pogłówne od 14 dworskich i 235 poddanych. Latoszyński płacił od 5 osób z rodziny i 1 dworskiego Pawiń. , Małop. , 43a. W r. 1827 wś Wola Syrnicka miała 149 dm. , 987 mk. 457. W, Serocka, wś, pow. siedlecki, gm. i par. Wodynie, ob. Serocka Wola, W r. 1576 Jakób Głoskowski płaci tu od 3 łan. 458. W. Sieciechowska, ob. Wola Klasztorna. 459. W. Siemieńska, ob. Siemieńska Wólka. W r. 1827 wś Wola Siemiańska w par. Parczew, miała 15 dm. , 148 mk. , obecnie Wóika Siem. , w gm. Siemień ma 25 dm. , 133 mk. , 1778 mr. 460. W Siennieńska, pow. iłżecki, par. Sienno, ob. Siennieńska Wola. W r. 1827 było 59 dm. , 390 mk. , par. Grabowiec. 461. W. Siennicka, pow. nowomiński, gm. i par. Siennica, ob. Wola Siennicka 1. . W r. 1576 Kasper Siennicki płaci tu od 9 lan. 463. W. Siennicka, wś, pow. krasnystawski, par. Siennica, ob. Siennicka Wola 3. W r. 1827 było 35 dm. , 216 mk. 464. WSierska, wś, ob. Sierskowola. 465. W. Skarbkowa, wś i kol, pow nieszawski, gm. i par. Osięciny. Wś ma 95 mk. ; kol. 74 mk. W r. 1827 było 14 dm. , 123mk. , ob. Skarbkowa Wola. 467. W. Skarzyńska, wś, pow. gostyński, gm. Słubice, par. Jamno. Ob. Skarzyńska Wola, Spisy pobor. z r. 1579 podają w par. Jamno dwie nie znane obecnie Wole Kobyla i Gęsia. Może jedna z nich jest dzisiejszą Wola Skarzyńską; . 466. W. Skórkowska, pow. opoczyński, ob. Wolica, 467. W. Skotnicka, w par. Skórkowice, ob. Skotnicka Wola, Wymienia Ja Łaski w Lib. Ben. I, 620. 468. W. Skromowska, wś i fol, pow. lubartowski, par. Kock, ob. Skromowska Wola. 469. W. Slubowska, ob. Wola Szlubowska. 470. W. Sławińska, wś i fol. , pow. lubelski, par. Lublin, ob. Sławińska Wola. Fol. ten po rozparcelowaniu ma obecnie 483 mr. obszaru. 471. W. Smarkowska, wś wymieniona w dok. ks. Ziemowita z r. 1368 Kod. Wielkop. , 1601 jest to późniejsza Wola Markowska w par. Mszczonów. W r. 1579 miała 1 1 2 łanu Pawiń. , Mazowsze, 148. Dziś nie istnieje. 472. W. Smolana, wś, pow. pułtuski, gm. i par. Zegrze, ob. Smolana Wola, 473. W. Sniatycka, pow. tomaszowski, ob. Sniatycka Wola. 474. W. Sobiekurska, wś i fol. pow. nowomiński, par. Karczew, ob. Sobiekursk W r. 1576 Sobiekurscy płacą, tu od 4 łan. km. 475. W, Sobieska, pow. krasnostawski, par. Chrzczonów, ob. Sobieska Wola, 476. W. Sobieska, pow. garwoliński, ob. Sobieska Wólka i Przytoczna, W r. 1827 było 19 dm. , 113 mk. , par. Drążgów. 477. W. Sosnowa, wś, pow. włocławski, par. Zgłowiączka. W r. 1557 istnieje już ta wś; posiada ja Phlibowski pisarz ziemski brzeski Pawiń. , Wielkop, , II, 10. 478. W. Sosnowa, wś i dobra, pow. janowski, par. Boiska, ob. Sosnowa Wola. 479. W. Spławiecka, wś, ob. Wola Płowiecka i Spławiecka Wola, W r. 1827 było 10 dm. , 60 mk. 480. W. . Średnicka, pow. zamojski, ob. Średnie 1. 481. W. Stankowa, pow. lubartowski, ob. Nowa Wieś 66. 482. W. Sromocka w par. Łobudzice ob. Łaski, L. B. , I, 453, jest to zapewne dzisiejsza Wola Kruszyńska ob. . 483. W. Stara, pow. radzymiński, par. Jadów, ob. Stara Wola 1. . 484. W. Stara, pow. kielecki, par. Piekoszów, ob. Stara Wola 2. i Piekoszów, 485. W. Stara, pow. garwoliński, par. Parysów, ob. Stara Wola 3. W r. 1576 dwaj Parysowie płacą; tu od 3 łan. km. 486. . W. Stara, wś, pow. pułtuski, gm. i par. Zegrze, ob. Stara Wola 4. . 487. W. Stara, wś, pow. płoński, par. Cieksyn ob. Stara Wola 5. , mylnie podana nazwa wsi Nowa Wola ob. . 488. . W. Stara, wś i dobra, pow, rypiński, par. Gójsk, ob. Stara Wola 6. Wś włośc. ma 30 os. , 262 mr. W r. 1564 wś Stara Wola, w par. Szczutowo, od 8 kmieci na pół łanach, poddanych Andrzeja Sierpskiego, dawała pobor. 2 flor. 6 gr. 2 sol. Pawiń. , Wielkop. , I, 302. 489. W. Starogrodzka, w XVI w. Wola Starogroczka, wś, pow. garwoliński, par. Parysów, ob. Starogrodzka Wola i Osieck. W r. 1827 było 43 dm. , 232 mk. ; własność prywa tna. W r. 1576 w części Walbacha było 10 łan. , a w części Piotra Krajewskiego 10 łan. Pawiń. , Mazowsze, 219, 220 490. W, Stępowska, wś i fol. , pow. gostyński, par. Złaków, ob. Stępowska Wola, Na początku XVI w. lany km. i sołtysie dawały pleb. w Złakowie dziesięcinę i kolędę po korcu owsa z łanu Łaski, L. B. , II, 260. W r. 1579 wś ta, w par. Luszyn, płaci od 14 1 2 łan 2 zagr. Pawiń. , Mazowsze, 199. 491. W. Stokowska, dziś Stokowskie Budy ob. , wś, w par. Mileszki pow. łódzki. Na początku XVI w. łany km. dawały dziesięcinę kościołowi w Bielawach, pleb. zaś w Mileszkach bral kolędę, po groszu z łanu, i dziesięcinę z łan. folw. Łaski, L. B. , II, 384, 429. W r. 1576 Stan. Stokowski płaci tu od 7 łan. , 3 łan. pu stych, wogóle od 10 osad. Pawiń. , Wielkop. , II, 97. 492. W. Straszowa, pow. opoczyński, ob. Straszowa Wola i Radwan, 493. W. Stromiecka, wś, pow. radomski, gm. i par. Stromiec, ob. Stromiecka Wola i Stromiec, W r. 1576 wieś ta, leżąca w pow. wareckim, płaciła od 14 łan. km. Pawiń. , Mazowsze, 243. 494. W, Stryjowska, wś i fol. , pow. łaski, ob. Stryjowska Wola, Na początku XVI w. łany km. i fol. dawały dzie sięcinę pleb. w Borszowicach. Za konopną dawali kmiecie z łanu po 2 gr. i grosz za kolędę Łaski, L. B. , I, 444. Według reg. pob. pow. Szadkowskiego z r. 1552 Mikołaj Kwiatkowski płacił tu od 6 osad. , Tomasz Stryjewski w 1576 r. Wola Bzdura od 4 osad. Pawiń. , Wielkop. , II, 243. 495. W. Studziańska, wś i fol, pow. krasnostawski, par. Targowisko, ob. Studziańska Wola. W r. 1531 wś Wola w par. Botorz, wraz ze Studziankami i Stawczem ma 17 łan. R. 1676 Wola, w par. Batorz, daje pogłówne od 123 poddanych Pawiń. , Małop. , 374 i 8a. W r. 1827 było 27 dm. , 191 mk. , par. Boża Wola. 496. W. Sucha, wś i fol. pow. noworadomski, par. Rząśnia, ob. Sucha Wola 1. 497. W, Sucha, wś, pow. sandomierski, par. Osiek, ob. Sucha Wola 2. . W r. 1578 wś królewska Sucha ma 56 osad. , 22 1 2 łan. , 2 zagr. z rolą, 4 kom. , 7 ubog. , 3 rzem. Pawiń, Małop. , 178. 498. W. Sucha, fol, pow. grójecki, par. Worów, ob. Suchowola 1. 499. W. Sucha, wś, pow. kozienicki, par. Magnuszew, ob. Suchowola 2. W r. 1576 dwaj Trzebińscy płacą tu od 1 1 2 łanu Pawiń. , Mazowsze, 242. 500. W. Sucha, wś, pow. stopnicki, par. Stopnica ob. Sucha Wola 3. Ma 32 os. , 355 mr. Wchodziła w skład ststwa stopnickiego w r. 1634. Później należy do dóbr rząd. Stopnica. 501. W. Sucha, dawniej Lubańska, pow. stopnicki, par. Chmielnik, ob. Lubania 2. i Suchowola 3. W r. 1579 we wsi Wola Lubańska płacił Seb. Lubański od 7 os. , 31 2 łanu, 3 zagr. , 1 ubog. Pawiń. , Małop. , 222. 502. W. Sucha, wś i dobra, pow. zamojski, par. Krasnobród, ob. Suchowola 4. 503. W. Sucha, wś, pow, łukowski, par Zwoła. Nie pomieszczona w nowszych spisach urzęd. Ob. Suchowola 5. . W r. 1576 w pow. czerskim, w par. Zwola, istnieje już Sucha Wola Pawiń. , Mazowsze, 221. 504. W. Sucha, wś, pow. radzyński, par. Czemierniki, ob Suchowola 6. 505. W. Sucha, wś, pow. kalwaryjski, par. Łubów, ob. Suchowola 7. 506. W. Suchożebrska, fol. , pow. siedlecki, par. Suchożebry, ob. Suchożebrska Wola. W r. 1827 było 26 dm. , 189 mk. 507. W. Sufczynska, wś i fol, pow. nowomiński, gm. i par. Kołbiel, ob. Sufczynska Wola, W r. 1576 płacą tu z trzech działów Suszczyńscy z Suszczyna dziś Sufczyn od 6 1 2 łanu Pawiń. , Mazowsze, 225. 508. W. Sukowska, właściwie Sułkowska, wś, pow. radomski, par. Jankowice, ob. Sukowska Wola. W r. 1569 Wojc. Podlodowski płaci tu od 11 łan. Pawiń. , Małop. , 302. 509. W. Sulejowska, pow. iłżecki, ob. Dorotka i Sulejowska Wola. 510. W. Sulimierzycka w par. Sulimierzyce pos. Lib. Ben. Łaskiego, II, 394, jest to dzisiejsza Wola Wjdrzyna. 511. W. Suska, w par. Jasionna pow. radomski. Istniała na początku XVI w. Łaski, L. B. , I, 668, następnie znikła, zapewne włączona została do wsi Sucha, jako Sucha Mała, podana w reg. pobor. z r. 1576 Pawiń. , Mazowsze, 244. 512. W. Suska, dawniej Wilcza, pow. kozienicki, par. Sucha, ob. Suskowola. W r. 1569 Wola Wilcza Nowa al. Suska, w par. Sieciechów, wś królewska ma 2 zagr. z rolą Pawiń. , Małop. , 319. 513. W. Świątkowa, w par. Momina, ob. Świątkowa Wola. 514. W. Śwciątkowska, wś, pow. łukowski, ob. Świątkowska Wólka. W r. 1827 miała 8 dm. , 46 mk. , par. Tuchowicz. 515. W Świdzińska, w XVI w. Oleszeńska, wś, pow. włoszczowski, gm. i par. Oleszno, ob. Świdzińska Wola. W r. 1827 było 6 dm. , 65 mk. W r. 1540 wś Wola Olesznowska, w par. Chotów, własność posagowa Zofii Szafrańcowej, kasztel. wiślickiej. Ma 3 kmieci na pół łanach, 1 zagr. Wraz z Olesznem, Chotowem, Lasocinem i Świdnem oceniona na 1000 grzyw. Pawiń. , Małop. , 580. 516. W. Świerzowska, wś, pow. chełmski, par. Świerze. W r. 1827 ma 17 dm. , 94 mk. Będzie to zapewne Wólka Okopska, której spisy z r. 1827 nie podają. 517. W. Swietlikowa, par. Policzna, ob. Świetlikowa Wola. 518. W. Świniecka, w XVI w. Wola Swyenyeczka, wś i fol. , pow. turecki, par. Świniec, odl. 1 milę od Uniejowa, 3 mile od Łęczycy, ob. Świniecka Wola. W r. 1827 było 16 dm. , 139 mk. Na początku XVI w. lany km. dają dziesięcina wikaryuszowi w Uniejowie, zaś pleb. w Świnicach po korcu żyta za meszne i kolędę po groszu, łany folw. dają plebanowi Łaski, L. B. , I, 354, 364. 519. W. Sypińska, wś, pow. sieradzki, par, Zadzim, ob. Sypińska Wola, W r. 1827 było 10 dm. , 99 mk. 520. W. Syrnicka, wś, pow. lubartowski, gm. i par. Syrniki, ob. Syrnicka Wola, por. Wola Syrnicka 521. W, Szczawińska, w XVI w. Szczawieńska Wola, wś i kol. , pow. sieradzki, par. Burzenin, ob. Szczawińska Wola i Szczawno. W 1827 r. 1 dm. , 14 mk. Na początku XVI w łany km. dawały dziesięcinę kapitule gnieźn. , zaś pleb. w Burzeninie tylko kolędę. Folw. dawał plebanowi Łaski, L. B. , I, 427. 522. W. Szczucińska, ob. Szczucińska Wola. Obecnie leży w pow. dąbrowskim w Galicyi, lecz jeszcze spis z r. 1827 mieści tę wieś w obrębie Królestwa, w pow. kraśnickim, par. Borów. Miała wtedy 17 dm. , 99 mk. 523. W, Szczygiełkowa, wś, pow. kielecki, par. Dębno, ob. Szczygiełkowa Wola, W r. 1827 było 47 dm. , 188 mk. 524. W. Szkucka, wś, pow. konecki, par. Fałków, ob. Szkucka Wola, W r. 1827 było 17 dm. , 137 mk. Wś ta była własnością probostwa w Fałkowie. Były w niej same łany kmiecie. Trzech kmieci dawało po 18 gr. czynszu, trzech po fertonie, każdy odrabiał dzień w tygodniu, dawał po 2 koguty, 30 jaj i 2 kor. owsa. Pleban miał tu swe łąki, bór i pasiekę, plac pod karczmę, która dawniej była, i plac dla zagrodnika Łaski, L. B. , L 601. 525. W. Szlachecka, pow. nowomiński, par. Kałuszyn, ob. Wola Kałuska, 526. W, Szlatynska al. Gęsia, wś, pow. tomaszowski, gm. Jarczów, par. Gródek, leży przy wsi Szlatyn, na samej linii gra Wola Wola nicznej od Galicyi. 527. W. Szlubowska, al. Slubowska, wś, pow. radzymiński, gm. Zabrodzie, par Niegów, ma 30 mk. , 107 mr. , ob. Slubów. 528. W. Szydlowiecka, wś i fol, pow. łowicki, gm. i par. Bolimów odl. 5 w. . Posiada piękny dwór murowany, park, gorzelnię. W r. 1827 było 32 dm. , 301 mk. Wr. 1884 folw. , miał 1521 mr. 962 mr. roli; do folw. należały poprzednio wsi Wola Sufczyńska os. 24, mr. 157 i Głupianka 28 os. , 218 mr. Na początku XVI w. wś ta dawała dziesięcinę z łan. km i dwor. pleb. w Bolimowie Łaski, L. B. , II, 273. Według reg. pobor. cała wieś spłonęła 1579 r. Podano tylko 2 łany wójtowskie Pawiń. , Mazowsze, 140, 529. W. Szydłowiecka, pow. konecki, ob. Wola Korzeniowa, 530. W Szydłowska, folw. i wś, pow. mławski, par, Wyszyny, ob. Szydłowska Wola. R. 1578 we wsi Sidlowska Wolla Niemierza płaci od 5 łan. , 1 zagr. z rolą. , a Piotr Chorąży od 4 1 2 łan, Pawiń, , Mazowsze, 68. W r. 1827 było 13 dm. , 89 mk. 531. W. Taczowska, wś, pow. radomski, ob. Taczowska Wola. 532. W. Tanewska, wś, , ob. Wólka Tanewska, 533. W. Tarnowska, w XVI w. Wola Małecka, wś i fol. , pow. rawski, par. Lubochnia, ob. Tarnowska Wola 1. Na początku XVI w. folw. i dwie karczmy z rolą dawały dziesięcinę pleb. w Małczu, lany kmiece zaś na stół arcybiskupi Łaski, L. B. , II, 320. W r. 1676 wś Wolia Malieczka, w par. Malecz, należała do Piotra Tarnowskiego, który płaci tu od 11 1 2 lan. km. i karczmy rocznej Pawiń. , Wielkop. , II, 94. 534. W. Tarnowska, pow. kozienicki, par. Magnuszew, ob. Tarnowska Wola 2. . W r. 1576 wś Wola Tam. leżała w par. Tarnów Tarnówek, w pow. garwolińskim. Jan Tarnowski, cześnik czerski płacił od 1 8 łanu, a Piotr i Wawrzyniec Tarnowscy od 3 8 łanu, Pawiń. , Mazowsze, 218. 535. W. Tarnowska, pow. chełmski, ob. Tarnowska Wola 3. . 536. W. Tesserowa, w XVI w. Wola Syethla i Thessarowa, wś i fol, pow. jędrzejowski, gm. Złotniki, par. Rembieszyce, ob. Tesserowa Wola. W r. 1885 fol Wola Tesser. rozl mr. 769 gr. or. mr. 533, łąk mr. 45, pastw. mr. 53, lasu mr. 115, nieuż. mr. 23; bud. mur. 3, drew. 7; płodozmian 7 i 8 pol; las nieurządzony, pokłady wapienia, cegielnia. Wś Wola Tes. os. 26, mr. 181. Na początku XVI w. łany km. z dwu pól dawały dziesięcinę pleb. w Złotnikach a z trzeciego do Krakowa Łaski, L. B. , I, 579, 580. 537. W. Tłomakowa, wś i fol, pow. turecki, gm, Goszczanów, par. Chlewo, odl 25 w. od Turka, ob. Tłmakowa Wola. Wr. 1827 było 28 dm. , 225 mk Wr. 1885 fol Wola Tłom. rozl mr. 623 gr. or. i ogr. mr. 545, łąk mr. 46, lasu mr. 45, nieuż. mr. 23; bud. mur. 2, drew. 11; płodozm. 15 pol Wś Wola Tłom. os. 17, mr. 40. Na początku XVI w. łany km. dają. za dziesięcinę pleb. w Chlewie po fertonie Łaski, L. B. , Słownik Geograficzny T. XIII. Zeszyt 155. II, 61. 538. W. Trębaczowska al. Jajkowa, jest to dzisiejsza wieś Jajkowice, w par. Lubania. Pierwotnie należała do par. Mogielnica Łaski, L. B. , II, 294. Już w spisach pobor. z r. 1579 nosi nazwę Jajkowice. 539. W. Trębska, wś i folw. , pow. gostyński, gm. Szczawin Kościelny, par. Trąbki, odl 11 w. od Gostynina, ob. Trębska Wola, W r. 1884 folw. Wola Trębska rozl mr. 993 gr. or. i ogr. mr. 688, łak mr. 107, lasu mr. 163, nieuż. mr. 35; bud. mur. 11, drew. 16; płodozm. 10 pol; las nieurządzony. Wś Wola Trębska os. 30, mr. 172. Wś Tuliska os. 19, mr. 306. W r. 1579 jedna część ma 8 łan. , zaś Jan Puczek 8 lan. , 3 zagr. Pawiń. , Mazowsze, 194. 540. W, Truskolasy, pow. mazowiecki, ob. Truskolasy 4. 541. W. Trzydnicka al. Piotrowszczyzna, wś i folw. , pow. janowski, gm. Trzydnik, par. Rzeczyca, odl od Janowa 30 w. , od Kraśnika 10 w. Wś ma 47 dm. , 465 mk. Gleba gliniasta, urodzajna, łomy piaskowca, młyn wodny, staw zarybiony. Ob. Trzydnicka Wola. W r. 1884 folw. Wola Trzyd. , oddzielony w r. 1872 od dóbr Rzeczyca Ziemiańska, rozl mr. 367 gr. or. i ogr. mr. 328, łąk mr. 5, lasu mr. 9, nieuż. mr. 15; bud. drew. 11. Do włościan należy 411 mr. Folw. ten miał poprzednio znaczniejszy obszar, uszczuplony przez parcelacyę. 542. W. Tuczępska al Wólka, wś, pow. hrubieszowski, gm. i par. Grabowiec, ob. Tuczępska Wola, 543. W. Tulnicka, wś, pow. radzyński, par. Parczew, ob. Tulnicka Wola, 544. W. Turska, folw. dóbr Tursko, w pow. sandomierskim. Nie podany w nowszych spisach urzęd. i w spisie z r. 1827. Nie tworzy oddzielnej całości. 545. W. Uchańska, wś, pow. chełmski, par. Uchanie, ob. Uchańska Wola, W r. 1827 było 35 dm. , 231 mk. 546. W. Uhruska, wś, pow. włodawski, par. Uhrusk, ob. Ukruska Wola, W r. 1827 było 29 dm. , 100 mk. 547. W. Ulimeckich, dziś Jurki, wś, pow. grójecki, par. Jeziora. W r. 1580 Ulinieccy mają tu cztery działki trzy po 1 4 łanu i jeden 1 2 łanu, przytem 2 zagr. Pawiń. , Mazowsze, 298. Ob. Jurki 1. . 548. W. Warszycka, w par. Gieczno pow, brzeziński, ob. Warszyce, 549. W. Wawrzyszowska al. Rogowa, ob. Wawrzyszowskie. Zapewne ta sama wieś podaną jest w reg. pobor. z r. 1569 jako Lyaslowa Wolia z której płaci Bart. Laszcz, służebnik kś. opata wąchockiego, od 5 półłan. , a Wawrzyniec wójt od 1 łanu Pawiń. , Małop. , 317. Jest to dzisiejsza Laskowa Wola. 550. W. Wąkopna al Wólka, wś, pow. opatowski, par. Bardo Górne. W r. 1827 Wólka Wąkopna, wś rząd. miała 4 dm. , 57 mk. W spisie z r. 1789 podana jest Wólka Wonkosina. 551. W. Wereszczyńska, wś, pow. włodawski, ob. Wereszczyńska Wola, 552 W. Wesoła, ob. Żabia Wola. 553. W, Wężykowa, wś i folw. , pow. łaski, gm. Wola Wężykowa, par. Grabno, ob. Wężykowa Wola. 51 Słownik Geograficzny T Wola w r. 1827 było 9 dm. , 159 mk. W r. 1873 folw. Wola Węż. rozl. mr. 1012 gr. or. i ogr. mr. 508, łąk mr. 92, pastw. mr. 206, wody mr. 5, lasu mr. 76, . nieuż. mr. 125; bud. mur. 1, drew. 20; las nieurządzony, młyn wodny. Wieś Wola Węż. os. 18, mr. 26; wś Grabica os. 32, mr. 412. Na początku XVI w. wś ta dawała dziesięcinę z łan. km. i dwor. pleb. w Grabnie. 554. W. Wiaderska, kol. , pow. piotrkowski, par. Wolbórz, ob. Wiaderska Wola, W spisach pobor. z XVI w. nie znana. Może będzie to Wola Kurzyna albo Kielcowa, podana w reg. z 1553 r. 555. W. Wiązowa, ob. Wola Więzowa. 556. W. Wielka, przedmieście Warszawy, ob. Wola 1. . 557. W. Wielka, pow. rawski, par. Czerniewice, ob. Wielka Wola 2. . Na początku XVI w. Wielka Wola Czerniewska daje dziesięcinę z lan. km. arcyb. gniezn. Pleban z Czerniewic ma tu dwa łany, dające mu czynszu po 29 gr. , 2 kapłony, 30 jaj i dzień robocizny w tygodniu a prócz tego dziesięcinę. Za meszne z całej wsi pobiera po korcu owsa z łanu Łaski, L. B. , II, 299. W r. 1579 Wielka Wola Czerniewska płaci od 10 łan, 558. W. Wielka, pow. opoczyński, par. Wojcin, ob. Wielka Wola 3. . Dziedzice tej wsi mają. udział w prawie patronatu kościoła par. we wsi Lipa ob. Łaski, L. B. , I, 597 559. W, Wierzbicka, w par. Żarnowiec. Jest to zapewne to samo co Wola Libertowska. 560. W. Wierzbowska, pow. ciechanowski, par. Koziczynek, ob. Wierzbowska Wola. 561. W. Wiewiecka, fol. i kol. , pow. noworadomski, par. Wiewiec, ob. Wiewiecka Wola, 562. W, Więcierzowa, wś, pow. opoczyński, par. Skrzyńsko, ob. Więcierzowa Wola. W r. 1827 było 11 dm. , 66 mk. Na początku XVI w. wś Wola Wyeczarzowa daje dziesięcinę, wartości około 2 grzyw. , kościołowi w Skrzyńsku Łaski, L. B. , I, 692. 563. W. Więcławska, wś, pow. miechowski, par. Więcławice, odl. 22 w. od Miechowa, ob. Więcławska Wola. Dobra Wola Więcł. w r. 1883 składały się z fol. Wola Więcł. i Firlejewo, rozl. mr. 457 gr. or. i ogr. mr. 343, pastw. mr. 13, lasu mr. 79, nieuż. mr. 22; bud. mur. 4, drew, 11; las nie urządzony. Wś Wola Więcł. os. 17, mr. 152. 564. W. Więzowa, w XVI w. Wyazowa Wola, wś, fol. i dobra, pow. łaski, gm. Dąbrowa Rusiecka, par. Wola Więzowa, odl. 35 w. od Łasku, 12 w. od Szczercowa st. poczt. i 12 w. od Widawy. Posiada kościół par. drewniany, urząd gm. , 69 dm. , 778 mk. W r. 1827 było 70 dm. , 704 mk. Po r. 1864 z dawnych obszarów kościelnych utworzono osady włośc. p. n. Wola Wiązowa Poduchowna. Dobra Wola Więz. składały się w r. 1885 z folw. Wola Więz. , Stanisławów, Wincentów i Dęby, rozl. mr. 2813 fol. Wola Więz. gr. or. i ogr. mr. 708, łąk mr. 114, pastw. mr. 62, nieuż. mr. 26; bud. mur. 15, drew. 10; płodozm. 12 pol. ; fol. Stanisławów gr. or. i ogr. mr. 303, łąk mr. 60, pastw. mr. 6, nieuż. mr. 8; bud. mur. 2, drew, 4; fol. Wincentów gr. or. i ogr. mr. 412, łąk mr. 11, pastw. mr. 69, przestrzenie sporne mr. 33, nieuż. mr. 26; bud. mur. 2, drew. 7; folw. Dęby, gr. or. i ogr. mr. 280, łąk mr. 18, pastw. mr. 4, lasu mr. 656, nieuż. mr. 17; bud. drew. 3; las nieurządzony, wiatrak. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś Wola Więz. os. 75, mr. 246; wś Prądzew os. 30, mr. 445; wś Mierzynów os. 16, mr. 264; , wś Wincentów os. 8, mr. 3; wś Dęby Wolskie os. 26, mr. 285; wś Bolesławów os. 11, mr. 180. Na początku XVI w. Wola Więz. należała do par. Restarzew. Łany km. dawały dziesięcinę na stół arcybiskupi, pleban w Restarzewie brał dziesięcinę z łanów sołtysich a od kmieci tylko kolędę Łaski, L. B. , I, 465. W spisach pobor. z r. 1553 wś ta nosi nazwę Rusiecka Wola, ma 13 łan. km. a w 1576 r. 14 łan. i 2 zagr. Pawiń. , Wielkop. , II, 216. W r. 1781 dziedzic wsi Franciszek Walewski, chorąży ostrzeszowski, wystawił kościół drewniany p. w. św. Rocha. Syn fundatora Stanisław Walewski uzyskał u arcyb. Ignacego Raczyńskiego w r. 1814 erekcyę nowej parafii. Proboszcz par. Rusiec, do której należała Wola Wiązowa, stawiał przez lat 6 opór temu uszczupleniu jego parafii ale bez skutku. Wola Więz. , par. , dek. laski ma około 1500 dusz. 565. W. Wilcza al. Wilkowa, wś, pow. piotrkowski, par. Krzepczów, ob. Wilcza Wola 1. . 566. W. Wilcza, w r. 1569 Wola Wilkowa al. Kozicka, pow. radomski, par. Wysoka, ob. Wilcza Wola 2. . W r. 1569 były tu trzy działy szlach. , dwa Kozickich 2 łany i 3 4 łanu i Kossowskiego 1 4 łanu. 567. W, Wilcza, wś, pow. kozienicki, par. Policzna, ob. Wilcza Wola 3. i Policzna. 568 W. Wilcza Magnuszewska, pow. kozienicki, par. Magnuszew, ob. Wilcza Wola 4. . W r. 1576 Wola Magnuszewska ma 3 łany. 569. W. Wilcza Trzebińska, wś, pow. kozienicki, par. Magnuszew, ob. Wilcza Wola 5. 570. W. Wiśniowa, pow. włoszczowski, ob. Wiśniowa Wola. Na początku XVI w. dziesięcinę z łan. km. i folw. , wartości od 10 do 12 grzyw. , dawano pleb. we Włoszczowie. Za konopną po 2 gr. z łanu, zamiast mesznego dawali kmiecie kolędę po 11 2 gr. z łanu. Wieś nosi nazwę Wola Łaski, L. B. , I, 569. 571. W. Wiśnowska al. Wólka, wś, pow. sandomierski, gm. i par. Wiśniowa, odl. od Sandomierza 35 w. , ma 48 dm. , 330 mk. , 648 mr. W r. 1827 Wiśniowa Wólka ma 1 dm. , 5 mk. Ob. Wiśniowa. 572. W. Witowska, pierwotna nazwa miasteczka Końskowola. 573. W. Władysławowska, wś, pow. garwoliński, par. Wilga, ob. Władysławowska Wola. Spisy pob. z XVI w. nie podają żadnej Woli w par. Wilga. 574. W. Wodyńska, pow. siedlecki, ob. Wodyńska Wola. 575. W. Wodzyńska, wś, pow. ciechanowski, par. Sochocin, ob. Wodzyńska Wola i Ojrzeń 4. . 576. W. Wojcieszkowa, wś, pow. kozienicki, gm. i par. Sieciechów, ob. Wojcieszkowa Wola, W r. 1827 było 19 dm. , 106 mk. , par. Stężyca. 577. W. Wojska, pow. rawski, par. Wysokienice; ob. Wojska. Na początku XVI w. obszar dworski należał do par. Kurzeszyn, kmiecy do par. Wjsokienice. Dziesięcinę z łan. folw. pobierał pleban w Kurzeszynie Łaski, L. B. , II, 292 i 549. Dziesięcinę z łan. km. , wartości do 5 grzyw. , dawano kollegiacie łowickiej. 578. W, Wojsławska, wś, pow. sieradzki, par. Korczew. W r. 1827 było 11 dm. , 103 mk. Ob. Wojsławska Wola, 579. W. Wołoska, wś i fol, pow. włodawski, gm. Turna, par. Sosnowica, odl, 20 w. na zach. płd. od Włodawy. Posiada cerkiew paraf. , szkołę początkowa, 60 dm. , 473 mk. , młyn wodny. W r. 1827 było 40 dm. , 273 mk. Folw. Wola Woł. z kol. wieczystoczynszow. Czerniow i Maryanka, rozl. w r. 1885 mr. 2084 gr. or. i og. mr. 210, łąk mr. 247, pastw. mr. 38, w kolon. czynsz. mr. 1574, nieuż. mr. 14; bud. mur. 1, drew. 19. Wś Wda Woł. os. 48, mr. 1660; wś Dębiny os. 15, mr. 195; wś Nowiny os. 28, mr. 348. 580. W. Worowska, wś i fol. , pow. grójecki, gm. Kobylin, par. Worów, odl. 2 w. od Grójca, ma 120 mk. W r. 1827 było 13 dm. , 97 mk. W r. 1883 folw. Wola Wor. rozl. mr. 553 gr. or. i ogr. mr. 435, łąk mr. 37, past. mr. 48, nieuż. mr. 11; bud. mur. 2, drew. 15, pokłady torfu. Wś Wola Wor. os. 17, mr. 21. Wr. 1576 Jan Osuchowski płaci tu od 4 lan. km. Pawiń. . Mazow. , 231. 581. W. Wrzeszczowska, wś i fol, pow. radomski, gm. Przytyk, par. Wrzeszczów, odl. 26 w. od Radomia, ma 26 dm. , 246 mk. W 1827 r. było 21 dm. , 145 mk. W r. 1886 fol. Wola Wrzesz, rozl. mr. 467 gr. or. i ogr. mr. 431, łąk mr. 24, nieuż. mr. 12; bud. mur. 1, drew. 8. Wś Wola Wrzesz, os. 20, mr. 372. Na początku XVI w. wś ta, zw. Szpotowa Wola, dawała z łan. dwor. dziesięcinę, wartości do 2 grzyw. , pleb. w Wrzeszczowie Łaski, L. B. , I, 661. W r. 1569 Anna Spothowa płaci tu od 10 łan. km. , 3 kom. , 2 rzem. Pawiń. , Małop. , 313. 582. W. Wydrzyna al. Wydryna, wś i fol. , pow. noworadomski, gm. i par. Sulmierzyce, odl. 21 w. od Radomska, ma gorzelnią; parową, , przerabiającą; do 24000 kor. kartofli, trzy młyny wodne. W r. 1827 było 12 dm. , 80 mk. Dobra Wola Wydrz. składały się w r. 1886 z folw. Wydrzyna Wola, Józefina al. Walewice al. Sulmierskie i Bogumiłowice, nomenklatur Ostrówek, Markowizna i Siewierzyzna, rozl. mr. 3225 fol. Wydrzyna Wola gr. or. i ogr. mr. 553, łąk mr. 334, past. mr. 114, lasu mr. 1285, os. młyn. wiecz. czynsz. mr. 37, nieuż. mr. 53; bud. mur. 12, drew. 45; płodozm. 14pol. , las nieurządzony; fol. Bogum łowice gr. or. i ogr. mr. 518, łąk mr. 38, past. mr. 5, nieuż. mr. 12; bud. mur. 2, drew. 10; płodozm. 13pol. ; fol. Józefina gr. or. i ogr. mr. 248, łąk mr. 4, past. mr. 13, nieuż. mr. 9; bud. mur. 2, drew. 2; płodozm. 7pol. Wś Wola Wydrz. os. 26, mr. 217; wś Kuźnica os. 22, mr. 347; wś Bogumiłowice os. 25, mr. 210; wś Łęczyska os. 11, mr. 137; wś Nowa Wieś os. 14, mr. 265; wś Piekary os. 18, mr. 184. Na początku XVI w. wś Wola dawała dziesięciny na stół arcybiskupi, zaś pleb. w Sulmierzycach meszne po 1 1 2 kor. owsa i 1 1 2 kor. żyta z łanu Łaski, L. B. , I, 491. W r. 1552 ze wsi Wedrinyska płaci Mikołaj Wolski od 6 os. na 4 lan. i 1 młyna Pawiń. , Wielkop. , II, 284. 583. W, Wysoka, fol. , pow. skierniewicki, gm. Dębowa Góra, par. Żelazna, odl. 11 w. od Skierniewic, ma 40 mk. Pol. Wola Wys. , w r. 1871 oddzielony od dóbr Żelazna, rozl. mr. 354 gr. or. i ogr. mr. 320, łąk mr. 27, past. mr. 2, nieuż. mr. 5; bud. mur. 3, drew. 2. W r. 1579 mają tu działy; Piotr 3 zagr. i Jakub Wolski 2 zagr. Pawiń. , Mazowsze, 167. 584. W. Wysoka, pow. gostyński, ob. Wólka Wysoka. 685. W. Wytycka al. Wólka, wś, pow. włodawski, gm. Wola Wereszczyńska par. Wereszczyn, ma 15 dm. , 163 mk. , 453 mr. W 1827 Wólka Wytycka ma 9 dm. , 76 mk. 586. W, Zacharyaszowska, wś i fol. , pow. miechowski, gm. Michałowice, par. Korzkiew, odl. 30 w. od Miechowa. Leży na granicy od Galicyi. Fol. ma 182 mr. 132 roli, 50 nieuż. . W 1827 r. było 17 dm. , 86 mk. W W połowie XV w. wś Wola Zacharzowska, własność kapituły krakow. , należy do par. Zielonki, ma 8 łan. km. , karczmę z rolą, dające dziesięcinę, wartości do 10 grzyw. , wikaryi prebendy krakow. zwanej Głąbinowska. Folw. kapitulny istniał przy wsi Długosz, L. B. , II, 148. W r. 1581 wś Wola Zach. , w dzierżawie ks. Pilzna, płaci od 8 1 2 łan. km. , 2 czynsz. , 2 kom. bez bydła, 3 piekarzy Pawiń. , Małop. , 27. 587. W. Zadąbrowska, w XVI w. Wola Biskupska, wś i fol. , pow. turecki, gm. Grzybki, par. Jeziorsko, odl. od Turka w. 32. Wś ma 9 dm. a wspólnie ze wsią Retnicą 213 mk. , fol. ma 2 dm. , 41 mk. W r. 1827 było 10 dm. , 86 mk. Na początku XVI w. łany km. w Woli Biskupiej dawały dziesięcinę na stół arcybiskupi, lany folw. pleb. w Jeziorsku. W r. 1553 Wola Zadąbrowska ma 5 lan. a 1576 r. 15 łan. km. Pawiń. , Wielkop. , II, 222. 588. W. Zadubowska, w niektórych spisach Wola Zabudowska, wś, pow. pułtuski, gm. Somianka, par. Wyszków. W r. 1827 było 2 dm. , 26 mk. Spisy pobor. z XVI w. nie podają tej wsi. 589. W. Zadybska, wś i fol. , pow. garwoliński, gm. Kłoczew, par. Żelechów, odl. 28 w. od Garwolina, ma szkołę początkową, 44 dm. , 464 mk. W 1827 r. było 39 dm. , 245 mk. W r. 1885 folw. Wola Zad. rozl. mr. 845 gr. or. i ogr. mr. 561, łąk mr. 95, past. mr. 28, lasu mr. 132, w odpadkach mr. 9, nieuż. mr. 20; bud, mur. 4, Wola drew. 20; płodozm. 10pol, las nieurządzony. W skład dóbr wchodziły poprzednio wś Wola Zad. os. 46, mr. 639; wś Rybaki os. 4, mr. 46; wś Derlatka os. 12, mr. 239; wś Ochodno os. 23, mr. 363; wś Magazyn os, 4, mr. 66; wś Budziska os. 16, mr. 251; wś Borucicha os. 14, mr. 186; wś Wygranka os. 6, mr. 100. W r. 1569 we wsi Wola Zadybska, w par. Żelechów, było 8 działów szlach. Andrzej Gołuchowski miał 10 łan. km. ; Paweł Ranachowski 7 pół łan. ; 1 2 łanu pust. , 2 zagr. ; Błotnicka 4 półłanki, Holth, Korzyb i trzej Wolscy działy od 1 2 do 1 1 2 łanu km. i od 1 do 2 zagr. Pawiń, Małop. , 334, 590. W, Zadzimska al. Zaleska, na początku XVI w. Wola Konopczyna, wś, fol. i młyn, pow. sieradzki, gm. i par. Zadzim, odl. od Sieradza w. 26; wś ma 11 dm. , 185 mk. ; os. młyn. 1 dm. , 8 mk. ; fol. 4 dm. , 8 mk. W r. 1827 wś Wola Zalewska, miała 18 dm. , 142 mk. Na początku XVI w. Wola Konopczyna dawała dziesięcinę z łan. km. kolegiacie w Uniejowie, z dwor. pleb. w Zadzimiu. Kmiecie dawali pleb. tylko kolędę, po grosza z łanu Łaski, L. B. , I, 388. W reg. pobor. z 1552 Wolla Derslai seu Konop. ma 7 osad. na 2 1 2 łan. Pawiń. , Wielk. , II, 230. 591. W. Zagajkowa, os. , pow. nieszawski, gm. Czamanin, par. Świerczyn, ma 4 mk. , 83 mr. dwor. W 1827 r. było 9 dm. , 53 mk. , par. Chalno. 592. W. Zagojska, wś, pow. pińczowski, gm. i par. Zagość. W 1827 r. było 64 dm. , 388 mk. W połowie XV w. Wola, wś królewska, w par. Zagość, miała 17 łan. km. , dających dziesięcinę, wartości do 15 grzyw. , pleb. w Zagości Długosz, L. B. , II, 376. W r. 1579 Wolia Zagosczka, wś królewska, ma 8 os. na 4 łan. , 1 kom. , 2 ubog. Pawiń. , Małop. , 210. 593. W. Zagórska, fol. , pow. będziński, gm. Górnicza, ma 1 dm. , 8 mk. , 20 mr. 594. W. Zagrodna, wś, pow. konecki, gm. i par. Chlewiska, odl. od Końskich 31 w. , ma 53 dm. , 327 mk. , 328 mr. włośc, i 1 mr. dwor. W 1827 T. było 13 dm. , 124 mk. W r. 1569 wś Wola Zagrodna, własność Chlewiskich, płaciła od 6 zagr. , 4 kom. Pawiń. , Małop. , 314. 595. W. Zakrzewska, wś i fol. , pow. radomski, gm. i par. Zakrzew, odl. 12 w. od Radomia, ma 18 dm. , 217 mk; W r, 1827 było 18 dm. , 105 mk. Dobra Wola Zakrz. składały się w r. 1885 z fol. Wola Zakrz. i Stefanów, rozl. mr. 975 fol. Wola Zakrz. gr. or. i ogr. mr. 393, łąk mr. 74, past. mr. 56, lasu mr. 206, nieuż. mr. 20; bud. mur. 6, drew. 15; płodozm. 7pol. , las nieurządzony; fol. Stefanów gr. or. i ogr. mr. 197, łąk mr. 10, nieuż. mr. 19; bud. mur. 1, drew. 2. Wś Wola Zakrz. os. 17, mr. 92. W r. 1569 Wojciech Podlodowski płaci tu od 4 łan. , 4 zagr. Pawiń. , Małop. , 301. 596. W. Zakrzewska, wś i fol. , pow. sandomierski, gm. Klimontów, par. Goźlice, odl. od Sandomierza 25 w. , ma 6 dm. , 36 mk. , 280 mr. dwor. , 69 mr, włośc. W r. 1827 było 5 dm. , 29 mk. Spisy pobor. z XVI w. nie podają tej wsi. 597. W. Zalewska. w par. Zadzim, ob. Wola Zadzimska. 598. W. Zalężna, dawniej Wola Opoczynska al. Miejska, wś nad rz. Drzewiczką, pow. opoczyński, gm. i par. Opoczno. Jest to przedmieście Opoczna, złączone z miastem pod względem administracyjnym i kościelnym, ma 68 dm. , 429 mk. i 285 mr. ziemi. Ludność zaliczona do klasy mieszczan. W r. 1827 było 44 dm. , 269 mk. Według Lib. Ben. Łaskiego I, 640 dawała dziesięcinę, wartości do 6 grzyw. , kościołowi w Opocznie. Regestra pobor. z r. 1577 nie podają tej wsi. Jest tylko wtedy Wójtowstwo opoczyńskie o 6 łan. 599. W. Zambrowska, pow. łomżyński, gm. i par. Zambrów. Jest to właściwie przedmieście Zambrowa. W r. 1578 było tu 35 łan. i 16 zagr. Pawiń. , Mazowsze, 377. W 1827 r. było 35 dm. , 245 mk. 600. W. Zamkowa, w r. 1579 Wola Regalis, fol. nad rz. Rawką, pow. rawski, gm. Regnów, par. Rawa, ma 4 dm. , 20 mk. , 449 mr. 390 roli, 33 łąk. Leży tuż pod miastem. Wchodził w skład ststwa rawskiego. W r. 1877 oddzielony od dóbr Rawa. W r, 1827 był 1 dm. , 15 mk. Na początku XVI w. łany km. dawały kościołowi w Rawie za dziesięcinę po 4 gr. zaś folw. dawał dziesięcinę snopową Łaski, L. B. , II, 294. W reg. pobor. z r. 1579 zwana Wola regalis. 601. W. Zamkowa, wś, pow. opatowski, gm. i par. Łagów, odl. od Opatowa 26 w. , ma 55 dm. , 327 mk. , 449 mr. wlośc. i 1 mr. dwor. W r. 1827 wś rząd. , 29 dm. , 215 mk. W r. 1578 Wola Zamkowa, wś bisk. krakow. , płaci od 5 os. , 2 1 2 łan. , 2 rzem. Pawiń. , Małop. , 189. 602. W. Zaradzyńska, dawniej Wola Rypułtowska, wś, fol. i kol. , pow. łaski, gm. Widzew, par. Pabianice, odl. 19 w, od Łasku. Wś ma 24 dm. , 262 mk. , 519 mr. ; fol. 3 dm. , 7 mk. , 210 mr. Prócz tego 145 mr. różnych właścicieli. Wola Zaradz. Nowa, kol. , 24 dm. , 149 mk. , 140 mr. W 1826 r. było 13 dm. , 138 mk. Ob. Rypułtowice. Na początku XVI w. dawano dziesięciny kollegiacie łęczyckiej a pleb. w Pabianicach tylko po korcu żyta z łanu Łaski, L. B. , I, 381. W r. 1552 Wola Rypułtowska, zwana wtedy już Zaradzenska Siradzenska także, ma 18 osad. i 13 łan. Pawiń. , Wielkop. , II, 238. 603. W. Zastawska, wś, w par. Tuchowicz pow. łukowski. W r. 1827 miała 8 dm. , 46 mk. Obecnie nie istnieje. Spisy pobor. z XVI w. nie podają wsi tej nazwy. 604. W. Zatorowska, Jest to druga nazwa wsi Kamienna Wola, w pow. koneckim. Wchodziła w skład ststwa radoszyckiego w r. 1765. 605. W, Ząbkowa, wś, w par. Kamion Praga. Wchodziła w skład ststwa warszawskiego w r. 1665 W r. 1580 Bartłomiej Zaliwski, chorąży liwski dzierżawca, płacił ze wsi królewskiej od 12 łan. zaś Jan Markowicz, młynarz, od 4 kół młyń. i 1 łanu Pawiń. , Mazowsze, 250. Dziś wś ta nosi Wola Wola nazwę Ząbki. 606. W. Zbrożkowa al Pijarska, wś, pow. łowicki, gm. Lubianków, par. Waliszew, odl. 23 w. od Łowicza, ma 28 dm. , 259 mk. , 33 os. , 1060 mr. w tem 471 roli, 19 łąk, 538 past. , 32 nieuż. . W r. 1827 było 16 dm. , 163 mk. Na początku XVI w. wś ta, należąc do par. Waliszew, dawała dziesięciny pleb. w Mąkolicach Łaski, L. B. , II, 225. W połowie XVI w. siedzą tu Zbrożkowie, mający liczne drobne działki. Od r. 1710 do 1865 wś ta była własnością kollegium pijarów w Łowiczu. 607. W. Zdunkowska wś, pow. radzymiński, gm. Suchowola, par. Czemierniki, ma 21 dm. , 186 mk. , 485 mr. Spisy pobor. z r. 1676 nie podają tej wsi. W r. 1827 Wólka Zduńkowska miała 14 dm. , 116 mk. 608. W Zduńska, ob. Zduńska Wola. 609. W. Zmożna, w XVI w. Wola Smorzna, wś i fol, pow. piotrkowski, gm. i par. Rozprza. Wś ma 11 dm. , 136 mk. , 126 mr. ; fol. 4 dm. , 8 mk. , 552 mr. W r. 1827 wś Zmoszna Wola miała 7 dm. , 64 mk. Na początku XVI w. kmiecie dawali dziesięcinę na stół arcybiskupi, łany folw. pleb. w Rozprzy Łaski, L. B. , II, 191. W r. 1552 we wsi Wola Zmorzna są drobne działy szlacheckie, ogółem 6 osad. na 3 łan. km. Pawiń. , Wielk. , II, 252. 610. W, Żabia, r. 1580 Wola Wesoła, wś i fol, pow. błoński, gm. Skuły, par. Ojrzanów, ma 179 mk. , 449 mr. dwor. i 54 włośc. W r. 1827 było 20 dm. , 187 mk. R. 1580 kasztelanowa krakowska płaci ztąd od 3 1 2 łan. i 1 zagr. z rolą Pawiński, Mazowsze, 298. 611. W. Żabia, w XVI w. Wola Gutowska al. Jankowska, wś i fol, pow. radomski, gm. Błotnica, par. Jankowice, odl. 16 w. od Radomia, ma 15 dm. , 119 mk. , 305 mr. dwor. i 160 włośc. W r. 1827 było 7 dm. , 70 mk. Istnieje na początku XVI w. p. n. Gutowska Wola Łaski, L. B. , I, 676. W r. 1569 Gutowska Wola Żabia al Jankowska ma dwa działy Andrzej Kroczowski płaci od 5 łan. , 2 kom. , Marcin Wolski od 2 1 2 łana, 1 zagr. Pawiń. , Małop. , 302. 612. W. Żabia, wś, pow. lubelski, gm. Zemborzyce, par. Abramowice. W r. 1676 wś Żabia Wola, w par. Zemborzyca, ma dwa działy, Teod. Kiełczewski płaci od 59 poddanych a Jan Żuchowski od 3 osób z rodziny i 4dworskich Pawiń. , Małop. , 49a. 613. W. Żabia, wś, pow. lubelski, gm. Piotrowice, par. Krężnica. W r, 1827 było 27 dm. , 163 mk. 614. W. Żabna, w r. 1674 Wola Ossowa, wś, pow. stopnicki, gm. i par. Kurozwęki, ob. Osowa Wola. W r. 1827 Wola, w par. Kurozwęki, ma 10 dm. , 137 mk. W r. 1674 płacą tu pogłówne od 88 poddanych. 615. W. Zarska, w par. Bęczkowice, ob. Wola Przerębska, 616. W. Żelazowa, wś i fol nad rz. Utratą, pow. sochaczewski, gm. Chodaków, par. Brochów. Leży o 4 w. na wsch. płn. od Sochaczewa, ma 120 mk. W r. 1827 było 15 dm. , 138 mk. Jest to miejsce urodzenia Fryderyka Chopina, który przyszedł tu na świat dnia 1 marca 1809 r. Ojciec wielkiego muzyka, Mikołaj, żonaty z Justyną Krzyżanowską, przebywał tu jako nauczyciel w domu hr. Skarbków, właścicieli wsi. Uczniem jego był Fryderyk hr. Skarbek, późniejszy powieściopisarz, profesor ekonomii politycznej na uniwersytecie warszawskim. W r. 1894 w dniu 14 października, w obec przybyłych z Warszawy przedstawicieli świata artystycznego, literackiego i lieznio zgromadzonej ludności okolicznej, odbyło się odsłonięcie pomnika wzniesionego w pobliżu domu, w którym Chopin przyszedł na świat. Wzniesiony ze składek pomnik, przedstawia obelisk żelazny, z popiersiem artysty, okolony ozdobną kratą. Pod popiersiem podpis F. Chopin i lata urodzenia i zgonu. Opisy i rysunki pomnika, tudzież uroczystości całej pomieściły wszystkie pisma warszawskie, a głównie Tyg. Illustr, i Echo muzyczne. W r. . 1885 fol Wola Żel i Mokas lit. N. rozl mr. 476 gr. or. i ogr. mr. 401, łąk mr. 18, past. mr. 6, lasu mr. 27, nieuż. mr. 24; bud. mur. 11, drew. 12; płodozm. 6 i 12pol, młyn wodny, pokłady torfu. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś Wola Żel os. 7, mr. 2; wś Chodakówek os. 9, mr. 144; wś Budy Żelazowskie os. 7, mr. 107; wś Lipianka os. 2, mr. 14; wś Towiany os. 5, mr. 39. W r. 1579 Mikołaj Żelazo płaci z Woli Żelazowej od 2 łan. km. a Piotr Żelazo od 1 łanu Pawiński, Mazowsze, 144. 617. W. Żelechowska, wś i fol, pow. garwoliński, gm. i par. Żelechów, ma 68 dm. , 374 mk. , 788 mr. W 1827 r. było 34 dm. , 210 mk. W r. 1569 płaci tu Ciołek od 12 łan. km. Pawiń, Mazowsze, 334. 618. W. Żółkiewska, wś, pow. krasnostawski, ob. Wólka Żółkiewska. 619. W. Żukowska, pow. siedlecki, ob. Wólka Żukowska, 620. W. Żulińska, wś, pow. chełmski, gm. i par. Pawłów. 621. W. Życińska, wś i fol nad rz. Pilicą, pow. noworadomski, gm. i par. Maluszyn, odl 21 w. od Radomska, ma 21 dm. , 198 mk. W r. 1827 było 16 dm. , 97 mk. Dobra Wola Życ. składały się w r. 1888 z fol Wola Życ. i Błonie rozl mr. 716 fol Wola Życ. gr. or. i ogr. mr. 337, łąk mr. 40, past. mr. 15, lasu mr. 148, nieuż. mr. 21; bud. drew. 8, las nieurządzony; fol Błonie gr. or. i ogr. mr. 37, łąk mr. 56, pastw. mr. 13, nieuż. mr. 6; bud. drew. 3. Wś Wola Życ. os. 18, mr. 207; wś Błonie, os. 10, mr. 121. Na początku XVI w. wś Wola, w par. Maluszyn, dawała dziesięcinę z łan. km. na stół arcybiskupi Łaski, L. B. , U, 211. W r. 1552 wś Wola Życieńska, w par. Żytne, płaciła od 6 os. i młyna Pawiński, Wielkop. , II, 277. 622. W. Życka, wś, pow. garwoliński, gm. Trojanów, paraf. Korytnica, ma 29 dm. , 60 mk. , 380 mr. W r. 1827 było 20 dm. , 144 mk. W r. 1569 wś królewska Wola Żiczka, należąca do ststwa stężyckiego, miała 10 łan. Wola km. i 4 zagr. Pawiń. , Małop. , 339. 623. W. Żydowska, wś, pow. stopnicki, gm. Chmielnik, par. Kije. W 1827 r. było 19 dm. , 193 mk. W r. 1579 Andrzej Gołuchowski płaci tu od 11 os. , 2 3 4 łan. , 3 chałup. , 2 ubog. Pawiń. , Ma łop. , 219. 624. W. Żydowska al. Żydowa, pow. radomski, par. Bukowno, ob. Wola Lasko wa, 625. W. Żytowska, wś, pow. laski, gm. Wymysłów, par. Górka Pabiańska, ma 20 dm. , 201 mk. , 439 mr. wlośc. ; kol. 1 dm, 4 mk. , 2 mr. dwor. W 1827 r. było 11 dm. , 120 mk. W reg. pobor. z XVI w. nieznana. Nazwę otrzy mała od poblizkich Żytowic. 626. W. Żyzna al. Żyznowa, pow. stopnicki, gm. i par. Szy dłów. W 1827 r. było 25 dm. , 228 mk. W r. 1579 wś królewska, ma 6 os. na 3 lan. , 1 zagr. Pawiń. , Małop. , 224. Br. Ch. Wola 1. wś nad rz. Szczarą, pow. lidzki, w 3 okr. pol, gm. Orla, okr. wiejski i dobra, hr. Uruskich, Stukały, o 62 w. od Lidy, 13 dm. , 94 mk. w 1865 r. 38 dusz rewiz. . 2. W. , wś, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 4 okr. pol. , gm. Dworce, o 49 w. od Brześcia, 737 dzies. ziemi wlośc. 3. W. , mko i dobra w pobliżu Niemna, pow. grodzieński, w 3 okr. pol. , gm. Łunna, o 46 w. od Grodna, 665 mk. , przeważnie żydów, synagoga, dom modlitwy żyd. , garbarnia. Do mka należy 14 dzies. Dobra, własność Wiktoryi Krzywickiej, mają z fol. Siemaszkowszczyzna i Wiktoryn 1037 dzies. 670 pod zabud. i roli, 137 łąk i pastw. , 141 lasu, 89 nieuż. . 4. W, . wś, pow. słonimski, w 1 okr. pol. , gm. Kossów, o 57 w. od Słonima, 430 dzies. ziemi włośc. 191 łąk i pastw. , 10 lasu, 27 nieuż. . 5. W. wś, tamże, w 2 okr. pol. , gm. Różana, o 40 w. od Słonima, 605 1 2 dzies. ziemi włośc. 6. W. , wś, tamże, w 4 okr. pol. , gm. Pacowszczyzna, o 50 w. od Słonima, 142 1 2 dzies. ziemi włośc. 7. W, osada, tamże, o 49 w. od Słonima. 8. W. , wś, pow. wołkowyski, w 5 okr. pol. , gm. Biskupice, o 2 w. od Wołkowyska, 186 dzies. ziemi włośc. 9. W. , ferma, tamże, własność Szyrajowych, 183 dzies. 40 lasu, 11 nieuż. . 10. W. , osada, tamże, 95 1 2 dzies. 15 łąk i pastw, 16 nieuż. ; własność Bałwanowiczów. 11. W. dobra, pow. telszewski, w 4 okr. pol. , gm. Żorany, o 9 w. od Telsz, własność Józefowiczów, maja 269 dzies. 38 lasu, 120 nieuż. . 12. W. , folw. , pow. miński, w 1 okr. pol. , gm. Siemkowo, odl. o 30 w. od Mińska. 13. W. fol. nad rz. Śmierć, lew. dopł. Prypeci, pow. mozyrski, w 4 okr. poL lenińskim, gm. Łachwa o 12 w. , par. katol. dawniej Łachwa, obecnie Dawidgródek, o 30 mil prawie od Mozyrza, przy dr. z Woli Krasnej do Łachwy. 14. W. Horoszkowa, wś, w dawnem starostwie mielnickim, ob. Mielnik t. VI, 347. 15. W. Krasna, wś nad bezim, dopł. śmierci, pow. mozyrski, w 1 okr. pol. lenińskim, gm. Łachwa o 16 w. , odl. przeszło 200 w. od Mozyrza, ma 39 osad. Na północ od W. K. leżą niezmierne błota Hryczyńskie ob. Hryczyn. 16. W. Kuchecka, wś, ob. Kuchecka Wola. Do podanych tam wiadomości dodajemy, że leży o 90 w. od Pińska, ma szkołę wiejską. Cerkiew św. Paraskiewii z r. 1760, fundacyi Samuela Ordy, posiada z dawnych zapisów 1 3 4 włóki; około 1000 parafian. Filia p. w. św. Andrzeja w Pierekalu, fundacyi Terleckich w r. 1760. Niegdyś była to królewszczyzna, trzymana przez królowę Bonę. 17. W, Mała, wś nad Szczarą, pow. słonimski, w 3 okr. pol. , gm. Kuryłowicze, o 43 1 2 w. od Słonima, 546 dzies. ziemi włośc. 18. W. Nowa, wś, pow. sokólski, ob. Nowa Wola 1 i Wola Zasidrzańska. 19. W. Słoniewska, wś, pow. nowogródzki, w 1 okr. pol. gm. Niechniewicze, ma 12 osad; miejscowość bezleśna, falista, grunta urodzajne. 20. W. Święta, wś na prawach miasteczka, z, zarządem gminnym, w pow. pińskim, odl. o 56 w. od Pińska; ob. Święta Wola, 21. W. Wielka, wś nad Szczarą, pow. słonimski, w 3 okr. pol. , gm. Kuryłowicze, o 47 w. od Słonima, 11 dm. , 84 mk. , cerkiew, młyn wodny, 500 dzies. ziemi włośc. 22. W. Zasidrzanska, wś nad rz. Sidrą, zapewne w dzisiejszym pow. sokólskim może dzisiejsza Wola Nowa. W sporze o sianożęć Strzałkowszczyznę, którą Łukasz Hrynkiewicz, klucznik grodzieński, wymienił u brata swego Bohdana, dawszy mu w zamian część na Dowspudzie. Sianożęć tą liudi hospodarskie zasidrzanie zabierają jako własną, zajmują staw jego, rybę w nim łowią. Na to odpowiedzili osoczniki, że sianożęci po obu brzegach rz. Sidry do nich należą, aż do toie Woli Zasidrenskoje, kotoryje wolanie poczali wstupowati w tyje naszi senożeti, za dozwoleniem lesniczich 1539 r. z 11 Nov. Akta grodzień. ziemskiego sądu, XVII, str. 57 8. J Krz. A. Jel. Wola, rzeczka, w pow. kowelskim, pr. dopływ Wyżwy pr. dopł. Prypeci. Bierze początek z dwóch strug, z których jedna wypływa z jeziora Piasecznego. Wola 1. nieistniejąca obecnie pod tą nazwą wś, w pow. kowelskim, w okolicach Mielnicy. Podług reg. pobor. pow. włodzimierskiego z 1577 r. należy do Mielnicy Aleksandra Siemaszki, podkomorzego włodzimierskiego, który płaci z tąd z 5 dym. półłank. , 3 ogr. po 2 gr. Jabłonowski, Wołyń, 68. 2. W. , przedm. mta, pow. Równe ob. t. IX, 821. 3. W. al. Wólka Makarowa, wś niegdyś, w pow. rówieńskim, na płn. od Stepania. Podług reg. pobor. pow. łuckiego z 1577 r. sioło zamku stepańskiego ks. Konst. Ostrogskiego, który płaci z tąd z. 3 dym. półdworz. , 3 ogrod. W 1583 r. tenże wnosi z Wólki Makarowej również z 3 dym. i 3 ogr. Jabłonowski, Wołyń, 40, 83. 4. W. , karczma przy drodze z Michałówki do Worobijówki, w pow. uszyckim, gm. Rachnówka, par. Dunajo Wola wce. 5. W. Andruskiego al. Wolica Andruhy, wś niegdyś, w pow. kowelskim, na płn. wsch. od Kowla. Podług reg. pobor. pow. włodzimierskiego z 1577 r. należy do Niesuchojeży kn. Romana Sanguszki, który płaci z tąd z 3 dym. półdworz. , 2 ogr. W 1583 r. Wolica Andruhy należy do Turyska kn. Romana Sanguszki, który płaci z 3 dym. , 4 ogr. Jabłonowski, Wołyń, 45, 89. 6. W. Babińska, ob. Desirówka. 7. W. Bielska, wś, pow. łucki, gm. Wola Bielska, o 115 w. od Łucka, 103 dm. , 1041 mk. , zarząd gminy, cerkiew, szkoła ludowa, młyn wodny, gorzelnia, browar piwny. 8. W. Boża, wś, pow. kowelski, na płn. wsch. od Wyżwy. 9. W. Bytyńska w dok. , pow. dubieński, ob. Wolica, 10. W. Cezarówka, wś nad Kahorłykiem Suchym, pow. kaniowski, w 1 okr. poL, gm. i par. praw. Prycki Wielkie o 5 w. , odl. o 37 w. od Kaniowa, ma 306 mk. w 1863 r. 543 dusz. Podług Pochilewicza stanowi część wsi Krasnopołki ob. . 11. W. Czerecka, wś niegdyś, w pow. łuckim, w okolicach Włodzimierzca. Podług reg. pobor. pow. łuckiego z 1583 r. należy do Czartoryska kn. Michajłowej Czartoryskiej, sściny żytomierskiej która płaci z tąd z 15 dym. , 11 ogr. Jabłonowski, Wołyń, 89. 12. W. Długa, wś, pow. łucki, na płd. zach. od Włodzimierzca a na płn. wsch. od Rafałówki. 13. W, Dolmatowska al. W. Dołmatówka, nieistniejąca wś, w pow. włodzimierskim, leżała na płn. zach. od Włodzimierza. Podług reg. pob. pow. włodzimierskiego z 1583 r. była w części w zastawie Matfieja Łaniewskiego, który płaci z 2 ogr. , w części zaś należy do Jacka Tuliczkowskiego, płacącego od 5 ogr. Jabłonowski, Wołyń, 117, 118. 14. W. al Wolica Dubieńska, sioło we włości kowelskiej, nastąpnie uroczysko przy wsi Wołoszki, pow. kowelski, na płd. wsch. od Kowla. Podług reg. pobor. pow. włodzimierskiego z 1588 r. własność Kiryła Zubczowskiego, horodniczego łuckiego, który z Dubna, W. D. i Wołochów płaci z 12 dym. , 6 ogr. , 1 koła dorocz. , 1 popa, 1 bojar. Jabłonowski, Wołyń, 121. 15. W. Falimicka, pow. włodzimierski, ob. Wolica Falimicka, 16. W. Gadomska, zwykle Gadomką zwana, część wsi Krasnopółka ob. , w pow. kaniowskim. Własnośc dawniej Zenona Hołowińskiego, następnie Aleksandra Nejmana. 17. W. Hrymiacza, dziś Hrymiacze, wś nad Puciłówką Putyliwnią, pow. łucki. Podług reg. pobor. pow. łuckiego z 1577 r. należy do włości zamku ołyckiego ks. Michała Czartoryskiego, ssty żytomierskiego, który płaci z tąd od 8 ogrod. po 4 gr. Jabłonowski, Wołyń, 47. 18. W. Klusko, pow. kowelski, ob. Wólka. 19. W. Kołodeżeńska, pow, kowelski, ob. Wólka Kowelska, 20. W. Kołodzieska, dziś Kołodno, wś nad dopł. Słuczy, pow, rówieński, w pobliżu granicy pow, owruckiego, gm. Wyry. Podług. reg. pobor. pow. łuckiego z 1583 r. należy do Czarto ryska kn. Michajłowej Czartoryskiej, która płaci ztąd od 5 ogr. Jabłonowski, Wołyń, 89. 21. W. Komarowa, przysiołek wsi Ośmihowicze, t. j. w dzisiejszym pow. włodzimierskim, na płn. od Kisielina. 22. W. Kotowa al Kołowa mylnie, dziś Kotów, wś, pow. łucki, gm. Romanów, na wschód od Łucka a na płn. wsch. od Ostrożca. Podług reg. pobor. pow. łuckiego z 1577 r. własność kn. Jurya Woronieckiego, który z Woli Kołowej płaci z 2 dym. , 1 ogr. 6 gr. W 1583 r. przysiołek Kotowa Wola należy do Janusza ze Zbaraża Woronieckiego, który wnosi ztąd z 4 dym. , 2 ogr. , 2 komor. Jabłonowski, Wołyń, 53, 94. 23. W. Krasna, wś, pow. kowelski, na wschód od Smidzina. Podług reg. pobor, pow. włodzimierskiego z 1583 r. należy do Wyźwy kn. Andrzeja Kurbskiego i Jarosławskiego, który płaci z 5 1 2 łan. , 7 ogr. Jabłonowski, Wołyń, 121. 24. W. Krasna, wś nad rzką Kornin, dopł. Styru, pow. łucki, na płn. zach. od mka Kołki a na płd. od wsi Ośnicy. 25. W. Krzywa, wś nad bezim. rzką, pow. starokonstantynowski, gm. Teofilpol, 72 dm. , 391 mk. , kaplica. Podług reg. pobor. pow. krzemienieckiego z r. 1570 własność Stefana Szumskiego. Pobór oddzielnie niewykazany. W 1583 r. należy do Gorajskiego, który płaci z 7 dym. , 7 ogr. , 2 podsus. Jabłonowski, Wolyń, 30, 144. 26. W. Kukolska al. Okno, obecnie Okońsk, wś, pow. łucki, na płn. zach. od wsi Kukle, 27. W. Lubaczowska, dziś Luhachy, wś, pow. łucki, na wschód od Rafałówki. Podług reg. pobor. pow. łuckiego z 1583 r. należy do Czartoryska kn. Michajłowej Czartoryskiej, sściny żytomierskiej, która płaci ztąd z 5 dym. Jabłonowski, Wołyń, 89. 28. W. Mirkowska, prawdopodobnie dziś Marków al. Markowicze, wś nad Styrem, pow. włodzimierski, na płn. zach. od Horochowa. Podług reg. pobor. pow. łuckiego z 1583 r. własność Stanisława Juwalskiego, wojskiego oświęcimskiego, który płaci z 9 dym. , 2 rzemieśln. Jabłonowski, Wołyń, 99. 29. W. Mokra, przedmieście Ostroga. 30. W. Mokra, wś nad Horyniem, pow. ostrogski, gm. Nowo Malin, par. praw. Żemelińce o 3 w. , ma 71 dm. , 557 mk. Posiada cerkiew filialną drewnianą, p. w. Zwiastowania N. M. P. , niewiadomej erekcyi, uposażoną 33 dzies. ziemi z nadania dziedziczki wsi ks. Teofili z Jabłonowskich Sapieżyny w 1794 r. 31. W. Nowosiedzi, wś, niegdyś, w pow. łuckim. Podług reg. pobor. pow. łuckiego z 1577 r. należy do Czartoryska kn. Michała Czartoryskiego, który płaci ztąd z 20 dym. po 6 gr. , 20 ogrod. Jabłonowski, Wołyń, 45. 32. W. Ozierska, dziś Oziery Jezioro, wś, pow. łucki, na płd. zach. od mka Kołki a na wsch, od wsi Andruchy. Podług reg. pobor. pow. łuckiego z 1577 r, należy do Czartoryska kn. . Michała Czartoryskiego, który płaci ztąd z 6 dym. Jabłonowski, Wołyń, 45. 33. Wola W. Podfilipska, pow. kamieniecki, ob. Dobrowola, 34. W. Pożaryszcze, wś, pow. łucki, ob. Rożyszcze. 35. W. Roksycka, pow. rówieński, ob. Niewirków. 36. W. Rudzińska, prawdopodobnie dzisiejsza wś Rudno, nad Mielnicą, pow. kowelski, na wschód od Mielnicy. Podług reg. pobor. pow. łuckiego z 1583 r. należy do Mielnicy Aleksandra Siemaszki, kaszt. bracławskiego, który płaci z 5 dym. , 3 ogrod. Jabłonowski, Wołyń, 87. 37. W. al. Wólka Sadowska, wś, pow. włodzimierski, na pograniczu pow. łuckiego, na płn. zach. od wsi Sadowa, niegdyś dobra biskupów łuckich. 38. W. Sczysczynska, wś niegdyś, w okolicach Wyżwy, t. j. w dzisiejszym pow. kowelskim, na płn. zach. od Kowla. Podług reg. pobor. pow. włodzimierskiego z 1583 r. należy do Wyżwy kn. Andrzeja Kurbskiego i Jarosławskiego, który płaci ztąd z 7 dym. , 3 ogr. , 3 rzem. Jabłonowski, Wołyń, 121. 39. W. Sitnia, obecnie Sitnica, wś, pow. łucki, na płd. zach. od mka Kołki. Podług reg. pobor. pow. włodzimierskiego należy do Niesuchojeży kn. Romana Sanguszki, który płaci z 5 dym. półdworz. , 5 ogr. Jabłonowski, Wołyń, 65. 40. W. Sucha, obecnie Suchowola, wś, pow. łucki, na pograniczu pow. dubieńskiego, na płd. od Łucka a na wschód od Radomyśla. Podług reg. pobor. pow. łuckiego z 1577 r. należy do Targowicy kn. Koreckiej, wwdziny wołyńskiej, która płaci ztąd z O dym. po 4 gr. . 2 ogr. po 2 gr. , 1 bojarzyna 24 gr. W 1583 r. własność Antoniego Jałowiekiego, płaci od 5 dym. , 4 ogr. , 1 ogr. Jabłonowski, Wołyń, 50, 93. 41. W. Sucha, jedno z sześciu przedmieść Ostroga. 42. W. Sucha, przedmieście mka Lachowce, w pow. ostrogskim, nad Horyniem, ma 99 dm. , 811 mk. prawosł. i 20 katol. , zarząd okręgu policyjnego i urząd gminny. Posiada cerkiew p. w. Pokrowy N. M. P. , z drzewa wzniesioną w 1778 r. i uposażoną 33 dzies. ziemi. Właściciel posiadł. większej J. Borysow. 43. W. Sucha, wś niegdyś, w okolicach Czeniewa, t. j. w dzisiejszym pow. włodzimierskim, na płd. od Włodzimierza. Podług reg. pobor. pow. włodzimierskiego z 1570 r. należy do Stanisława Domańskiego, który z części W. S. i Czerniewa płaci z 4 włók, półdworz. 10 gr. Jabłonowski, Wolyń, 24. 44. W, Szymkowa, prawdopodobnie dzisiejsze Szymkowce, wś, pow. krzemieniecki, na pograniczu od Galicyi pow. zbaraskiego. Podług reg. pobor. pow. krzemienieckiego z 1583 r. własność Balcera Czetnerza, który płaci z 3 dym. , 3 ogr. , 3 komor. Jabłonowski, Wołyń, 144. 45. W. Tulichońska, wś niegdyś, około Zielinowa, t. j. w pow. włodzimierskim, na płd. zach. od Włodzimierza. Podług reg. pobor. pow. włodzimierskiego z 1577 r. Paszkowski płaci z części W. T. z 1 dym. 10 gr. , 2 ogr. po 2 gr. Jabłonowski, Wo. lyń, 72. 46. W. Wolskiego al. Brezkowce, obKorsuń t. V, str. 39. 47. W. Wolosowa al. Wosowa, prawdopodobnie dzisiejsza Wołosówka, wś nad Stochodem, pow. włodzimierski, na płn. wsch. od wsi Ośmihowicze. Podług reg. pobor. pow. włodzimierskiego z 1577 r. należy do Łokacz ko. Romana, który płaci ztąd z 4 dym. pół dworz. W 1583 r. należy do Bereska ks. Fie dora Romanowicza, który wnosi z 4 dym. , 4 kom. Jabłonowski, Wołyń, 66, 125. 48. W. Wosowa ob. Wołosowa 49. W. Zachodnia, pow. włodzimierski, ob. Wólka Dulibska. 50. W. Żmoczka, widocznie dzisiejsza Zmucza al. Żmudcza, wś, pow. kowelski, na płd. wsch. od Mielnicy. Podług reg. pobor. pow. włodzimier skiego z 1577 r. należy do Mielnicy p. Aleksan dra Siemaszko, podkomorzego włodzimierskiego, który płaci ztąd z 8 dym. półłank. , 3 ogr. po 2 gr. Jabłonowski, Wołyń, 68. J. Krz. Wola 1. wzgórze 554 mt. n. p. m. , na obszarze wsi Kamionka Wielka, w pow. grybowskim. 2. W. Żebracka, wzgórze 417 mt. , na lew. brzegu Dunajca, na obszarze wsi Polom Mały, w pow. brzeskim. Wola 1. grupa domów w Piątkowy, pow. rzeszowski, ob. Piątkowa. 2. W. , część przedmieścia Czudeckiego, pow. rzeszowski, ob. Przedmieście Czudeckie. 3. W. , wólka do Swoszowy, pow. pilzneński, składająca się z 48 dm. , i 260 mk. Ob. Swoszowa, 4. W. , wólka do Wierzchosławic, pow. tarnowski, składa się z 62 dm. , 323 mk. , ob. Wierzchosławice. 5. W. Albinowska, przys. do Wietrznego w pow. krośnieńskim, położony na południowy wschod od tej wsi, na lewym brzegu Jasiela, w pobliżu drogi z Dukli 4, 5 klm. na płn. do Zręcina. 6. W. Antoniowska, przys. do Antoniowa, w pow. tarnobrzeskim, leży na północ od tej wsi, nad starem łożyskiem Sanu, blizko ujścia tej rzeki do Wisły. Graniczy na zach. z Dąbrówką, na płn. z Orzechowem a na zach. z Zalesiem. 7. W. Batorska, właściwie Botorska al. Boturzyńska, wś, w pow. bocheńskim, ma 2498 mk. i 490 domów, rozrzuconych grupami między Wisłą a półn. krawędzią puszczy niepołomskiej. Grupy chat noszą nazwiska Hylne, Kępiany, Kozlica, Ruskie i Tarnówka. Przez wieś prowadzi droga z Niepołomic 6 klm. do Dziewina, gdzie się łączy z gościńcem salinarnym z Bochni do Sierosławic. Pos. większa rządowa dzieli się na dwa korpusy tabularne, mające razem 1189 mr. obszaru, przeważnie lasu sosnowego; pos. mn. ma 1538 mr. roli, 876 mr. łąk, 338 mr. past. i 46 mr. lasu. Wś ta zwała się pierwotnie Czyste Brzegi. Wspomina ją akt erekcyi kościoła par. w Niepołomicach Kod. dypl. poL, III, 228. W połowie XV w. nosi już nazwę Wola i jest własnością Boturzyńskiego. Łany km. dają dziesięcinę bisk. krakow. Długosz, L. B. , II, 164. W r. 1581 Pawiń. , Małop. , 63 wś ta, zwana Wola Boturzińska, należała do zamku niepołomickiego; Wola Wola Wola miała 5 1 2 łan. km. , 4 zagr. z rolą. , 3 komor. z bydłem, 2 bez bydła, rybitwę i 2 rzemieślników. Należy do par. w Niepołomicach. Jest w tej wsi szkoła ludowa. Graniczy na zach. z Mszęcinem, na wsch. z Wola Zabierzowska, na płd. z puszcza a na płn. z Wisłą. 8. W. al. Wólka Bieliniecka al. Bielińska, wś, w pow. niskim, składająca się z 41 dm. i 199 mk. rzym. kat. , leży na praw. brzegu Sanu, przy drodze z Ulanowa 4 klm. do Leżajska. Graniczy na płn. z Bielińcem, na wschód z Glinianką i Bukowiną; a na płd. z Bielinami. 9. W. Bliższa al. Mała, wś w pow. łańcuckim, licząca 68 dm. i 379 mk. 179 męż. , 200 kob. rzym. kat. , leży 4 klm. na północ od Łańcuta, między potokiem Głuchówką. , tworzącym granicę od Łańcuta, a Wisłokiem. Pos. tabularna ordynacyi łańcuckiej ma 7 dm. i 62 mk. 26 męż. , 36 kob. rzym. kat. wyznania i 542 mr. 409 sąż. kw. roli; pos. mn. 748 mr. roli, 89 mr. łąk i ogr. , 88 mr. pastw. i 30 mr. lasu. 10. W. Błażowska, os. dom. w Błażowy Górnej, pow. rzeszowski, leży nad pot. Wolskim, dopł. Struga z lew. brzegu, na płn. zach. od Błażowy. 11. W. Bobrowska, wś, w pow. ropczyckim, tworząca wspólną gminę administra cyjną z Bobrową ob. t. I, 265 składa się z 44 dm. i 234 mk. Leży na lew. brzegu Wisłoki, przy drodze z Głowaczowa do Przecławia, na płn, od Bobrowy. Na mapie Kummersberga jest oznaczona jako Wolica Bobrowska. Na płn. graniczy z Korzeniowem, na zach. z Nagoszynem. 12. W. Bolechowska, część Bolechowic, w pow. krakowskim, składa się z 10 dm. i 69 mk. rzym. kat. , leży na pln. od Bolechowic, blizko granicy królestwa polskiego. 13. W. Borkowska, wólka do Borka Nowego, w pow. rzeszowskim, leży na płd. wsch. od tej wsi, nad pot. Wołoskim, dopł. Struga, przy gościńcu z Tyczyna do Błażowy; liczy 39 dm. i 195 mk. 14. W. Brzeźnicka, część wsi Brzeźnicy w pow. ropczyckim, składa się z 41 dm. i 223 mk. rz. kat. , leży na praw. brzegu Wielopólki. Graniczy na płn. z Wolą Pustkowską, na płd. z Paszczyną, na zach. z Brzeźnicą a na wschód z lasami sosnowymi. 15. W. Brzostecka al. Brzostkowa, wś w pow. pilzneńskim, nad pot. Słoną, praw. dopł, Wisłoka, na wschód od mtka Brzostka par. kat. , ma przys. Łęg, liczący 3 dm. Osada obejmuje 75 dm. i 414 mk. rzym. kat. Posiadłość tabularna funduszu religijnego ma ogółem 159 mr. , przeważnie lasu. Domy są zabudowane w dolinie potoku, 301 mt. n. p. m. ; ku północy podnosi się poziom w górze lesistej Smarzów do 441 mt. bezwzględnej wysokości, ku wschodowi i południu w niższe pagórki. Graniczy na płd. z Opanówką, na płn, z Bączalką i Smarzowa, na zach. z Brzostkiem, na wschód z dużemi lasami. Istniała na początku XVI w. i należała do klasztoru tynieckiego. Było tu 14 kmieci. Sołtys miał folwark i 2 kmieci. 16. W. Brzyska, pow. łańcucki, oh. Brzyska Wola. 17. W. Buchowska, wś, w pow. jarosławskim, w równinie na lew. brzegu Sanu, naprzeciw ujścia Lubaczówki, 8, 5 klm. na płd. od Sieniawy, należy do par. rzym. kat. w Gniewczynie, a gr. kat. w Górzycach. Ma 99 dm. i 553 mk. 393 rzym. kat. , 132 gr. kat. i 30 żyd. 1. Obszar tabularny dzieli się na dwa korpusy. Część ks. Witolda Czartoryskiego ma ogółem 6 mr. , częśó ordynacyi łańcuckiej 36 mr. Graniczy na płn. z Gorzycami, na pld. z Pełkińską Wólką, na zach. z Jagiełłą ob. t. I, 431. 18. W. Budyńska, wólka wsi Zwiernika, w pow. pilzneńskim, leży koło Budynia, śród lasu, 10 klm. na płd. zach. od Pilzna. 19. W. Chorzelowska, wś w pow. mieleckim, licząca 38 dm. i 213 mk. 193 rzym. kat. , 20 izr. , leży wśród lasów sosnowych, resztek puszczy sandomierskiej, na wschód od Trześni ob. t. I, 634. 20. W. Cicha, z os. Bilikówka, wś w pow. rzeszowskim, leży na płd. od Głogowa, przy gościńcu do Rzeszowa, graniczy na pln. z Zabójką a na pld. z Rogoźnicą; liczy 50 dm. i 248 mk. 232 rzym. kat. , 9 izr, .. 21. W. Cieklińska, wś w pow. jasielskim, par. rzym. kat. w Cieklinie, gr. kat. w miejscu, z drewnianą cerkwią. Wś liczy 54 dm. i 317 mk. 10 rzym. kat, 300 gr. kat. i 7 izr. . Leży nad Lasową, potokiem uchodzącym z praw. z brzegu do Ropy, przy gościńcu z Górki do Żmigrodu, na płd. od Cieklina. Graniczy na zach. z Bednarką, na wsch. z Dobrzynia, na płd. z Foluszem ob. t. I, 683. 22. W. Czerwona z Czercami 92 dm. , 561 mk. i Scieżkami 28 dm. , 117 mk. , jest dużą wsią, liczącą ogółem 240 dm. i 1444 mk 727 męż. , 717 kob. , 964 gr. kat. , 443 rzym. kat. i 37 izr. Leży na praw. brzegu Sanu, przy gościńcu z Sieniawy 4 klm. na pld. od Jarosławia. Wólka Czercze może pierwotnie Czerńce, leży na północ obok Gajd, Scieżki jeszcze dalej ku północy, w pobliżu wsi Dobry. 23. W. Dalsza al. Wielkowola, wś w pow. łańcuckim, 6 klm. na płn. od Łańcuta, na praw. brzegu Wisłoka, przy ujściu Głuchówki, składa się z 141 dm. i 755 mk. Graniczy na zach. z Bliższą Wolą, na wsch. z Białobrzegami a na płd. z Dębiną, 24. W. , część Dąbrówki, w powbrzozowskim ob. t. I, 938. 25. W. Dębińska z Dwojanowem, wś, w pow. brzeskim, położona nad Złockim potokiem, dopływem Uszwicy, na północnej stronie gościńca z Wojnicza do Brzeska, liczy z Wólką Dwojanowem 30 dm. , 163 mk. i obszarem tabularnym 15 dm. , 118 mk. wogóle 85 dm. i 491 mk. 242 męż. , 249 kob. , między nimi zaś 467 rzym. kat i 24 izrl. Pos. tabularna Edm. Jastrzębskiego wynosi wogóle 225 mr. 1412 sąż. kw. roli; pos. mn. 412 mr. Graniczy na płd. z Jastwią i Dębnem, na wsch. z Perlą, na zach. z Jadownikami Górnemi a płn. z Maszkienicami. 26. W. Dębowiecka, wś w pow. jasielskim, na płd. od Dębowca, nad potokiem uchodzącym z lew. brze Wola gu do Wisłoki. Graniczy na pln. z Dębowcem, na zach. przez lasy z Duląbką i Cieklinem, na pld. z Dobrzynią i Zawadką a na wsch. z Załężem. Ma 106 dm. i 580 mk. , 568 rzym. kat. par. w Dębowcu i 12 izr. Odl. od Dębowca 3, 5 klm. Pos. tabularna A. Stawiarskiego ma 225 mr. 27. W. Dobranowska, przys. Dobranowic, w pow. wielickim ob, t. II, 68. W. Domatkowska, wś, w pow. kolbuszowskim, na zach. od Domatkowa ob. t. II, 15, 7 klm. na płd. wsch. od Kolbuszowy, składa się z 39 dm. i 232 mk. rzym. kat. Pos. tabularna hr. Potockich ma 151 mr. Graniczy na płn. z Brzezówką, na zach. z Huciskiem, a na pld. z Huta. 29. W. Drwińska, wś w pow. bocheńskim, w nizinie nadwiślańskiej, na lew. brzegu Baby, w pobliżu jej ujścia do Wisły. Przy wsi wólka Zielona, Par. rzym. kat. w Mikluszowicach. Sama Wola ma 65, Zielona 19 dm. , razem 84 dm. i 454 mk. rzym. kat. We wsi szkoła ludowa. Pos. tabularna rządowa wynosi 3 mr. 1182 sąż. kw. ; pos. mn. 436 mr. roh, 110 mr. łąk i ogr. i 119 mr. pastw. Wieś istniała już za Długosza L. B. , I, 77 i była w owym czasie posiadłością Dobiesława Kmity. Miała 4 łany kmiece i karczmę z rolą. W r. 1581 Pawiń. , Małop. , 59 wchodzi w skład starostwa niepołomickiego, ma 5 łan. km. , 2 komor. z bydl. , 3 komor. bez bydła i karczmę z ćwiercią łanu. Graniczy na płd. z Bieńkowicami, na zach. z Drwiną, na płn. z Niedarami. 30. W. Duchacka, wś w pow. wielickim, przy gościńcu z Podgórza 3, 7 klm. do Wieliczki, między Bonarką stacya kolei, Łagiewnikami, Piaskami Wielkiemi, Prokocimem i Płaszowem. Składa się wraz z obszarem większej posiadłości z 58 dm. i 400 mk. 377 rzym. kat. i 23 izr. Pos. tabularna I. Bielińskiej ma 278 mr. obszaru; pos. mn. 290 mr. 31 W. Dulecka al. Wólka Dolecka, wś, w pow. mieleckim, na płd. od Radomyśla 1, 5 klm. a na wsch. od Dolczy, graniczy na płd. ze Zdziarcem a na wsch. z Rudą. Liczy 70 dm. i 320 mk. 308 rzym. kat. i 21 izrl. Posiadłość tabularna składa się z 83 mr. , przeważnie lasu. ; pos. mn. podana wraz z Dolczą ob. t II, 215. 32. W. Dylągowska, część Dylągówki, w pow. rzeszowskim, nazywana także Wólką, leży na płn. od wsi, ma kapliczkę, p. w. św. Antoniego i składa się z 24 dm. i 122 mk. ob. t. II, 246. 33. W. Dydniańska, wólka do Dydni, w pow. brzozowskim, liczy 18 dm. i 115 mk. rzym. kat. Leży pod lasem, na płd. wsch. od Dydni, rozłożonej na lew. brzegu Sanu. 34. W. Filipowska, wś, w pow. chrzanowskim, par. rzym. kat. w Tęczynku, leży nad pot. Krzeczówką, 5. 5 klm. na płd. wschód od Krzeszowie, przy drodze do Chrzanowa. Od zachodu i płd. otacza osadę las. Liczy wraz z obszarem tabularnym 185 dm. i 1261 mk. 1249 rzym. kat. a 12 izrl. Posiadłość tabularna hr. Potockich ma 914 mr, przeważnie lasów 800 mr. ; pos. mn. 958 mr. roli. Graniczy na płn. z Filipowicami, na wsch. z Tęczynkiem. 35. W. , przyl. do Gawłuszowic, leży u samego ujścia Wisłoki do Wisły, między temi rzekami ob. t. II, 480. 36. W. Goleszowska al. Wólka, w pow. mieleckim, jest osadą, liczącą 9 dm. , położąną na zach. od Goleszowa, na lew. brzegu Wisłoki. 37. W. Gołego, wś w pow. tarnobrzeskim, przy gościńca z Mielca do Baranowa, nad Wisłą, 4 klm. na płd. od Baranowa. Obszar tabularny jest podzielony na dwie części pierwsza Stanisł. Dolańskiego ma 308 mr. , druga Mojżesza Siegla 10 mr. ; pos. mn. ma ogółem 401 mr. W r. 1505 Pawiń. , Małop. , 457 była ta wieś atynencyą klucza baranowskiego Stanisława Kurozwęckiego; w 1578 ibid. 200 własność Andrzeja Leszczyńskiego, liczyła 40 kmieci na 19 3 4 łan. , sołtys miał 2 kmieci na 2 łanach, 1 2 łanu było pustego; prócz tego 2 zagr. z rolami, 4 komor. bez bydła i 1 rzemieślnik ob. t. II, 670. Wś liczy 196 dm. i 1006 mk. 512 męż. , 498 kob. , 957 rzym. kat. a 49 izrl. 38. W. Górecka, wś, stanowi wspólną gminę administracyjną z Górkami, w pow. brzozowskim, składa się z 32 dm. i 148 mk. Leży na płd. od Górek, u źródłowisk potoku, wzn. 388 mt. n. p. m. Graniczy na zach. z Jaćmierzem na płd. z Bazanówką i Strachociną, na wsch. przez lasy z Grabownicą i Paszkówką. Korpus tabularny Willnera ma 212 mr. , w połowie lasu. 39. W. Górzańska, wś w pow. liskim, w górach, nad Pyskówką, dopł. Wilkowyjki, uchodzącej z lew. brzegu do Solinki; składa się z 31 chat w zwartej dolinie potoku, ma 184 mk. 162 gr. kat. , 15 rzym. kat. i 7 żyd. Pos. tabularna Ant. Tyszkowskiego ma 113 mr. roli, 21 mr. łąk, 58 mr. pastw. , 214 mr. lasu. Graniczy na płd. z Radziejowa i Tyskową, na zach. z Stężnicą, na pln. Górzanką a na wsch. z Bukowcem. 40. W. Gręboszowska, wś, w pow. dąbrowskim, składająca się z 75 dm. i 422 mk. 409 rzym. kat. a 13 izr. , lezy na praw. brzegu Wisły, między Gręboszowem ob. t. II, 808 a Kozłowem. Pos. tabularna Jadw. hr. Kwileckiej ma ogółem 284 mr. 41. W. Jasienicka, wś w pow. brzozowskim, o 1 klm. na zach. od Jasienicy, w dolinie potoku górskiego, 341 mt. n. p. m. Pos. tabularna Zofii hr. Załuskiej składa się z 382 mr. , prawie samego lasu. Ob. Jasienicka Wola. 42. W. Jastkowska al. Wólka, część wsi Jastkowice, w pow. tarnobrzeskim. Wchodzi w skład ordynacyi rozwadowskiej ks. Lubomirskich. 43. W. Jaworowa, część wsi Sękowa Wola, w pow. sanockim, ma 46 dm. i 256 mk. 224 gr. kat. , 32 rzym. kat. Ob. Sękowa Wola. 44. W. Justowska, ob. Justowska Wola, 45. W. Kąkolowska, wólka, licząca 44 dm. i 255 mk, , tworzy wspólną gminę administracyjną z Kąkolówką, w pow. rzeszowskim ob. t. III, 943. 46. W. Komborska, wś, pow. krośnieński, z przys. Budy Wolskie, leży na płd. od Woli Jasienickiej, na samej granicy powiatu, w okolicy górzystej i lesistej. Cała osada ma 77 dm. z czego na Budy, wysunięte ku zachodowi, wypada 17 i 507 mk. rzym. kat. , prócz 5 izrael. Pos. tabularna Maryi Szeliskiej składa się z 702 mr. lasu. Graniczy na płd. i zach. z Klapówka. Ob. Kombornia. 47. W. Kosnowa, wś. w pow. sądeckim, ob. Kosnowa t. IV, 476. 48. W. Kozia, wólka do wsi Lipiny, w pow. pilzneńskim, liczy 48 dm. i 260 mk. , leży na płn. zach. od Pilzna 5 klm. , przy drodze z Łęk Dolnych do Lipin. 49. W, Krecowska, wś w pow. sanockim, liczy wraz z obszarem tabularnym 40 dm. i 225 mk. 192 gr. kat. , 26 rzym. kat. i 7 izrl, leży w okolicy górskiej i lesistej, 7, 5 klm. na półn. od Tyrawy Wołoskiej, par. rzym. kat. w Mrzygłodzie. Pos. tabularna Anny Strzeleckiej ma 331 mr. Graniczy z Krecowem ob. . 50. . W. Krogulecka, wś, w pow. sądeckim, składa sie z 43 dm. i 304 mk. rzym. kat. , leży na praw. brzegu Popradu, klm. na płd. wsch. od Starego Sącza. Par. w Barcicach. Pos. tabularna Jana Liebiga i Spółki ma 702 mr. lasu, pos. mn. 546 mr. 51. W. Królewska, część wsi Olszany, w pow. sądeckim, liczy 15 dm. i 104 mk. Ob. Olszana. W r. 1581 Wolica, w par. Podegrodzie, własność Garnysza, ma 4 1 2 łan. km. Dokument króla Kazimierza z r. 1311, wątpliwej autentyczności, tyczący się założenia wsi Królowa Wola, na 60 łan. , prędzejby można odnieść do Królówki pod Bochnią, niż do tej wsi ob. Kod. Małop. , II, 290, 292. 52. W. Kurowska, wś, w pow. sądeckim, ma 26 dm. i 229 mk. 222 rzym. kat. i 7 izr. Par. rzym. kat. w Wielogłowaeh. Leży na praw. brzegu Dunajca, 8, 5 klm. na płn. od Nowego Sącza. Pos. tabularnej nie ma, mniejsza ma 291 mr. roli, 29 mr. łąk, 108 mr. past. i 10 mr. lasu. W r. 1581 wś ta, własnośc bisk. krak. , ma 7 1 2 łan. km. , 1 sołtysi, 1 zagr. bez roli, 2 kom. bez bydła Pawiń. , Małop. , 135. 53. W. Krzemieniecka, część wsi Krzemieńca, w pow. łańcuckim, leży na płn. stronie gościńca z Łańcuta do Rzeszowa. 54. W. Laskowa, wś w par, Szczuczyn. Jest to dzisiejsza Laskówka Delastowska, w pow. dąbrowskim. W r. 1579 Fryd. Bonar płaci tu od 12 zagr. z rolą, 1 ubog. 55. W. Leśna al. Głogowska, pow. rzeszowski, składa się kilku chat, zbudowanych na płn. wsch. od Głogowa. 56. W. Lubecka, wś w pow. pilzneńskim, leży na zach. od Lubczy, nad pot. Lubeckim, uchodzącym z lew. brzegu do Wisłoki. Składa się z 85 dm. i 508 mk. 502 rzym. kat. i 6 izrl. Pos. tabularna dzieli się na trzy części, ma 13 dm. i 96 mk. 50 rzym. kat. a 46 izr. Część pierwsza Plucińskiej ma 152 mr. , druga Chrapusty 271 mr. , trzecia Kulikowskiego 103 mr. Ob. Lubecka Wola. W r. 1540 Jan Sluzowski ma tu 24 kmieci, płacących grzyw. czynszu, karczmę dającą 2 1 2 grz. , miarę piwa; 36 kor. owsa dają kmiecie a prócz tego kury, jaja. Jest dwór, folwark, sadzawka. Oceniona wś na 300 grzyw. W r. 1581 Piotr Sluzowski płaci od 8 os. , 1 łanu 7 1 2; 3 zagr. , kom. , 4 ubog. , 1 rzem. , zaś Tomasz Śluzowski od 9 os. , 2 łan. 4 1 2. 1 zagr. , 1 chał. , 2 kom. , ubog. , 1 rzem. Pawiń. , Małop. , 258 i 544. 57. W Łużańska, wś w pow. gorlickim, wraz z obszarem dwor. ma 88 dm. i 483 mk. 478 rzym. kat. a 5 izr. , leży nad dopływem Bieśnika, uchodzącego do Biały z praw. brzegu, ma stacyę kol. żel 10 klm. na wsch. od Stróżów a 17 klm. na zach. od Biecza i należy do par. w Łuźny. Pos. tabularna dr. Alfreda Kaliny ma 540 mr. , druga część 4 mr. W r. 1581 Pawiń. , Małop. , 111 jako atyn. Łużny należała do Zofii Brańskiej, miała 3 łany km. , zagrodę z rolą, 2 komor. z bydłem, 2 bez bydła i karczmę. Graniczy na wsch. z Mszanką na zach. z Szalową, na pln. z Luźną, na płd. zaś ma lasy na wzgórzu, zwane Bieśnikiem, wzn. 695 mt. n. p. m. 58. W. Maćkowa, wś, pow. liskim, tworzy wspólną gminę administracyjną z Leszczowatem, leży na płd. wsch. od tej wsi, nad pot, Uniaszką, uchodzącym pod Berechami Dolnemi z lew. brzegu do Strwiąża. Chaty 3 7 ciągną się w zwartej dolinie potoku ulicą, wzn. od 535 do 515 mt n. p. m. , podczas gdy na wschodzie dział wodny lesisty Wolańska Kiczera sięga do 610 mt. a dział zachodni do 393 mt. Osada ma 225 mk. Graniczy na płn. zach. z Leszczowatem, na zach. z Romanową Wolą, na płd. z Łodyną a na wsch. z Liskowatem. 59. W. Mała, pow. pilzneński, ob. Mała Wola. 60. W. Mała Głowaczowa, pow. ropczycki, ob. Słraszęcin. 61. W. Matyaszowa, wś, w pow. liskim, położona nad Wołosianka, potokiem, który pod nazwą Bereźnicy wpada z lewego brzegu do Sanu. Wraz z obszarem tabularnym ma 39 dm. i 262 mk. 132 męż. , 130 kob. , z tych zaś 53 rzym. kat. , należących do parafii w Hoczwi, 189 gr. kat. , należących do par. w Bereskach i 20 izrael. Pos. tabul. Felicyi Balowej wynosi 388 mr. 1296 sąż. kw. obszaru. Graniczy na zach. z Żernicą Wyższą, na wsch. z Myszkowem, na płn. z Bereskami. 62. W. Marcinkowska, wś, w pow. sądeckim, stanowi wspólną gminę administracyjną z, Marcinkowicami ob. t. IV, str. 106, ma 28 dm. i 85 mk. , leży nad pot. Zadziele, uchodzącym z lew. brzegu do Dunajca. Graniczy na zach. z Krasnym Potokiem, na płn. z Chomranicami, na zach. z Klęczanami. 63. W. Mędrzechowska, ob. Mędrzechowaka Wola, 64. W. Michowa, miasteczko, w pow. liskim, ob. Michowa Wola ob. t. IV, 318. 65. W. Mielecka, wś w pow, mieleckim, ob. Mielecka Wola ob. t. IV, 339. 66. W. Mieszkowska, wś, w pow. bocheńskim, 8 klm. na płd. zach. od Wiśnicza, jest od zachodu zasłonięta lesistemi wzgórzami i liczy wraz z obszarem tabularnym 45 dm. i 301 mk. 283 rzym. kat. , należących do par. w Pogwizdo Wola wie a 18 izrl. Ma dwie wólki wysunięte ku za chodowi a liczące po 6 chat, Królowę Górę i Wichracz. Pos. tabularna Konrada Grosza ma 319 mr. , pos. mniejsza 301 mr. W r. 1581 Pawiń. , Małop. , 60 liczyła 4 łany km, 2 zagr. z rolą, 1 komor. z bydłem a 2 bez bydła. Ob, Sieradzka. 67. W. Niżna al. Jaśliska, wś, w pow. sanocskim, ma par. gr. kat. z cerkwią murowaną, leży w okolicy górskiej, lesistej, w zwartej dolinie Jasiek, wzn. 474 mt, n. p. m. , o 3, 7 Mm. na płd, wsch. od Jaślisk. Składa się z 85 chat i ma 546 mk. gr. kat. Pos. tabularna biskupstwa przemyskiego rzym. kat. ma 524 mr. , przeważnie lasu, pos. mn. 1848 mr. Graniczy na płn. z Polanami, na wsch. z Moszczańcem, na płd. z Wola Niżną. Parafia gr. kat. należy do dekanatu jaśliskiego, dyec. przemyskiej, obejmuje Wolę Wyższa. Uposażenie parocha składa się z 80 mr. roli, 18 mr. łąk, 83 mr. pastw. i 178 złr. dodatku. 68. W. Ociecka, wś w pow. ropczyckim, licząca 61 dm. i 363 mk. rzym. kat. , tworzy wspólną gminę administr. z Ocieka. Leży nad pot. Ocieką; , praw. dopł. Wisłoki. 69. W. Orzechowska, wólka do wsi Orzechówki ob. , w pow. brzozowskim, liczy 69 dm. i 407 mk. 401 rzym. kat. a 6 izr. 70. W. Ostrębowska, wólka do Koszyc Małych, w pow. tarnowskim, leży na płd. od Koszyc Małych, w międzyrzeczu Biały i Dunajca, wzn. 272 mt. n. p. m. Składa się z 21 dm. i ma 117 mk. Graniczy na płd. z Rzuchową a na zach. z Błoniem. 71. W. Otałęzka, wś w pow. mieleckim, na praw. brzegu Wisły, na płn. wsch. od Otałęża, ma 104 chat. i 505 mk. 470 rzym. kat. a 35 izrl. W 1578 r. Pawiński, Małop. , 201 było w tej osadzie Wolla Otaleska 12 kmieci na 6 łan. , 3 zagrod. z rolami, komornik z bydłem i 2 bez bydła. Posiadłość tabularna hr. Andrzeja Potockiego ma 177 mr. Par. rzym. kat. w Czerminie, odl. o 5 klm. 72. W. Pietrusza, wś, w pow. jasielskim, ob. Pietrusza Wola. 73. W. Piotrowa, wś, w pow. sanockim, w okolicy górskiej i lesistej, 3, 5 klm. na płd. od Bukowska, u źródeł pot. Bukowicy, ciągnie się długą; ulicą; nad pot. , utworzona z 45 chat, ma 308 mk. 281 gr. kat. , 21 rzym. kat. i 6 izrl. Pos. tabularna P. Gniewosza ma 622 mr. , pos. mn. 847 mr. Należy do par. rzym. kat. w Bukowsku a gr. kat. w Karlikowie, Graniczy na płn. z Bukowskiem, na płd. z Przybyszowem, na wsch. z Karlikowem. Na zach. ma duże lasy, pokrywające dział wodny Wisłoka i Sanu, zwane Bukowcem. 74. W. Piskulina, wś, w pow. sądeckim, o 4 klm. na płn. zach. od Łącka, u stop góry Okrąg 610 mt. , u źródeł Czarnej Wody, wpadającej pod Łąckiem z lew. brzegu do Dunajca ob. t. VIII, 230. Teraz pos. tabularna 55 mr. jest własnością gminy, nienależącej już do związku administr. z Zagórzynem. Wś ma 36 dm. , 256 mk. rzym. kat. , należących do par. w Łącku. Osada była własnością klasztoru klarysek w Starym Sączu i w 1581 Pawiń. , Małop. , 130 miała 2 łany kmiece i 1 łan sołtysi. 75. W. Pławska, wś, w pow. mieleckim ob. t. VIII, 280, teraz samoistna gmina, liczy 71 dm. i 325 mk. 308 rzym. kat. a 22 izrl. W r. 1578 wś królewska, miała 11 os. , 5 1 2 łan km. , 4 kom. 1 biedn. Pawiń. , Małop. , 203. 76. W. Podłazańska, wś, w pow. wielickim, przy drodze z Wieliczki do Gdowa 5, 3 klm. , w okolicy pagórkowatej, pokrytej małemi górami, ma wraz z obszarem tabularnym 19 dm. i 118 mk. rz. kat. , należących do par. w Łazanach. Pos. tabularna Jul. i Ew. Brzezińskich ma ogółem 187 mr. roli; pos. mn. 78 mr. Graniczy na płn. z Łazanami, na wsch. z Grajowem, na zach. z Jawczycami a na płd. ze Stawkowicami. 77. W. Podgórska al. Pogórska, pow. tarnowski, ob. Pagórska Wola. 78. W. Postołowska, wś, w pow. liskim, w zgięciu Sanu, 2. 8 klm. na płn. od Liska, przy drodze z Liska do Sanoka, liczy 48 dm. i 334 mk. 312 gr. kat. , 28 rzym. kat. i 4 izr. Pos. tabularna Edm. hr. Krasickiego ma 451 mr. Graniczy na wsch. z Liską Posadą. Ob. Postołowska Wola. 79. W. Pozowska, dawniejsza nazwa wsi Wólka Pełkińska w pow. jarosławskim, 80. W. Przemykowska, pow. brzeski, ob. Przemykowska Wola, 81. W. Pustkowska, wś, w pow. ropczyckim, tworzy jedną gminę administracyjną ze wsią Rustków ob. . 82. W. Pyszynska, pow. niski, ob. Pysznica. 83. W. Radłowska, wś, pow. brzeski, ob. Radłowska Wola. 84. W. Radziszowska, wś, pow. myślenicki, nad rz. Skawiną, przy gościńcu ze Skawiny 8 klm. do Kalwaryi Zebrzydowskiej i przy linii dr. żeL SkawinaSu cha. Ma parafię rzym. kat. z kościołem drewnianym niewiadomej erekcyi dek. skawiński i szkołę ludową. Liczy 320 dm. i 1697 mk. 1656 rzym. kat, a 41 izr. Pos. tabularna Wiktoryi hr. Dębińskiej ma ogółem 41 mr. obszaru, pos. mn. 2339 mr. Ob. Radziszów. 85. W. Rafałowska, wś, pow. rzeszowski, ma par. rzym. kat. z kościołem drewnianym, składa się ze wsi i wólek Działy 28 dm. . Grodziska 10 dm. i Tomaszówki 29 dm. ; liczy razem z obszarem więk. pos. 151 dm. i 788 mk. 775 rzym. kat. i 13 izrl. Pos. tabularna Ign, Jaworskiego ma wogóle 435 mr; pos. mn. 1164 mr. Parafię założyła Anna z Pilczy Opalińska, starościna leżajska, dziedziczka Tyczyna, Zalesia i Woli Rafałowskiej w r. 1587. Parafia dek. rzeszowski obejmuje także wieś Zabratówkę. Wola leży 15 klm. na płd, wsch. od Rzeszowa i tyleż na wsch. od Tyczyna, nad pot. Chmielnikiem, uchodzącym z praw. brzegu do Struga. Okolica jest podgórską i lesistą. Graniczy na płn. z Cierpiszem Górnym, na wsch. z Handzlówką, na płd. z Błędową a na zach. z Chmielnikiem. Ob. Tyczyn. 86. W, Raniżowska, wś, w pow. kolbuszowskim, ob. Raniżowska Wola. 87. W. Wola Wola Romanowa, przys. do Dźwiniacza Dolnego, w pow. liskim, na płn. zach, od wsi, graniczy z Serednicą. Ob. Romanowa Wola. 88. W. Rogowska, wś, pow. dąbrowski, ob. Rogowska Wola, 89. W. Rozwieniecka, pow. jarosławski, ob. Rozwieniecka Wola. 90. W. Rusiecka, wólka do Branic, w pow. krakowskim, liczy 5 dm. i 183 mk. , leży na lew. brzegu Wisły, na zach. leżą wólki Chałupki i Holendry, na płn. Stryjów, a na wsch. Przylasek Wyciązki i Przylasek Rusiecki. 91. W. Rusinowska, wś, pow. kolbuszowski, ob. Rusinowska Wola, 92. W. Rzeczycka, wś, pow. tarnobrzeski, ob. Rzeczycka Wola, 93. W. Rzeplińska, pow. jarosławski, wólka do Rzeplina ob. , liczy 16 dm. i 86 mk. Pos. tabularna Zygm. Pinelesa ma 211 mr. lasu. 94. W. Rzędzińska, wś, pow. tarnowski, ob. Rzędzińska Wola, 95. W. Sękowa al. Seńkowa, wś, w pow. sanockim, ob. Sękowa Wola. 96. W. Skrzydlańska, wś, pow. limanowski, w okolicy podgórskiej i lesistej, nad pot. dopł. Stradomki, przy gościńcu z Bobry do Gdowa, na płd. zach. od Skrzydlnej. Par. w Wiśniowy. Wś ma 52 chat i 332 mk. rzym. kat. Pos. tabularna Zyg. Pruszyńskiego ma 606 mr. , w połowie łasu, pos. mn. 473 mr. W r. 1581 Pieniążkowa płaci tu od 3 1 4 łan. km. Graniczy na płn. z Przenoszą, na płd. z Kasiną Wielką, na wsch. z Węglówką. 97. W. Sokołowa, ob. Sokołowa Wola, 98. W. Stankowska, wś, pow. sądecki, stanowi wspólną gminę administr. ze Stańkową, liczy 28 dm. i 160 mk. rzym. kat. Ob. Stańkowa 2. . 99. W. Stróska, wś, w pow. brzeskim, nad. pot. , dopł. Dunajca z praw. brzegu. na płd. od Stróż a płd. wsch. od Zakluczyna 3 klm. , jest od południa zakryta wzgórzami lesistemi, ze szczytami Dębina 475 mt. , Ukrzyże 503 i Mogiła 493 mt. i składa się z 94 dm. , 531 mk. rzym. kat. Pos. tabularna Justyny Benoe wynosi 208 mr. lasu, pos. mn. 1121 mr. 100. W. Strońska al. Wolica, ob. Stronie 2. . 101. W. Szczucińska, wś, pow. dąbrowski, o 2 klm. na płn. wsch. od Szczucina, na praw. brzegu Wisły, liczy z wólką Czekaj 8 dm. , 20 mk. i obszarem tabularnym 10 dm. , 67 mk. 36 dm, i 235 mk. 220 rzym. kat. a 15 izr. Pos. tabularna wynosi 581 mr. Graniczy na płn. z Łęką Żabiecką, na pld. z Świdrówką, na wsch. z Czółnowem. W r. 1579 Pawiń. , Małop. , 234 była własnością Stanisława Niedowickiego i miała 8 kmieci i 2 łany. Ob. Szczucińska Wola. 102. W. Tarnowska, wś, w pow. tarnobrzeskim, ob. Tarnowska Wola, 103. W. Turebska al. Wólka, wś, stanowiąca wspólną gminę administr. z Turbią, pow. tarnobrzeski, leży na lew. brzegu Sanu, na płn. od Turbi, a na płd. zach. od Majdanu Zbydniowskiego. Ma 79 dm. i 476 mk. rzym. kat. Ob. Turbia. 104. W. Wadowska, wś, w pow. mieleckim, w równinie nadwiślańskiej, nad pot. Breniem. Do związku administr. wsi należą wólki Bór 37 dm. , 175 mk. , Kosówka 40 dm. , 231 mk. , Bóżnica 21 dm. , 119 mk. , Smyków 22 dm. , 113 mk. , Pastwiska 14 dm. , 84 mk. , W ogóle jest w gminie 312 dm. i 1475 mk. 1429 rzym. kat. a 46 izrl. Na obszarze większej posiadłości, z osadami Kadzielną, Wierzchowiny, Podkanie, Zalesie i Kosówka 8 dm. i 90 mk. 83 rzym. kat. a 7 izrl. We wsi szkoła 3 klas. Wola Wad. graniczy na płd. z Jamami, na zach. z Suchym Gruntem, na pln. z Załużem, na wsch. z Wampierzowem, Wadowicami Dolnemi i Izbiskami. 105. W. Węgierska, wś w pow. jarosławskim, w okolicy lesistej, pagórkowatej, nad pot. , dopł. Mleczki, 8, 7 klm. na pld. od Pruchnika, wśród obszernych lasów. Wraz z obszarem tabularnym KI. hr. Szembekowej, mającym 1177 mr. , przeważnie lasu, liczy 84 dm. i 546 mk. 527 rzym. kat. , 12 gr. kat. i 7 izrl. Graniczy na pln. z Węgierką. 106. W. Wielka, w XVI w. Wola Górska, wś, z przyl. Wolą Maią i Zawierzhiem, pow. ropczycki, nad Wielkim potokiem, uchodzącym z pot. Grabinami z lew. brzegu do Wisłoki. Wólka Mała Wola leży przy drodze z Wiewiórki do Dębicy a Zawierzbie 12 dm. , 78 mk. , nad samą Wisłoką, na wsch. od Straszęcina. Wś cała ma 134 dm. i 716 mk. ; 693 rzym. kat. , należących do par. w Straszęcinie i 23 żyd. Pos. tabul. Edw. hr. Raczyńskiego ma 57 mr. , pos. mn. 998 mr. Graniczy na płd. z Straszęcinem, na płn. z Wiewiórką, na zach. z Borową, a na wsch. z Górą Motyczną i Żyrakowem. istniała już w połowie XVI, w. w par. Straszęcin, p. n. Wola Górska. Miała 2 łany km. , dające dziesięcinę bisk. krak. , folw. rycerski Długosz, L. B. , II, 261. 107. W. Wieruszycka, wś, pow. bocheński, ob. Wieruszycka Wola, 108. W. Wilcza, częśó wsi Podborze, w pow. mieleckim, na płn. od Podborza, graniczy na zach. z Wadowicami Górnemi, na płn. z Piątkowicami, a na wsch. z częścią Grzybowa. 109. W. Wilcza, wś, w pow. kolbuszowskim, ob. Wilcza Wola, 110. W. Wołodzka, część wsi Wołodź w pow. brzozowskim, leży na wzgórzu 434 mt. , na płd. wsch. od Wołodzia, śród lasów, gdy sama wieś Wołodź zbudowana jest na praw. brzegu Sanu, na wzn. 274 mt. n. p. m. Wola składa się z 34 dm. , ma 191 mk. 180 gr. kat. , 7 rzym. kat. i 4 izrael. Par. rzym. kat. w Dylągowy a gr. kat. w Siedliskach. 111. W. Wyżna i Niżna, wólki, do Mystkowa w pow. grybowskim. W. Wyżna liczy 23 dm. i 155 mk. , W. Niżna ma 15 dm. , 92 ink. rzym. kat. 112. W. Wyżna, wś, pow. sanocki, par. rzym. kat. w Jaśliskach, gr. kat. w Woli Niżnej, leży u źródeł Jasiela, w Karpatch, blizko granicy węgierskiej. Ma osadę domową Sołtystwo, leżącą na wzn. 314 mt. i cerkiew drewnianą. Graniczy na płn. z Wolą Niżną, na płd. wsch. z Rudawką. Liczy 48 dm. i 320 mk. 311 gr. kat. , 2 rzym. kat. i 7 izrl. Pos. tabularna biskupstwa łacińskiego przemy skiego wynosi 461 mr. lasu; pos. mn. ma 1478 mr. 113. W. Zabierzowska, wś, w pow. bocheńskim, do której należą wólki; Brzeżówka 19 dm. , 112 mk. , Chałupki 51 dm. , 265 mk. , Floga 34 dm. , 184 mk. , Nowa Wieś 36 dm. , 196 mk. , Psiarka 3 dm. , 20 mk. , Skotnica 50 dm. , 280 mk. , Zakrzewice 27 dm. . 131 mk. , liczy w ogóle z obszarem tabularnym funduszu religijnego 249 dm. i 1326 mk. 1301 rzym. kat. , 5 prot. i 11 żyd. Leży na praw. brzegu Wisły, granicząc na zach. z Wolą Batorską. , na płd. z Zabierzowem a na wsch. z lasem Groblą, częścią puszczy niepołomskiej. Fund. religijny ma tutaj 9 mr. Par. rzym. kat. w Zabierzowie. W połowie XVI w. wś ta, w par. Wawrzyńczyce, należała do bisk. krakow. Dziesięcinę z 6 łan. km. wartości do 6 grzyw. , pobierał wikaryusz z prebendy Wawrzynieckiej Długosz, L. B. , II, 175. 114. W. Żarczycka, wś, w pow. łańcuckim, nad pot. Łowiskiem i Tarlaką, przy ujściu ich do Trzebośny, dopł. Sanu z lew. brzegu. Leży w równinie piaszczystej, pokrytej sosnowym borem, resztką puszczy sandomierskiej. Wś bardzo rozległa, ma wólki i osady Kołocznia, Perlaki i Smycze 39 dm. , Łomy i Flisy 23 dm. , Zagaje 24 dm. . W ogóle jest 593 dm. i 2905 mk. prócz 77 żyd. rzym. kat. Pos. tabularna ordynacyi łańcuckiej ma 659 mr. roli, 118 mr. łąk, 3 mr. ogrodu, 53 mr. pastw. , 924 mr. lasu, 4 mr. moczarów i stawów, 7 mr. nieuż. i 4 mr. parcel budowl. , ogółem 1773 mr. ; pos. mn. 3353 mr. roli, 608 mr. łąk i ogr. , 689 mr. pastw. i 473 mr. lasu. Parafia należy do dyec. przemyskiej, dekanatu leżajskiego. Kościół drewniany. Wś graniczy na płd. z Brzozą, Królewską i Wólką, Niedźwiecką, na zach. z Górnem i Łowiskiem, na płn. z Łętownią, na wsch. z Huciskiem. Wś obecna powstała z dwu Wól. Pierwsza, starsza, istniała już na początku XVI w. i dawała dziesięciny biskupowi przemyskiemu, które Piotr z Chrząstowa, biskup 1435 1452 ustąpił kustoszowi katedry. Spustoszona przez Tatarów, na początku XVI w. stała pustkami. Dopiero w 1578 r. Stefan Batory nadaje Piotrowi Zarczyckiemu, za zasługi brata, który zginął w walce pod Tczewem, w czasie wyprawy gdańskiej, sołtystwo, z obowiązkiem osadzenia wsi nad rz. Trzeboswicą i potokami Trzeboszowem i Kołaciną, na 16 łanach, między wsiami Łętownią i Szarzyną. We wsi ma założyć parafią z kościołem i wyznaczyć dla plebana 1 łan. Sołtys otrzyma 4 łany, ma prawo założyć młyn swój na Trzeboświcy, w którym cała ludność wsi obowiązana będzie mleć zboże; zbudować karczmę i wyznaczyć jej pół łanu a na skrawkach obszaru, po wymierzeniu łanów kmiecych, osadzić swych zagrodników. Ciekawą bardzo i bogatą w wyciągi z dokumentów historyę wsi i kościoła par. skreślił ks. Maryan Podgórski w dziełku p. t. Wola Żaczycka, streszczona kronika kościelna Jasło, r. 1878, str. 106. 115. W. Zdakowska, prawdopodobnie w XVI w. Wola Kliszowska, wś, pow. mielecki, par. rzym. kat. w Gawłuszowicach 2 klm. Leży na praw. brzegu Wisłoki, w pobliżu jej ujścia do Wisły. Wraz z Wólką Zabagnie 11 dm. , 55 mk. i zabudowaniami obszaru tabularnego ks. Jadwigi de Ligne liczy 99 dm. i 463 mk. 435 rzym. kat. a 28 izrl. Pos. tabularna ma w ogóle 654 mr. , w połowie dobrej roli, pos. mu. 298 roli w ogóle. Jest tu piękny dwór. Graniczy na płd. z Gawłuszowicami a na wsch. z Rożniatami. Wspomina ją Długosz. 116. W. Zgłobieńska, wś, w pow. rzeszowskim z wólką Zagóry 15 dm. , leży nad Zgłobienką, pot. uchodzącym z lew. brzegu do Wisłoka. Okolicę ma podgórską i lesistą. Cała osada liczy wraz z obszarem tabularnym 156 dm. i 898 mk. 887 rzym. kat. , należących do par. w Zgłobieniu a 21 izr. Pos. tabularna Gabr. Jędrzejowiczowej wynosi w ogóle 497 mr. , przeważnie roli; pos. mn. 1276 mr. Graniczy na płn. ze Zgłobieniem, na zach. z Wiśniową, na płd. przez lasy z Czudcem, na zach. z Niechobnem. 117. W. Żegota, pow. bocheński, ob. Rzegocina. 118. W. Żelichowska, wś, w pow. dąbrowskim, w pobliżu ujścia Dunajca do Wisły, w podmokłej ale urodzajnej nizinie, liczy wraz z obszarom tabularnym 93 dm. i 471 mk. 443 rzym. kat. a 28 izr. Obszar tabularny St. Kotarskiego ma 131 mr. Par. rzym. kat. w Gręboszowie. Graniczy na płn. z Wolą Gręboszowską i Hulenicami, na zach. z Gręboszowem, na płd. z Żelichowem a na wsch. z Zalipiem. Wydawca Kod. Małop. II, 71 przypuszcza, że wieś Gorzejów, wspomniana w dok. z r. 1244 jako przyległa do Żelichowa, jest to późniejsza Wola Żelichowska, nieznana jeszcze Długoszowi. W r. 1579 Hieronim Burzyński kasztelan płaci tu od 8 os. , 2 lan. , 3 zagr. z rolą, 2 ubog. Pawiń. , Małop. , 235. 119. W. Żyrakowska, wś, w pow. ropczyckim, na lew. brzegu Wisłoki, przy drodze z Straszęcina do Przecławia, wraz z obszarem więk. pos. Rydlow ma 67 dm. i 359 mk. 352 rzym. kat. a 7 izrl. Pos. tabularna ma w ogóle 307 mr. Graniczy na płn. z Bobrową, na zach. z Górą Motyczną a na poł. z Żyrakowem. Istniała już w połowie XV w. w par. Straszęcin. Dziedzicem był Stanisław Ligenza Długosz, L. B. , II, 261. W r. 1536 własność Feliksa Ligenzy, burgr. krakow. , w zastawie u Pawła Pakosza. Ma 9 kmieci, karczmę dającą 2 grzyw. 16 gr. czynszu i kamień łoju, 1 zagr. płacił 20 gr. , drugi był w służbie. Czynsz wynosił 7 1 2 grzyw. , 24 kor. owsa, prócz tego sery, kapłony, jaja. Był też folwark i sadzawka, dwór i łąki. Oceniona była wieś na 300 grzyw. W r. 1581 dziedzicem wsi Jan Ligenza, wojski sanocki. Podana wś razem z Żyrakowem Pawiń. , Mał. , 247, 538. 120. W. , przyl. Dąbrówki Starzeńskiej, pow. cieszanowski. 121. W. al. Morochów, Wola Wola cześć Lipy, pow. dobromilski. 122. W. , części Jazowa Nowego, pow. jaworowski. 123. W. , częśó Wołczyszczowic, pow. mościski. 124. W. al. Bolestraszyce Dolne, część Bolestraszyc, pow. przemyski. 125 W. , część Werchraty, pow. Rawa Ruska. 126. W. , przedmieście Oleska, pow. złoczowski. 127. W. Adamowa, częśó Opłucka, pow. Kamionka Strumiłowa. 128. W. Arłamowska, ob. Arłamowska Wola. Niegdyś miał tu istnieć monaster bazyliański. 129. W. Baraniecka, wś, pow. samborski, 14 klm na płn. zach. od sadu pow. w Samborze, 9 klm. na płd. zach. od urzędu poczt. w Krukienicach. Na pln. leża Rajtarowice i Sadkowice, na wsch. Barańczyce Małe, na płd. Wykoty, na zach. Brześciany. Środkowa część obszaru wznosi się do 333 mt. Bursuki, a ztąd obniża się obszar ku płd. i płn. Płn, krawędź obszaru przepływa Błażewka; wody z płd. części dążą moczarzystą doliną od zach. na wschód ku Strwiażowi. Zabudowania wiejskie leżą na płn. , w dolinie Błażewki, na praw. jej boku. Na płd. leży przysiołek Kopanie. W r. 1880 było 80 dm. , 503 mk. w gm. , 7 dm. , 20 mk. na obsz. dwor. 50 obrz. rz. kat. , 441 gr. kat. , 32 wyzn. izrael; 20 Pol. , 503 Rus. . Par. rz. kat. w Wojutyczach, gr. kat. w Barańczycach. We wsi jest cerkiew. 130. W. Bartatowska, część Bartatowa, pow. gródecki. 131. W. Błażowska, ob. Błażowska Wola. 132. W. Bonowska, częśó Bonowa, pow. jaworowski. 133. W. Brzeżawska, częśó Brzeżawy, pow. dobromilski. 134. W. Cewkowska, część Cewkowa, pow. cieszanowski. 135. W. Chołojowska, częśó Chołojowa, pow. j Kamionka Strumiłowa. 136. W. Dobrostańska, wś, pow. gródecki, 14 klm. na pln. od sądu pow. w Gródku, 6 klm. na płn. od urzędu poczt. w Weissenbergu. Na płn. wsch. leży Lelechówka, na wsch. Zalesie i Wielkopole, na płd. wsch. Ottenhausen, ną płd. Weissenberg, na płd. zach. Dobrostan, na zach. Małkowice i Szkło, na pln. Starzyska 3 ostatnie wsie w pow. jaworowskim. Wody z całego obszaru zabiera potok podążający na płd. Tworzy on na płd. zach. staw Wolicki, następnie na granicy pld. staw Dobrostański, a wpada do Wereszycy. Zabudowania wiejskie leżą na płd. zach. , nad stawem Wolickim. W środku obszaru leży leśniczówka Jaryna. Cały obszar przeważnie lesisty. Najwyższe wzniesienie na wsch. , mianowicie Wysoka góra 363 mt. ; najniższe na płd. zach. w dolinie stawu Wolickiego około 290 mt. . Po daty statystyczne odsyłamy do artykułu Dobrostańska Wola w t. U. Za czasów Rzpltej należała wieś do dóbr koronnych, do ststwa grodeckiego. W lustracyi starostwa z r. 1570 Rk. Os. , 2834 str. 249 czytamy Wieś Wola Dobrostańska al. Wolica. W tej wsi jest ludzi na rolach niepomiernych 18, z których różny czynsz idzie wedle osady et quantitatem agri. Siedm ich daje po 1 zł; 9 po gr. 15; jeden groszy 36, a ostatni groszy 21. Zagrodników jest 10. Sześciu z nich dają po gr. 6; 3 po gr. 8, a ostatni gr. 12. Pop ruski z roli i cerkwi dawa zł. 2. Kołodziejów jest 2; każdy z nich daje po gr. 20 annuatim. Tamże mielnik z kawałka roli przyczynnej dawa czynszu zł. 8. Bartników przy tej wsi jest 6. Każdy z nich daje z bani miodu rączkę jednę, a in defectu mellis po gr. 24. W lustracyi z r. 1662 1. c. , str. 234 czytamy Ta wieś z dawna na łanach 5 zasiadła. Poddanych jest 3, którzy się sprzęgają na jeden pług. Robią po 2 dni w tydzień. Czynszu dają po gr. 5. Owsa, kapłonów, gęsi i kur żadnych nie dają. Chałupników jest 12, i dzień w tydzień robić powinni. Czynszu nie dają. Pop z cerkwi daje zł. 2. Karczem bywało 2, teraz żadnej nie masz, a zatem i nie szynkują. Hajduk, który z listami jeżdżąc posługę dworską odprawuje, na pół ćwierci siedzi, żadnej powinności nie daje. 137. W. Dołhołucka, ob. Dołhołucka Wola. 138. W. Głuchowska, grupa domów w płd. części Głuchowic, pow. sokalski. 139. W. Gnojnicka, ob. Gnojnicka Wola, 140. Wola Gołogórska, część Gołogór, pow. złoczowski. 141. W. Jakubowa, wś, pow. drohobycki, 12 klm. na płn. od sądu pow. w Drohobyczu, tuż na zach. od st. kol. i urzędu poczt. w Dobrowlanach. Na wsch. leżą Dobrowlany, na płd. Śniatynka, na zach. Bronica, na pln. Glinno i Doroszów obie w pow. samborskim. Płn. wsch. częśó obszaru przepływa pot. Trudnica ob. , dopływ Tyśmienicy, a część płd. pot. Broniczany, dopływ Trudnicy. Zabudowania wiejskie leżą na płd. , na lew. brz. potoku Broniczany. Płn. zach. częśó zajęły lasy Chaszczowne i Zabruśne. Najwyższe wzniesienie wynosi 321 mt. na płn. wsch. , najniższe 278 mt. w dolinie Trudnicy. Płn. wsch. częśó wsi przebiega kolej naddniestrzańska. Własn. więk. ma łąk i ogr. 5. pastw. 4, lasu 474 mr. ; wł. mn. roli or. 1273, łąk i ogr. 378, pastw. 330, lasu 39 mr. W r. 1880 było we wsi i w przysiołku Kołyczki 259 dm. , 1140 mk. w gminie, a 2 dm. , 14 mk. na obsz. dwor. 10 obrz. rz. kat. , 1096 gr. kat. , 14 wyzn. izr. ; 5 Pol, 1149 Rus. . Par. rz. kat. w Rychcicach, gr. kat. w miejscu, dek. mokrzański, dyec. przemyska. We wsi jest cerkiew pod wezw. św. Koźmy i Damiana i szkoła jednoklasowa. Za czasów Rzpltej należała wieś do dóbr koronnych, do klucza dublańskiego w ekonomii Samborskiej. W lustracyi ekonomii Samborskiej z r. 1686 Rkp. w Bib. Ossol 1255, str. 94 czytamy, , Ta wieś ma łanów 25, czyni ćwierci 100. Między temi jest hajduckich ćwierci 4, popowskich ćwierci 4; zostaje ćwierci osiadlych 50. Powinności tej wsi Robić powinni z każdej ćwierci osiadłej dzień cały na wiosnę, na jesień dzień cały pługiem swoim czterema końmi. Gromada z tej wsi powinna zarabiać na sianożęci w Prusach, to jest powinni skosić, zgrabić, ułoźyć i w stogu ogrodzić. Soli wozić powinni do składu po 6 beczek z każdej osiadłej ćwierci bez pańszczyzny, a dawać im się powinno od każdej beczki po gr. 5, a kiedy soli nie wożą, to dają. do dworu dublańskiego za każdą beczkę po gr. 24. Młynek w swojej wsi szarwarkiem naprawiać powinni, który młynek do arendy dorożowskiej należy. Czynsze Płacą czynszu z każdej ćwierci osiadłej dwiema ratami, jedną na św. Marcin, drugą na św. Jan, zł. 3 1 2 Owsa dają z każdej ćwierci po macy jednej Samborskiej miary, gęś jedną, kapłona jednego, jajec 6 z ćwierci dają. Z pustych ćwierci, cokolwiek ich znajduje się, płacą z każdej po zł. 6. Z niwy zaś, albo stajania zasianego na pustem, płacą po gr. 16. Kuchennego z każdego chlebnika gr. 2. Hajduczyzny gromada daje ogólem zł. 16. Z pola Ostrygów daje gromada zł. 2 gr. 15. Czynszu od owcy każdej, tak malej jako i wielkiej, płacą po groszu jednym. Z pola Zabrzuskiego, które gromada między się rozbierać powinna, płacie należy, choć nie zasiewają, na rok zł. 15. Z Teremcowego gruntu gromada daje zł. 2. Z plebańskiego garbu płaci gromada zł. 2. Mielnik górny z gruntu płaci zł. 6. Także mielnik dolny płaci zł. 6. Pop z Jaru Popowskiego płaci na rok zł. 1 gr. 10. Wójt służy z ćwierci jednej, dziesiętnik z pół ćwierci. Leśny z pól ćwierci lasu pilnować powinien. Sołtys z 4 ćwierci wojną służyć powinien. Ponieważ pobożni popi z Jakubowej Woli przypozwani pokazali gromadzie Jakubowskiej, że nic gruntów gromadzkich nie zabrali ani sobie przywłaszczyli, bo gromada na tych, na których zasiadła, zostaje na tychże ćwierciach i teraz, a oni zaś same popostwo tylko w prawie opisane wzdłuż od granicy wsi Śniatynki do granicy dorożowskiej, a wszerz od miedzy Ihnata Ukleja z jednej strony, a z drugiej strony po miedzę Iwana Zderka, poddanego Jakubowskich, i drugą sztukę roli między rolami Konraczka i Stefka Jackowicza trzymają, i nic nadto ról gromadzkich nie posiedli, co i sama gromada zeznała. Tedy grunta te, jako zdawna do cerkwi i popostwa nadane, przy swoich wolnościach zachowujemy salvo censu zł. 20 do zamku Samborskiego persolvendo wedlug prawa sobie służącego już do żadnych innych podatków należeć nie będą. W inwentarzu z r. 1760 Rkp. Ossol. , Nr 1632, str. 30 czytamy Ta wieś zasiadła na łanach 25, co czyni ćwierci 100. Videlicet gromadzkich roboczych ćwierci 30, arendownych 38, pustych 24 i do tych sołtyskich seu hajduckich 4, popowskich 4. Notandum między ćwierci gromadzkie includitur ćwierci 8 w pustych ćwierciach przez popów vigore przywileju trzymane i od gromady odjęte. Chlebnika gromadzkiego ad praesens znajduje się 92. Czynsze tej wsi wymienione szczegółowo czynią 614 zł. 19 gr. Ad haec od Popów z przyjemnych gruntów z ćwierci 8 podług przywileju płacić powinni zł. 20. Powinności tej wsi Robić powinni z każdej ćwierci robotnej in Nro 30 dzień cały na wiosnę, a drugi dzień na jesień pługiem swoim, czterma końmi, wynosi po pługów 30 tak na wiosnę, jako i w Jesieni. Żąć cały dzień z chlebnika raz w rok na folwarku pruskim lub dublańskim. Gromada cała powinna sianożęci w w Prusach skosić, zgrabić, w sterty ułożyć i one ogrodzić bez pańszczyzny. Młynek w swojej wsi szarwarkiem naprawiać powinni, który teraz do arendy wsi Woli należy, tudzież karczmę skarbową i mostki reparować i z gruntu stawiać, biorąc asygnacyą na drzewo na tę reparacyą z zamku Samborskiego. Karczma i arenda Woli Jakubowej. Budynek arendarski z drzewa budowany. Sień, izba z komorą, słomą poszyte. W izbie okien 2. Piec z kafli prostych. Drzwi wszędy proste na biegunach. Winiarnia z chrustu grodzona, słomą poszyta, bardzo zła, w niej kotlin 2 z gliny lepione, naczynia browarne arendarskie. Stodoła z chrustu grodzona, słomą poszyta, przy niej stajenka i chlewnik pod jednem pokryciem, kosztem gromady postawione. Karczma na końcu wsi Izba z drzewa, a sień z chrustu, słomą poszyte; pusto stoi. Do tej arendy trzyma arendarz ćwierć pola gromadzkiego. Młynki dwa, jeden dolny, a drugi górny, każdy o Jednym kamieniu, do tejże arendy należące, z drzewa budowane, słomą poszyte. Zapusty przy tej wsi, alias chaszcze dosyć obszerne i gęste, lecz co większe, przez zakończoną administracyą wcalc wycięte na laty do żup drohobyckich. W tych zapustach byłby dobry las i do zup zgodny, ale mu trzeba do lat przynajmniej 8, albo 10 folgi, którego lasu leśni pilnują. Uskarżała się gromada wsi Woli Jakubowej na JWJMPana Ustrzyckiego, kasztelana inowłodzkiego, iż będąc o granicę śniatyńską i wacowicką, nie uważając na ograniczenie zdawna będące, pastwisk ich własnych pod wsią zabrania, z onych bydło, konie zabiera, jako niedawnemi czasy, to jest od niedziel dwunastu, 5 koni poddanym JKrMości zabrał, dotychczas nie oddaje, tudzież inny drób każe swemu panu podstaroście mu zabierać. O co protestacye w grodzie przemyskim są poczynione. Rekomenduje się tedy administracyi teraźniejszej, aby w grodzie przemyskim o takowe attentata sprawę promowować raczyła. Taż gromada żali się, że ojcowie duchowni wyrobiwszy sobie przywilej na łanów 2 pola gromadzkiego i z niego obligowawszy się corocznie po zł. 20, atoli już więcej, niż od lat 40 jak nie płacą, a gromada corocznie musi do kasy odpowiadać, jako z tej przyczyny teraz do kasy zadłużyła się. Uznała więc komisya rzecz potrzebną traktowania w tym interesie z JWJCJksiędzem Szumlańskim, biskupem przemyskim. Wola Wola 142. W. Koblańska, wś, pow. staromiejski, 7 klm. na płd. wsch. od sądu pow. i urzędu poczt. w Staremmieście. Na płd. zach. leży Łużek Górny, na zach. Suszyca Bykowa, na płn. zach. Sozań, na pln. Straszewice, na płn. wsch. Kobło Stare, na wsch. Błażów i Wola Błażowska, na płd. wsch. Wola Błażowska 5 ostatnich wsi w pow. samborskim. W płd. stronie wsi nastaje prawoboczny dopływ Dniestru, pot. Krzemianka, płynie na płn. a potem na płn. wsch. i przyjąwszy w obrębie wsi liczne małe strugi z obu boków, wchodzi do Kobła Starego. Zabudowania wiejskie leżą w dolinie Krzemianki, wzn, na płd. do 457 mt. , w środkowej części do 420, na płn. do 373 mt. Najwyżej wznosi się Kundieska na zach. 668 mt. , miejsce znaku triang. . Najwyższe wzniesienie na pld. wynosi 607 mt. Własn, więk. ma roli or. 6, łąk i ogr. 8, pastw. 2, lasu 1010 mr. ; wł. mn. roli or. 1182, łąk i ogr. 268, pastw. 370, lasu 30 mr. Wr. 1880 było 135 dm. , 663 mk. w gm. 5 obrz. rz. łat. , 641 gr. kat. , 17 wyzn. izr. ; 651 Rus. , 12 Niem. . Par. rz. kat. w Staremmieście, gr. kat. w miejscu, dek. samborski, dyec. przemyska. We wsi jest cerkiew, szkoła jednokl. i kasa pożyczk. gmin. z kapit, 960 złr. Za czasów Rzpltej należała wieś do dóbr koronnych, do krainy gwozdeckiej w ekonomii Samborskiej. W lustracyi starostwa z r. 1686 Rkp. Ossol. , Nr. 1255, str. 220 czytamy Ta wieś ma łanów 20, kniazki łan jeden, Popowskiego pól łanu, hajduckiego pól łanu. Czynsze na św. Marcin Żyrowszczyznę z łanu każdego płacą po gr. 20. Kuchennego od chlebników dają po gr. 3 1 2 Owsa z łanu półmiarków 2. Za wolu gromada daje ogółem zł. 1. Dani głównej z każdego łanu płacą po zł. 4. Za hajduka gromada płaci zł. 4. Za sądy zborowe płacą z łanu zł. 10. Z łanu Kuniowskiego płacą zł. 4. Z pustych łanów sianych płacą z każdego zł. 16. Z pustych koszonych łanów płacą z każdego zł. 6. Z popostwa czynszu płacą zł. 2 gr. 14. Czynsze na św. Wojciech Kuchennego od chlebników dają po groszy 2 1 2. Za jagnię i jarząbki płaci gromada gr. 28. Za barana kuchennego płacą z łanu zł, 3. Dziesięcinę owczą dają albo dwudziestego barana, albo od owcy po gr. 4. Na Wielkanoc gromada baranka daje i kopę jajec. Drew do żupy albo blechu Samborskiego powinni oddać z łanu wozów 150. Inne powinności i robocizny odprawiają jako inne wsi. W inwentarzu z r. 1760 Rkp. Os. , 1632, str. 235 czytamy Ta wieś osiadła na łanach 20 1 2. Videlicet sianych łanów 4, koszonych 9, pustych 7 1 2. Z osobna kniazki łan 1, sołtyskiego 1 2, Popowskiego 1 2. Chlebnika ad praesens znajduje się 34. Czynsze tej wsi wymienione szczegółowo czynią 279 zł. 18 gr. Wójtowstwa w tej wsi posesor ImPan Felicyan Szaniawski, na które prawo produxit, vigore którego płacić Słownik Geograficzny T. XIII. Zeszyt 155. powinien wszelkie onera fundi, tudzież hybernę na gardekurów JKrMości. Powinności tej wsi Chrustu na potrzebę zamku Samborskiego na grodzenie ile potrzeba za ordynansem zamkowym. Pańszczyznę do blechu Samborskiego odbywali, teraz za nią płacą do tegoż blechu zł. 120. Lasy tej wsi Las od wschodu słońca nazwany Wełykij, chaszcze w nim drobne. Las od południa nazwany Łysy jodłowy. Las od zachodu słońca nazwany, , Krzemień. Las od północy nazwany Dział. Skarżyła się gromada, że ich do wójtowstwa, aby niezwyczajne powinności odbywali, przymuszają. 143. W. Korzeniecka, wś, pow. dobromilski, 28 klm. na płn. zach. od Dobromila, tuż na pld. od sądu powiat. i urzędu poczt. w Birczy. Na pln. leżą Bircza i Korzoniec, na wsch. Łodzinka Górna, na pld. wsch. Krajna, na pld. Łomna, na zach. Leszczawa Dolna i Bircza Stara. W płd. . stronie obszaru nastają na stoku góry Czechowej małe strugi i płyną na pln. dążąc do Stopnicy. W dolinie jednej z tych strug leżą zabudowania wiejskie. Najwyższe wzniesienie 482 mt. na wsch. Własn. więk. ma roli or. 34, past. 3, lasu 500 mr. ; wł. mn. roli or. 452, łąk i ogr. 28, pastw. 114, lasu 67 mr. W r. 1880 było 64 dm. , 356 mk. w gminie, 1 dm. , 6 mk. na obsz. dwor. 53 obrz. rz. kat. , 292 gr. kat. , 17 wyzn. izr. ; 50 PoL, 295 Bus. , 17 Niem. . Par. rz. kat. i gr. kat. w Birczy. We wsi jest cerkiew. 144. W. Krzeczkowska, część Krzeczkowy, pow. przemyski. 145. W. Krzywiecka, ob. Krzywiecka Wola. 146. W. Lipska, pow. cieszanowski, ob. Wola Wielka, 147. W. Lubieńska, część wsi Lubienie, pow. jaworowski. 148. W. Mała, częśó Woli Wielkiej, pow. żydaczowski. 149. W. Małnowska, ob. Malnowska Wola. 150. W. Mazowiecka, ob. Mikulińce t. VI, str. 412. 151. W. Nowosielska al. Cieszanowska, część Nowegosioła, pow. cieszanowski. 152. W. Obłaźnicka, kol. w Obłażnicy, pow. żydaczowski. 153. W. Oleszycka, część Oleszyc Starych, pow. cieszanowski. 154. W. Bojnowa, wś, pow. staromiejski, 10 klm. na płn. wschod, Staregomiasta, 7 Mm. na wsch. od sądu powiat i urzędu poczt. w Starejsoli. Łącząc się wąz kim pasem na płd. zach. z obszarem Starejsoli, sąsiaduje wieś zresztą z wsiami powiatu Samborskiego. I tak na zach. i płn. zach. leżą Czaple, na płn. wsch. Humieniec, na pld. wsch Mrozowice i Torczynowice. Środkiem wsi płynie od płd. na płn. Jasienica, prawoboczny dopływ Strwiąża. W jej dolinie leżą zabudowania wiejskie. Własn. więk. ma roli or. 60, łąk i ogr. 10, pastw, 11 mr. ; wł. mn. roli or. 242, łąk i ogr. 75, past. 47 mr. W r. 1880 było 52 dm. , 341 mk. w gminie 334 obrz. gr. kat. , 7 wyzn. izr. ; wszyscy narodowości rusińskiej. Par. rz. kat. w Sąsiadowicach, gr. kat. w Humieńcu. 155. W. Rogużańska al. Rogużniań52 ska, część Czerczyka, pow. jaworowski. 156. W. Sarnowska, część Sarn, pow. jaworowski. 157. W. Stasiowa, pow. rohatyński, ob. Stasiowa Wola. 158. W. Starzyska, wś, pow. Jaworowski, 11 klm. na płn. wsch. od sądu pow. w Jaworowie, 4 klm. na płn. zach. od urz. poczt. we Szkle. Na wsch. leżą Starzyska, na płd. Szkło i Jazów Nowy, na zach. Jazów Nowy, na pln. Kurniki. Wzdłuż granicy wsch. płynie pot. Kurniki od pln. na płd. ; płd. część obszaru przepływa pot. Tereszka od wsch. na zach. We wsi łączą się oba te potoki i płyną dalej na zach. Zabudowania wiejskie leżą na praw. brz. pot. Kurnickiego. W r. 1880 było 71 dm. , 412 mk. w gminie, 2 dm. , 9 mk. na obsz. dwor. 5 obrz. rz. kat. , 413 gr. kat. , 3 wyzn. izr. ; 9 PoL, 412 Rus. . Par. rz. kat. w Janowie, gr. kat. w Starzyskach. W lustracyi z r. 1662 Rkp. Ossol. , Nr. 2834 czytamy Ta wieś zdawna na ćwierciach łanowych 40 zasiadła. Poddanych w tej wsi było przed wojną 30; teraz jest poddanych 20, którzy siedząna ćwierciach łanowych 7. Czynszu dają z ćwierci po gr. 7 den. 9, facit 1 zł. 22 gr. 9 den. Owsa, kapłonów, gęsi, kur, jajec nie dają podług dawnego zwyczaju. Robić powinni po 3 dni w tydzień, lubo sprzężajem, lubo pieszo z ćwierci łanu. Z karczmy dawano arendę zł. 28, kamień łoju i kapłonów 8. Miodu dannego dostało się rączka 1, teraz nie masz, bo spustoszało. Dziesięciny z owiec dostało się jedno jagnię w cenie 1 zł. 15 gr. Z młyna dają zł. 2. Pop daje zł. 2. Summa prowentu z tej wsi facit 7 zł. 7 gr. 9 den. 159. W. Sudkowska al. Chlipelska, część Chlipla, pow. mościski. 160. W. Trościaniecka, część Trościańca, pow. jaworowski. 161. W. Więckowska al. Wólka Więckowska, część Więckowic, pow. samborski. 162. W. Wielka al. Lipska, wś, pow, cieszanowski, 21 klm. na płn. wsch. od sądu pow. w Cieszanowie, 7 klm. na płd. wsch. od urzędu poczt. w Narolu. Na płn. leży Łukawica, na płn. zach. Jędrzejówka część Lipska, na płd. zach. Łowcza, na płd. Huta Stara, na wsch. Huta Lubycka w pow. rawskim. Zach. część obszaru przepływa Tanew od płd. na płn. i przyjmuje w obrębie wsi kilka małych dopływów, z których znaczniejszy pot. Dolinka od lew. brz. Zabudowania wiejskie leżą na wsch. Na płn. leży grupa domów Brzezina, na płd. karczma Szarpanka. Własn. więk. ma roii or. 112, łąk i ogr. 32, past. 172, lasu 214 mr. ; własn. mn. roli or. 872, łąk i ogr. 146, pastw. 279, lasu 170 mr. W r. 1880 było 115 dm. , 648 mk. w gminie 397 obrz. rz. kat. , 229 gr. kat. , 22 wyzn. izrael; 467 PoL, 181 Rus. . Par. rz. kat. w Lipsku, gr. kat. w Krupcu. 163. W. Wielka i Mała, ws, pow. żydaczowski, 21 klm. na płn. zach. od Żydaczowa, 4 klm. na płn. wsch. od sądu pow. i urzędu poczt. w Mikołajowie, tuż na płd. od Trościańca. Wzdłuż granicy wsch. płynie pot. Barbara. W r. 1880 było w W. Małej 22 dm. , 111 mk. , w Woli Wielkiej 54 dm. , 297 mk. 10 obrz. rz. kat. , 388 gr. kat. , 10 wyzn. izr. ; 1 Pol. , 402 Rus. , 5 Niem. . Par. rz. kat. w Mikołajowie, gr. kat. w Woli Wielkiej, dek. rozdolski. Do parafii należą Wola Mała i Trościaniec. We wsi jest cerkiew, kasa pożyczk. gm. z kapit. 2158 złr. i szkoła jednokl. Ob. także Trościaniec. 164. W. Wróblaczyńska, część Wróblaczyna, pow. Rawa Ruska. 165. W. Wysocka, wś, pow. żółkiewski, 4 klm. na płn. zach. od sądu pow. , stac. kol. i urzędu poczt. w Żółkwi. Na płn. zach. leżą Piły, na płn. Zameczek, na wsch. Winniki i Lipina, na płd. Winniki i Glińsko, na zach. Glińsko. Płd. część wsi przepływa pot. Fujna, dopływ Świni. W dolinie togo potoku leżą zabudowania wiejskie. Płd. część obszaru przebiega gościniec żółkiewskorawski. Własn. więk. ma roli or. 263, łąk i ogr. 226, past. 13, lasu 259 mr. ; wł. mu. roli or. 1057, łąk i ogr. 764, past. 196, lasu 183 mr. W r. 1880 było, we wsi i w przysiołkach W Kątach i Za Stawem 135 dm. , 736 mk. w gminie, 2 dm. , 15 mk. na obsz. dwor. 172 obrz. rz. kat. , 535 gr. kat. , 44 wyzn. izr. ; 26 Pol. , 678 Rus. , 47 Niem. . Par. rz. kat. i gr. kat. w Żółkwi. We wsi jest cerkiew pod wezw. św. Michała i szkoła jednoklasowa. 166. W. Zaderewacka, wś, pow, doliniański, 21 klm. na płn. od Doliny, 14 klm. na płn. wsch. od sądu pow. i stac. kol. w Bolechowie, 7 klm. na płd. zach. od urz. poczt. w Sokołowie k. Stryja. Na pld. leżą Czołhany, na zach. Zaderewacz, na pln. Uhelna, na wsch. Dzieduszyce Wielkie obie ostatnie w pow. stryjskim. Płn. część wsi przepływa Sukiel od zach. na wsch. i przyjmuje w obrębie wsi Gerynię. Zabudowania wiejskie leżą na płd. wsch. W r. 1880 było 104 dm. , 599 mk. w gm. 4 obrz. rz. kat. , 582 gr. kat. , 11 wyzn. izrael. , 2 innych wyzn. ; 4 PoL, 582 Rus. , 13 Niem. . Par. rz. kat. w Bolechowie, gr. kat. w miejscu, dek. bolechowski. Do par. należy Zaderewacz. We wsi jest cerkiew pod wezw. św. Michała i kasa pożyczk. gm. z kapit. 270 złr. 167. W. Żółtaniecka, wś, pow. żółkiewski, 15 klm. na płn. wsch. od sądu pow. w Kulikowie, 12 klm. na płn. zach. od urzędu poczt. w Żółtanicach. Na płn. leży Theodorshof płd. część Żełdca, na płn. Hirawce zach. część Dalnicza, na płd. wsch. Żołtańce, na zach. Dzibułki. Przez wsch. krawędź wsi płynie pot. Pasieczna, dopływ Baty. Zabudowania wiejskie leżą na płd. Płd. część wsi lesista. Własn. więk. konwentu ks. dominikanów w Żółkwi ma roli or. 9, łąk i ogr. I, past. 4, lasu 700 mr. ; wł. mn. roli or. 150, łąk i ogr. 107, past. 53 mr. W r. 1880 było 54 dm. , 351 mk. w gminie, 2 dm. , 8 mk. na obsz, dwor. 2 obrz. rz. kat. , narodowości polskiej, 342 gr. kat. narod. rusińskiej, 15 wyzn. izr. , Wola narod. niemieckiej. Par. rz. kat. w Kamionce Strumiłowej, gr. kat. w Żełdcu. We wsi jest cerkiew pod wezw. św. Michała i szkoła jedno klasowa. Mac. Lu. Dz. Wola, rzeczka, lewy dopływ, Wisłoku, wypływa wśród wzgórzy zrzadka drzewami porosłych, przy źródłach wznoszących sie do 389 mt. , na obszarze Woli, w pow. ropczyckim i uchodzi do Wisłoku w Nowej Wsi, w pow. rzeszowskim. Długa 6 klm. Karta wojs. , 6, XXV. Wola 1. Jakubowa, słow. Wolja Jakubowa, węg. JakobVolya, wś, w hr. szaryskiem, kościół katol. filialny, 296 mk. 2. W. Jurkowa, węg. JuszkoVolya, wś, w hr. szaryskiem, kościół filial. gr. katol. , 225 mk. 3. W. Niżna, węg. AlsoVolya, wś, w hr. szaryskiem, kościół katol. filial, 234 mk. 4. W. Ruska, węg, OroszVolya, wś, w hr. szaryskiem, kościół filial. gr. katol. , lasy, 255 mk. 5. W. Wiżna, węg. FelsoVolya, wś, w hr. szaryskiem, kościół katol. paraf. , lasy, 305 mk. Wola 1. Czewujewska, wś, pow. gnieźnieński żniński obecnie, okr. urzęd. , st. kol poczt. w Żninie, urz. stanu cywil. w Rogowie, szkoła kat. w Kaczkowie, ewang. w Grochowiskach, par. kat. w Izdebnie, ew. w Żninie, sad okr. w Trzemesznie. Obszaru 434 ha, 10, dm. 152 mk. 130 kat. . Istniała na początku XVI w. W r. 1793 siedzą tu Jaraczewscy i Zielińscy, po nich Wit Łubieński, później Skrzydlewski. 2. W. Książęca, wś gospodarska i ryc, pow. pleszewski jarociński, okr. urz. i urz. stanu cywil. w Kotlinie, st. kol. i urz. poczt. w Jarocinie, szkoła katol. w miejscu, par. kat. w Twardowie, par. ew. i sąd okr. w Jarocinie. Wieś gospod. ma 166 ha, 17 dm. , 111 mk. Wieś rycerska ma 615 ha, 8 dm. , 176 mk. Należy do dóbr Twardowo, własność Żychlińskich. Czysty dochód gruntowy 4263 mrk. Pojawia się już r. 1304. W r. 1579 był właścicielem Maciej Tarnowski. 3. W. Duchowna, wś gospod. i folw. , w pow. i okr. urzęd, pleszewskim, sąd, st. kol. i urzęd. poczt. w Jarocinie, urz. stanu cywil. w Pleszewie, szkoła katol. w Woli Książęcej, par. kat. w Czerminie, ewang. w Jarocinie. Wś gospod. ma 51 ha, 10 dm. , 71 mk. 3 ewang. . Folw. ma 216 ha, 2 dm. , 32 mk. katol Należy do dóbr Skrzypna. Leży na płn. zach. Pleszewa, pod Czerminem. W r. 1679 Krzysztof Marszewski płaci tu od 3 łan. , 2 zagrod. W temże położeniu istniała w r. 1529 Wola Skrzypińska, rozgraniczona z Broniszewicami i w r. 1681 ze Skrzypną i Czerminem. 4. W. Łagiewnicka, wś gospod. , w pow. gnieźnieńskim, par. ew. i okr. urz. , urząd poczt. i stanu cywil w Klecku, st. kol w Gnieźnie, szkoła katol i par. w Łagiewnikach, szkoła ewang. w Kamieńcu, sądy w Gnieźnie. Obszaru 163 ha, 6 dm. , 64 mk. 2 ewang. . 5. W. Skorzęcińska al. Skorzęcka, może i Skórzewska, wś, w pow. gnieźnieńskim Witkowskim, sądy, par. ew. , st. kol, urz. poczt. w Gnieźnie, urz. stanu cywil w Szczytnikach, szkoły obie i par. kat. w Kędzierzynie. Wś go spod. ma 350 ha, 12 dm. , 100 mk. 96 kat. . Folw. ma 50 ha, 3 dm. , 41 mk. Nabyła go ko misya kolonizacyjna. 6. W. Wapowska, w XVI w. Wola Wapowska seu Chrosna, wś gospod. , w pow. inowrocławskim strzelińskim, par. ew, , okr. urz. , urz stanu cywil i st. kol w Kruszwicy, urząd. poczt. w Paprosie, szkoły w miejscu, par. kat. w Piaskach, sąd okr. w Inowrocławiu. Ob szaru 710 ha, 23 dm. , 141 mk. 32 ewang. . Jest to dawna posiadłość bisk. kujawskich. 7. W. Kożuszkowska, wś ryc, pow. inowrocławski strzeliński, pod Strzelnem, w par. Siedlimowo, Folw. należy do dóbr Kuśmierz. Wś ma 377 ha, z czystym dochodem 2993 mrk. Urząd poczt. ma w Wojcinie, stacyą kol w Strzelnie i Mogilnie, sąd okr. w Strzelnie, ziem. w Byd goszczy. 8. W. Kożuszkowska, wś gospod. , tamże, ma obszaru 180 ha, 21 dm. , 171 mk. 64 ew. . Przy wsi kolonia, mająca 11 dm. , 95 mk. Istniała na początku XVI w. 9. W. Kijewska, wś gospod. , w pow. inowrocławskim, okr. urz. , stacya kol i urz. poczt. w Gniewko wie Argenau, urz. stanu cywil w Murzynnie Gross Morin, szkoły w Markowie, par. kat. w Braunie, sąd okr. w Inowrocławiu. Obszaru 452 ha, 4 dym. , 125 dusz 104 katol. 10. W. Pani al Paniwola, wybud. , w pow. koźmińskim, szkoły i par. katol w Mokronosie, par. ew. i po czta w Koźminie. 4 dym. , 33 dusz. 11. W. Stanowska, niem. Schoenau, wś ryc. w pow. ino wrocławskim, par. ew. urz. okr. stanu cywil. i poczt. w Dąbrowie Louisenfelde, st. kol. w Gniewkowie Argenau, par. I szkoła katol w Brudni, ew. w Mleczkowie. sąd okr. w Inowro cławiu. Obszaru ma 272 ha, 4 dm. , 96 mk. 13 ew. . 12. W, Łabiszyńska istniała na początku XVI w. pod Gnieznem Łaski, L. B. , I, 16. W reg. pobor. z XVI w. nie wymieniona. 13. W. Liszkowska, pod Liszkowem pow. inowrocław ski, obecnie nie znana. W r. 1583 Barbara Kaczkowska płaci tu od 8 łan. 14. W. Orchowska, pow. mogilnicki, ob. Orchowska Wólka. 15. W. Pieruszowa, pod Strzałkowem pow. wrze siński. Istniała r. 1418. Dziś nie znana. Ob. Strzałków. 16. W. Sułkowa, pod Krobią, przy wsi Sułkowice. Dziś nie znana. W. Ł. Wola 1. niem. Wolla, folw. , pow. tczewski, st. poczt. , kolei i par. kat. Pelplin, 2, 5 klm. odl Leży nad szosą, blizko dworca pelplińskiego i cukrowni; cegielnia w miejscu; 193 ha 181 roli orn. , 5 łąk; 1885 r. 5 dm. , 13 dym, , 73 mk. 59 kat. 14 ew. Dawniej majętność cystersów w Pelplinie, cięży na niej znaczny kanon, wynoszący nieomal nizką dzierżawę. Folw. ten powstał na obszarze Pelplina pewnie w XVIII w. R. 1886 był dziedzicem Aleksander Mittelstaedt; r. 1887 nabył go Tournier za 180, 000 marek, Wola Wola Wolaki Wola Wolaki Wolańczany Wolańczyce Wolanik Wolaninowo Wolaniny Wolanka Wolanki Wolanów Wizyta Rybińskiego z r. 1780 wykazuje tu 14 kat. i 3 akat. ob. str. 209. W topogr. Goldbecka z r. 1789 zapisana jest W. jako folw. , w wieczystą puszczony dzierżawę o 3 dym. str. 254. 2. W. , niem. Gross Wolka, folw. , pow. lubawski, st. pocz. i par. kat. Szwarcenowo, odl. 3 klm. ; razem z kol. Wólką 393 ha 325 roli or. , 40 łąk, 4 lasu; 1885 r. 11 dm. , 30 dym. , 157 mk. 77 kat. , 80 ew. , z których na Wólkę przypada 8 dm. , 55 mk. Hodowla bydła hol. rasy i świń, sprzedaż mleka i masła. Dziedzic Szymon Wilczyński. Są to osady zapewne dopiero w zeszłym stuleciu założone. 3. W. fol. , niem. Wolla, pow. suski, obwód dominialny Nejdak, st. poczt. i par. kat. Szwarcenowo; 1885 r. 3 dm. , 67 mk. ; 1789 r. 10 dym. 4. W, , ulem. Wolla, dobra ryc, pow. kwidzyński, st. p. Rakowice, odl. 6 klm. , st. kolei i par. kat. Prabuty, odl. 8 klm. ; 125 ha 95 roli orn. , 7 łąk, 2 lasu; 1885 r. 2 dm. , 3 dym. , 18 mk. 7 kat. , 11 ew. ; pokłady torfu. 5. W. Czapielska, kol. dziś nie istniejąca, pod Czapielskiem, w pow, kartuskim, założona około r. 1754 przez jezuitów szotlandzkich in qua impensis Collegii, collectis ex silvis Czapielscensibus, exstructae sunt duae domus amplae et commodae cum suis hordeis locatique sunt in ipsis duo coloni contractu avendatorio in sexennium ad excolendos a multis annis sterilescentes ac ferme jam silvescentes. Ex quibus collegio primo quidem anno solvent florenos 60, 2do anno fl. 80, 3tio et singulis reliquis flor. 100. Unde auctus est status habitualis Collegii censu correspondente ferme duobus millibus ob. Liber Resignationum, manuskr. w Pelplinie, str. 107. 6. W. Dolna, niem. Niederwolla, wś, pow. ostrodzki, st. p. Rychnowo, okr. urz. stanu cywil. Gr. Botzdorf. 7. W. Zawda, ob. Zawda. Kś. Fr. Wola 1. niem. Wolla, wś nad rz. Działdówką. , pow. niborski, st. p. Napierken. 2. W. , wś i leśn. , pow. gierdawski, st. p. Gerdauen. 3. W. , niem. Christalken, fol. , pow. morąski. 4. W. , niem. Dirwangen al. Duerwangen Neu al. Gruenhoff, wś, pow. reszelski, st. p. Roessel. 5. W. , niem. WollaWeisenfluss, wś i fol, pow. lecki, st. p. Neuhof. 6. W. Górna i Dolna, niem. Wolla Hoch i Nieder, wś i wybud. , pow. ostrodzki, st. p. Reichenau Ostpr. 7. W. Markowiczowa, dziś Markowskie, wś na Pruskich Mazurach, pow. margrabowski, ob. Krupin 1. . 8. W. Parczowska, pow. rastemborski, ob. Parczowska Wola, 9. W. Popowa, niem. Pfaffendorf, pow. szczycieński, ob. Popowa Wola. 10. W. Surmowa, pow. ządzborski, ob. Surmowa Wola, 11. W. Wielka i Mała, niem. Wolla Gross i Klein, folw. i leśn. , pow. iławkowski, st. p. Glommen. Wolaki 1. przyl. Ulanowa, pow. niski. 2. W. , przyl. Świrkli, pow. nowosądecki. 3. W. , przyl. wsi Łącka, pow. sądecki. Wolańczany, wś w dobrach Lejpuny, ob. Wolonczany. Wolańczyce 1. wś nad rzką Święcicą, pow. lidzki, w 3 okr. pol. , gm. Rożanka, okr. wiejski Rakowica, o 58 w. od Lidy, 3 dm. , 22 mk. w 1865 r. 27 dusz rewiz. ; własaość gen. Frankensteina. 2. W. , osada, tamźe, o 56 w. od Lidy, 1 dm. , 3 mk. żydów. Wolanik, las, w pow. brodzkim, ob. Koniuszków. Wolaninowo, folw. , pow. suwalski, gm. Kukowo, odl. 7 w. od Suwałk, ma 3 dm. , 17 mk. Wchodził w skład dóbr Baczki. WolaninyRatwica, wś na płd. zach. gra nicy pow. zamojskiego, gm. Zwierzyniec, par. Gorecko, odl. od Zamościa 47 w. , od Biłgora ja 6 w. , ma 12 dm. , 300 mk. kat. , 26 praw. , 225 mr. T. Z. Wolanka, osada, pow. mozyrski, w 1 okr. poL skryhałowskim, gm. Skorodno o 30 w. , o 50 w. od Mozyrza. Wolanka, rzeczka, prawy dopł. Błażówki, wypływa na granicy Łużka Dolnego i Zworu, a tem samem na granicy pow. Samborskiego i sta romiejskiego. Dopływy zbiera z lesistych wzgórz Zalarskiego 600 mt. i Lisyja 622 mt. . Płynie przez Zwór i Wolę Błażowską. Długa 11 klm. Karta wojsk. , 8, XXVIII. A. Jel. Wolanka, część wsi Tustanowic, pow. drohobycki. Wolanki, w dok. Volanky, Wolanowicze, wś, w pow. gnieźnieńskim, na płn. wsch. Pobiedzisk a płd. wsch. Kiszkowa, na płd. od Sławna. Leżała w okolicach Skrzetuszowa, w par. Sławno. W XVI w. miała same role szlacheckie Łaski, L. B. , I, 55. W r. 1793 był dziedzicem Ksawery Jasiński z Witakowic. Na W. był okop otwarty od strony zach. Rozorał go dziedzic Jasiński r. 1860. Od strony Rybitw było cmentarzysko z popielnicami w grobach skrzynkowych. Spis urzęd. z r. 1885 nie podaje tej osady. W. Ł. Wolanów, dawniej Wola Kowalska, os. miejska i fol. , pow. radomski, gm. i par. Wolanów, odl. od Radomia o 12 w. na zachód. Osada ma kościół par drewniany, szkołę początkową, sąd gm. okr. V, urząd gm, , browar, 28 dm. , 401 mk. ; folw. ma 5 dm. , 38 mk. W r. 1827 było 24 dm. , 238 mk. Odbywają się targi tygodniowe co wtorek. Dobra W. składały się w r. 1875 folw. W. i Kowala Duszocina, rozl. mr. 811 gr. or. i ogr. mr. 615, łąk mr. 92, pastw. mr. 14, lasu mr. 57, nieuż. mr. 33; bud. mur. 13, drew. 4; pokłady torfu. Miasto Wolanów os. 21, mr. 35; wś Kowala Duszocina os. 33, mr. 45. W. był pierwotnie wsią, zwaną Woła Kowalska, założoną na obszarze wsi Kowale Kowala. Dziś wś Kowala, leżąca na północ od Wolanowa, zwaną jest Duszocina. Nazwa ta pochodzi od Pakosza Duszoty h. Habdank, dziedzica wsi w połowie XV w. Były tu wtedy dwa folw. rycerskie Habdanków, karczma, zagrodnicy i łany kmiece, dające dziesięcinę dziekanowi kieleckiemu. Wolański Majdan Wolańska Wolańskie Wolanowo Zapewne Habdankowie założyli Wolę Kowalską, wznieśli w niej kościół i uposażyli parafią. Fun datorem miał być Michał Pakosz, data 1221 r. , podawana w późniejszych aktach kościelnych, Jest zapewne o lat sto zawczesną. Długosz podał L. B. , II niewypełniony szemat opisu ko ścioła i wsi. W r. 1508 Mikołaj Orlik płaci z Woli Kowal. i Łazisk 1 grzyw. 12 gr. , Jan Orszyanowski z Woli Kow. i Mokrska 4 grzyw. 26 gr. , Bogusch z jednego działu w Woli 24 gr. W r. 1569 podają reg. pobor. Bartosza Bralińskiego, płacącego od 3 półłan, km. i 6 zagr. Pawiń. , Małop. , 300, 470, 474, 475. Kiedy wieś ta otrzymała przywilej miejski i zmieniła nazwę na Wolanów, nie wiadomo. Post Lexikon Crusiusa z r. 1802 nazywa Wolanów targowiskiem, z kościołem i pałacem. W. par. , dek. radomski, 1215 dusz. W. gmina ma 19081 mr. obszaru w tem ziemi dwor. 12146 mr. a 6935 włośc. i 5199 mk. Śród stałej ludności 15 prot. i 519 żydów. Oprócz os. Wolanów wchodzą w skład gm. Kowala Duszocina, Młodocin Większy, Sła wno, Kasprowice, Janówek, Ewulin, Łaziska, No wy Młyn, Mniszek, Rogowa, Gozd, Chałupki, Chronów, Garno, Wyremba, Wawrzyszów, La skowa Wola, Strzałków, Zabłocie, Sabat, folw. Oblas, Gaczkowice, Bieniędzice, Jarosławice Górne, Dolne i Średnie, Drutarnia i Krzyźkowice. Br. Ch. Wolanów, folw. dóbr Bijuciszki, pow. oszmiański. Wolanowka al. Manówka, folw. w pow. brzeżańskim. Wolanowo, dobra, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 2 okr. pol. , gm. Radwanicze, o 25 w. od Brześcia, 500 dzies. 50 łąk i pastw. , 250 lasu, 125 nieuż. , własność Wolańskich. Wolanowo, wybud. , w pow. inowrocławskim, st, kol. i urz. poczt. w Jaksicach, par. kat. w Liszkowie, 1 dm. , 12 mk. Wolańska, straż leśna, pow. słonimski, w 1 okr. poL, gm. Kossów, o 60 w. od Słonima. Wolańska Kiczera 1. góra 641 mt. , na granicy Leszczowatego i Liskowatego, a więc na granicy powiatów liskiego i dobromilskiego, na 49 29 1 2 płn. szer. , 40 15 1 2 wsch. długości. Jest to góra bezleśna, wody z niej odpływają, do pot. Łodyni i Uniaczki Karta wojsk, 8, XXVII. 2. W. K. , góra 610 mt. , z grzbietem trawiastym a stokami lesistemi, na granicy Dźwiniacza i Liskowatego, a więc na granicy powiatów ustrzyckiego i dobromilskiego, na 40 15 1 2 wsch. dł. , 48 29 1 2 płn. szer. Wody z niej odciekają na wschód do pot. Łodyni, na zach. do Uniaczki Karta wojsk. , 8, XXVII. Wolański Majdan, wś nad Chomorem, pow. nowogradwołyński, gm. i par. praw. Połonnc o 7 w. , ma 57 dm. , 428 mk. praw. i 8 kat. , 341 dzies, ziemi. włośc, cerkiew filialną. , p. w. Arch. Michała, drewnianą, niewiadomej erekcyi, odnowioną; w r. 1827 r. i uposażoną 6 dzies. ziemi z zapisu właściciela wsi, ks. Lubomirskiego z r. 1745. Szkółka cerkiewna od 1878 r. Należy do dóbr baranowieckich, dawniej Gagarynych, obecnie Strogonowych. Wolańskie, jezioro, ob. Wólka 2. . Wolańszczyzna 1. wś, u zbiegu rz. Irszycy z Irszą, pow. żytomierski, gm. Horoszki, par. praw. Horoszeczki filia par. Horoszki, o 3 w. , 12 dm, , 102 mk. , młyn wodny, garbarnia. Występuje tu piaskowiec biały drobnoziarnisto kwarcowy. Skały hyperytowe. Nad rzeką spotyka się labradoryt. 2. W. , wś, tamże, par. praw. Hryżany. Wolanczyska, góra w Tatrach, łączy Zadnią Kopkę z Przysłópkami Waksmudzkiemi; z niej wypływa potok Filipczański. Wolany, wś wlośc. , pow. sierpecki, gm. i par. Gradzanowo, odl. o 23 w. od Sierpca, ma 8 dm. , 70 mk. , 209 mr. W r. 1827 Wolany Budy miały 3 dm, , 36 mk. Wołany, przedmieście Buska, w pow. kamioneckim. Ma cerkiew filialną. . Wolany, folw. , w pow. strzelińskim, urząd okr. i urz. stanu cywil. w Kruszwicy, tamże st. kol. i urz. poczt. ; szkoła katol, i par. w Piaskach, ewang. w Kruszwicy, sąd okr. w Inowrocławiu, ziem. w Bydgoszczy, 2 dm. , 33 dusz. 2. W. , folw. do Barda, w pow wrzesińskim, założony w r. 1853 przez J. Iłowieckiego. Wolarka 1. wś nad Jahorlikiem, pow. bałcki, okr. poL, sąd i st. poczt. Okny o 7 w. , gm. Czarna, par. kat. Rybnica, o 47 w. od Bałty, 48 dm. , 233 mk. , 654 dzies. ziemi dworskiej; nadana gener. Łosiewoj. 2. W. , kolonia żydowska, tamże, 43 dm. , 309 mk, 716 dzies. ziemi włośc. Wolawce, wś, pow. chełmski, gm. Żmudź, par. r. 1. Kumów, r. g. Leszczany. W r. 1827 było 31 dm. , 200 mk. Wolbarów, pow. dubieński, ob. Ulbarów. Podług reg. pobor. pow. łuckiego z r. 1583 należy do Ostroga kn. Konst. Ostrogskiego, wwdy kijowskiego, który płaci ztąd z 10 dym. , 3 ogr. , 1 koła dorocz. Jabłonowski, Wołyń, 80. Wolbarowicze al Olbarowicze Stare i Nowe, dwie wsi i folw. w pobliżu jeziora t. n. , pow. borysowski, w 3 okr. pol. , gm. Tumiłowicze, przeszło o 100 w, od Borysowa. Każda wś ma po 12 os. Niegdyś W. należały do ks. karmelitów głębockich, obecnie do skarbu. A. Jel Wolborka, rzeczka, wypływa z płaskowzgórza łódzkiego pod Tuszynem, w pobliżu źródeł Neru, dąży ku wschodowi, pod Żurominem stanowi granicę między pow. łódzkim a brzezińskim i brzezińskim a piotrkowskim, zwraca się na wsch. płd, pod Będków, poczem wchodzi w pow. piotrkowski, płynie pod Wolborzem, skręca ku płn. wschodowi, wchodzi w pow. brzeziński i za Tomaszowem pod os. Gustek o 3 w. od To Wolanów Wolańska Kiczera Wolanów Wolanowka Wolborka Wolbarowicze Wolbarów Wolawce Wolarka Wolany Wolanczyska Wolańszczyzna Wolborz Wolborz maszowa uchodzi z lew. brzegu do Pilicy. Dłu ga 35 wiorst. Przyjmuje z praw. brzegu pod Wolborzem, Moszczenicę a z lew. pod Będko wem Kurówkę. J. Bliz. Wolborz, dawniej Wojborz, w dok. z r. 1136 Yoibor, gród starożytny, centr kasztelanii, później miasto, obecnie osada miejska nad rzka Wolborką, przy ujściu Moszczanki, w dolinie, śród Iak torfiastych, pow. piotrkowski, odl. 13 w. na wsch. płn. od Piotrkowa, około 16 w. na płn. od Sulejowa, a 12 w. na zach. od Tomaszowa, przy szosie z tego miasta do Piotrkowa wiodącej. Najbliższa st. dr. źel. warsz. wied. w Babach o 8 w. . W. posiada kościół par. murowany, dom przytułku dla 9 ubogich, szkołę początkową, sąd gm. V okr. , urz, gm. , urz. poczt. i tel. , 171 dm. , przeważnie murowanych, do 3000 mk. , w tem około 700 żydów. Do mieszczan należy 1767 mr. Ulice Piotrkowska, Kozia, Św. Krzyzka i inne, wszystkie brukowane. Oddzielne nomenklatury przedmieść Kulzów, Zwierzyniec, Wójtowstwo. Ratusz murowany z wieżami, dawniej rezydencya biskupów kujawskich. Apteka założona w r. 1882, doktór i felczer. Handel drobny w ręku żydów. Zajazd 1, młynów wodnych kilka. W r. 1791 był tu prywatny młyn prochowy, dostarczający amunicyi do arsenału warszawskiego K. Górski, Hist. piechoty polskiej. Jarmarków 6. W r. 1827 było 159 dm. , 1232 mk. Między 1870 a 1880 r. dwa wielkie pożary zniszczyły znaczną część miasteczka. Dobra rząd. Wolborz nadane zostały po r. 1831 gen. Reibnitzowi. W. , jakkolwiek stanowi własność biskupów kujawskich, ulegał jednak władzy duchownej arcybiskupów gnieźnieńskich. Dopiero biskup Antoni Ostrowski wyjednał w r. 1764 przyłączenie W. do dyecezyi włocławskiej, wraz z 7 kościołami parafialnemi w okolicy i kościołem franciszkanów w Smardzewicach pow. opoczyński. Stolica apostolska zatwierdziła takowe włączenie Przegl. katol, r. 1894, 30. Jest to starożytny gród, połączony zapewne z targowiskiem. Według Długosza, Bolesław Śmiały nadał z dochodów grodu 4 grzyw. na uposażenie klasztoru w Mogilnie. Znany akt fundacyjny klasztoru nie wymienia jednak tego nadania. W potwierdzeniu posiadłości kościoła gnieźnieńskiego przez Innocentego II w r. 1136, wymieniono w liczbie grodów dających dziesięciny ze zboża, miodu, futer, targów, ceł, karczem; Sieradz, Spicymierz, Małogoszcz, Rozprzę, Łęczycę, Wolborz, Żarnów i Skrzyn. Pojawiające się współcześnie biskupstwo włocławskie otrzymało przy swej fundacyi na uposażenie kasztelanię wolborską. W akcie poddania papieżowi Eugeniuszowi III w r. 1148 w opiekę kościoła kujawskiego, przy wyliczeniu dóbr biskupich wymieniono castrum videlicet Woibor cum omnibus suis appendiciis Kod. dypl. pol. , II, 2. Zapewne wcześnie bardzo wzniesiono tu rezydencyę biskupią i założono kościół, skoro już w r. 1215 odbywa się w W. synod prowincyonalny, który deleguje Mengoza, prepozyta de Chirmesna, i Guntera, dziekana płockiego, aby roztrzygnęli sprawę między Bartoszem bisk. kujaw. , a klasztorem w Strzelnie o dziesięciny. Wyrokują oni w tej sprawie wspólnie z kanonikami obu kapituł włocławskiej i kruszwickiej, we Włocławku Dok. kujaw. . Ulanowski, 117 2. Ciekawy bardzo przywilej dla całej kasztelanii wolborskiej wydał w Sieradzu r. 1239 Konrad, ks. łęczycki. Uwolnił on ludność od powinności książęcych, służby wojskowej, budowy zamków. Ograniczył przejazdy książęce do jednego w roku. Widzimy z niego, że W. był wsią z kościołem Homines de Woybor in ipsa villa habitantes circa ecclesiam, której mieszkańcy mieli swego żupana Supanum. W drugim akcie, wydanym dla arcybiskupa gnieźn. , biskupa włocławskiego i mazowieckiego, ponawia książę w r. 1242 te same przywileje Kod. dypl, pol, II, 21, 33. W r. 1228 Grzymisława, księżna krakow. i sandom. , nadaje Michałowi, bisk. kujawskiemu, prawo polowania w lasach kasztelanii wolborskiej Volboriensis, której granice stanowią rzeki Pilica, Pirsna, Sraba i Wolborka Kod. dypl pol, I, 31. Kazimierz, bisk. kujawski, potwierdzając r. 1252 nadane przez ojca Konrada przywileje, pozwala biskupom polować na bobry w obrębie całej kasztelanii, bez względu na to, do kogo będą należały wsi, czy będą książęce, rycerskie lub inne a także specyalnie w lasach wsi Sierosław Kod. dypl pol, II, 603. Wcześnie bardzo następuje rozgraniczenie dóbr biskupich od książęcych. Anno gracie MCCLV vicinia de Wolborz et alia de Rozprza per comitem Budzislaum judicem curie et Vitum tezaurarium Lancicie illustris Cazimiri dueis Lancicie et Cujavie auctoritate vocate, super eo et requisite ad terminos et limites supradictarum castellaturarum, ostenderent ab antiquo constitutas. Granice te były rzeka Luciąża do ujścia do Pilicy, Koprzywnica do ujścia do Luciąży, Pirszna, dopł. Koprzywnicy, Smolna, dopł. Grabi i Grabia na całej długości do Kociszewa Dok. kujaw. , Ulanowski, 188, 14. Z aktu widać, że nad lasami czuwali nadzorcy i gajownicy książęcy i biskupi. Dowiadujemy się z dok. Leszka z r. 1262, iż biskup kujawski, Wolimir skarżył się przed księciem, że comites de Lubatou usiłowali bez jego upoważnienia zbudować młyn super fluvium Woyboram we wsi Lubiatowie. Około połowy XIII w. W. zostaje miastem. Zapewne wprowadzono tu do dawnego targowiska niektóre urządzenia niemieckie, gdyż dopiero Leszek, ks. sieradzki, nadaje r. 1273 rozmaite swobody civitati Woybor cum villis sibi anexis, scilicet Sarnovica, Psarero, Molendino Młynary, Cusnocino, rille sanctuariorum Świątniki. Pozwala on biskupowi Wolborz miasto i wsi powyższe osadzić na prawie niemieckiem, sprowadzać osadników z jakiegobądź narodu, miasto obwarować murem kamiennym, ceglanym lub parkanem. Zastrzega swobodny obieg denarów książęcych w mieście Kod. dypl. pol. , II, 85. Na żądanie biskupa Wisława ks. Leszek w r. 1285 poleca Pawiowi, comesowi i Albertowi, skarbnikowi, dostojnikom sieradzkim, rozgraniczenie włości kościelnych w kasztelanii od innych posiadłości Kod. dypl. pol. , II, 110 Leszek, ks. krakow. , zastrzega sobie w akcie z 1286, że gdy raz w rok przejeżdżać będzie kasztelanią, otrzyma na obiad krowę i dwie owce w lecie, a w zimie dwie ćwiartki mięsa, trzydzieści kur, sto Jaj, pól miary grochu, pół miary prosa i soli tereianum. W r. 1290 na żądanie Władysława, ks. kujawskiego, daje biskup włodawski 4 grzyw. z kasztelanii na budowę zamku w Sieradzu Kod. dypl. pol. , II, 112, 115. Ponieważ miasto otrzymało pierwotnie prawo niemieckie nowotarskie, przeto w r. 1357 przy sprzedaży wójtowstwa następuje nowa lokacya na prawie magdeburskiem Ulanowski, Dok. kujaw. , 251 77. W dok. z r. 1370 wspomniane jest przedmieście in suburbio Woyboriensi zwane Rulsow Kod. dypl. pol. , II, 319. R. 1377 biskup Zbilut daje przywilej na młyn pod Wolborzem, na rz. Moszczenicy, Jakubowi, synowi Radosława z Piotrkowa. Młynarz ma dawać biskupowi dwie miarki, sobie brać trzecią, przy dwu wieprzach biskupich w młynie tuczyć swego trzeciego, ponosić trzecią częśó kosztów kupna kamieni i reparacyi, wykonywać roboty w dworze biskupim aż do wartości jednej grzywny, mleć zboże i słody biskupie bez miarki. Za to mieszczanie Wolborza obowiązani byli tylko w tym młynie mleć zboże i słody i młynarz otrzymał łąkę i zagrodnika Ulanowski, Dok. kujaw. , 263, 86. Po śmierci Zbiluta w końcu lipca 1383 r. Drogosz, ststa sieradzki, krewny zmarłego, popierając na biskupstwo brata swego Mikołaja, kantora kujawskiego, zajął zamek z kasztelanią całą, przy pomocy kanonika Henryka, administratora tych dóbr Mon. poL, II, 745. R. 1409 Małopolanie z Rusią ściągają pod W. , szykując się na wyprawę krzyżacką Kromer, 337 Zjeżdża tu wreszcie d. 24 czerwca 1410 r. sam król i na zwołanej radzie dostojników obmyśla sposoby walki. Przybyłe wówczas poselstwo z Węgier wymogło na królu, że do dm dziesięciu po św. Janie Chrzcicielu kroków nieprzyjacielskich nie rozpocznie. W ostatnich dniach czerwca wyruszył ztąd król na pola sąsiedniej wsi Lubochni; gdzie zatoczywszy obóz, dokonał przeglądu zgromadzonych hufców swoich, oraz zaciężnych Czechów. W r. 1414 znów gromadzą się wojska polskie pod W, aby ztąd ciągnąć przeciw krzyżakom Kromer, 363. W r. 1418 bisk. włocławski Jan daje dożywotnio castrum et opidum Woyborz Janowi z Niewiesza, proboszczowi kruszwickiemu, który ma ztąd płacić kapitule pewną sumę Kod. dypl, II, 387. W kilka lat później 1420 do Jagiełły, przebywającego tu po zjeździe łęczyckim, przybyli posłowie czescy z ofiarowaniem mu korony; po naradzie z senatorami odpowiedziano im od tronu, że w tak ważnej sprawie bez zasiągnięcia zdania ks. Witolda nic stanowczego powiedzieć im nie można. Na nową wyprawę krzyżacką w r. 1422 podobnież na W. pochód wojsk był skierowany. Stawił się na ten czas w tem mieście ks. meklemburski, biskup kamieński, z oświadczeniem życzliwych chęci dla Jagiełły i z gotowością posiłkowania na tę wojnę. Król jego pomoc wdzięcznie przyjąwszy, gdy się doczekał chorągwi z województw krakowskiego, russkiego i podolskiego, ruszył do Prus. Władysław król chcąc nagrodzić szkody zrządzone w dobrach biskupich przez wojska idące na wyprawę pod Łuck, pozwala w r. 1433 wszystkie wsi klucza wolborskiego przenieść z prawa polskiego na niemieckie, magdeburskie. Miasto Wolborz i jego wójt otrzymują prawo sądzenia spraw kryminalnych, jako rozbój, podpalenie, ciężkie rany, zabójstwo itp. Kod. dypl. poL, II, 479. W r. 1464 arcyb. Gruszczyński zwołał do W. na październik synod prowincyonalny. Ostatni z Jagiellonów bawił tu chwilowo dn. 6 lipca 1550 r. Oto wzmianka z dziennika Herberszteina, posła cesarza niemieckiego Król JMci Zyg. August na prośbę biskupa kujawskiego Jędrzeja Zebrzydowskiego pojechał konno do zamku jego zwanego Wolborz o 2 mile ztąd, i my pojechaliśmy tam na zaproszenie biskupa i jedliśmy z królem JMcią. Jagiel. Polskie, , I, 248. Za panowania Zygmunta III, w r. 1611, zapadła konstytucya następującej treści; iż m. Wolborz w naprawianiu mostów i dróg wielkie koszty podeymuie tedy za pozwoleniem Stanów wszystkich podwyższamy temu miastu mostowego, które im według praw tylko po 4 pieniądze oddawano, aby odtąd każdy furman który z towarem jedzie, po półgroszku od konia płacić był powinien, a od bydła rogatego a zwłaszcza wielkiego, po szelągu Vol. leg. , III, 21, co potwierdziła uchwała sejmowa i w r. 1647 I. c. ,, IV, 109. Król Władysław IV po koronacyi swej w r. 1632 dążąc z Częstochowy do Warszawy, odwiedził W. Kwiatkowski, str. 54. Jan Kazimierz, na wiadomość o nadciągającej nawale szwedzkiej, spieszy d. 17 sier. 1656 r. na jej spotkanie od Warszawy na Łowicz do Wolborza Wejnert, V, 239. Tu w r. 1662 dn. 24 grudnia pohamowano groźne zamiary związku wojskowego pod marszałkiem Stefanem Świderskim utworzonego, za staraniem bisk. kujawskiego Czartoryskiego. Sumę 29 milionów żądaną przez związkowych, zredukowano na 9 milionów. Gdy jednak król Jan Kazimierz nie chciał zgodzić się i na to, mało co nie przyszło Wolborz do krwi rozlewu. Stanęła więc druga odmienna umowa w Wolborzu, jako głównem siedlisku konfederacyi, w dn. 2 lipca 1663 r. , a po wypłacie żołdu związkowi otrzymali przebaczenie Baliński, I, 222. Pożar od pioruna w dniu 2 czerwca 1671 r. spalił miasto Pam. J. Chrapowickiego, str. 243. Wskutek tego na sejmie zr. i 1676 zapadła następująca uchwala Pamiętajac na straszny desuper, ognia piorunowego pożar, którym Pan Bóg po dwakroć y innemi przypadkowemi konflagracyami miasteczko Wolborz nawiedził, aby tym łatwiej do pożądanego przyść mogło wigoru, y redyfikacyi, obywatelów jego wszystkich, ab omnibus generaliter contributionibus Regni okrom pogłownego, y szelążnego insistendo libertacyi Nayiaśnieyszego Antecessora naszego Michała et laudo Conventus Satcoviensis, do lat 4 uwalniamy, y przywiley, którego dotąd fatis saevientibus, in usu nie byli; authoritate praesentis Conventus approbuiemy Vol. leg. , V, 376. Ostatnim z władców, którzy nawiedzili to miasto, był Stan. August, podejmowany przez biskupa Ostrowskiego od 3 do 6 czerwca 1775 r. Kościół parafialny, p. w. św. Mikołaja, powstał zapewne wkrótce po nadaniu kasztelanii wolborskiej biskupom kujawskim, choć już i przedtem mogła istnieć przy zamku kapliczka. Zapewne pierwotny kościół stal w innem miejscu, przy grodzie, a dopiero po założeniu miasta, wystawiono nowy śród rynku. Obecny murowany, z wysoką wieżycą panująca nad Wolborzem i okolicą, łącząc się w perspektywie z wspaniałymi budowlami dawnego pałacu biskupiego, na tle drzew parku i alei lipowych malowniczy przedstawia widok. Aż do r. 1538 przy kościele był proboszcz z 3 wikary uszami. Na prośby ówczesnego proboszcza, Stanisława Dąbrowskiego, archidyakona kurzelowskiego, arcyb. Jan Latalski, przywilejem z dn. 18 lutego t. T. ustanowił przy kościele kolegium z 6 wikaryuszów wieczystych, obmyśliwszy dla nich odpowiednie uposażenie, które na dniu 8 stycznia 1595 r. biskup kujawski Hieronim Rozrażewski powiększył polową wsi Lutosławice i wójtowstwem w Luboni. Nadto wcielony został do tego kolegium kościół parafialny w Nagórzycach z wszelkiemi dochodami. Przywilejem wydanym w Piotrkowie dn. 3 marca 1544 r. arcyb. Piotr Gamrat wyniósł kościół wolborski do godności kolegiaty, ustanowiwszy przy niej proboszcza, 3 prałatów i 1 kanonika, do których zaliczono prebendarza zamku biskupiego w Wolborzu Hist. kościoła pol. , Buliński, II, 207. Patronat świecki należał do starosty wolborskiego, lecz dwóch kanoników w mieście nierezerwowanyeh stolicy apostolskiej, mianował prepozyt. Kapitułę generalną odprawiali raz na rok, w niedzielę po św, Michale. Szczupłe kolegiata miała fundusze. W r. 1818 wraz z wielu innemi zniesioną została. Ostatniemi prałatami byli Antoni Melchior Fijałkowski, późniejszy arcyb. warszawski, kantor, i Szymon Rotyński kaznodzieja, kanonicy zaś Miniszewski i Widziński. Pierwszym proboszczem po zniesieniu kolegiaty był Walenty Tomaszewski, późniejszy biskup kujaw. kaliski. Zewnętrzna strona kościoła wolborskiego, oprócz wieży, prawdopodobnie wzniesionej w 1549 r. , gdy cały kościół uległ przebudowie, niczem się nie odznacza. Ściany boczne nizkie, od strony wschodniopółnocnej nadają mu pozór raczej kamienicy niż kościoła. Widocznie całość nie odrazu powstała. Pierwotna budowla rozszerzoną została później przez dodanie bocznych, niższych naw, z któremi się łączy wewnątrz przez arkady, utworzone z dawnych ścian przebitych. Przymurowano też do niego kruchtę, będącą podstawą wieży i tworzącą z nią facyjatę. Przedłużono kościół przybudowaniem zakrystyi i skarbca, ponad któremi, na piętrze, znaiduje się kapitularz. W głębi naw bocznych, ponad grobami, na 3 łokcie nad poziomem, wznoszą się dwie kaplice, z nich św. Anny w r. 1550 przebudowana. W r. 1579 Stan. Karnkowski pokrył dachówką kościół i wieżę dokończył. Jako zabytek po kolegiacie, pozostały w kościele dwie loże biskupie, stalle kanonickie i mansyonarskie w prezbiteryum i kapitularz, nadto w skarbcu 6 wielkich lichtarzy srebrnych, krzyż ołtarzowy wielki i relikwiarz św. Fortunata. Szczególniejszą ozdobą tego kościoła są piękne obrazy olejne. W wielkim ołtarzu Chrystus na krzyżu Smuglewicza, oraz w bocznych ołtarzach tegoż artysty św. Trójcy i św. Rocha. Inne, jak św. Jana, Antoniego, M. Boskiej Różańcowej, pochodzą też z XVIII w. Obok ołtarza św. Trójcy wisi obraz mniejszych rozmiarów, przedstawiający św. Piotra w okowach. Kompozycya, rysunek, koloryt tworzą harmonijną całość. Około ołtarza św. Anny, w prawej nawie wisi obraz starożytny M. Boskiej, pochodzący z kaplicy pałacowej biskupów. Dawniej w prezbiteryum wisiały portrety biskupa Józefa Rybińskiego, ostatniego pana Wolborza, gdyż za niego dobra biskupie zostały inkamerowane przez rząd pruski. Na przeciw niego wisiał portret ks. Tomaszewskiego, pierwszego proboszcza. W kruchcie kaplica św. Antoniego, później dobudowana, obok niej wmurowana jedyna w kościele tablica nagrobkowa, Piotra Thury, kapitana, dowódzcy inwalidów 1836 r. . W całym kościele układaną jest obecnie piękną posadzka kamienna. Przy kościele bractwo N. M. Panny Różańcowej. Metryki chrztu rozpoczynają się od r. 1755, wcześniejsze zaginęły Rubrycela. zr. 1878. Obecnie parafia liczy 6500 dusz. Kantorem przy kolegiacie tutejszej był Jędrzej Kitowicz, kanon. kaliski, autor znanych powszechnie pamiętników. Umierając w r. 1804, zapisał testamentem 6000 złp. dla kapituły wolbor skiej, na doroczne nabożeństwo żałobne za spokój duszy prymasa Ostrowskiego Lit. PoL Sowińskiego, II, 267. Oprócz tego kościoła było jeszcze w W. 6 mniejszych świątyń św. Krzyża przy ulicy Śto Krzyzkiej, w XVI w. kaplica po za miastem, obok młyna Łaski, Lib. Ben. , II, 178; św. Leonarda nad Wolborka, przy kaplicy proboszcz, opiekujący sie szpitalem Korytkowski, Arcyb. gnieźn. , str. 37, uposażony, przez mieszczanina wolborskiego Jana Wicher, do którego sukcesorów, lub w braku tychże do ławników m. Wolborza należał patronat Łaski, . L. B. , II, 174 8; św. Ducha, gdzie obecnie kapliczka; św. Trójcy; wreszcie św. Anny na przedmieściu Wesoła. Z wszystkich tych kościołów jeden tylko św Anny pozostał na cmentarzu grzebalnym. Kościołek ten drewniany, gdy chylił się ze starości do upadku, w latach 1886 7 przebudowany z cegły, staraniem ówczesnego proboszcza ks. Gerlacha, który spoczął w nim r. 1893. Obok kolegiaty, prymas późniejszy A. Ostrowski, jeszcze jako biskup kujawski, między 1763 a 1777 r. wzniósł murowany z wyniosłą; okrągłą wieżą ratusz Gandziara Prawdy etc, Warszawa, 1792. W r. 1832 rozwalono go, mimo to, że był ozdobą miasta, dla tego tylko, że potrzebował pokrycia, na które nie było funduszu. Pierwotnym mieszkaniem biskupów kujawskich, jako panów Wolborza, był gród obronny nad rz. Moszczanką. Jakub Sienieński, późniejszy arcybiskup, będąc jeszcze biskupem kujawskim 1464 1473, zamek wolborski, za poprzedników jego spustoszały, wielkim nakładem odbudował. Skrzętny administrator, kazał wykopać dwa obszerne stawy i zaprowadził na nich rybołóstwo, przez co dochody z klucza wolborskiego znacznie pomnożył Rzepnicki, I, 103. Każden z biskupów pobyt swój w W. zaznaczał upiększeniem rezydencyi letniej. Andrzej Zebrzydowski, między 1546 1551 r. biskup kujawski, w zamku tutejszym zbudował jednę salę i umieścił tam portrety wszystkich swoich poprzedników kś. Buliński, II, 170. Stan. Karnkowski, jako biskup włocławski, dwór przyozdobił Paprocki, Herby, str. 821. Gdy jednak pierwotny zamek spłonął, wystawił inny w tem samem miejscu, Hieronim Rozrażewski, bisk. kujaw. Lecz i ten zamek zgorzał wskutek wypadku między r. 1761 a 1770, zostały tylko fundamenty i gruzy. W miejscu letniego mieszkania biskupów Jędrzej Lipski w r. 1626, zrzuciwszy domki drewniane, wzniósł murowany pałac, obok którego założył ogród i zwierzyniec. Tych zapewne czasów sięga, w zapuszczonym obecnie parku pałacowym, wykopany staw w kształcie krzyża, ze wzmocnionemi granitem brzegami. Biskup A. Ostrowski przebudował ten pałac, ogrody upiększył, miasto cale wybrukował. Pałac ten od 1818 r. stał się własnością rządową i został przeznaczony na koszary dla wojska. W 1834 r. pomieszczono tu inwalidów, sprowadzonych z Serocka i Warszawy w liczbie 500. Dziś stoi tu batalion piechoty połockiej. W pięknej tej niegdyś siedzibie biskupiej wrzało życie, szczególniej w chwilach posiedzeń Trybunału koron. w sąsiednim Piotrkowie. Naoczny świadek, kś. Kitowicz, kantor kolegiaty wolborskiej, w te słowa opowiada nam ich dzieje W dzień poprzedzający reasumpcyę trybunału, zjeżdżali się do Wolborza ci wszyscy, którzy mieli interes przeszkadzać do laski marszałkowskiej. Prezydent przewodniczący posiedzeniom trybunału ze strony duchowieństwa dawszy swój obiad, albo pod jego imieniem ks. prymas choć nieprzytomny, albo biskup kujawski jako gospodarz miejsca, zaczynał wjazd do Piotrkowa, któremu wszyscy przytomni asystowali. Bywał ten wjazd prezydencki, acz nie zawsze, taki liczny, że jeden koniec podchodził pod Piotrków, a drugi dopiero wyciągał z Wolborza t. j. na 2 mile pocztarskie Opis obyczajów, I, 106 7. Miejsce to było też widownią smutnych obrządków. Tu zmarł w 1493 r. Piotr z Bnina Moszyński h. Łodzia, biskup kujawski Papr. , 552; tu również zakończył życie Jan Drohojowski h. Korczak, w 1557 r. po którym nastąpił J. Uchański. W. jest poniekąd kolebką znakomitego reformatora i publicysty Andrzeja Prycza Modrzewskiego. Urodzony r. 1503, zapewne na folwarku wójtowskim, ojca Andrzeja, wójta w Wolborzu, odbył w szkole miejscowej początkowe nauki. W późniejszych latach życia osiadł w W. , a raczej na folwarku przy mieście, piastując objęte po ojcu w 1553 r, wójtowstwo. Stanisław Karnkowski, zostawszy biskupem kujawskim, nie lubiąc Modrzewskiego za jego pojęcia religijne, spłacił mu zastawną sumę, a samemu z Wolborza wynieść się nakazał Lit. Pol. Sowińskiego, I, 560. Monografią W. pomieścił Gryglewski w Roczniku piotrkowskim z r. 1872. Opis miasta i kościołów tudzież dzieje od polowy XV w. opracował M. R. Witan. , dzieje początkowe do połowy XV w. Br. Ch. . Wolbrom, właściwie Walwram al. Wolfram, osada miejska, przedtem miasteczko, w pow. olkuskim, nad rz. Pokrzywianką al. Wolbromką, sród najwynioślejszej części plaskowzgórza olkuskiego, sięgającego w okolicy osady do 1600 st. npm. Odl 19 w. od Olkusza, 8 w. od Pilicy, leży w pobliżu linii dr. żel. dąbrowieckiej stacya Wolbrom odl. 3 w. od osady, 14 w. od st. Miechów a 21 w. od Olkusza. Drogi bite z Pilicy do Miechowa, i z Olkusza do Żarnowca krzyżują się w Wolbromiu. Osada ma obecnie kościół par. murowany, kościołek filialny, dom przytułku dla starców, urząd gm. , urząd poczt. , dwie szkoły początkowe męzką i żeńską, doktora, aptekę, 6 jarmarków dorocznie, przeszło 6000 mk. w tej liczbie 5000 żydów, W r. Wolbrom Wolbrom Wolbutowo 1857 było 223 dm. 8 mur. , 2504 mk. 1479 żyd. . R. 1827 było 209 dm. , 1987 mk. Bo miasta przytyka wieś Łobzów licząca do 1000 mk. Miasto założone zostało na obszarze wsi królewskiej Dlużec. W r. 1321 król Władysław Łokietek wydal przywilej braciom przyrodnim Wolwramowi i Hilaremu. właścicielom sołtystwa we wsi Dłużec, na 4 wolne lany, pozwalając im lasy do tejże wsi należące karczować i mieszkańcami osadzać. Stanowiła ona własność stołu królewskiego, ulegając jurysdykcyi miejscowego starosty. Władysław Jagiełło nagradzając nakłady Piotra Szafrańca łożone na utrzymanie zaciężnego żołnierza celem obrony granic od Szląska, a oszacowane przez niego na 1200 grzywien, obdarza go tutejszem wójtowstwem. Gdy przez pożar uległy zniszczeniu przywileje na prawo niemieckie, ponawia takowe w r. 1485 Kazimierz Jagiellończyk, stanowiąc trzydniowy jarmark na św. Katarzynę i targi tygodniowe. Zdaje się że dość długo osada nie miała swego kościoła lecz należała do kościoła paraf. we wsi Dłużec. Długosz opisując ten kościół i jego dochody nie wspomina Wolbromia i nie zamieszcza go w rzędzie osad kościelnych. Podług lustracji 1564 r. opłaca tu 67 domów po gr. 2, a po groszu z 5 domów. Kiedy gościniec szedł tędy, wnosili rzeźnicy grzywien 8 a teraz tylko 6, piekarzy 9 płacą po gr. 4, szewców 14 po gr. 16. Gorzałkę palących 8 dotąd. Czynsz z łaźni grzywna 1 gr. 12. Przychód z 2 jarmarków gr. 6. Na stokach i źródłach stawów 6. Ogół dochodu grzywien 31 gr. 3 den. 12. W r. 1581 daje miasto szosu fl. 32; 3 łany miejskie, 3 szewców, 3 tkaczów, 2 kowali, ślusarz, bednarz, krawiec, kuśnierz, rzeźnik, 4 komorników. Ogółem fl. 42 gr. 24. Była to więc osada uboga, ni rolnicza ni przemysłowa. Istniał wtedy już kościół parafialny. Według lustracyi z r. 1660 w skład starostwa wolbromskiego wchodziły miasto Wolbrom z wójtowstwem i wieś Łobzów. Było naówczas w mieście domów rynkowych 7, ulicznych 78, rzeźników 4, tyluż piekarzy i szewców. Ponieważ to clare patuit, mówi rzeczona lustracya, źe mieszczanie zarobki wielkie ze sprzedaży krup miewają, które wożą do różnych miast, tedy wynaleźliśmy, aby od korcy 10 po rpół korca dawali p. Annie Korycińskiej, kancleczowej w. koronnej, dzierżawczyni, co może upzynić złot. 8. Za stróżne mają dawać wszyscy po kapłonie. Na koronacyę króla Jegomości zapłacili zł. 15, pieniędzy podwodnych fl. 96 in quadruple za lat 2. Kupcy i furmani jadący z Wielkiejpolski lub Wrocławia ku Krakowu, miasta tego pod utratą wiezionych towarów pomijać nie mają. Inne szczegóły o W. i odmienne rodzaje dochodów obejmuje lustracya 1765 r. a między innemi Od żydów za kapustę z dworskiego ogrodu zł. 400; od tychże in recognitionem protekcyi wielkiemu staroście zł. 200, za korzenie, które na święta dawać powinni zł. 200. Bzeźnicy katolicy, których jest około 20 z ratu sza pożytkuja jatki mięsne około niego mają z których nić dworowi nie importują. Od r. 1766 starostwo to było w posiadaniu Urszuli z Morsztynów Dębińskiej, głośnej pod nazwi skiem starościny wolbromskiej. Ostatnia lustra cya 1789 r. wyraża Miasto ma landwójta, burmistrzów i cały urząd kandydatów do jurys dykcyi starościńskiej powinno podawać a ta wybrawszy zdatnego na urząd winna aprobo wać, sądy toż miasto sobie składa z których apelacya do jurysdykcyi dworskiej iść powinna a dopiero od tej do assesoryi. Intrata ze wszel kich prowencyi starostwa zł 8344 gr. 15. Starostą naówczas od r. 1771 był Eranciszek Dębiński, ststa jodłowski, opłacając kwarty 1297 złp. i gr. 26, a hyberny złp. 611 gr. 6. Na sejmie z r. 1773 1775 Stany Rplitej na dały te dobra narodowe w posiadanie emfiteu tyczne rzeczonemu Dębińskiemu. W r. 1838 część dóbr rząd. Wolbrom nadaną została jako majorat gener. Niejolow. W skład majoratu obejmującego 3893 mr. wchodził folw. Wolbrom i wsi Łobzów, Dłużec, Nowałąka, dwa młyny, cegielnia i wapiarnia. Po wydzieleniu majoratu pozostały własnością rządu folw. Lgota Wolbromska, miasto Wolbrom, wś Lgota i trzy młyny. Ogółem 1014 mr. Kościół parafialny p. w. św. Katarzyny, został założony w XVI w. W r. 1627 1633 za staraniem kś. Marcina Wolbrama, proboszcza z Dzierążni, po zrzeczeniu się przez króla prawa patronatu, parafia wolbromska z filią we wsi Dłużec, nie mogące dla braku funduszów utrzymać proboszcza, oddane zostały pod zarząd kanonikom lateraneńskim przy ko ściele Bożego Ciała w Krakowie. Oni to zbudo wali tu sobie klasztor i wznieśli dość okazały kościół konsekrowany r. 1692. Klasztor służy dziś za plebanią. Pierwszym świeckim probosz czem po skasowaniu klasztoru w r. 1864 był kś. Gawroński. Jedyną pamiątką po kanonikach po zostały stare księgi i nieuporządkowane dotąd dokumenty. Obszerny kościół w obecnej chwili ulega gruntownej odnowie. W presbiteryum mieszczą się tablice grobowe wspomnianego Marcina Wolbrama, kanon. św. Anny w Krako wie, naprzeciw zaś niego grobowiec Jana Gau dentego, dziekana i proboszcza wolbromskiego 1638 r. oraz Konstantego Nowakowskiego, naddzierżawcy dóbr wolbromskich 1893 r. . Drugi kościołek p. w. N. Panny Maryi, drewnia ny, chyli się już do upadku. Nazywają go tu Szpitalnym, gdyż przy nim mieścił się przy tułek dla starców i kalek, którego dobrodziejem był rzeczony Marcin Wolbram, proboszcz z Dzierążni. W. par. dek. olkuski, ma do 6000 dusz. W. gmina należy do sądu gm. okr. III w Pilicy, st. pocz. w miejscu, ma obszaru 13323 mr. i 12779 mk. Śród stałej ludności jest 7850 rz. kat. i 5064 żydów. M. R. Witan. Wolbutowo Wielbutowo, wś, pow. osz Wolbutowo Wolengiszki Wolencin Woleń Wolejsze Wolce Wolejkowicze Wolejkiszki Woleczyno Wolecka Szyperya Woldziki Woldonie Woldicz Woldenberg Wolde Wolcow Wolcinsz Wolce Wolenice miański, w 1 okr. pol. , gm. Graużyszki o 4 w. , okr. wiejski Giedejki, 26 dusz rewiz. ; należała do dóbr Wysoko, Giedrojciów Jurahów. Wolce al. Wolca, wś, folw. i okolica szlachecka nad rz. Newdą, lewym dopł. Serwecza, pow. nowogródzki, w 2 okr. pol. horodyszczańskim, gm. Rajcy, o 19 w. od Nowogródka, w miejscowości całkiem bezleśnej, falistej, w gruntach wybornych, pszennych. Wś ma 4 osady; w okolicy mają własność szlachta Bukrewowie 3 4 włóki, Małoszczyccy 1 2 włóki, Porzeccy 1 włókę, Saplińscy 1 2 włóki. Eolw. , od r. 1834 własność Gnoińskich, ma około 17 włók. A. Jel. Wolcinsz dok. , struga pod Gniewem, pow. kwidzyński; zachodzi w przywileju Sambora z r. 1229 ob. P. U. B. T. Perlbach, str. 34. Wolcow dok. , ob. Ulkowy. Wólczyn al. Wólczyna, fol. , pow. radomski, gm. Jedlińsk, par. Goryń, odl. od Radomia 22 w. Wchodzi w skład dóbr Goryń. Istniała tu huta szklana. Wólczyńskie Mostki, pow. warszawski, ob. Mostki 1. Wólczyńskie Podłęże, pow. grójecki, ob. Podłęże 2. . Wolde, wś t. V, str. 25, mylnie za Weide, ob. Pastwa, Woldenberg, miasto, w reg. frankfurckiej, st. dr. żel. na linii między Krzyżem a Starogradem Stargard, odl. 22 klm. od Krzyża. Według Kętrzyńskiego nosiło pierwotnie nazwę Dobiegniewo. Woldicz, wzgórze 521 mt. na obszarze wsi Strzelbice, w pow. staromiejskim. Woldonie, wś, pow. święciański, w 3 okr. poL, gm. Hoduciszki, okr. wiejski Rokity, 70 dusz rewiz. Woldziki, wś nad bezim. strugą, pow. oszmiański, w 3 okr. poL, gm. Łogumowicze o 8 w. , okr. wiejski i dobra w 1865 r. Milewskich Łazduny, o 73 w. od Oszmiany a 35 w. od Dziewieniszek, 15 dm. , 83 mk. 9 prawosł. , 74 katolików. Wolecka Szyperya, pow, gdański, ob. Szyperya. Woleczyno, uroczysko osiadłe, pow. ihu meński, w 1 okr. poL, gm. Mobilna, o 15 mil przeszło od Ihumenia. A. Jel. Wolejkiszki 1. wś, pow. wileński, w 4 okr. poL, gm. Worniany o 3 1 2 w. , okr. wiejski i dobra Minejków Dubinki, o 56 w. od Wilna, 3 dm. , 30 mk. katol. 17 dusz rewiz. . 2. W. , zaśc, pow. wileński, w 4 okr. poL, o 57 w. od Wilna, 2 dm. , 11 mk. katol, Wolejkowicze, wś i folw. , pow. oszmiański, w 1 okr. poL, gm. Soły o 9 w. , okr. wiejski Zajeziorze. Folw. należał do Snarskich; wś w części Snarskich miała 43, w części Hurczynów 26, w części zaś Raczkiewiczów 18 dusz rewiz. Ob, Wilejkowicze. Wolejsze, wś i folw. , pow. lidzki, w 4 okr. poL, gm. i okr, wiejski Zabłoć o 5 w. , o 43 w. od Lidy a 9 w. od Wasiliszek, przy trakcie z Wasiliszek do Wilna. Eolw. ma 3 mk. prawosŁ, 37 katol. , 13 żydów; wś zaś 10 dm. , 118 mk. katol. w 1865 r. 37 dusz rewiz. ; własność Przybytków. Woleń, wś i folw. , pow. kaliski, gm. i par. Błaszki, odl. od Kalisza 25 w. ; wś ma 5 dm. , 128 mk. ; fol. 3 dm. , 61 mk. W r. 1827 były dwie części, jedna miała 4 dm. , 33 mk. , druga 7 dm. , 35 mk. Na obszarze wsi, przy drodze do wsi Gołków prowadzącej, przy kopaniu żwiru, zna leziono w r. 1881 kilka urn z popiołami, w głę bokości 1 1 2, łokcia. W r. 1886 folw. W. lit. A. B. C. rozl. mr. 309 gr. or. i ogr. mr. 285, łąk mr. 14, nieuż. mr. 10; bud. mur. 3, drew. 9; pło dozmian 13pol. , pokłady torfu. Wś W. os. 21, mr. 25. Na początku XVI w. dziesięciny z łan. km. i folw. dawano pleb. w Błaszkach Łaski, L. B. , II, 58. W r. 1553 było tu 3 łany km. , a r. 1576 były 3 łany i 2 zagr. Pawiń. , Wielk. , II, 219. Br. Ch. Wolencin, mylnie Walencin, wś i folw. , pow. lipnowski, gm. i par. Kikoł, odl. 8 w. od Lipna, ma 17 dm. , 256 mk. Wchodzi w skład dóbr Kikoł ob. . W r. 1827 było 19 dm. , 187 mk. Jacobus de Volanczino podpisany jest na akcie z 1474 r. i z r. 1475 Kod. dypl. poL, II, 556, 565. W r. 1564 wś Volyeczyno, w par. Kikoł, ma kilkunastu drobnych właścicieli, mających razem 7 1 2 łan. km. i 1 zagr. Jeden łan należy do 6 braci. Ogółem płacą 3 fl. , 2 gr. poboru Pawiń. , Wielkop. , I, 325. R. 1789 dom. Kikol wysiewało tu 59 kor. żyta, 3 kor. pszen. ; czynszu pobierało 29 zł. Adam Kowalski wysiewał 11 kor. żyta, 2 kor. pszenicy. Wolencin, niem. Wollentschin, dobra i wś nad rz. Prosną, pow. olesiński, par. kat. Sternalice, ew. Bischdorf. W r. 1885 dobra miały 305 ha, 1 dom, 11 mk. kat. ; wś 214 ha, 34 dm. , 212 mk. 4 ew. . Wolengiszki, wś, pow. maryampolski, gm. Chlebiszki, par. Preny, odl. od Maryampola 45 w. , ma 6 dm. , 82 mk. W r. 1827 wś ma 6 dm. , 81 mk. Wolenice al. Wolanice, niem. Wolenitz, wś gospod. i ryc, pow. krotoszyński, urząd okr. , stanu cyw. i poczta w Krotoszynie, st. kol. w miejscu, między Krotoszynem a Jarocinem, na linii oleśnickognieźn. , szkoły w Dzielicach, par. katol. w Rozdrażewie, ewang. i sąd okr. w Koźminie. Wś gospod. ma 91 ha, 6 dm. , 141 mk. 109 kat. . Wś ryc ma 417 ha, 6 dm. , 137 mk. 112 katol. . Dochód czysty oceniony na 4611 mk. W r. 1338 król Kazimierz, nadając Maćkowi, synowi Przybysława Borkowica, miasto Koźmin z przyległościami, wymienia między niemi Wolenice. Około r. 1564 było tu 7 łan. , z których płacono po 12 gr. bisk. poznańskim. W r. Wolental 1578 posiadali wieś Tomasz Czekanowski i Jan Włostowski, a r. 1618 Rozdrażewscy, w r. 1800 szambelan Mieszkowski, potem Antoni Stablewski. W. Ł. Woleński las, obszar lesisty, wzn. do 230 mt. n. p. m. , częśó Wolicy Komarowej, w pow. sokalskim Karta wojs. , 4, XXXI. Wolental, niem. Wollenthal, wś nad szosą czerwińskostarogardzka i rz. Wągiermucą, pow. starogardzki, 2 1 2 mili od mta pow. , St. poczt. Pączewo, tamże kościół paraf. katol, szkoła kat. w miejscu. Wś zawiera 21 posiadeł gburskich, 33 zagród, 844 ha 708 roli orn. , 73 łąk; 1885 r. 74 dm. , 118 dym. , 546 mk. 496 katol, 50 ew. . Wś ta została podobno w XIII w. przez Krzyża ków założona, lecz w wojnach szwedzkich zbu rzona, następnie r. 1667 na nowo uprzywilejowa na. Lustracja starostwa gniewskiego z r. 1664 opiewa wś ma włók 50. Daje z osiadłej włóki pół korca żyta i pól korca owsa ob. Varia acta w Pelpinie, str. 58. R. 1682 zostały tu niektóre wolne włóki nadane osadnikom ob. Sta die Gesch d. Stadt Stargard, str. 134. Wi zyta Rybińskiego z r. 1780 wykazuje tu 213 katol; a kat. i żydów nie było wcale; mesznego pobierał prob. 22 kor. żyta i tyleż owsa ob. str. 112 i 116. R. 1789 było tu 43 dym. W po bliżu wsi leży między drogami rozchodzącemi się do Czarnego Lasu i Bukówca cmentarzysko, gdzie często natrafiano na groby skrzynkowe ob. Objaśn. do mapy archeol Ossowskiego, str. 44. Kś. Fr. Wolentarski Groń 606 mt. , góra nad doliną; Koszarawy i pot. Przyłękiem, w zach. Beskidzie, w pow. żywieckiem, na 36 56 wsch. dł. , 49 39 1 2 półn. szer. Karta wojs. , 7, XX. Wolerowo, dwór. pow. kowieński, w 3 okr. pol, gm. Bobty, własnośc Chołodów, ma 386 dzies. 25 lasu, 191 nieuż. . Wolewacze, wś, pow. osterski gub. czernihowskiej, gm. Oster, 142 dm. , 700 mk. Wolewki, pow. orszański, ob. Walewki. Wolewsk, ob. Olewsk Wolęcin, ob. Wolencin. Wolfanówka al Wolfantówka, wś skarbowa nad Szumiłówką Markówką, dopł. Dniestru, pow. jampolski, gmina, par. katol i sąd w Jampolu o 18 w. , par. praw. Podlasówka, ma 63 dm. , 448 mk, , 416 dzies. ziemi włośc. Dr. M. Wolfberg, góra bazaltowa na Szlązku, w pobliżu miasta Goldberg Złotagóra. Wolfersdorff, wś, pow. szprotawski, par. katol. i ew. Primkenau. W r. 1885 wś miała 474 ha, 46 dm. , 230 mk. 9 kat. ; dobra 2 dm. , 18 mk. ew. Wolfsberg, wś i os. , pow. nizinny, st, poczt. Neukirch. Wolfsbruch 1. leśn. , do nadleśn. Koenigsbruch, pow. tucholski, st. poczt. Śliwice, 1 dm. , 10 mk. 2. W. , pow. świecki, ob. Wilcze Błoto. 3. W. , pow. świecki, ob. Dubielno 2. . 4. W. , pol Parowa, dobra nad jeziorami Gogoli nem i Gogolinkiem, pow. złotowski, gm, Kiełpin, par. katol Złotowo, st. poczt. Łąkie, 2 dm. , 57 mk. ; hodowla bydła. 5. W. , dziś HohPalesch ken, ob. Polaszki t VIII, 576, ma 772 ha 448 roli or. , 105 Iak, 318 lasu, 8 dm. , 25 dym. , 149 mk. 54 katol. , 95 ew. . Kś. Fr. Wolfsbruch, nadleśnictwo, w pow, jańsborskim. Dzieli się na 4 okręgi. St. poczt. Johannisburg. Wolfschlucht. fol. do dóbr sypniewskich, pow, złotowski, st. poczt. i par. katol. Sypniewo, 1 dm. , 19 mk. Wolfsdorf niem. , ob. Wilczan. Wolfsdorf 1. Hoehe, wś, pow. elbląski wiejski, st. poczt, Pomehrendorf, par. kat. Elbląg, szk. ew. w miejscu, 750 ha 392 roli or. , 92 łąk, 70 lasu; 1885 r. 36 dm. , 66 dym. , 329 mk. 322 ew. , 5 dyssyd. , 2 żyd. Założona przez Krzyżaków za czasów komtura elbląskiego Ludwika v. Schippen 1296 99; nowy przywilej r. 1344 nadany. W 1789 r. 19 dym. 2. W. Niederung, wś, pow. elbląski, st. poczt. Einlage, agentura pomocnicza w miejscu, par. katol Elblag; 118 ha 5 roli or. , 48 lasu; 1885 r. 56 dm. , 106 dym. , 484 mk. 430 ew. , 13 kat. , 41 dyssyd. Zawiera 54 zagród, 1789 r. 19 dym. Kś. Er. Wolfsdorf 1. 1374 r. Wolffsdorf, wś i dobra, pow. nowotarski, par. kat. Auras, ew. Belkau. W r. 1885 dobra miały 228 ha, 4 dm. , 56 mk, 20 katol; wś 19 ha, 16 dm. , 79 mk. 11 kat. . 2. W. , wś, pow. żegański, par. kat. Hartmannsdorf, ew. Kunau. W r. 1885 miała 644 ha, 33 dm. , 180 mk. 8 katol. . Wolfsdorf 1. wś, pow. licbarski, st. poczt. Gutstadt. 2. W. , wś, pow. nizinny, st. poczt. Neukirch. 3. W. Gross i Klein, wś i fol, pow. rastemborski, st. poczt, Dochhofstaedt. Odbywają się tu dwa jarmarki rocznie. 4. W. , wś, pow. królewiecki, st, poczt. Waldau Ostpr. Wolfsgarten, leśniczówka, w pow. bydgoskim, na wschód od Koronowa obie parafie i urząd poczt. , 1 dm. , 12 mk. Wolfsgrund, leśn. do nadleśn. Lindenbusch, pow, tucholski, st. poczt. , kolei i par. katol Pol Cekcyn, 1 dm. , 6 mk. Wolfshagen, ob. Kijaszkowo. Wolfshagen 1. leśnictwo, pow. rastemborski, st, poczt. Nordenburg. 2. W. al Nordenburg, wś, pow. rastemborski, st. poczt. Drengfurt. Wolfshain, 1400 r. Wolfshayn, wś i dobra, pow. bolesławski, par. katol. i ew. Thomaswaldau. W r. 1885 wś miała 42 ha, 22 dm. , 109 mk. 5 katol; dobra 470 ha, 11 dm. , 171 mk. 6 ew. . Wolfshau, dobra, pow. jeleniogórski, par. Wolfshain Woleński las Woleński las Wolfshagen Wolfsgarten Wolfsdorf Wolfsdorf Wolfschlucht Wolfsbruch Wolfsberg Wolfersdorff Wolfberg Wolfanówka Wolęcin Wolfshau Wolewsk Wolewki Wolewacze Wolerowo Wolentarski Groń Wolfsgrund katol i ew. Arnsdorf. W r. 1885 dobra miały 1973 ha lasn, 1 dm. , 6 mk. 2 katol. Wolfsheide, leśn. do nadleśn. Ryjewa, pow. sztumski, st. poczt. Piekło, 1 dm. , 10 mk. Wolfshoehe, dobra ryc, pow. gierdawski, st. poczt Abelischken. Wolfshof, folw. dóbr pryw. Nurmhusen, w okr. tukumskim, pow. i par. talseńska Kurlandya. Wolfshof, leśn. , pow. wałecki, obwód domin. Bykowo, 1 dm. , 11 mk. , st poczt Arnopol Wolfshuette al NieborowitzHahm, dobra, pow. rybnicki, par. kat, Pilchowice. W r. 1885 miały 207 ha, 4 dm. , 34 mk. katol Wolfskaempe 1. wyb. pod Toruniem, pow. toruński. 2. W. , pow. świecki, ob. Wilcza Kępa, Walfskolonie, wybud. , pow. chodzieski, par. i poczta Smiłowo. Wolfskrug, wyb. pod Toruniem, pow. toruński. Wolfskrug, fol, pow. iławkowski, st. poczt. Creuzburg Ostpr. Wolfsmuehle 1. ob. Wilczak. 2. W. , młyn, pow. i obw. urz. czarnkowski, 1 dm. , 6 mk. 3. W. , młyn wodny, pow. jarociński, okr. urz. i poczta Nowemiasto. Wolfsmuehle, os. młynarska nad rz. Wolfsfluesschen, pow. toruński, gm. i st. poczt. Lubicz. W 1885 r. 9 dm. , 83 mk Należy do Torunia. Wolfsryhm, os. , pow. wschowski Leszno, urz. okr. , poczta i par. Leszno, 1 dm. , 7 mk. Wolfswald niem. , ob. Wełcz Mały. Wolfswinkel, os. leśna, pow. ragnecki, st. poczt. Schmalleningken. Wolfswinkel, część wsi Schlegel, w pow. kładzkim. Wolfsvorwerk, fol, pow. wschowski Leszno, urz. st. cyw. i par. katol w Święciechowie, 1 dm. , 10 mk. Wolfszagel, wyb. , pow. elbląski, st. p. EinWolgast niem. , ob. Wołgoszcz. Wolgund, z folw. Baechhof, dobra prywatne, w okr. mitawskim, pow. dobleński, par. mitawska Kurkndya. Wolhyny, leśn. , pow. krobski Rawicz, ob. Streitfurth. Wolica, rzka, dopł. Wieprza, ob. Kalinówka. Wolica 1. wś i fol, pow. warszawski, gm. Wilanów, par. Służew, przy drodze ze Służewa do Natolina, ma 336 mk, 481 mr. dwor. , 317 mr. wlośc. Wr. 1827 było 13 dm. , 177 mk W r. 1580 Wolica Służewska ma dwa działy. Andrzej Służewski płaci od 2 łan. i 2 zagr. z rolą, Dorota Dąbrowska, wdowa, od 2 1 4 łan. Pawiński, Mazowsze, 261. 2. W. , wś, pow. radzymiński, gm. Małopole, par. Radzymin, ma 125 mk. , 319 mr. W r. 1827 było 10 dm. , 68 mk. 3. W. , wś, pow. błoński, gm. Młochów, par. Nadarzyn, ma 14 os. , 133 mk. . 567 mr. Wchodziła w skład dóbr Nadarzyn. W r. 1827 było 16 dm. , 135 mk. , par. Pęcice. W r. 1580 we wsi Wolica, w par. Nadarzyn, płaci dzierżawca, Zygm. Dąbrowski od 2 1 2 łan. , 2 ryb. Pawiń. , Mazowsze, 286. 4. W. i Józefów, folw. , pow. błoński, gm. Radzików, par. Rokitno, ma 279 mk. , 594 mr. W r. 1827 było 3 dm. , 48 mk W r. 1580 we wsi Wolica Płochockich mają Płochoccy trzy działki po 1 4 i 1 8 łanu młyn Pawiń. , Mazowsze, 275. 5. W. , dawniej Wola Miejska, kol i os. leśna, pow. kaliski, gm. Żydów, par. Chełmce, odl od Kalisza 8 w. Wś ta ma 48 dm. , 340 mk. , należała do miasta Kalisza. W r. 1827 było 30 dm. , 219 mk. Na obszarze wsi, w miejscowości zwanej Borkiem, natrafiono na ślady cmentarzyska pogańskiego. Wykopano jedną urnę, a obok niej kilka przedmiotów z kamienia, jako to młotek, kulę i elipsę ob. Kuryer Warsz. , N. 358 z r. 1887. Na początku XVI w. we wsi Wola, kmiecie ze swych pólłanków dawali pleb. w Chełmcach po 2 miary żyta i 2 owsa Łaski, Ł. B. , II, 54. W r. 1618 wś Wola Miejska, w par. Chełmce, ma 4 łany km. , płacące po 30 gr. , 2 zagr. po 4 gr. i i rzem. gr. 4 Parczewski, Analekta Wielkp. , 71. 6. W. , pow. turecki, par. Wilamów, ob. Jaszczurów, 7. W. Nowa, kol, pow. włocławski, gm. Pikutkowo, par. Wieniec, ma 32 mk. , 102 mr. włośc. Należała do dóbr Gustorzyn. 8. W. Stara, kol i fol, pow. włocławski, gm. Pikutkowo, par. Wieniec, odl 10 w. od Włocławka, ma 121 mk, 215 mr. W r. 1827 było 7 dm. , 49 mk. W r. 1876 folw. W. rozl mr. 328 gr. or. i ogr. mr. 275, łąk mr. 38, nieuż. mr. 15; bud. mur. 2, drew, 1; płodozm. 7 pol. Wś Stara Wolica os. 18, mr. 202; wś Nowa Wolica os. 2, mr. 100. Według reg. pob. pow. brzeskiego z r. 1557 miała 3 łan. , 4 czynsz. , 2 kora. Pawiń. , Wielkop. , II, 4. 9. W. Łochowska al Wola, wś, pow. rawski, gm. Boguszyce, par. Żelechlin, ma 5 dm. , 83 mk, 97 mr. W r. 1827 wś Wola Łochowska, w par. Jeżów, miała 16 dm. , 139 mk. a Wolica, w par. Żelechlin, 8 dm. , 45 mk. Na początku XVI w. wś Łochowska Wola, w par. Żelechlinek, dawała dziesięcinę z łan. km. kościołowi w Głuchowie a pleb. w Żelechlinku tylko kolędę po 1 2 gr. z domu. O dziesięcinę z folw. był spór między obu proboszczami Łaski, L. R. , II, 327, 329. W r. 1579 Wola Łochowska stanowiła całość ze wsią Łochów Wielki. Były we Woli dwa działy po 1 2 łan. km. Prócz tego istniała tu Wola Januszowa Pawiń. , Mazowsze, 165. 10. W. , pow. łódzki, ob. Kozubowa Wola, 11. W. , wś i fol, pow. piotrkowski, gm. Kleszczów, par. Grzymalina Wola. Wś ma 18 dm. , 205 mk. , 187 mr. ; folw. 4 dm. , 27 mk. , 269 mr. Wchodziła w skład dóbr Łękińsko. W r. 1827 było 8 dm. , 56 mk 12. W. , Wolfsheide Wolfsheide Wolfshoehe Wolfshof Wolfshuette Wolfskaempe Wolfskrug Wolfsmuehle Wolfsryhm Wolfswald Wolfswinkel Wolfsvorwerk Wolfszagel Wolgast Wolgund Wolhyny Wolica wś i fol, pow. sandomierski, gm. Górki, par. Szczeglice, odl. od Sandomierza 28 w. , ma 6 dm. , 60 mk. W 1827 r. 1 dm. , 8 mk. W r. 1887 folw. W. rozl. mr. 193 gr, or. i ogr. mr. 138, Iak mr. 15, pastw. mr. 7, lasu mr. 30, nieuż. mr. 3; bud. drew. 7. Wś W. os. 6, mr. 13. 13. W. al. Skórkowska Wola, wś i fol, pow. opoczyński, gm. Machory, par. Skórkowice, odl. od Opoczna 24 w. , ma 11 dm, , 69 mk. , 425 mr. dwor. , 64 mr. wlośc. W 1827 r. 1 dm. , 13 mk. Na początku XVI w. dziesięciny z całej wsi, wartości do 2 seksagen, dawano pleb. w Skórkowicach, za konopną dziesięcinę płacono po 2 gr. z łanu Łaski, L. B. , 1, 621. Według reg. pob. pow. opoczyńskiego z r. 1608 wś Skorkowice i Wola, własność Mikołaja i Jana ze Skórkowic, płaciły poboru 2 grzyw. 18 gr. W r. 1577 Mateusz Skorkowski płacił od 5 lan. , 6 zagr. z rolą; część plebana 3 4 łanu, 2 zagr. ; Mścisław i Jakub Skorkowscy 1 2 łanu km. Pawiński, Małop. , 288, 482. 14. W. , wś i fol nad odnogą; rzeki Nidy, pow. kielecki, gm. Korzecko, par. Łukowa, odl. 21 w od Kielc, ma młyn wodny. W r. 1827 było 19 dm. , 127 mk. W r. 1871 folw. W. lit. B. rozl. mr. 381 gr. or. i ogr, mr. 229, łąk mr. 30, pastw. mr. 33, lasu mr. 106, zarośli mr. 18, nieuż. mr. 3; bud. mur. 1, drew. 9; płodozm. 7 pol. Wś W. os. 17, mr. 126. Folw. ten uległ następnie parcelacyi. 15. W. , wś, pow. jędrzejowski, gm. Raków, par. Ję drzejów. Wchodziła w skład dóbr rząd. Jędrze jów. Do wsi należy os. młyn. Kruk. W r. 1827 było 13 dm. , 129 mk. 16. W. al. Wolica Ku czkowska, wś, pow. włoszczowski, gm. Secemin, par. Kuczków, ma 11 os. , 162 mr. Wchodziła w skład dóbr Chrząstów. W r. 1827 było 8 dm. , 59 mk. 17. W. , wś pow. pińczowski, gm. Góry, par. Wolica, posiada kościół par. drewniany. Bo par. należała, prócz W. , tylko wieś Dziewięczyce. W połowie XV w. wś posiada już kościół parafialny. Dziedzicem jest szlachcic herbu Półkoza. Folwark rycerski daje dziesięcinę pleba nowi, który posiada rolę i łąkę Długosz, L. B. , II, 416. W r. 1827 było 17 dm. , 103 mk. W. par. , dek. pińczowski, 626 dusz. 18. W. , wś nad rzką Schodnią, pow. stopnicki, gm. i par. Szydłów. W r. 1579 Wolica, folwark królew ski, ma 4 zagr. z rolą Pawiń. , Małop. , 224. W r. 1827 było 13 dm. , 82 mk. 19. W. , wś, pow. stopnicki, gra. i par. Stopnica, ma 27 os. , 339 mr. Wchodziła w skład ststwa stopnickiego. W r. 1579 wojew. krakowski płaci ztąd od 8 os. , 4 łan. , 2 zagr. W r. 1827 było 41 dm. , 310 mk. 20. W. , wś, pow. stopnicki, gm. Ol ganów, par. Dobrowoda. 21. W. , wś, pow. stopnicki, gm. Łubnice, par. Beszowa. W r. 1579 Elżbieta Czyżowska płaci tu od 12 osad. , 3 łan. , 1 zagr. z rolą, 2 ubog. Pawiń. , Małop. , 227. W r. 1827 wś poduchowna, miała 27 dm. , 170 mk. W r. 1621 Jan Tęczyński nadał W. klasztorowi kamedułów w Rytwianach ob. t. X, 119. 22. W. , wś, pow. miechowski, gm. i par, Książ Wielki. W r. 1581 Jan Barzi płaci ztąd od 2 łan. km, , 1 kom. bez bydła. W r. 1827 było 14 dm. , 121 mk. 23. W. Siesławska, wś i fol. , pow. stopnicki, gm. Radzanów, par. Busko, odl 14 w. od Stopnicy. W r. 1827 miała 3 dm. , 33 mk. W r. 1674 Wolica, w par. Chotel płaci od 55 głów. W r. 1885 folw. Wolica Siesł. rozl. mr. 318 gr. or. i ogr. mr, 264. łąk mr. 27, pastw. mr. 22, nieuż. mr. 5; bud. mur. 1, drew. 3. Wś Wolica os. 9, mr. 28. 24. W. , wś i fol, pow. nowoaleksandryjski puławski, gm. Szczekarków, par. Opole, odl 28 w. od Puław. W r. 1676 Aleks. Myśliszewski płaci tu pogłówne od 56 poddanych i dworskich Pawiń. , Małop. , 34a. W r. 1827 były dwie części, jedna miała 22 dm. , 78 mk. , druga 32 dm. , 194 mk. W r. 1889 folw. W. lit. A rozl mr. 529 gr. or. i ogr. mr. 441, łąk mr. 29, pastw. mr. 21, lasu mr. 28, nieuż. mr. 10; bud. drew. 9, młyn wodny. Wś W. os. 46, mr. 405, wś Rozalin os. 10, mr. 132, wś Amelin al. Leszczyniec os. 8, mr. 78. 25. W. , wś i folw. nad rz. Sanną, pow. janowski, gm. i par. Modliborzyce, odl. 8 w. od Janowa a 2 w. od Modliborzyc, ma pokłady wapienia i opoki, młyn wodny, 60 dm. , 463 mk. W r. 1827 było 58 dm. , 334 mk. W r. 1885 folw. W. z nomenklaturą Helenów rozl mr. 1585 gr. or. i ogr. mr. 661, łąk mr. 89, pastw. mr. 26, lasu mr. 668, w odpadkach mr. 90, nieuż. mr. 51; bud. mur. 3, drew. 22; płodozm. 10 i 11 pol, las urządzonym w r. 1891. Wś Wolica os. 58, mr. 972. W r. 1885 oddzielono w skutek sprzedaży 86 mr. z obszaru folwarcznego. 26. W. , folw. dóbr Krośniczyn, w pow. krasnostawskim. 27. W. , wś, pow. lubartowski, gm. Wielkie, par. Kurów, ma 56 os. , 1111 mr. Wchodziła w skład dóbr Dębiny. 28. W. Brzozowa, wś, pow. tomaszowski, gm. i par. Komarów, o 24 w. od Tomaszowa, o 21 w. od Zamościa, ma 52 dm. , 420 mk. , w tem 178 r. 1. , 584 mr. roli ornej, 132 mr. łąk, 204 mr. lasu. Grunt żyzny czarnoziem, włościanie rolnicy; cieśla 1, kowal 1. Os. młyn. ma 148 mr. , młyn wodny. Wchodziła w skład dóbr Komarów. 29. W. Nadgórecka, wś, pow, hrubieszowski, gm. i par. Hrubieszów. W r. 1827 było 17 dm. , 77 mk. 30. W. Podhorecka, wś i fol, pow. hrubieszowski, gm. i par. Hrubieszów odl o 2 w. . W r. 1827 było 17 dm. , 77 mk. W r. 1884 folw. Wolica Podhor. rozl mr. 353 gr. or. i ogr. mr. 227, łąk mr. 81, lasu mr. 37, nieuż. mr. 8; bud. mur. 9, drew. 4, pokłady torfu. Wś Wolica os. 34, mr. 205. 31. W. Sitaniecka, wś i fol przy trakcie lubelskolwow skim, pow. zamojski, gm. Wysokie, par. Sitaniec, odl. od Zamościa 7 w. , ma 4 domy dwor, , 20 włośc, 220 mk. katol, 15 praw. , 241 mr. włośc; folw. należy do dóbr ordynacyi Bortaty Wolica Wolica cze. Ob. Wysokie. 32. W. Średnica, wś, pow. 1 zamojski, ob. Średnie 1. . 33. W. Uchańska, pow. hrubieszowski, gm. Grabowiec, par. Skierbieszów. W r. 1827 było 20 dm. , 108 mk. Wolica 1 w dok. W. Sucha, wś nad rzką Stubłą, pow. dubieński, gm. Mizocz, par. praw. Spasów o 3 w. . 2. W. , w dok. Wola Bytyńska Zbytyńska, wś nad Zbyteńką, pow. dubieński, gm. Warkowicze, par. praw. Zbytyń o 2 w. . Podług reg. pobor, pow. łuckiego z 1583 r. należy do włości miasta Dubieńskiego ks. Konstantyna Ostrogskiego, który płaci ztąd z 9 dym. , 6 ogr. , 3 podsusiedków Jabłonowski, Wolyń, 82. 3. W. al. W. Strakłowska, wś nad Ikwą, pow. dubieński, gm. Dubno, par. praw. Strakłów o 2 w. na płd. . 4. W. i Wolica Morawska, nieistniejące pod tą nazwą wsi, w pow. dubieńskim. Podług reg. pobor. pow. łuckiego z r. 1583 należały do Morawicy kn. Andrzeja Wiśniowieckiego, wwdy wołyńskiego, który z pierwszej płaci z 5 dym. , z drugiej zaś z 9 kół waln. , 1 stępn. Jabłonowski, Wołyń, 108. 5. W. w 1570 i 1588 r. , Wólka 1577, prawdopodobnie dzisiejsza Wolica Łobaczowska, wś, pow. dubieński, na pograniczu pow. włodzimierskiego, w pobliżu Łobaczówki. Podług reg. pobor, pow. łuckiego z r. 1570 należy do Hrehorego Junkiewicza Kołmowskiego, który z Kołmowa, Borozowa i Wolicy płaci z 52 dym. , 13 ogr. po 2 gr. W r. 1577 Hryhory Jurkowicz Kołmowski płaci z Wólki z 9 dym. , 4 ogr. a w 1583 r. z 8 dym. Jabłonowski, Wołyń, 5, 75, 98. 6. W. , wś, pow. krzemieniecki, gm. Łanowce, 41 dm. , 189 mk. Podług reg. pobor. pow. krzemienieckiego z 1583 r. własnośc Sawy Jałowickiego, podsędka ziem. krzemienieckiego, który płaci ztąd z 7 dym. , 2 ogr. Jabłonowski, Wołyń, 137. 7. W. , wś, pow. krzemieniecki, gm. Poczajów, par. praw. Łopuszno o 1 w. ; własnośc hr. Potockich. Podług reg. pobor, pow. krzemienieckiego z r. 1570 w zastawie Jarofieja Oskiego, który z Poczajowa, Przeniatina, Basiorowki, Wolicy, Komnatki i z części Leduechowskiej płaci z 75 dym. , 32 ogr. po 4 gr. , 46 ogr. po 2 gr. , 2 karcz. , 1 koła młyn. Jabłonowski, Wołyń, 25. 8. W. , wś, pow. krzemieniecki, gm. Wyszogródek Wyszhorodek, par. praw. Małe Kośkowce o 1 w. , ma 35. , 300 mk. , cerkiew filialną, p. w. św. Archanioła Michała, z drzewa wzniesioną przed r. 1724 i uposażoną 27 dziesięcinami ziemi. Podług reg. pobor. pow. krzemienieckiego z r. 1583 należy do Wiśniowca kn. Aleksandrowej Wiśniowieckiej, która płaci ztąd z 4 dym. , 3 ogr. , 2 komor. Jabłonowski, Wołyń, 133. W r. 1776 wś należała do Jana Lipskiego, cześnika trębowelskiego, a w r. 1777 do Mikołaja Polanowskiego, starosty dąbrowieckiego. 9. W. , wś, pow. łucki, na pograniczu z gub. mińską, na płn. wsch. od Włodzimierzca. Podług reg. pobor. pow. łuckiego z 1577 r. należy do Czartoryska kn. Michała Czartoryskiego, który płaci ztąd z 2 dym. po 20 gr. Jabłonowski, Wołyń, 45. 10. W. , pow. łucki, ob. Wólka. 11. W. , nieistniejąca wś w płd. wsch. części pow. ostrogskiego Podług reg. pobor. pow. krzemienieckiego z r. 1570 należy do Sydora Kornickiego, który z Kornicy, Sielca, Oknin, W. i Przerośla płaci z 29 dym. , 15 ogr. po 2 gr. , 1 koła młyn. 12 gr. Jabłonowski, Wołyń, 28. 12. W. , wś nad rz. Płoską, pow. proskurowski, okr. pol. i par. katol. Fulsztyn, gm. Malinicze, st. poczt. i dr. źel. Czarny Ostrów o 10 w. , o 12 w. od Proskurowa, ma 143 dm. , 731 mk. , 583 dzies. ziemi włośc, 487 dwor. , 43 cerkiewnej. Posiada cerkiew, p. w. św. Michała, wzniesioną w r. 1833. Parafia przyłączona do Małaszowiec. Własność Zalewskich. Podług reg. pobor. województwa podolskiego z 1578 r. należy do Czarnego Ostrowu Stanisława Stawskiego Jabłonowski, Wołyń i Podole, 303. 13. W. , wś niegdyś, w zach. części pow. rówieńskiego. Podług reg. pobor. pow. łuckiego z r. 1583 należy do Klewania kn. Jurya Czartoryskiego, który płaci z 5 dym. , 4 ogr. Jabłonowski, Wołyń, 88. 14. W. , wś nad lew. dopł. Słuczy, pow. starokonstantynowski, gm. Tereszki, 92 dm. , 665 mk. , cerkiew, szkoła, młyn wodny, wiatrak, cegielnia, piec wapienny. Własność Jodków. 15. W. , wś skarbowa nad Unawą, pow. wasylkowski, w 2 okr. poL, gm. Wieprzyk, par. praw. Piwnie o 3 w. , ma 611 mk. w r. 1863 podług Pochilewicza było 695 dusz. Wraz z sąsiednią wsią Dmitrówką należy do klucza chwastowskiego dóbr państwa. 16. W. , wś, pow. włodzimierski, na płn. wsch. od Porycka. Podług reg. pobor. pow. włodzimierskiego z r. 1570 w zastawie Michajły Serbina, który z Pierkowicz, Zawidowa i W. płaci z 44 dym. , 34 ogr. po 4 gr. , 35 ogr. po 2 gr. , 2 kół młyn. po 12 gr. , 1 karczma 12 gr. Jabłonowski, Wołyń, 24. 17. W. , wś niegdyś, w płd. części pow, włodzimierskiego, na pograniczu od Galicyi, czy nie dzisiejsza Wolica Bużańska, pod Boryszkowiczami. Podług reg. pobor. pow. łuckiego z r. 1570 własność Wasila Żurawnickiego, który z Żurawnik, W. , Rzisczowa i Koczkarowca płaci z 61 dym. , 6 ogr. po 4 gr, 8 ogr. po 2 gr. , 6 bojar. , 2 kół młyn. po 12 gr. W r. 1583 Jan Żorawnicki z Zorawnik i W. wnosi z 12 dym. , 16 ogr. , 4 kół dorocz. , 1 popa Jabłonowski, Wołyń, 13, 110. 18. W. , prawdopodobnie dzisiejsza Wolica Drużkopolska, wś w płd. części pow. włodzimierskiego, pod Drużkopolem. Podług reg. pobor. pow. łuckiego z r. 1570 własność Bazylego Drewińskiego, który z Spykołos, W. i Kokoszewa płaci z 40 dym. , 32 ogr. po 2 gr. , 1 karcz. , 2 kół młyn. po 24 gr. Jabłonowski, Wołyń, 13. 19. W. , pow. włodzimierski, ob. Wólka Dulibska. 20. W. , wś, pow. żytomierski, gm. Trojanów, par. praw. Szumsk, ma 56 dm. , 470 mk. , gorzelnię. 21. W. Andruchy, ob. Wola Andruskiego, pow. kowelski. 22. W. Bużańska, pow. włodzimierski, ob. Wolica. 23. W. Chojeckiego, dwie zaginione miejscowości we włości żesławskiej, t. j. w dzisiejszym pow. zasławskim. 24. W. Choroszowa w 1570 r. al. Nowosiołki w 1583, wś nieistniejąca obecnie we włości lachowieckiej, przeto w płd. zakątka pow. ostrogskiego. Podług reg. pobor. pow. krzemienieckiego z r. 1570 własność Fedora Sieniuty Lachowieckiego; pobór oddzielnie nie wykazany. W r. 1583 tenże płaci z W. Nowosiółki z 2 dym. Jabłonowski, Wołyń, 28, 136. 25. W. Dorosińska Niemier, nieistniejąca pod ta nazwą wś, w pow. łuckim, prawdopodobnie dzisiejszy Dorosiń lub też Niemier, obie w płd. wsch. części powiatu, w pobliżu granicy pow. włodzimierskiego. Podług reg. pobor. pow. łuckiego z 1683 r. własność Kłodzińskiego, ststy błońskiego, który płaci z 2 dym. , 4 ogr. Jabłonowski, Wołyń, 94. 26. W. Drużkopolska, pow. włodzimierski, ob. Wolica. 27. W. Dubieńska, pow. kowelski, ob. Wola Dubieńska. 28. W. Dubiska al. Dubiszcze, wś nad Słuczą, pow. starokonstantynowski, gm. Krasiłów o 4 w. , par. kat. Kulczyny odl. o 20 w. od st. dr. żel. Czarny Ostrów, ma 85 dm. , 452 mk. , przeszło 1000 mr. pola ornego, cerkiew, garbarnię, wapielnię, wiatrak. Własność dra Gawrońskiego. Wchodziła w skład włośc. kuźmińskiej, nadanej w r. 1557 przez Zygmunta I ks. Konstantemu Ostrogskiemu. Podług reg. pobor. pow. krzemienieckiego z 1583 r. wś Wolica Dubiscka należy do włości konstantynowskiej ks. Konst. Ostrogskiego, który płaci ztąd z 3 dym. , 2 ogr. Jabłonowski, Wolyn, 129. Opis podał A. Konaszynskij w Woł. eparch. wiedom. 1873 r. . 29. W. al Wólka al. Wola Falimicka, wś nad Ługiem. pow. włodzimierski, na płd. wsch. od Włodzimierza, właściwie przysiołek wsi Falimicze. Należała d dóbr biskupów łuckich. Podług rewizyi zamku łuckiego z r. 1545 niegdyś wlość zamku włodzimierskiego, nadana przez króla Kazimierza wraz z Falimiczami i in. kn. Michałowi, ojcu kn. Kowelskiego Sanguszki ob. Jabłonowski, Rewizye, str. 83. 30. W. Horna, wś nieistniejąca obecnie, sądząc po wyliczonych w sąsiedztwie wsiach musiała leżeć w zach. części dzisiejszego pow. ostrogskiego. Podług reg. pobor. pow. łuckiego z 1583 r. należy do włości ostrogskiej ks. Konst. Ostrogskiego, który płaci ztąd z 5 dym. , 3 ogr. , 2 podsus. Jabłonowski, Wołyń, 81. 31. W. Kierekieszyna, wś, pow. starokonstantynowski, gm. St. Konstantynów, par. katol. Butowce, 99 dm. , 800 mk. , cerkiew, gorzelnia. Wzniesienie około wsi dochodzi 1106 st. npm. 32. W. Kutyszcze, dziś Kutysko al. Kutyszcze, wś u źródeł rzki Buhłówki, pow. krzemieniecki, na płd. od Łanowiec. Podług reg. pobor, pow. krzemienieckiego z 1583 r. należy do Wyszogródka kn. Aleksandra Poryckiego, który płaci ztąd z 2 dym. , 2 ogr. , 2 ogr. Jabłonowski, Wolyń, 136. 33. W. Lachowiecka, wś, pow. zasławski, gm. Tarnawka, par. praw. Szarlajówka o 1 2 w. ; własność Borysowa. 34. W. Laskowska, nieistniejąca wś, w pow. krzemienieckim lub zbaraskim. Podług reg. pobor. pow. krzemienieckiego z 1583 r. należała do dóbr niebosz. ks. Władysława Zbaraskiego. Pobór oddzielnie niewykazany Jabłonowski, Wołyń, 128. 35. W. Lipa, dziś Lipa, wś, pow. dubieński, na wschód od Mirohoszczy. Podług reg. pobor. pow. łuckiego z 1583 r. należy do Dymitra Jałowickiego, który z Mirohoszczy i W. płaci z 28 dym. , 20 ogr. , 2 kół waln. , 1 popa Jabłonowski, Wołyń, 110. 36. W. Lubecka, przysiołek wsi Lubcza, w pow. łuckim. 37. W. Lubiń, prawdopodobnie dzisiejsza Wólka Lubitowska ob. , wś, pow. kowelski, na płd. wsch. od Kowla, między Lubitowem a Radoszynem, kolo Wołoszek. Podług reg. pobor. pow. włodzimierskiego z 1583 r. własność Kiryła Zubczowskiego, horodniczego łuckiego, który płaci ztąd z 3 ogr. , 2 podsus. Jabłonowski, Wołyń, 121. 38. W. Łobaczowska, pow. dubieński, ob. Wolica. 39. W. Maczywkowa, nieistniejąca wś, w pow. krzemienieckim lub zbaraskim. Podług reg. pobor. pow. krzemienieckiego z 1583 r. należy do dóbr ś. p. kn. Władysława Zbaraskiego. Pobór oddzielnie niewykazany Jabłon. , Wolyń 128. 40. W. Mała, wś nad Teterówką, dopł. Teterowa, pow. żytomierski, gm. Januszpol, par. praw. Halijówka al Wysoka Grobla o 2 w. , par. katol. Krasnopol, własność gen. Lachmanowej. 41. W. Markowa, wś na lew. brzegu Unawy, pow. skwirski, w 3 okr. pol. , gm. Popielnia, par. praw. Sokolcza, o 38 w. od Skwiry, ma 427 mk. Stanowi właściwie część wsi Sokolczy, leżącej po praw. brzegu Unawy. Należała do włości pawołockie. 42. W. Mieńkowa, obecnie Mińkowce, wś, pow. skwirskiego. 43. W. Morawska w dokum. , pow. dubieński, ob. Wolica. 44. W. Ochmatkowska, widocznie dzisiejszy Ochmatków, wś nad Styrem, pow. dubieński, na płn. wsch. od Boromla. Podług reg. pobor. pow, łuckiego z 1583 r. własność Aleksandra Zaborowskiego, który płaci od 3 ogrod. Jabłonowski, Wołyń, 96. 45. W, Oliczówka al Ołycka, dziś Ołyczki, wś nad Puciłówką Putyliwnią, pow. łucki, na płn. od Klewania. Podług reg. pobor. pow. łuckiego z 1577 r. wlość zamku ołyckiego kn. Michała Czartoryskiego, ssty żytomierskiego, który płaci ztąd z 13 dym, po 10 gr. , 3 ogr. po 4 gr. W 1583 r. własnośc Stanisława Radziwiłła, ks. na Ołyce i Nieświeżu, który płaci z 11 dym. , 5 ogr. , 5 komor. , 2 kó, waln. , 1 folusz, Jabłonowski, Wołyń, 47, 109, 46. W. Omelańska al Omielna, dziś Omelno Wolica wś, pow. łucki, na płd. od Kolek. Podług reg. pobor. pow. łuckiego z 1570 r. własność Iwana Koszki, który z Zerowycz Żurawicze i z W. 0. płaci z 16 dym. , 2 ogr. , 3 ogr. , 1 2 popa Jabłonowski, Wołyń, 9, 100. 47 W. w Ostrowie, wś niegdyś w okolicach Szepla, pow. łucki, na płn. zach. od Torczyna w tej okolicy jest dziś wś Wólka nad rz. Stawem. Podług reg. pobor. pow. łuckiego z 1577 r. należy do dworu Szepla kn. Iwanowej Czartoryskiej, która płaci ztąd z 3 dym, , 4 ogr. po 2 gr. Jabłonowski, Wolyń, 48. 48. W. Paszkowska, opustoszałe sioło we włości żesławskiej, t. j. w dzisiejszym pow. zasławskim. Podług reg. pobor. pow, krzemienieckiego z 1583 r. własność Tychny Homiaka, który płaci z 1 dymu, 2 ogr. , 3 komor. Jabłonowski, Wołyń, 146. Ob. Paszkówka. 49. W. Polowa, wś nad rz. Szafaryą, pow. zasławski, gm. Tarnawka. o 40 w. od Zasławia st. poczt. a 60 w. od Szepietówki st. dr. źel. , ma 129 dm. , 987 mk. prawosŁ, 25 rodzin. katol. i 2 żydów. Posiada cerkiew paraf. , p. wez. św. Dymitra, z drzewa wzniesioną w 1796 r. i uposażoną 62 dzies. ziemi. Oprócz tego jest tu cerkiew cmentarna, p. w. św. Jana Bogosława z muru wzniesiona w 1871 r. Szkoła wiejska od 1869 r. Własność gen. Chołszewnikowa. 50. W. Poniatowska, wś, pow. starokonstantynowski, par. katol. Bazalia, w 1867 r. 113 dm. 51. W. Pustomit, dziś Pustomity, wś, pow. rówieński, na płn. wsch. od Tuczyna. Podług reg. pobor. pow. łuckiego z 1577 r. należy do włości tuczyńskiej Aleksandra Siemaszki, który płaci z 3 dym. , 2 ogr. po 2 gr. Jabłonowski, Wołyń, 55. 52. W. Rochmanów, wś, pow. krzemieniecki. dziś Rachmanów ob. . Podług reg. pobor. pow. krzemienieckiego z 1583 r. własność Walentego Wkryńskiego, nowoosadzona, płaci z 4 dym. , 2 komor. , 2 kół waln. Jabłonowski, Wołyń, 148. 53. W. Strakłowska, pow. dubieński, ob. Wolica. 54. W. Sucha, pow. dubieński, ob. Wolica. 55. W. Tatarska, wś nad dopł. Ikopoci, pow. zasławski, gm. Antonin, par. praw. Krzemieńczuki o 2 w. , par. kat. Kulczyny. 56. W. Ultyńska al. Ultyńska, wymieniona w reg. pobor. pow. łuckiego z 1583 r. będzie, prawdopodobnie to co Wolica Pustomit z reg. 1577 r. , leżała przeto w pow. rówieńskim, na płn. wsch. od Tuczyna. Należała do włości tuczyńskiej Aleksandra Siemaszki, kasztelana bracławskiego, który płaci ztąd z 4 dym. , 2 ogr. Jabłonowski, Wołyń, 87. 57. W. Wąsowicza al. Wonowicze, wś nad dopł. Słuczy, pow. starokonstantynowski, gm. Czernielówka, par. katol. Bazalia, 156 dm. , 827 mk. , cerkiew, 2 młyny wodne, wiatrak, cegielnia. Podług reg. pobor. pow. krzemienieckiego z 1583 r. wś Wolica należy do Kuźmina ks. wwdy kijowskiego, który płaci ztąd z 11 dym. , 8 ogrod. , 4 ogr. , 2 podsus. Jabłonowski, Wolyń, 147. 58. W. Wielka, wś Słownik Geograficzny T. XIII, Zeszyt 155. nad rzką Karańką, dopł. Słuczy i dwoma stawami, pow. żytomierski, gm. Motowidłówka o 1 w. , par. katol. i st. pocz. Lubar o 15 w. , odl. o 90 w. od Żytomierza i 35 w. od st. dr. żel. , Pieczanówki, ma 184 dm. , 1485 mk. prawosł. , katol. i do 80 żydów. Posiada cerkiew par. p. w. św. Mikołaja, z drzewa wzniesioną w 1787 r. i uposażoną 42 dzies. ziemi, kaplicę katol. na cmentarzu grzeb. , piękny pałac dziedziców, gorzelnię. Wś słynie z bogactwa włościan. Własność dawniej Buszyńskich, dziś Romerów. 59. W. Wonowicze, pow. starokonstantynowski, ob. Wolica Wąsowicza, 60. W. Woronijów, dziś Woronówka, wś nad dopł. Styru, pow. rówieński, na wschód od Tuczyna. Podług reg. pobor. pow. łuckiego z 1577 r. należy do włości tuczyńskiej Aleksandra Siemaszki, który płaci z 2 dym. , 2 ogrod. po 4 gr. Jabłonowski, Wolyń, 55. 61. W. Zabłockiego, nieistniejąca wś, w pow. krzemienieckim lub zbaraskim. Podług reg. pobor. pow. krzemienieckiego z 1583 r. należy do dóbr ś. p. kn. Władysława Zbaraskiego. Pobór oddzielnie niewykazany Jabłonowski, Wołyń, 128. 62. W. Zahorowska al Zahorów Nowy, wś, pow. włodzimierski, gm. Chorów, ma dm. , 248 mk. Posiada starożytny monaster, w którym znajduje się obraz Bogarodzicy, słynący cudami. Dzisiejszy kościół i monaster fundowany jest przez Piotra Zaborowskiego w 1567 r. Są tu portrety kolatorów Zaborowskich i Czackich. Przechowywały się tu w 3 srebrnych urnach serca Czackich, które, gdy Czaccy zaprzestali zapomagać klasztor, przełożony takowego Seweryn Dziubiński kazał zakopać do ziemi a z urn urządzić świeczniki. 63. W. Zarubiniecka, wś nad rz. Iwnicą, pow. skwirski, na pograniczu pow. żytomierskiego, w 3 okr. pol. , gm. Chodorków, par. kat. Iwnica, o 50 w. od Skwiry, ma 548 mk. Podług Pochilewicza w 1863 r. było 642 mk. prawosŁ, 88 katol; 2630 dzies. ziemi. Posiada cerkiew p. w. św. Michała, z drzewa wzniesioną w zeszłym wieku i uposażoną 56 dzies. Kaplica katol. dek. żytomierskiego. W epoce uwłaszczenia włościan należała do Zygmunta i Bronisława Raciborowskich. 64. W. Zmiiniecka, prawdopodobnie dzisiejszy Zmieiniec, wś nad dopł. Styru, pow. łucki, na płn. zach. od Łucka. Podług reg. pobor. pow. łuckiego z 1583 r. własność Sebastyana Bohuszewicza, namiestnika klewańskiego, który płaci z 6 dym. , 4 ogr. Jabłonowski, Wołyń, 107. J. Krz, Wolica 1. nazwa dolnego biegu rzeki Kościelnicki Potok ob. . 2. W. , rzeczka, lewy dopływ Czeremoszu, wypływa we wsi Herodzie, w pow. kosowskim. Źródlane wody zbiera z pod Chromeńskiego grzbietu, z pod szczytów Paltina 614 mt. , Michałkowa 815 mt. i płynie na Czerhanówkę, Kobaki i w Rybnie uchodzi do Czeremoszu, na wysokości 265 mt. Długość do 20 klm. We wsi Kobaki przyjmuje z lew. brze53 Wolica Wolica gu Hnilcę. 3. W. , nazwa dawana rz. Seret dopł. Dniestru na obszarze pow. brodzkiego. Wolica 1. wś, pow. bocheński, w okolicy podgórskiej, 2, 2 klm. na płd. od Łapanowa, między Lubomierzem od zach. , Grabiem pld. i Brzezowa wsch. . Par. rzym. kat. w Łapanowie. Wś wraz z obszarem większej posiadłości ma 40 dm. i 227 mk. , w tem 220 rzym. kat. , 7 izrl. Pos. tabularna Stan. Lgockiego ma 190 mr. , pos. mn. 24, 2 mr. W spisie pob. po 2 grosze złami z r. 1490 Pawiński, Małop. , 447 nie ma tej wsi w par. łopanowskiej, w 1581 r. znajdujemy ją wraz z nieistniejącą teraz Wolą. Miała 3 1 2 łan km. , 4 zagr. z rolą i 2 komor. z bydłem. 2. W. z Wałowicami, wś, w pow. jasielskim, na lewym brzegu Jasiołki, o 4, 6 klm. na wschód od Jasła. Składa się z dwóch osad Wolicy 24 dm. , 135 mk. i ku płd. wysuniętych Wałowic 28 dm. , 146 mk. a wreszcie obszaru dwor. 4 dm. i 26 mk. , ma 307 mk. rzym. kat. a 5 izr. Pos. tabularna Apol. Przyłęckiego ma ogółem 264 mr. , pos. mn. 172 mr. obszaru. W r. 1581 Pawiński, Małop. , 119 Wola i Wałowice miały 2 1 2 łanu km. , 4 zagr. z rolą, 2 bez roli, 3 komor. z bydłem i 3 bez bydła. Posiadali je Mateusz i Mikołaj Pakosze. Graniczą na zach. z Sobniowem, na płd. z Łaskami, na wsch. z Gąsówką i Czeluśnicą a na pln. stanowi Jasiołka granicę od Hankówki. 3. W. z Lasem Kościelnickm i Rogowem, wś, pow. krakowski, nad pot. Kościelnickim, dopł. Wisły z lew. brzegu, na granicy królestwa polskiego. Wólka Las Kościelnicki jest położona ku płd. 36 dm. a Bogów 4 dm. na brzegu Wisły. Wogóle liczy wś 58 dm. i 295 mk. rzym. kat. ; obszar tabularny z osadami Pomykana i Browarek 4 dm. , 36 mk. 13 izrael. . Obszar tabularny Maryi hr. Wodzickiej ma 284 mr. ; pos. mn. 281 mr. Par. w Górce Kościelnickiej. W r. 1581 Pawiński, Małop. , 7 należała wś do par. w Pobiedniku; była dziedzictwem Wodzisławskiego, który płacił od 4 łan. km. i 2 komor. z bydłem. Graniczy na zach. z Kępą Rusiecką, Przylaskiem Wyciązkim i Wyciążami a na płn. z Cłem. 4. W. , wólka do Kobylan, pow. krośnieński na płd. od Kobylan, nad pot. Stawiska, składa się z 8 dm. , ma 57 mk. rzym. kat. 5. W. , wólka do Ostrowa, w pow. łańcuckim, na wsch. od Ostrowa, 4 klm. na płn. od Kańczugi, liczy 62 dm. i 314 mk. rzym. kat. Pos. tabularna Józ. Stojałowskiego wynosi 76 mr. , pos, mn. 317 mr. 6. W. , wólka do wsi Stronie, w pow. limanowskim, składa się z 14 dm. i 75 mk. 7. W. z Kopalinami i Błyszczówką, wś, w pow. ropczyckim, na praw, brzegu Wisłoki, przy gościńcu z Dębicy 1, 8 klm. do Pilzna, ma w stronie płn. i wsch. większe lasy. Kopaliny leżą na brzegu Wisłoki, Błyszczówka zaś jest karczmą przy gościńcu. Razem z obszarem więk. pos. i Wólką, ma Wolica 32 dm. i 248 mk. 236 rzym. kat. a 12 izrl. Posiadłość tabularna br. Henryka Christianiego ma w ogóle 802 mr. , w połowie, roli a w połowie lasu, pos. mn. 162 mr. roli. Wś tę spotykamy dopiero w r. 1674, w spisie pobor. , jako Wolę Pawiński, Małop. , 56a, wszystkie zaś inne wsi, należące do par. w Dębicy, istniały w r. 1581. Graniczy na płd. z Latoszynem i Podegrodziem, na wschód z Gawrzyłową a na płn. z Kawęczynom. 8. W. Ługowa, wś, w pow. ropczyckim, o 1, 5 klm. na płn. od Sędziszowa, a na zach. od Kawęczyna, składa się z 109 dm. , ma 566 mk. rzym. kat. 9. W. Piaskowa, wś w pow. ropczyckim, na płn. od W. Ługowej, 2 klm. od Sędziszowa, liczy 105 dm. i 580 mk. 353 rzym. kat. a 227 izrl. Pos. tabularna hr. Potockich z Krzeszowic wynosi 440 mr. 10. W. , wś, pow. sanocki, ma par. gr. kat. z cerkwią murowaną, leży nad Sanoczkiem, 3, 5 klm. na płn, wsch. od Bukowska, składa się z 58 dm. i ma 362 mk. 324 gr. kat. , 29 rzym. kat. i 9 izrl. Pos. tabularna w rękach izraelitów, dawniej hr. Komorowskich ma w ogóle 729 mr. , pos, mn. 620 mr. obszaru. Uposażenie parafii wynosi wprawdzie 84 mr. i 176 50 złr. dodatku, lecz gleba jest płonną. Do par. dek. potolicki należą, prócz Wolicy Zboisko, mto Bukowsko, Ratnawica z cerkwią drewnianą i Bełchówka. Graniczy na płd. z Bełchówką i Ratnawicą, na wsch. z Niebieszczanami, na zach. z Nowotańcem a na płn. ze Zboiskami. 11. W. , wólka do Sierczy, leży na płd. od Sierczy, przy drodze z Wieliczki do Gorzkowa, w pow. wielickim, składa się z 50 dm. , ma 352 mk. W r. 1581 Adam Niewiarowski miał tu półłanek kmiecy i 3 zagrody z rola, a Wielogłowska 3 zagr. z rola. 12. W. , przys. Plichowa, pow. brzeżański ob. t. VIII. 13. W. , wś, pow. dobromilski, 15 klm. na płn. zach. od sądu pow. w Dobromilu, tuż na płn. zach. od urz. poczt. w Krościenku, koło Chyrowa. Na płn. zach. leży Liskowate, na płn. Łopuszanka, na wsch. Obersdorf, na płd. wsch. Krościenko, na płd. zach. Berehy pow, liski. Płd. część wsi przepływa dopł. Strwiąża, pot. Łodyna, a część płn. inny dopływ Strwiąża, nadpływający z Liskowatego. W dolinie tego ostatniego potoku leżą zabudowania wsi, a w dolinie Łodyny grupa domów Łodynka i młyn. W r. 1890 było 27 dm. , 195 mk. w gm. 186 gr. kat. , Rus. , a 9 izrl. Pol Par. gr. kat. w Krościenku, rzym. kat. w Jasieniu. Ob. Krościenko. 14. W, część Pustomyt, w pow. lwowskim. 15. W. , wś, pow. podhajecki, 9 klm. na płd. od sądu pow. i urz. poczt. w Podhajcach. Na płn. zach. i płn. leży Wierzbów, na wsch. , płd. i płd. zach. Hołhocze. Wody płyną strugami na wsch. do Koropca. Na płd. leżą zabudowania wsi, folwark, cegielnia i Wapniarka. Własn. więk. ma roli ornej 149, łąk i ogr. 10, pastw. 11, lasu 450 mr. ; własn. mn. roli or. 215, łąk i ogr. 125, pastw. 11 mr. W r. 1890 było 73 dm. , 486 Wolica Wolica mk. w gm. ; 6 dm. , 46 mk. na obsz. dwor. 321 j rzym. kat. , 172 gr. kat. , 39 izrl; 339 Pol. , 193 Rus. . Far. rzym. kat. w Zawałowie, gr. kat. w Hołhoczem. 16. W. , wś, pow. skałacki, 27 klm. na płd. wsch. od Skałatu, 19 klm. na płd. wsch. od sadu pow. w Grzymałowie, 11 klm. na wsch. od urz. tel. w Toustem, tuż na zach. od urz. poczt. w Kałaharówce. Na pld. leżą Rasztowce, na zach Borki i Krasne, na pln. wsch. Kozina; wschodnia częśó styka się z Kałaharówka i Wychwatyńcami na środkowej przestrzeni, a zresztą przypiera do granicy pow. , proskurowskiego gub. podolska i stykają się na płn. z Satanówką, a na pld. z Kręciłowem. Wzdłuż płd. wsch. granicy płynie Zbrucz. Do niego podąża struga z płn. części obszaru. W dolinie tej strugi leżą zabudowania wsi, folwark i gorzelnia. Pld. część obszaru lesista las Grzymałowski. Wznies. sięga 338 mt. na pld. ; płn. część obszaru opada poniżej 340 mt. Własn. więk. tu, w Kręciłowie i Wychwatyńcach ma roli or. 809, łąk i ogr. 35, past. 86, lasu 2463 mr. ; wł. mn. roli or. 900, łąk i ogr. 69, pastw. 7 mr. W r. 1890 było 88 dm. , 589 mk. w gm. , 19 dm. , 169 mk. na obsz. dwor. 536 gr. kat. , 142 rzym. kat. , 70 izrl. , 2 innych wyzn. ; 208 PoL, 536 Rus. , 6 Niem. . Far. rzym. kat. w Grzymałowie, gr. kat. w Kałaharówce. We wsi jest cerkiew i kasa pożyczk. gm. z kapit. 3520 złr. 17. W. , część Pietniczan, pow. stryjski. 18. W. al. Wolica Mostenska z Piaskami, Rokitną i Wieczorkami, wś, pow. żółkiewski, 24 klm. na pln. , wsch. od Żółkwi, tuż na zach. od sądu pow. i urz. poczt. w Mostach Wielkich. Na wsch. leżą Mosty Wielkie, na płd. Stanisłówka, na zach. Dworce, na płn. Kuliczków pow. sokalski. Płd. część wsi przepływa Rata od płd. zach. na płn. wsch. i lewoboczny dopływ Raty, Rokitna od zach. na wsch. Wzdłuż granicy płn. płynie od zach. na wsch. pot. Błotny, lew. dopł. Raty, wzdłuż granicy płd. zach. Świnia, prawy dopł. Raty, aż do ujścia. Zabudowania wsi leżą w dolinie Raty. Na praw. brzegu grupa dm. Piaski, a na lew. brz. Rokitny grupa domów Rokitna. Obszar cały przeważnie lesisty, Wznies. w środku obszaru 217 mt. Czysty wierzch, Własn. więk. ma roli orn. 121, łąk i ogr. 163, pastw. 7, lasu 2826 nar. ; własn. mn. roli or. 171, łąk i ogr. 437, pastw. 39 mr. W r. 1890 było 131 dm. , 779 mk. w gm. ; 16 dm. , 186 mk. na obsz. dwor. 454 rzymkat. , 454 gr. kat. , 157 izrl, 450 Pol. , 457 Rus. , 62 Niem. . Par. rz. kat. w Mostach Wielkich, gr. kat. w Dworcach. 19. W. Baryłówa, wś, pow. kamionecki, 45 klm. na płn. wsch. od Kamionki Strumiłowej, 16 klm. na pln. wsch. od sądu pow. i urz. poczt. w Radziechowie. Na płd. zach. leży Sieńków, na pld. Kulików, na wsch. Baryłów, na pln. Bużany w pow. włodzimierskim. Wzdłuż granicy płn. płynie Sydołówka od zach. na wsch. i przyjmuje w obrębie wsi od praw. brz. dopływ od płd. zach. z Sienkowa. Na praw. brz. tego potoku leżą zabudowania wsi. Na płd. wsch. leży las Dąbrowa, a w nim na granicy wsch. grupa domów Zielona. Wzn. 227 mt. w środku obszaru, 210 mt. na granicy płn. w dolinie Sydołówki. Własn. więk. ma roli orn. 331, łąk i ogr. 149, past. 186, lasu 407 mr. ; włas. mn. roli or. 533, łąk i ogr. 277, past. 54 mr. W r. 1890 było 99 dm. , 591 mk. w gm. ; 5 dm. , 36 mk. na obsz. dwor. 530 gr. kat. , 59 rzym. katol. , 38 izr. ; 201 Pol. , 426 Rus. . Par. rzym. kat. w Radziechowie, gr. kat. w Sieńkowie. We wsi jest cerkiew, szkoła 1 klas. i kasa poż. gm. z kapit. 457 złr. 20. W. Derewlanska, wś, pow. kamionecki, 15 Mm. an płd. wsch. od Kamionki Strumiłowej, 10 klm. na płd. zach. od sądu pow. i urz. poczt. w Busku. Na wsch. leżą Pobużany, na pld. Derewlany, na zach. Spas i Sokola, na pln. Sokola. Wzdłuż granicy płd. i płd. zach. płynie Bug. Na praw. jego boku leżą zabudowania wsi. Pln. część obszaru zajmują lasy Zbyska, Zamynki i Matwijawka. Wzn. na płn. 245 mt. Własn. więk. hr. Kazimierza Badeniego ma roli or. 254, łąk i ogr. 149, past. 7, lasu 1294 mr. ; wł mn. roli or. 359, łąk i ogr. 260, pastw. 32, lasu 4 mr. W r. 1890 było 101 dm. , 593 mk. w gm. , 3 dm. , 11 mk. na obszarze dwor. 54 rzym. kat. , 623 gr. kat. , 27 izrl; 542 Rus. , 62 Pol. Par. rzym. kat. w Busku, gr. kat. w Sokoli. We wsi jest cerkiew, szkoła 1 klas. i kasa poż. gm. z kapit. 312 złr. Był tu niegdyś warowny zamek, z którego tylko dwie baszty pozostały Stupnicki, Geografia Galicyi, Lwów, 1849, str. 85. 21. W. Hnizdyczowska, wś, pow. żydaczowski, 7 klm. na płd. zach. od sądu pow. i urz. poczt. w Żydaczewie. Na wsch. i płd. wsch. leży Hnizdyczów, na płd. zach, Pokrowce, na zach. Cucułowce, na płn. Turady. Wzdłuż granicy płd. wsch. płynie Stryj. Zabudowania wsi leżą na zach. Własn. więk. ma roli or. 140, łąk i ogr. 16, past. 152 mr. ; wł. mn. roli or. 283, łąk i ogr. 70, past. 63 mr. W r. 1890 było 71 dm. , 410 mk. w gm. ; 2 dm. , 12 mk. na obsz. dwor. 371 gr. kat. , 5 rzym. kat. , 33 izrl, 13 innych wyzn. ; 373 Rus. , 36 Pol. , 13 Niem. . Par. rz. kat. w Żydaczewie, gr. kat. w Cucułowcach. We wsi jest cerkiew, p. w. św. Michała, szkoła 1 klas. i kasa poż. gm. z kapit. 1611 złr. 22. W. Komarowa z Horodelcem i Komarowem, wś, pow. sokalski, 12 klm. na płd. wsch. od sądu pow. , st. kol. i urz. poczt. w Sokalu. Na płn. leży Tartaków, na wsch. Zubków, na płd. Poździmierz, na zach. Komarów. Płd. część wsi przepływa pot. Białystok. Na obu jego brzegach leżą zabudowania wsi. Na płn. wsch. lasy Woleński szczyt 230 mt. i Świdniki. W r. 1890 było 229 dm. , 1360 mk. w gm. ; 16 dm. , 131 mk. na obsz. dwor. 596 rzym. kat. , 846 gr. kat. , 49 Wolica Woliczka Woliczka izrl. 893 Bus. , 598 Pol. . Par. rzym. kat. w Tartakowie, gr. kat. w Zubkowie. We wsi jest cerkiew, szkoła 1 klas, i kasa poż. gm. z kapit. 928 złr. 23. W. Ładyczynska, część Ładyczyna, pow. tarnopolski. 24. W. Trembowelska, wś, pow. trembowelski, tuż na płd. wsch. od sa du pow. i Urz. poczt. w Trembowli, graniczy na płd. z Plebanówką, a na wsch. z Iwanówka pow. husiatyński. Zabudowania wsi leża na płn. zach. , tuż na granicy Trembowli. Na wsch. wzgórze Wolica 361 mt. . Wł. więk. ma roli or. 385, łak i ogr. 13, past. 24 mr. ; wł. mn. roli or. 303, łak i ogr. 22, past. 4 mr. W r. 1890 było 56 dm. , 289 mk. w gm. , 5 dm. , 39 mk. na obsz. dwor. 90 rzym. kat. , 213 gr. kat. , 25 izr. ; 200 Rus. , 128 PoL. Par. rzym. kat. i gr. kat. w Trembowli. Lac Lu. Dz, Wolica 1. al. Wolice, niem. Walitz, wś ryc, przy wejściu Noteci do jez. Ptur, w pow. szu bińskim, okr. urz. łabiszyński, urz. stanu cywil. , st. kolei, urz. poczt. , szkoły i par. obie w Barci nie, sąd okr. w Łabiszynie. Obszaru 781 ha, 8 dm. , 167 mk. 131 katol. Czysty dochód oce niony na 5064 mrk. Uprawa trzciny ma 269 ha i fabryka krochmalu. Do W. należy folw. Fridrichsrode. W r. 1523 proboszcz Szczepa nowski pobierał z W. dziesięcinę snopowa, a nad to po groszu kolędy z łanu. W r. 1577 było 3 łan. , w r. 1620 cztery półłanki. Leży na zach. Barcina, na płn. Szczepanowa. W dok. z r. 1474 wieś ta nosi nazwę Wolna. W tym że roku Mikołaj z Janowego Młyna Janowski, kaszt. szremski, kupił, jako patron altaryi, u Ja na Raczkowskiego z Marcinkowa Górnego, 4 grz. czynszu za 40 grzyw. , zabezpieczywszy go na Wolnej wsi dziedzicznej Raczkowskich. W r. 1793 był dziedzicem Józef Łochocki na Barcinie. 2. W. Kozia, wś i fol. , w pow. pleszewskim jarocińskim, urz. stanu cywil. i par. ew. w No wem Mieście nad Warta, st. kol. i poczta w Żer kowie, par. katol. w Dębnie, sąd w Jarocinie. Wś gospod. ma 348 ha, 33 dym. , 308 dusz 292 katol. Folw. ma 1 dm. , 17 mk. 3. W. Pusta, wś gospod. i folw. , w pow. pleszewskim jarociń skim, ma urząd okr. w Nowem Mieście nad Wartą. , urz. stanu cywil, st. kol. i urz. poczt. , szkoły i par. kat. w Mieszkowie, par. ewang. w N. Mieście, sąd w Jarocinie. Wś gospod. ma obszaru 120 ha, 28 dm. , 184 mk. 8 ewang. . Folw. ma 9 dym. , 141 dusz. W. graniczy od płd. z Mieszkowem. R. 1282 Jan, bisk. pozn. , poświęcając kościół mieszkowski, przekazał mu dziesięciny z Bielejewa i Wolicy, wsi Iwona. R. 1372 pisał się z Wolicy Mikołaj, podkomorzy kaliski, a w r. 13929 Wincenty Wolicki. R. 1578 posiadał W. Mikołaj, r. 1618 Jędrzej Wo licki, a pod koniec zeszłego wieku Józef Hersztupski. W. Ł. Woliczka 1. Nowostawce, prawdopodobnie dzisiejszy Nowy Staw, wś nad Wilią, pow. krzemieniecki, na płn. od Zahajec i Szumbaru. Po dług reg. pobor. pow. krzemienieckiego z 1583 r. własność Stanisława Łaszcza, który płaci ztąd z 5 dym. , 1 ogr. , 1 komor. , 2 kół waln. , 1 stęp. Jabłonowski, Wołyń, 140. 2. W. Zuczki, nieistniejąca pod ta nazwa wś, około Jampola, t. j. we wschodniej części pow, krzemienieckie go lub przyległej pow. ostrogskiego. Podług reg. pobor. pow. krzemienieckiego z r. 1583 własność Pawła Małyszewicza Nowosielskiego, wójta ostroskiego, który płaci z 1 dym. Jabło nowski, Wołyń, 140. J. Krz. Woliczka, wś, pow. rzeszowski, nad poto kiem, dopł. Mrówki, na płd. stronie gościńca z Rzeszowa do Sędziszowa, w okolicy pagórkowa tej. Składa się, wraz z obszarem tabularnym z 76 dm. , ma 378 mk. 365 rzym. kat. i 13 izrl. Par. w Świlczy. Pos. tabularna Ant. Krupnickiego ma 276 mr. ; pos. mn. 396 mr. Grani czy na płn. ze Świlcza, na płd. z Bzianką, na wsch. z Przybyszowem a na zach. z Trzcianą, i Błędową. Mac. Wolin, folw. , pow. wiłkomierski, w 3 okr. poL, gm. Żmujdki, o 14 w. od Wiłkomierza. Wolin, niem. Wollin, wysepka na morzu Bal tyckiem, między dwoma ujściami Odry Dziwnem niem. Dievenow i Świnią. Swine, 3 1 2 mili kw. obejmująca. Należy do obwodu regiencyjnego szczecińskiego, pruskiej prowincyi Pomeranii. Tworzy wraz z przeciwległą wyspą. O rzną. Usedom powiat osobny. Wyspa ta jest po więk szej części płaską. , piaszczystą i nieurodzajną; obejmuje liczne jeziora, obszerne lasy i dobre pastwiska. Wybrzeża jej są. pokryte wałami i pagórkami piaszczystemi. Hodowanie bydła, po łów śledzi i węgorzy i zbieranie bursztynu sta nowią główne zatrudnienie mieszkańców, któ rych jest około 12000. Jedyne miasto na niej zowie się także Wolin. Dwie mile na płn. zach. od niego leży urocza wioska Misdroy, licznie dla kąpieli morskich zwiedzana. Szafarzyk utrzy muje, że Wolin jest identyczny ze sławna nieg dyś Wineta. Kś. Fr. Wolin, niem. Wollin, miasto powiatowe na płd. wsch. krańcu wyspy t. n. , od lądu oddzielone przez odnogę Odry Dziwno Dievenor. Klimat ma ostry. Woda do picia zawiera wiele saletry. Obszaru ma miasto 1145 ha 488 roli orn. , 496 łąk, 7 lasu; 1885 r. z przyległ. 600 dm. , 1215 dym. , 5097 mk. , 4932 ew. , 19 kat. , 8 dyssyd. , 138 żyd. Trudnią się handlem zboża i bydła i połowem ryb, które wędzone albo solone wysyłają, do Szczecina, Poznania, Wrocławia, Lipska i t. d. Dawniej prowadziło miasto ożywiony handel wodny z północnemi krajami, lądowy zaś przez Pomorze aż po Nowogród. Dowodzą tego znalezione tu monety arabskie z IX i X stulecia. Gród ten był od r. 1125 siedzibą, biskupstwa, przeniesionego r. 1170 do Kamienia. R. 1630 zdobyli go Szwedzi, r. 1675 Wolica Wolin Wolininowo Wolina Wolina Brandenburczycy, lecz dopiero r. 1720, mocą traktatu sztokholmskiego, cala wyspa ostatecznie z państwem pruskiem połączona została ob. Das Reichspostgebiet Berlin, 1878, str. 178. Wolina, wś, w pow. niskim, na lew. brzegu Sanu, przy gościńcu z Niska 3 klm. do Rudni ka, wraz z wólka Podwoliną ma 45 dm. i 241 mk. 219 rzym. kat. par. w Racławicach i 22 izrael. Obszar tabularny został rozparcelowa ny; pos. mn, ma 403 mr. roli. W. graniczy na pln. z Racławicami, na zach. z Warchołami i bo rami, na pld. z Przędzelem a na wsch. z Nową Wsią, która do niedawna tworzyła wraz z Wo liną; wspólną gminę. Mac. Wolininowo, folw. , pow. suwalski, gm. Kuków, par. Suwałki odl. o 7 w. , ma 3 dm. , 17 mk. Wolino al. Annińskie, folw. , pow. siebieski, w pobliżu jez. Osynia. Pod folw. zaczyna się szereg niewielkich pagórków, pokrytych lasem sosnowym, ciągnący się w kierunku wschodnim, na przestrzeni 25 w. , do jez. Świbło i Niewiedro. Wolińskie Baraki, wś nad rzką Łydynią, pow. płoński, gm. i par. Sochocin, odl. 14 w, od Płońska, ma 13 dm. , 103 mk. , 329 mr. Wolińskie Budy 1. wś, pow. mławski, gm. Ratowo, par. Unieck, odl. 28 w. od Mławy, ma 6 dm. , 73 mk. , 115 mr. Należała do dóbr Gradzanowo. 2. W. B. al. Żurawskie, wś, pow. mławski, gm. i par. Unierzyrz, odl. 28 w. od Mławy, mają 9 dm. . 109 mk. , 231 mr. Mieszka tu drobna szlachta. Woliska, fol. i os. włośc, pow. brzeziński, gm. i par. Bratoszewice. Folw. ma 3 dm. , 627 mr. , wchodzi w skład dóbr Bratoszewice, os. wlośc. ma 45 mk. , 15 mr. Ob. Wola Rotmistrzowa. Wolisko, leśnictwo, pow. niborski, st. p. Musehaken. Woliszewo, pow. kościański, ob. Olszewo 3. . Wolitta, wś, pow. świętosiekierski, st. p. Balga. Wollitnick, dobra ryc. i młyn, pow. świętosiekierski, na płd. brzegu zatoki Fryskiej. W miejscu st, dr. żel, urz. poczt. i tel. W. leży naprzeciw Fyszhuzy. Zimową porą komunikacja po lodzie z Pilawą. Wólka 1. folw. , pow. sochaczewski, gm. Seroki, par. Pawłowice, ma 30 mk. , 331 mr. 2. W. , pow. grójecki, ob. Turowska Wola. 3. W. , kol. nad rzką Bałdówką, pow. łęczycki, gm. Poddębice, par. Kałów, odl. od Łęczycy 29 w. , ma 7 dm. , 68 mk. W r. 1827 wś rząd. , ma 10 dm. , 70 mk. 4. W. , os. karcz. , pow. sieradzki, gm. i par. Godynice, odl. od Sieradza 22 w. 5. W. , wś, weszła w skład terytoryum miasta Łodzi w r. 1825. Miała 28 dm. , 260 mk. 6. W. , wś, pow. nieszawski, gm. i par. Służewo, ma 120 mk. , 318 mr. W r. 1827 było 6 dm. , 68 mk. Może będzie to dawniejsza Wola Borzewicka, z której r. 1583 wojewoda brzeski płaci od 10 lan. Pawiński, Wielkop. , I, 249. 7. W. , wś i folw. , pow. noworadomski, gm. Wielgomłyny, par. Chełmno. Wś ma 9 dm. , 103 mk. , 90 mr. ; folw. 1 dm. , 5 mk. , 296 mr. ; os. karcz. 4 mr. Folw. należał poprzednio do dóbr Zagórzyce. W r. 1827 było 6 dm. , 44 mk. 8. W. , folw dóbr Gołuchów, w pow. stopnickim, ma 220 mr. 9. W. , folw. dóbr Oleśnica, w pow. stopnickim, ma 289 mr. 10. W. al. Borek, wś i folw. , pow. włoszczowski, gm Secemin, par. Przyłęk. Folw. ma 2 dm. mur. , 3 drew. bud. , 300 mr. ; wś 16 os. , 178 mr. Wchodziły w skład dóbr Przyłęk. W r. 1827 Wólka Raczyńska, w par. Przyłęk, miała 12 dm. , 72 mk. 11. W. , wś, pow. włoszczowski, gm. Chrząstów, par. Kuczków, ob. Wola Kuczkowska. 12. W. , w r. 1827 Wólka Jakubowicka, wś, pow. lubelski, gm. Wólka, par. Czwartek Lublin, odl. 6 w. od Lublina. Wchodziła w skład dóbr Jakubowice, ma urz. gm. , 7 os. , 140 mr. W r. 1827 miała 5 dm. , 47 mk. Gmina Wólka należy do sądu gm. okr. III w Piaskach, urząd gm, w Wólce, st. poczt. tel. i dr. źel. w Lublinie. Gmina ma 21545 mr. obszaru i 6105 mk. Śród ludności stałej jest 87 praw. , 20 prot. , 24 żyd. W skład gminy wchodzą Biskupie Nowe i Stare, Boduszyn, Bystrzyca, Dąbrówka, Długie, Firlejowszczyzna. Gajdów, Jakubowice, Łagiewniki, Łysaków, Łuszczów, Nowogród, Pliszczyn, Rudnik, Sobianowice, Świdniczek, Świdnik Duży i Mały, Tatary, Trześniów, Turka, Wólka, Wasilianówka, Zadębie, Zawadów. 13. W, , w r. 1827 Wólka Dobrska, wś, pow. nowoaleksandryjski puławski, gm. Rogów, par. Wilków. W r. 1676 płacą tu pogłówne od 56 poddanych. Zdaje się, że tą wieś podaje spis z r. 1827 p. n. Wólka Dokrska, zapewne Dobrska od wsi Dobre, w par. Opole. Jedna część ma 21 dm. , 152 mk. , druga 12 dm. , 97 mk. 14. W. , folw. dóbr Jabłonna, w pow. lubelskim, ma 758 mr, 15. W. , wś, pow płocki, gm. Rogozino, par. Radzanowo, odl. 16 w. od Płocka, ma 10 dm. , 101 mk. , 185 mr. W r. 1827 było 3 dm. , 20 mk. 16. W. , pow. lipnowski, ob. Wólka Rumunki. 17. W. , wś, pow. rypiński, gm. Czermin, par. Skrwilno, odl 10 w. od Rypina. Wraz z os. Szeroka Olsza ma 28 dm. , 250 mk. , 351 mr. , wiatrak. W r. 1827 było 2 dm. , 12 mk. 18. W. , wś i osada, pow. mławski, gm. Turza, par. Mława odl 3 w. , ma 36 dm. , 517 mk. , 63 mr. Na obszarze wsi mieści się komora celna, stacya pograniczna dr. źel nadwiślańskiej, zwana Mława, posterunek straży pogranicznej. 19. W. , wś szlach, , pow. ostrołęcki, gm. Piski, par. Czerwin. Wr. 1827 miała 16 dm. , 78 mk. 20. W. , kol włośc, pow. ostrołęcki, gm. Szczawin, par. Goworowo, ma 158 mr. 21. W. , wś i Wollitnick Wolitta Woliszewo Wolisko Woliska Wolińskie Budy Wolińskie Baraki Wolino fol. , pow. mazowiecki, gm. Kowalewszczyzna, par. Waniewo. W r. 1866 folw. miał 1150 mr. ; wś 22 os. , 370 mr. W r. 1827 było 19 dm. , 131 mk. 22. W. , os. , pow. szczuczyński, gm. i par. Szczuczyn. 23. W. , wś, par. Bargłów dziś pow. augustowski. W nowszych spisach nie podana. W r. 1827 było 25 dm. , 165 mk. 24. W. , wś i fol. , pow. suwalski, gm. Wólka, par. Bakałarzewo, odl. od Suwałk 13 w. Folw. ma 5 dm. , 50 mk. ; wś 9 dm. , 77 mk. , 525 mr. Wchodziła w skład dóbr rząd. Adamowicze. W r. 1827 1 dm. , 9 mk. W. gmina ma 13701 mr. obszaru i 5230 mk. Śród stałej ludności 6 praw. , 153 prot. , 1360 żyd. w os. Bakałarzewo. Sąd gm. okr. III i st. p. w os. Filipowo o 13 w. W skład gm. wchodzą Bakałarzewo, Bolesty Nowe i Stare, Czerwonka, Gębalówka, Kamionka, Karasiowo, Karolin, Klonowa Góra, Konopki, Konstantynówka, Kotowina, Malinówka, Matłak, Mazury Gizewicze, Meszki, Nowa Wieś, Nowopol, Nowy Dwór, Podrabalino, Podwólka, Podwólczanka, Podwysokie, Podzajączkowo, Podzdręby, Rabalino, Ruda, Rydzewina, Sadłowina, Siekierowo, Siemienówka, Skazdub, wś i fol. , Szczedruchy, wś i fol. , Włodzimirzówka, Wólka, wś i fol. , Zajączkowo, wś i fol. Zdręby. 25. W. Abramowicka, pow. lubelski, gm. Zemborzyce, par. Abramowice. W r. 1827 było 21 dm. , 140 mk. 26. W. Abramowska, wś, pow. zamojski, gm. Goraj, par. Radzięcin, odl. 55 w. na zach. od Zamościa, leży w górzystolesistej okolicy. Ma 240 mk. rzym. kat. , 30 osad, 694 mr. ziemi ornej. Gleba po części piaskowata, żytnia. W r. 1827 było 30 dm. , 146 mk. 27. W. Adamkowa. Spis z r. 1827 podaje dwie wsi t. n. , w par. Chodecz dziś pow. włocławski. Jedna ma 10 dm. , 64 mk. , druga 11 dm. , 90 mk. Będzie to zapewne dzisiejsza Wola Adamowa, w gm. Pyszkowo. 28. W. Babska, wś, pow. rawski, gm. Maryanów, par. Babsk, ma 13 dm. , 103 mk. , 367 mr. W r. 1827 było 10 dm. , 93 mk. R. 1579 Wola Babska ma 2 1 2 łan. km. 29. W. Bachońska al. Bocheńska, pow. kozienicki, gm. Sarnów, par. Oleksów, odl. od Kozienic 18 w. , ma 24 dm. , 144 mk. , 220 mr. W r. 1827 wś Wólka Sochańska, w par. Rogów, ma 11 dm. , 87 mk. 30. W. Bałtowska, pow. iłżecki, gm. Pętkowice, par. Bałtów, odl. od Iłży 28 w. , ma 34 dm. , 266 mk. , 296 mr. dwor. , 368 mr. włośc. W r. 1827 było 15 dm. , 118 mk 31. W, Batorska, dawniej Botorska, wś, pow. janowski, gm. Chrzanów, par. Batorz, ma 34 dm. , 307 mk, 587 mr. W r. 1827 było 28 dm. , 156 mk. Należała do ordynacyi Zamoyskich, teraz uwłaszczona. Grunta ciężkie gliniaste, sapowate; położenie wzgórzyste. W r. 1676 Stan. Zamiechowski, dziedzic Botorza, płaci w Wólce Botorskiej od 28 poddanych. 32. W. Bezdziadowa, wś i młyn nad rz. Ner, pow. łęczycki, gm, Gostków, par. Wartkowice, odl. od Łęczycy 14 w. ; wś ma 26 dm. , 96 mk. ; os. młyn. 1 dm. , 14 mk. Ob. Wola Bezdziadowa, W r. 1827 było 6 dm. , 68 mk. 33. W. Będkowska, wś i fol, pow. sieradzki, gm. Barczew, par. Burzenin, odl. od Sieradza 18 w. Wś ma 30 dm. , 320 mk. ; folw. 4 dm. , 42 mk. W r. 1827 Wola Będkowska ma 21 dm. , 127 mk. 24. W. Białecka al. Wola, wś, pow. lubelski, gm. Jaszczów, par. Milejów. Istniała już w r. 1676 i stanowiła jedną całość ze wsią Białka, w której Marek Lebkowski płacił od 6 osób z rodziny, 8 dworskich i 59 poddanych. Leżała w par. Biskupice. W r. 1827 było 9 dm. , 64 mk. 135. W. Biernicka, wś, pow. skierniewicki, gm. Korabiewice, par. Jeruzal. Nazwę otrzymała od poblizkiej wsi Biernik, mającej 131 mk. , 831 mr. dwor. i 70 włośc. Wr. 1827 było 17 dm. , 81 mk. 36. W. Błędowska, wś, pow. płoński, gm. Błędówko, par. Ciek syn, odl. 22 w. od Płońska, ma 5 dm. , 40 mk. , 62 mr. W r. 1827 było 6 dm. , 71 mk. 37. W. Biska, wś, pow. biłgorajski, gm. i par. Biszcza. Łączy się zapewne z wielką i ludną wsią Biszcza, mająca do 3000 mk. Ob. Biszcza. 38. W. Bocheńska, ob. Wólka Bachońska, 39. W. Bodzechowska, wś nad rz. Kamienną, pow. opatowski, gm. Bodzechów, par. Denków, odl. Opatowa 14 w. , ma 25 dm. , 171 mk. , 324 mr. W r. 1827 Wola Bodzechowska ma 20 dm. , 110 mk. 40. W. Bórakowska, wś, w par. Wawrzyszew, utworzona przy wsi Buraków dziś pow. warszawski, gm. Młociny, należącej w XVI w. do par. Tarchomin. W r. 1580 wieś ta, własność królewska, w dzierżawie Bartłom. Zaliwskiego, chorążego liwskiego, ma 3 łany km. Pawiń. , Mazowsze, 267. Będzie to zapewne dzisiejsza Wólka Węglowa ob. . 41. W. Bossowska, wś, pow. stopnicki, gm. Grabki, par. Kargów. Powstała przy wsi Bossowice. W spisie z r. 1827 nie podana. 42. W. Brwileńska, pow. gostyński, ob. Wola Brwilenska. 43. W. Brzezińska, wś, pow. ostrołęcki, gm. i par. Goworowo. W spisach pobor. z XVI w. nie podana. W r. 1827 było 8 dm. , 154 mk. 44. W. Brzezińska, pow. garwoliński, ob. Oszczywilk 10. . 45. W. Brzozokalska, wś, pow. błoński, gm. i par. Radziejowice. W r. 1579 Wólka Brzozokolowa ma 2 zagr. Pawiń, , Mazowsze, 148. W r. 1827 było 6 dm. , 45 mk. 46. W. Brzozowska, wś i fol. , pow. przasnyski, gm. i par. Dzierzgowo, odl. 26 w. od Przasnysza, ma 3 dm. , 16 mk. , 749 mr. W r. 1827 było 5 dm. , 29 mk R. 1579 Wólka Brzozowskich ma 2 łany km. 47. W. Chrapanowska, w XVI w. Wola, wś, pow. opatowski, gm. i par. Czyżów Szlachecki, odl. od Opatowa 29 w. , ma 13 dm. , 51 mk, 202 mr. W r. 1827 było 8 dm. , 54 mk. , par. Przybysławice. W r. 1578 Wola Chrapanowska przy wsi Chrapanów miała 7 os. , 3 1 2 łan. , 1 kom. ubogi, 1 1 2 łanu pustego, 1 skrzypek Pawiń, , Małop. , 177. W. Cycowska, wś, pow. chełm Wólka ski, gm, i par. Cyców. Wchodziła w skład dóbr Cyców ob. . W r. 1827 było 12 dm. , 61 mk. , par. Olchowiec. 49. W. Czarnińska al Wola Czarniewska, wś, pow. nowomiński, gm. Ładzyń, par. Stanisławów, ma 166 mk. , 344 mr. Ob. Czarna 3. W r. 1827 Czarnińska Wola, w par. Mińsk, miała 5 dm. , 81 mk. 50. W. Czarnogłowska, folw. , pow. węgrowski, gm. Czarnogłów, par. Wiśniew, ma 8 dm. , 21 mk. , 338 mr. Oddzielony w r. 1851 od dóbr Czarnogłów. Do folw. należała wś Pokrzywnik os. 20, mr. 172. W r. 1827 było 8 dm. , 56 mk. R. 1563 wś Wólka Czern. , w par. Dobrzyniec, płaciła od 5 łan. km. 51. W. Czarnostocka, wś, pow. zamojski, gm. Radecznica, par. Szczebrzeszyn, odl. 35 w. od Zamościa, 14 w. od Szczebrzeszyna, ma 11 dm. , 110 mk. katol. i 208 mr. 52. W. Czarnowska, pow. radzymiński, gm. Małopole, par. Dąbrówka, ma 48 mk. , 60 mr. dwor. , 107 mr. włośc. W r. 1827 Wola Czarnowska ma 5 dm. , 30 mk. 53. W. Czepowa, folw. nad rzka Rgilówką, pow. kolski, gm. Drzewce, par. Kłodawa, odl. od Kola w. 14; ma 5 dm. , 64 mk, 340 mr. folw. 293 mr. roli, 21 łąk, 11 pastw. . Ob. Wola Rgilewska, W r. 1622 przed aktami grodu przedeckiego ur. Zofia Straszkowska, żona ur. Andrzeja Wyszczielskiego zeznała, że wziąwszy od Krzysztofa Tryniszewskiego, syna Stanisława, 40 fl. , takowe zabezpiecza na wsi swojej Wólce Czepowej Akta magistr. w Kłodawie, 25. W r. 1625 część Wólki Rgielewskiej al Zepowej, mianowicie fundum desertatum, zw. Przyłóg, sprzedaje Albert Radzyński, syn Pawła, za 30 złp. Jerzemu Mikołajewskiemu ks. grod. przedeckie. W latach 1658 95 występują, Wojciech Dąbrowski i małżonka jego Franciszka, w 1698 i 1701 r. Jan Wodziński z żona Katarzyną jako współwłaściciele Wołki Księgi chrztu kościoła św. Idziego w Kłodawie. W bieżącym wieku w większej części należała do Szumowskich, w mniejszej do Sławińskich Wizyta kośc. z r. 1823. 54. W. Czernięcka, wś, pow. krasnostawski, gm. i par. Turobin. Należała do wsi Czernięcin. W r. 1827 było 16 dm. , 114 mk. 55. W. Czosnowska, wś, pow. warszawski, gm. Cząstków, par. Bazuń, ma 82 mr. włośc. W spis. pobor. z r. 1580 podana jest Wólka Czosnowska, w par. Łomna. 56. W. Czułczycka, wś i fol, pow. chełmski, gm. Staw, par. Czułczyce. W r. 1827 było 7 dm. , 48 mk. Ob. Czułczyce. 57. W. Dańkowska, wś, pow. grójecki, par. Błędów, ma 83 mk. , 247 mr. włośc. i 1 mr. dwor. Prócz tego jest Wola Dańkowska, mająca 22 mk. i 76 mr. Istniała już r. 1580 i miała 4 lany km. Ob. Dańków. W r. 1827 było 11 dm. , 84 mk. 58. W. Danowska, wś, pow. szczuczyński, gm. Przestrzele, par. Rydzewo. W r. 1827 było 2 dm. , 13 mk. , par. Rajgród. 59. W. al. Wola Dabrowicka, wś i fol. , pow. radzymiński, gm. Międzyleś par. Cygów, odl. 21 w. od Radzymina, ma 154 mk. , 304 mr. dwor. , 263 mr. włośc. W r. 1827 wś rząd Dąbrowicka Wola ma 11 dm. , 93 mk. 60. W. Dębowa, folw. , pow. radomski, gm. Wieniawa, par. Skrzynno, odl. 25 w. od Radomia, ma 1 dm. , 33 mk. Folw. ten oddzielony został r. 1875 od dóbr Ryków, ma 204 mr. 166 roli, 21 Iak, 12 pastw. . 61. W. Dłużewska, wś i folw. nad rz. Świder, pow. nowomiński, gm. i par. Siennica, odl. J 3 w. od Mińska. Folw. Wólka Dłuż. , w r. 1871 oddzielony od dóbr Dłużew, rozl. mr. 389 gr. or. i ogr. mr. 151, łak mr. 21, pastw. mr. 13, lasu mr. 174, nieuż. mr. 30; bud. mur. 1, drew. 10, las nieurządzony. Wś ma 20 os. , 241 mr. W r. 1576 istniała już Wola Dłużewska, która wraz z Dłużewem miała 6 łan. km. Należała do par. Kołbiel Pawiń. , Mazowsze, 224. 62. W. Dobromirowa, zwana też Dąbromirowa, dawniej Wola Dobromirowa, wś, pow. opoczyński, gm. Stużno, par. Petrykozy, odl. od Opoczna 9 w. , ma 8 dm. , 47 mk. , 43 mr. W r. 1827 Dobromirowa Wola ma 5 dm. , 37 mk. W r. 1577 Zborzeńska płaci tu od 3 łan. km. 63. W. Dobrska, w spisie z r. 1827 mylnie Dokrska, wś, pow. nowoaleksandryjski puławski, ob. Wólka 13. 64. W. Dobryńska, wś i fol, pow. bielski, gm. Dobryń, par. Malowa Góra, ma 40 dm. , 358 mk. , 1358 mr. W r. 1827 było 31 dm. , 244 mk. 65. W. Domaszewska, wś i fol. nad rz. Bystrzycą, pow. łukowski, gm. Ulan, par. Łuków odl 10 w. , ma 26 dm. , 271 mk. W r. 1827 było 19 dm. , 113 mk. W r. 1892 Wólka Dom. rozl. mr. 645 gr. or. i ogr. mr. 503, łąk mr. 32, pastw. mr. 2, lasu mr. 73, w odpadkach mr. 21, nieuż. mr. 14; bud. mur. 1, drew. 14, las nieurządzony, pokłady torfu, młyn wodny. Wś Wola Dom. os. 31, mr. 296. W r. 1531 Wola Domaszewska ma 1 łan km. Wś w r. 1580 stanowi jedną całość z Domaszewnicą Pawiński, Małop. , 377, 410. 67. W. Dorguńska, wś, pow. augustowski, gm. Wołowiczowce, par. Teolin, ma 12 os. , 58 mr. Wr. 1827 było 12 dm. , 78 mk. 67. W. Drążewska, wś, pow. mazowiecki, gm. Sielc, par. Krasnosielc. W r. 1827 było 13 dm. , 87 mk. 68. W. Drażniewska, wś, pow. sokołowski, gm. Korczew, par. Rusków, ma 6 dm. , 50 mk. , 92 mr. W r. 1827 było 5 dm. , 27 mk. 69. W. Duża, wś i kol nad jeziorem, pow. lipnowski, gm. i par. Skempe, odl 17 w. od Lipna, ma 23 dm. , 246 mk, 1397 mr. W r. 1827 było 16 dm. , 176 mk. 70. W. Dzibałtowska, wś, pow. konecki, gm. i par. Radoszyce, ob. Wola Dzibałtowska, W r. 1827 wś rząd. Wólka Dzibałtowska miała 3 dm. , 18 mk. 71. W. Garwarska, wś i fol. , pow. ciechanowski, gm. Młock, par. Glinojeck, odl. 19 w. od Ciechanowa, ma 15 dm. , 164 mk. Folw. , oddzielony od dóbr, Garwarz ma 240 mr. , wś 246 mr. włośc. W r. 1827 miała 5 dm. , 36 mk. Zapewne ta sama wieś nosiła w XVI w. nazwę Wkrzeńska Wólka Wólka Wola, miała 1578 r. 3 1 4 łan. km. , 1 zagr. z rolą, 1 zagr. bez roli Pawiń. , Mazow. , 116. 72. W. Gieraszowska, w XVI w. Wola Gieraszowska, wś i fol. , pow. sandomierski, gm. Łoniów, par. Silisławice, odl. od Sandomierza 20 w. , ma 13 dm. , 165 mk. W r. 1827 Gieraszowsta Wola ma 22 dm. , 148 mk. W r. 1885 folw. Wólka Gier. rozl. mr. 350 gr. or. i ogr. mr. 237, łąk mr. 47, pastw. mr. 24, lasu mr. 29, w odpadkach mr. 4, nieuż. mr. 9; bud. mur. 5, drew. 8. Wś Wólka Gier. os. 13, mr. 60. W r. 1578 Mikołaj Jurkowski płaci z Woli Gier. od 3 os. , 1 4 łanu, 3 zagr. z rolą, 2 kom. ubog. Pawiński, Małop. , 168. W. Głodna, pow. radomski, par. Wierzbica, ob. Pomorzany 3. 74. W. Goła, wś, pow. mazowiecki, gm Szepietowo, par. Dąbrowa Wielka. Mieszka tu drobna szlachta. W r. 1827 było 20 dm. , 126 mk. 75. W. Gołębska, dawniej Wola Gołębia, wś, pow. nowoaleksandryjski puławski, gm. i par. Gołąb. W r. 1827 było 26 dm. , 149 mk. W r. 1679 wś Wola Gołębia, wraz ze starostwem gołąbskiem nadaną była Marcinowi Oborskiemu, staroście liwskiemu. W r. 1789 już nosi nazwę Wólka Gołąbska, Ob. Gołąb. 76. W. Gołoska, pow. grójecki, par. Błędów. Ob. Gołosze. W r. 1827 było 4 dm. , 23 mk. 77. W. Gołuchowska al. Wola, folw. , pow. stopnicki, gm. Chmielnik, par. Kije. Ob. Gołuchów. W r. 1827 było 6 dm. , 11 mk. 78. W. Gonciarska, w spisie z r. 1827 Gaciarska Wólka, wś nad rz. Iłżanką, pow. iłżecki, gm. Miechów, par Odechów, odl. od Iłży 14 w. , ma 20 dm. , 106 mk. , 395 mr. włośc, 1 mr. dwor, W r. 1827 było 14 dm. , 85 mk. 79. W. Górska, wś, pow. warszawski, gm. Góra, par. Nowy Dwór, ma 64 mk. . 208 mr. Wchodziła w skład dóbr rząd. Góra. W r. 1827 było 23 dm. , 211 mk. 80. W. Górska, w XVI w. Wola Górska, wś, leżąca pod miastem Górą dziś Góra Kalwarya. Ńa jej obszarze urządzona została w końcu XVI w. Kalwarya. W r. 1576 podsędek czerski Stan. Górski płaci ztąd od 1 2 łanu km. Pawiń. , Mazowsze, 213. Ob. Góra Kalwarya. 81. W. Gościeradowska, wś, pow. janowski, gm. i par. Gościeradów, ma 24 dm. , 197 mk. , 304 mr. Wchodziła w skład dóbr Gościeradów. W r. 1827 było 23 dm. , 162 mk. 82. W. Gostomska, dawniej Wola, wś, pow. rawski, gm. Góra, par. Nowe Miasto, ma 10 dm. , 108 mk. , 270 mr. W r. 1827 było 11 dm. , 55 mk. Na początku XVI w. wś ta była dopiero założoną i zwała się Wola Nowa Łaski, L. B. , II, 308. W r. 1579 Wola Gostomska ma 2 3 8 łan. Pawiń. , Mazowsze, 174. 83. W. Grochowa al. Grochowska, wś, pow. ostrowski, gm. i par. Długosiodło. W r. 1827 było 2 dm. , 18 mk. Wchodziła jako wieś zarobna w skład dóbr Pacyna, stanowiących niegdyś część dóbr. bisk. płockich, następnie dóbr narodowych Brańszczyk al. Leszczydót. Podług pomiarów z czasów pruskich liczyła 653 mr. W 1819 r. 2 gospodarzy dwudniowych, odrabiających po 52 dni sprzężaj. i tyleż pieszych i po 20 dni tłuki; oddających po 24 gr. czynszu, 2 złp. hyberny, 35 złp. 1 gr. 2 szel. dziesięciny do dworu, po 2 kury, 2 kapłon. , 20 jaj i 3 łokcie przędzy. Każdy z nich wysiewał po 5 korc. jarz. i tyleż oziminy; 9 mk. 2 męż. , 2 kob. . 3 syn. , 2 córek, wtem 5 Niemców; 3 koni, 2 wołów, 2 krowy 1 Jałow. , 3 świń. 84. W. Grodziska, wś i fol. , pow. błoński, gm. i par. Grodzisk. Stanowi przedmieście Grodziska, ma 355 mk. W r. 1827 było 27 dm. , 269 mk. W r. 1884 folw. Wólka Grodz. , oddzielony od dóbr Jordanowice ob. , rozl. mr. 278 gr. or. i ogr. mr. 140, łąk mr. 120, nieuż. mr. . 18; bud. drew. 7. Wś włośc. ma 266 mr. ; folwark w znacznej części został rozparcelowany na kolonie. 83. W. Gruszczyńska, wś, pow. garwoliński, gm. Wilga, par. Mniszew, ma 12 dm. , 200 mk. , 188 mr. W r. 1827 było 14 dm. , 119 rak. Ob. Gruszczyn 2. . 86. W. Grzybowa, dziś Wólka, wś i folw. , pow. noworadomski, gm. Wielgomłyny, ma 10 dm. , 103 mk. , 90 mr. włośc. i 293 mr. dwor. Wchodziła w skład dóbr Zagórze. Istniała już na początku XVI w. w par. Chełmo Łaski, L. B. , II, 202. W r. 1552 wś Wola Grzybowa miała 1 os. i 1 2 łanu. Siedziała tu Moszczeńska Pawiń. , Wielkop. , II, 275. 87. W. Gumowska, zapewne część wsi Gumowo, w pow. płońskim, par. Skołatowo. W r. 1576 istniała Wola Gumowska w par. Smoszewo dziś Chociszewo, miała 3 łany os. i 5 łan. pustych. Jednak nie była to ta Wólka, gdyż zbyt wielka odległość dzieli obie parafie. 88. W. Horyszowska, wś, pow. zamojski, gm. 1 par. Zamość. Ob. Horyszów Polski. 89. W. Husińska al. Husiny, pow. zamojski, gm. Podklasztor, par. Krasnybród. Ob. Husińska Wólka. W r. 1827 było 31 dm. , 184 mk. 90. W. Huszlewska, wś, pow. konstantynowski, gm. i par. Huszlew. W spisie urzęd. z r. 1877 nie pomieszczona. W r. 1827 było 12 dm. , 70 mk. Ob. Huszlew, 91. W. Infułacka, wś, pow. zamojski, gm. i par. Zamość odl. 4 w. . Jestto dawna posiadłość proboszczów kolegiaty zamojskiej. Składa się dziś z 3 części a wś i folw. Siergiejewa ma 2 dm. dwor. , 20 dm. włośc, 171 mk. 10 praw. , 10 żyd. , 125 mr. folw. ; b cegielnia, z prod. na 1400 rs. , ma 10 mk. ; c młyn parowy, z prod. na 7200 rs. , ma 2 dm. , 12 mk. , 1 mr. Stały tu koszary, przerobione na fabrykę zapałek, która spłonęła r. 1878. 92. W. Jabłońska, folw. , pow. lubelski, gm. Piotrków, par. Bychawka. 93. W. Jagielczyńska, folw. i kol. , pow. rawski, gm. Czerniewice, par. Krzemienica, ma 24 dm. , 164 mk. , 336 mr. włośc, 602 folw. W r. 1827 było 6 dm. , 54 mk. Ob. Stanisławów 13. i Wola Jagielszczyna, 94. W, Jakubowicka, wś, pow. lubelski, ob. Wólka 12. . 95. W, Jeruzalska, wś, pow. Wólka skierniewicki, gm. Kowiesy, par. Jeruzal, ma 64 mk. , 258 mr. W r. 1579 ma 1 3 4 łanu km. W r. 1827 było 9 dm. , 97 mk. , par. Chojnata. 96. W. Jurkowa, pow. nieszawski, par. Chalno. Ob. Wola Jurkowa. W r. 1827 było 7 dm. , 68 mk. 97. W. Kadłubska, wś, pow. radomski, gm. Radzanów, par. Bukowno, odl. od Radomia 30 w. , ma 5 dm. , 22 mk. , 99 mr. 98. W. Kaliska al. Kaliska, dawniej Wola, wś, w pow. słupeckim, par. Kleczów, ob. Kaliska 5. . 99. W. Kałuska, folw. , pow. nowomiński, gm. Chruścice, par. Kałuszyn, ma 77 mk, 82 mr. dwor. W r. 1827 było 7 dm. , 40 mk. , 100. W. Kamienowa, pow. siedlecki, par. Zbuczyn, ob. Wola Kamienowa i Kamienowa Wólka. 101. W. Kańska, wś i fol. nad rz. Wieprz, pow. chełmski, gm. i par. Pawłów, odl. 31 w. od Chełma. W r. 1827 było 38 dm. , 286 mk. W r. 1885 folw. Wólka Kańska, część dóbr Kanie, rozl. mr. 1992 gr. or. i ogr. mr. 558, łąk mr. 236, pastw. mr. 241, lasu mr. 922, nieuż mr. 36; bud. mur. 6, drew. 20; płodozm. 13 poL; las urządzony, gorzelnia. 102. W. Karczewska al. Wola, wś, pow. nowomiński, gm. Glinianka, par. Karczew, ma 176 mk. , 401 mr. W r. 1827 Wola Karcz. ma 15 dm. , 122 mk. 103. W. Karwicka, wś i fol. nad rzka Brzuśnią, pow. opoczyński, par. Solek, odl. 8 w. od Opoczna. W r. 1827 było 9 dm. , 59 mk. W r. 1885 folw. Wólka Karw. rozl. mr. 605 gr. or. i ogr. mr. 283, łąk mr. 42, pastw. mr. 9, lasu mr. 243, nieuż. mr. 28; bud. mur. 3, drew. 10; płodozm. 12 pol. , las nieurządzony, pokłady piaskowca. Wś Wólka Karw. os. 11, mr. 295; wś Kraszków os. 23, mr. 182. 104. W. Karwowska, wś i fol. , pow. szczuczyński, gm. Pruska, par. Bargłów, ma 1847 mr. 105. W. Kawecka, wś, pow. sochaczewski, ob. Gaj 1. 106. W. Kawęcka, pow. jędrzejowski, gm. Baków, par. Jędrzejów. Zapewne nosi nazwę od wsi Kawęczyn. 107. W. Kątna, wś, pow. nowoaleksandryjski puławski, gm. i par. Markuszew, ma 21 os. , 638 mr. Wchodziła w skład dóbr Garbów. W r. 1676 płacono pogłówne od 20 osób. W r. 1827 było 21 dm. , 141 mk. 108. W. Kępska, pow. janowski, gm. i par. Wilkołaz. 109. W. Kijańska Stara i Nowa, wś i fol. , pow. lubartowski, gm. Ludwin, par. Kijany, odl. 21 w. od Lubartowa. W r. 1827 było 14 dm. , 130 mk. , par. Ostrów. Bobra Wólka Kijańska, w r. 1879 oddzielone od dóbr Kijany składały się w r. 1885 z folw. Wólka Kij. i Radziec, rozl. mr. 3103 folw. Wólka gr. or. i ogr. mr. 449, łąk mr. 497, pastw. mr. 99, lasu mr. 1169, nieuż. mr. 24; bud. mur. 3, drew. 17; płodozm, 12 pol. ; folw. Radziec gr. or. i ogr. mr. 350, łąk mr. 284, pastw. mr. 4, lasu mr. 206, nieuż. mr. 21; bud. mur. 4, lasy nieurządzone, cegielnia, pokłady torfu. Wś Wólka Kij. Stara ma 11 os. , 16 mr. , Wólka Nowa 18 os. , 403 mr. 110. W. Kikołska, wś, pow. płoński, gm. i par. Pomiechowo. Ob. Kikolska Wólka. W r. 1827 było 3 dm. , 31 mk. 111. W. Kleszczowa, wś i fol. , pow. laski, gm. Dąbrowa Widawska, par. Widawa, odl. 21 w. od Łasku. Wr. 1873 fol. Wólka Kleszcz. rozl. mr. 540 gr. or. i ogr. mr. 401, łąk mr. 39, pastw. mr. 78, nieuż. mr. 22; bud. mur. 1, drew. 11; płodozm. 8 pol. , młyn wodny, pokłady torfu. Wś Wólka Klesz. os. 31, mr. 238. Ob. Kleszczowa Wólka. 112. W. Klonowska, wś, pow. sieradzki, gm. i par. Godynice, odl. od Sieradza 22 w. , ma 17 dm. , 133 mk. 113. W. Kluczewska, wś, pow. sierpecki, gm. Żeromin, par. Kuczbork, ma 12 dm. , 144 mk. , 713 mr. 105 nieuż. . W r. 1827 było 10 dm, 76 mk. 114. W. Klwatecka, folw. i wś, pow. radomski, gm. Wielogóra, par, Badom odl. 4 w. , ob. Klwatecka Wólka, 115. W. Kłucka al. Kłódzka, wś i fol. , pow. kielecki, gm. Snochowice, par. Grzymałków, odl 21 w. od Kielc. Istniał tu dawniej wielki piec i pięć kuźnic, które produkowały do 8000 cent. surowcu i do 6000 cent. żelaza kutego rocznie. W r. 1827 było 26 dm. , 234 mk. W r. 1888 folw. Wólka Kłucka po dopełnionej segregacyi miał 439 mr. obszaru. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś Wólka Kłucka os. 22, mr. 137, wś Kuźniaki os. 32, mr. 154, wś Palengi al. Pałęgi os. 15, mr. 206, wś Pilipy os. 17, mr. 300, wś Podłysów al. Jarząb os. 3, mr. 18; wś Grzymałków os. 7, mr. 7, wś Skoki os. 29, mr. 364, wś Borki os. 36, mr. 436, wś Strawczyn os. 30, mr. 219, wś Hucisko os. 31, mr. 310, wś Drabów os. 5, mr. 26, wś Burdawa os. 3, mr. 16, wś Lasek os. 3, mr. 52, wś Niedźwiedź os. 31, mr. 313. 116. W. Kobyla al. Kobylany, wś, pow. siedlecki, gm. i par. Skurzec, ma 14 dm. , 131 mk. , 669 mr. W r. 1827 Wólka Kobylany, w par. Niwiska, w części własnośc prywatna, w części funduszu edukacyjnego, miała 16 dm. , 131 mk. 117. W. Kobylaki, wś, pow. przasnyski. gm. Jednorożec, par. Chorzele, odl. 14 w. od Przasnysza, ma 9 dm. , 116 mk. , 468 mr. obszaru. W r. 1827 było 7 dm. , 67 mk. 118. W. Kobylańska, pow. radzymiński, ob. Kobylanka. 118. W. Kocerańska al. Kocierańska, wś, pow. grójecki, gm. Konie. W spisach urzęd. nowszych nie podana. W r. 1827 było 10 dm. , 74 mk. 120. W. Kokosia, wś, pow. radzymiński, gm. Rudzienko, par. Dobre, ma 76 dm. , 36 mr. 121. W. Kolczyńska, wś, pow. nowoaleksandryjski puławski. W r. 1827 było 11 dm. , 76 mk. 122. W. Kolońska, teź Kulenska, wś, pow. biłgorajski, gm. Biszcza, par. Tarnogród, 123. W. Komarowska, wś, pow. radzyński, gm. Żelizna, par. Komarówka, r. g. Przegaliny. Ob. Komarowska Wólka. W r. 1827 było 30 dm. , 167 mk. 124. W. Komaszycka, teź Komska i Komaska, wś, pow. nowoaleksandryjski puławski, gm. Godów, par. Chodel. Nazwę otrzymała od wsi Komaszyce, zwanej dziś Komarzy ce. W r. 1827 było 11 dm. , 175 mk. 125. W. Komorowska, wś, i fol. , pow. kolski, gm. i par. Izbica, ob. Izbica 1. i Komorowska Wólka. W r. 1827 było 6 dm. , 68 mk. 126. W. Komska al. Komaska, ob. Wólka Komaszycka. 127. W. Konopna, wś, pow. łukowski, par. Trzebieszów, ob. Konopna Wólka. 128. W. Konstancya, wś, pow. nowomiński, gm. Dębe Wielkie, par. Pustelnik. Ob. Dębe Wielkie 7. . 129. W. Korabiewska, wś, pow. skierniewicki, gm. Korabiewice. par. Jerużal, ma 131 mk. , 317 mr. W r. 1827 było 28 dm. , 218 mk. , par. Mszczonów. 130. W. Karczowska, wś i fol. , pow. bialski, gm. Lubienka, par. r. gr. Korczówka, ma 16 dm. , 90 mk. Ob. Korczówka. W r. 1827 Korczowska Wólka, w par. Łomazy, ma 9 dm. , 52 mk, 131. W. Kościeniewicka, pow. bialski, gm. i par. Kościeniewicze, odl. 21 w. od Biały, ob. Kościeniewicka Wólka. W r. 1827 Wola Kościen. miała 18 dm. , 128 mk. W r. 1885 folw. Wólka Kość, z awulusem Pogar, rozl. mr. 899 gr. or. i ogr. mr. 361, łąk mr. 104, pastw. mr. 25, lasu mr. 385, nieuż, mr. 24; bud. drew. 20, las nieurządzony. Wś Wólka Kośc. os. 22, mr. 335. 132. W. Kosmata, wś, pow. mazowiecki, gm. Szepietowo, par. Dąbrowa Wielka. Mieszka tu drobna szlachta. W r. 1827 było 8 dm. , 46 mk. 133. W. Kossowska, wś, pow. błoński, gm. Młochów, par. Nadarzyn, ma 85 mk. , 424 mr. W r. 1827 było 11 dm. , 109 mk. , par. Leszno. 134. W. Kozłowska, wś i fol, pow. radzymiński, gm. Klembów, par. Postoliska, ma 174 mk. W r. 1827 Kozłowska Wola miała 11 dm. , 93 mk. W r. 1867 dobra Wólka Kozł. składały się z fol. Wólka i Kozły, rozl. mr. 1141 gr. or. i ogr. mr. 593, łąk mr. 23, pastw. mr. 74, lasu mr. 130, zarośli mr. 43, nieuż. mr. 255. Wś Wólka Kozł. os. 21, mr. 99; wś Kozły os. 18, mr. 355, wś Rysie os. 7, mr. 199. 135. W. Kozodawska, wś i folw. nad rzką Jeziorka, pow. grójecki, gm, i par. Jazgarzew, odl. 27 w. od Grójca, ma 111 mk. , młyn wodny. W r. 1827 było 11 dm. , 128 mk. W r. 1887 folw. Wólka Koz. roz. mr. 1082 gr. or. i ogr. mr. 426, łąk mr. 113, pastw. mr, 26, lasu mr. 482, nieuż. mr. 35; bud, mur. 8, drew. 13, las nieurządzony, pokłady torfu. Wś Wólka Koz. os. 6, mr. 17; wś Jazgarzew os. 14, mr. 177; wś Jeżówka os. 12, mr. 223. 136. W. Kozołupska, wś, pow. konstantynowski, gm. Przesmyki, par. Łosice, ma 1 dm. , 8 mk. , 116 mr. 137. W. Kożuchowska al. Radlińska, wś, pow. radomski, gm. Białobrzegi, par. Wyśmierzyce, odl. od Radomia 30 w. , ma 6 dm. , 69 mk. , 205 mr. Ob. Kożuchów. W r. 1827 Kożuchowska Wola miała 10 dm. , 67 mk. 138. W. Krasienińska, wś, pow. lubartowski, gm. Samoklęski, par. Krasienin. W r. 1827 było 13 dm. , 95 mk. 139. W. Kretkowska al. Smolniki, wś, pow. rypiński, gm. i par. Osiek, ma 12 os. , 124 mk. , 470 mr. 454 roli, 140. W. Krobowska, wś, par. Grójec, ob. Wola Krobowska i Krobów, 141. W. Krośniczynska, par. Surchów, ob. Wola Krośniczynska. 254. W. Krosnowska, wś i fol. , pow. skierniewicki, gm. Słupia, par. Lipce. W spisie wsi gub. warsz, . z r. 1870 nie podana. W r. 1827 Wola Krosnow. miała 13 dm. , 6 mk. W r. 1848 nabyta została przez zarząd dóbr księstwa łowickiego. Miała 1260 mr. obszaru. W r. 1579 wś Wola Krosnowa, w par. Wysokienice, miała dwie części, po 1 lanie km. każda Pawiń. , Mazowsze, 166. 143. W. Kruszyńska, pow. piotrkowski, par. Łobudzice, ob. Kruszyńska Wola. W r. 1827 było 10 dm. , 132 mk. 144. W, Krzcikowska, ob. Wólka Krzykowska. 135. W. Krzykowska, w spisie urz. Krzcikowska Wólka, wś i folw. , pow. brzeziński, gm. Łaziska, par. Chorzęcin, odl 28 w. od Brzezin, ma 18 dm. , 168 mk. W r. 1827 Wola Krzcikowska miała 10 dm. , 69 mk. Na początku XVI w. wś Wolla Krzcikowska dawała dziesięcinę z łanów km. na stół arcybiskupi, zaś dwory szlach, pleb. w Chorzęcinie. W r. 1576 trzy działy Wolskich mają 1 2 łanu km. , 1 2 pustego, karczmę i komorników. Ogółem 11 os. Pawiń. , Wielkop. , II, 95. W r. 1892 folw. Wólka Krzyk. rozl. mr. 485 gr. or. i ogr. mr. 372, łąk mr, 11, lasu mr. 85, w odpadkach mr. 5, nieuż. mr. 12; bud. mur. 5, drew, 17, las nieurządzony, Wś Wólka Krzyk os. 20, mr. 112; wś Wygoda os. 5, mr. 15. 146. W. Krzymowska, wś, pow. radzyński, par. Międzyrzec, ob. Krzymowska Wólka. W r. 1827 było 25 dm. , 127 mk. 147. W. Księża, pow. turecki, par. Niemysłów, oh. Księża Wólka. W r. 1827 było 15 dm. , 138 mk. 148. W. Kuligowska, ob. Wola Kuligowska. 149. W. Kunińska, wś, pow. ostrołęcki, gm. i par. Goworowo. W r. 1827 było 7 dm. , 36 mk. 150. W. Kurdybanowska, w XVI w. Wola Kurdwanowska, wś, pow. grójecki, gm. i par. Błędów, ma 174 mk. , 259 mr. włośc. W r. 1827 było 18 dm. , 119 mk. W r. 1579 we wsi Wola Kurdwanowska mają drobne działy Aleksy Zawisza i Stan. Krosnowski. 151. W. Kusze, wś, pow. biłgorajski, gm. Huta Krzeszowska, par. Krzeszów. Spisy z r. 1827 nie podają tej wsi. 152. W. Lanckorońska, wś, pow. jędrzejowski, gm. Mierzwin, par. Imielno. W r. 1827 miała 16 dm. , 97 mk. 153. W. Laskowska, wś, pow. grójecki, par. Warka. Nie podana w spisach z XVI w. , ni w spisie z r. 1827, Będzie to zapewne pierwotna nazwa wsi Murowanka, stanowiącej przyległość wsi Laski. 154. W. Lesiecka, wś, pow. nowoaleksandryjski puławski, gm. i par. Garbów. Powstała przy wsi Leśce Leszcze, 155. W. Lesiewska, wś nad rz. Białką, pow, rawski, gm. Maryanów, par. Biała, ma 3 dm. , 31 mk. , 8 mr. W r. 1827 było 6 dm. , 39 mk. W r. 1579 Wola Lisiewska ma 1 łan. km. 156. W. Lesiowska, wś, pow, radomski, gm. Kozłów, kar. Wsola, odl, od Wólka Wólka Radomia 12 w. , ma 27 dm. , 235 mk. , 294 mr. W r. 1827 Lesiowska Wola, wś duchowna, ma 9 dm. , 64 mk. R. 1569 Bartosz Lesiowski płaci od i łan. km. a Jakub Kotecki od 2 łan. Pawiń. , Małop. , 302. 157. W. Leśna, folw. , pow. j siedlecki, gm. i par. Mordy, ma 2 dm. , 25 mk. , 448 mr. 158. W. Leszczańska, wś i folw. , pow. chełmski, gm. Żmudź, par. r. 1. Kumów, r. g. Leszczany, odl. 18 w. od Chełma. W r. 1875 istniał tu piec wapienny, fabryka terpentyny za pomocą suchej dystylacyi drzewa. W r. 1827 Leszczańska Wola miała 23 dm. , 90 mk. Dobra Wólka Leszcz. , oddzielone w r. 1875 od dóbr Wojsławice, składały się z folw. Wólka i Maziarnia, rozl. mr. 1625 folw. Wólka Leszcz. gr. or. i ogr. mr. 182, łak mr. 7, nieuż. mr. 8; bud. mur. 3, drew. 10; płodozm. 8 i 9 pol. ; folw. Maziarnia gr. or. i ogr. mr. 266, tąk mr. 65, lasu mr. 1086, nieuż. mr. 11; bud. mur. 1, drew. 14; las urządzony, pokłady wapna i torfu. 159. W. , Lipowa, wś i folw. , pow. opatowski, par. Ożarów, ob. Lipowa Wólka. W r. 1827 było 23 dm. , 114 mk. 160. W. Lipska al. Krzemienna, folw. , pow. rawski, gm. Czerniewice, par. Krzemienica, odl 11 w. od Rawy. Oddzielony r. 1885 od dóbr Lipie, ma 311 mr. 244 roli, 37 łąk, 24 nieuż. . 161. W. Lizigoźdź, dwa folw. , pow. kutnowski, gm. Żychlin, par. Oporów, odl. 10 w. od Kutna, mają. 92 mk. Folw. lit. A. ma 180 mr. 163 roli, folw. lit. BC. ma 211 mr. 186 roli, 10 łąk. W r. 1576 Wola Czizigoszcz w części Feliksa Wolskiego ma 1 2 łanu, 1 karczmę, 1 os. Pawiń. , Wielkop. , II, 105, 162. W. Lubielska, wś i folw. nad rz. Narew, pow. pułtuski, gm. Obrytte, par. Lubiel, odl 21 w. od Pułtuska. W r. 1827 było 20 dm. , 118 mk. W r. 1892 folw. Wólka Lub. rozl. mr. 576 gr. or. i ogr. mr. 248, łąk mr. 59, pastw. mr. 6, lasu mr. 230, nieuż. mr. 33; bud. drew. 10; pokłady torfu i wapienia; las nieurządzony. Wś Wólka Lub. os. 47, mr. 838; wś Janowo os. 13, mr. 261. W r. l578 Jurgian Nowodworski, dziedzic Lubieli, płaci z Wólki od 3 łan. , 2 zagr. Pawiń. , Mazowsze, 411. 163. W. Łabuńska, pow. zamojski, ob. Wola Łabuńska. W r. 1827 było 49 dm. , 340 mk, 169. W. Łagowska, wś, pow. kozienicki, par. Janowiec, ob. Łagowska Wola 2. W r. 1827 było 9 dm. . 68 mk. 165. W. Łańcuchowska, dawniej Wola, wś, pow. chełmski, gm. Brzeziny, par. Łańcuchów. Wieś tę p. n. Wola Łańcuehowska, w par. Łańcuchów, wymienia Długosz L. B. , II, 547. W r. 1827 było 29 dm. , 181 mk. 166. W. Łanięcka, wś i fol. , pow. ciechanowski, gm. Bartołdy, par. Pałuki, odl. 10 w. od Ciechanowa, ma 6 dm. , 65 mk. W r. 1827 było 5 dm. , 38 mk. W r. 1874 folw. Wólka Łan. rozl. mr. 350 gr. or. i ogr. mr. 281, łąk mr. 54, pastw. mr. 3, nieuż. mr. 2; bud. drew. 13. Wś Wólka Łan. os. 16, mr. 35. 167. W, Łasiecka al. Łasicka, wś nad rz. Rawką, pow. łowicki, odl. 15 w. od Łowicza, ob. Wola Łasiecka. 168. W. Łaziska, wś, pow. sandomierski, gm. Wiśniowa, par, Kiełczyna. Ob. Łaziska 9. W r. 1827 było 4 dm. , 8 mk. , par. Szczeglice. 169. W. Łęczeska, wś, pow. grójecki, gm. Belsk, par. Łęczeszyce, ma 100 mk. , 197 mr. włośc. i 1 dwor. Wr. 1579 Krzysz. Boglewski płaci od 4 łan. km. W r. 1827 ma 13 dm. , 116 mk. 170. W. Łękawska, folw. i wś, pow. piotrkowski, gm. Łękawa, par. Grocholice, odl 21 w. od Piotrkowa. Folw. ten oddzielony od dóbr Zawadów i Łękawa, ma 2 dm. , 5 mk. . 3340 mr. , w tem 289 roli, 96 mr. łąk, 167 pastw. i 2788 mr. nieuż. Wś ma 17 dm. , 136 mk. , 152 mr. Por. Łękawska Wola. 171. W. Łosia, wś, pow. warszawski, par. Łomna, ob. Łosia Wólka 1. . W r. 1827 było 20 dm. , 149 mk. , pat Kazuń. W r. 1580 Wola Jałochi, w par. Łomna, ma dwa działy po 1 2 łanu km. ka żdy Pawiń. , Mazowsze, 266. 172. W. Łosia, wś, pow. grójecki, par. Jazgarzew. W spisie urz. Loska Wólka, ma 16 mk. 173. W. Łosiniecka, wś, pow. tomaszowski, ob. Łosiniecka Wólka. W r. 1827 było 73 dm. , 436 mk. 174. i W. Łukowska, wś i folw. , pow. makowski, gm. i par. Karniewo, ma 18 os. , 38 mr. włośc. i 429 folw. Wchodziła w skład dóbr Łukowe. W r. 1827 był 1 dm. , 12 mk. Zapewne ta sama wieś podaną jest w spisach pobor. z r. 1567 jako Wolia Loss Wola Łosia, w par. Karniewo, Stanisław Loss płaci tu od 5 włók, 4 ogr. Pawiń. , Mazowsze, 347. Ob. Łukowe. 175. W. Łukowska, w par. Łukowa dziś pow. biłgorajski. W nowszych spisach urzęd. nie podana, W r. 1827 miała 22 dm. , 147 mk. 176. W. Łużecka, wś, pow. radzyński, gm. i par. Szóstka, ma 47 dm. , 252 mk. , 1105 mr. ; os. leśna 1 dm. , 6 mk. , 2 mr. W r. 1827 było 43 dm. , 212 mk. 177. W. Łysowska, wś, pow. konstantynowski, gm. i par. r. g. Łysów, r. 1. Niemojki, ma 16 dm. , 169 mk. , 568 mr. ziemi. W r. 1827 było dm. , 121 mk. 178. W. Łyszkowska al. Smolana, wś i folw. , pow. turecki, gm. i par. Niemysłów, odl. 30 w. od Turka, ma 19 dm. , 180 mk. Folw. , oddzielony od dóbr Siedlątków, miał w r. 1876 obszaru 345 mr. 269 roli, 31 łąk, wś ma os. , 150 mr. W r. 1552 Wola Łyszkowska, w par. Pięczniew, ma 7 osad. i 1 młyn dziedziczny Pawiń. , Wielkop. , II, 231. 179. W. Magierowa, wś, pow. rawski, gm. Góra, par. Łęgonice, ma 3 dm. , 49 mk, 19 mr. W spisie z r. 1827 podana jest Wola Magierowa w par. Odrzywół, miała 1 dm. , 13 mk. 180. W, Mała, pow. szczuczyński, ob. Mala Wólka, 181. W. Mała, wś i folw. , pow. lipnowski, gm. i par. Skempe, odl. 15 w. od Lipna, ma 2 dm. , 26 mk. , 420 mr. W r. 1827 było 8 dm. , 84 mk. 182. W. Maziarska, wś nad rz. Iłżanką, pow. iłżecki, gm. Miechów, par. Odechów, odl. od Iłży 14 w. , ma 20 dm. , 136 mk. , 452 mr. W r. 1827 było 13 dm. , 77 mk. 183. W. Michowska al. Ostrowska, wś, pow. lubartowski, gm. Budno, par. Michów. Wchodziła w skład dóbr Michów, ma 9 os. , 208 mr. 184. W. Miedzyńska, wś, pow. węgrowski, par. Miedzna, ob. Miedzyńska Wólka. 185. W. Miejska, przedmieście miasta Zamościa. 186. W. Mikorska, par. Parzno, ob. Wola Mikorska. W r. 1827 było 14 dm. , 119 mk. 187. W. Milanowska, wś i folw. , pow. opatowski, gm. i par. Słupia, odl. od Opa towa 26 w. , ma 23 dm. , 202 mk. , 130 mr. wlośc, 275 mr. dwor. 188. W. Miłkowska al. Wola wś i fol, pow. turecki, par. Jeziorsko, ob. Wo la Miłkowska, W r. 1893 folw. Wólka Milk, z atyn. Justynów rozl. mr. 820 gr. or. i ogr. mr. 541, łąk mr. 27, pastw. mr. 55, lasu mr. 176, nieuż. mr. 21; bud. mur. 11, drew. 14, las nieurządzony. Wś Wólka Milk. os. 33, mr. 141. 189. W. Mińska, pow. nowomiński, gm. i par. Mińsk, ma 57 mk. , 96 mr. W r. 1827 było 3 dm. , 25 mk. 190. W. Mlęcka, właściwie Milecka, wś, pow. radzymiński, gm. Rudzienko, par. Wiśniew, ma 93 mk. , 123 mr. Ob. Mlęcka Wólka, 191. W. Mlęcka al. Mlądzka, wś, pow. nowomiński, gm. Glinianka, par. Karczew, ma 223 mk. , 597 mr. Ob. Wola Mlądzka, 192. W. Modrzejowa, wś, pow. iłżecki, par. Grabo wiec, ob. Modrzejowa Wólka. W r. 1827 było 19 dm. , 216 mk. 193. W. Nadrybska, kol. , pow. chełmski, gm. Cyców, par. Puchaczów, ma 213 mr. Na obszarze wsi jezioro Ciesacin Szecieczyn. 194. W. Narodowa al. Rządowa, wś, pow. augustowski, gm. Wołowiczowce, par. Teo lin, odl. 57 w. od Augustowa, ma 14 dm. , 137 mk. W r. 1827 wś rząd, , ma 15 dm. , 76 mk 195. W. Nieliska, wś i folw. nad rz. Wieprzem, pow. zamojski, gm. i par. Nielisz, odl. 18 w. od Zamościa, ma 14 dm. , 145 mk, 80 katol, 78 mr. dwor. i 80 włośc. 196. W. Nadbużna, wś, pow. sokołowski, gm. Sterdyń, par. Ceranów, ma 6 dm. , 41 mk. , 393 mr. 197. W. Nizka, wś, pow. gostyński, gm. i par. Słubice, ma 169 mk. , 327 mr. 198. W. Nosowska, wś i folw. , pow. konstantynowski, gm. Zakanale, par. r. 1. Górki, r. gr. Nosów, odl. 15 w. od Konstantyno wa, ma 30 dm. , 334 mk. W r. 1827 było 29 dm. , 219 mk. W r. 1885 folw. Wólka Nos. z przyl. Połonice rozl. mr. 1454 gr. or. i ogr. mr. 939, łąk mr. 138, pastw. mr. 8, lasu mr. 339, nieuż. mr. 30; bud. mur. 14, drew. 18; płodozm. 10 poL; las nieurządzony, pokłady wapna. Wś Wólka Nos. os. 66, mr. 955; wś Koszelówka os. 38, mr. 808; wś Zalesie os. 3, mr. 190. 199. W. Nowa, pow. płoński, par. Cieksyn, ob. Nowa Wólka, 200. W. Nowodworska, wś, pow. nowoaleksandryjski puławski, par. Końskowola, ob. Nowodworska Wólka, Zapewne ta sama wieś wymienioną jest w spisie z r. 1676 jako Osińska Wola, z której płaca od 19 poddanych Pawiń. , Małop. , 26a. 201. W. Okopska, pow. chełmski, gm. i par. Swierze. Ob. Wola Swięrzowska i Swierze 3. . Wchodziła w skład dóbr Swierze, ma 34 os. 535 mr. 202. W. Okrąglik, wś i fol. , pow. sokołowski, gm. Kossów, par. Prostyń, odl. 28 w. od Sokołowa, ma 27 dm. , 322 mk. W r. 1827 było 19 dm. , 163 mk. Dobra Wólka Okrąglik, w r. 1865 oddzielone od dóbr Kossów, składały sie w r. 1877 z folw. Wólka Okrąglik, Maryanka Guty, Sołdany i Majdan, rozl. mr. 3098 fol. Wólka gr. or. i ogr. mr. 295, łąk mr. 516, past. mr. 21, lasu mr. 1506, nieuż. mr. 59; bud. drew. 24; płodozm. 12 pol. ; las urządzony; folw. Maryanka Guty gr. or. i ogr. mr. 373, pastw. mr. 41, lasu mr. 11, nieuż. mr. 9; bud. drew. 5; folw. Sołdany gr. or. i ogr. mr. 26, łąk mr. 129, past. mr. 2, lasu mr. 38, nieuż. mr. 8; bud. drew. 3; folw. Majdan gr. or. i ogr. mr. 57, łąk mr. 1, pastw. mr. 3, nieuż. mr. 2; bud. drew. 6, pokłady torfu. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś Kossów Ruski os. 45, mr. 1171; wś Wólka Okrąglik os. 30, mr. 443; wś Jakubiki os. 8, mr. 227; wś Guty os. 46, mr. 760. 203. W. Olbięcka, wś, pow. janowski, gm. Trzydnik, par. Dzierzkowice, ob. Olbięcin, 204. W. Ołudzka, wś, pow. włoszczowski, gm. Chrząstów, par. Rokitno. W r. 1827 było 22 dm. , 134 mk. , w r. 1880 r. 248 mk. Ob. Ołudza i Rokitno. 205. W. Orłowska, wś przy ujściu rzki Wolicy do Wieprza, pow. krasnostawski, gm. Izbica, par. Krasnystaw, przy szosie z Lublina do Tomaszowa, ma 34 dm. , 249 mk. , 422 mr. W r. 1827 było 20 dm. , 165 mk. 206. W. Osiek al. Osiecka, pow. ciechanowski, par. Gołymin, ob. Osiek 21. W r. 1827 było 9 dm. , 54 mk. 207. W. Osowska, folw, pow. lubelski, gm. i par. Bychawa, odl. 21 w. od Lublina. Oddzielony od dóbr Ossowa, ma 180 mr. obszaru. 208. W. Ostrowska, ob. Wólka Michowska, 209. W. Ostrozeńska, wś, pow. garwoliński, gm. Górzne, par. Gończyce, ob. Ostrożeńska Wólka, 210. W. Pachnowolska, wś i folw. , pow. kozienicki, ob. Pachnowolska Wólka, W r. 1827 było 4 dm. , 34 mk. 211. W. Panieńska, wś i folw. nad rz. Łabuńką, pow. zamojski, gm. i par. Zamość odl. 4 w. , leży przy trakcie lubelskoIwowskim, ma 16 dm. , 140 mk. katol. , 147 mr. dwor. i 141 włośc. Dawniej własność klasztoru bonifratrów, później szarytek w Zamościu, szpitala św. Katarzyny w Szczebrzeszynie, dziś Kwiatkowskiego. 212. W. Paplińska, wś, pow. węgrowski, gm. i par. Stara Wieś, ob. Piaplińska Wólka, W r. 1827 było 12 dm. , 121 mk. 213. W. Paprocka, pow. garwoliński, par. Pawłowice, ob. Wola Paprocka. 214. W. Paprotnia, w XVI w. Wola Skąpska, później Wola Paprotnia, wś, pow. konecki, gm. Pijanów, par. Pilczyca, odl. 31 w. od Końskich, ma 49 dm. , 370 mk. , 48 os. , 535 mr. Wchodziła w skład dóbr Skąpe. W r. 1827 Wola Paprotnia Wólka ma 30 dm. , 291 mk. Wspomina tę wieś jako dawną Lib. Ben. Łaskiego I, 604. W r. 1540 Mikołaj Kobielski, dziedzic wsi Skąpe, ma we wsi Wolla Skampska 6 km. na półłan. , 1 zagr. , pracujących dla folw. w Skępem. Lasy wspólne dla obu wsi, ocenionych na 200 grzyw. Pawiń. , Małop. , 580. 215. W. Paruszewska, pow. włocławski, gm. Pyszkowo, par. Boniewo. Jest to zapewne przyległość Paruszewic. 216. W. Pasikońska al. Wola. pow. sochaczewski, par. Zawady, ob. Pasikońska Wola. W r. 1579 były cztery działy. Jan Zabłocki, skarbnik, ma 2 łany km. . Piotr Zabłocki 2 łany, Jan Grzywa l 1 2 łanu, 2 zagr. , Kasper Pasikoński 6 lan. , 1 zagr. , 1 rzeźn. Wś należała do par. Kampinos Pawiń. , Mazowsze, 145. 217. W. Patrykoska, w par. Kożuchówek dziś pow. sokołowski. Obecnie nie stanowi oddzielnej nomenklatury. Weszła widocznie w skład dóbr Patrykozy. W r. 1827 było 5 dm. , 26 mk. 218. W. Petryłowska, wś, pow. chełmski, par. Sawin, ma 409 mr. 219. W. Pęcherska, folw. , pow. grójecki, gm. i par. Jazgarzew, ma 8 mk. , 192 mr. W r. 1827 było 2 dm. , 10 mk. 220. W. Pętkowska, wś i folw. , pow. iłżecki, gm. Pętkowice, par. Bałtów, odl. od Iłży 35 w. , ma 19 dm. , 136 mk. W r. 1888 folw. Wólka Pętk. , oddzielony od dóbr Pętkowice, rozl. mr. 432 gr. or. i ogr. mr. 271, łak mr. 52, pastw. mr. 1, lasu mr. 99, nieuż. mr. 9; bud. mur. 4, drew. 4; las nieurządzony, pokłady torfu. Do włościan należy 511 mr. Istniała już r. 1508. W r. 1569 Wola Pętkowska miała 8 półłanków, 2 zagr. Płacił pobór Mikołaj Maliczowski Pawiń. , Małop. , 306. 221. W. Piaseczna, wś nad rz. Biebrzą, pow. szczuczyński, gm. Ruda, par. Białaszewo, ma 726 mr. W r. 1827 było 12 dm, 73 mk. 222. W. Piaseczna, wś i folw. , pow. ostrowski, gm. i par. Długosiodło. W r. 1834 dobra miały wogóle około 40 włók. Wś Wólka Pias. os. 13, mr. 63; wś Prabuty os. 9, mr. 55. W r. 1827 było 5 dm. , 56 mk. 223. W. Piecząca, wś, pow. nowomiński, gm. Ładzyń, par, Stanisławów. W r. 1580 Wólka Pieczoncina, wś królewska, dawała przez ławnika przysięgłego Szcześnika od 6 zagr. z rolą Pawiń. , Mazowsze. 254. Ob. Piecząca Wólka. 224, W. Pieczyska, folw. , pow, grójecki, gm. Drwalew, par. Pieczyska, ma 6 mk. , 150 mr. 225. W. Piekosy, wś, pow. pułtuski, gm. i par. Obrytte. Wchodziła w skład dóbr Obrytte. W r. 1827 było 23 dm. , 132 mk. Nowsze spisy urzęd. nie podają tej wsi. Por. Wólka Przekory. 226. W. Pierzchnicka, wś, pow. radomski, par. Jasionna, ob. Pierzchnicka Wólka. 227. W. Pieska, par. Łabunie dziś pow. zamojski. Obecie nie znana. W r. 1827 miała 15 dm. , 101 mk. 228. W. Piotrowska, wś, pow. szczuczyński, gm. Przestrzele, par. Rajgród filia w Rydzewie. W r. 1827 miała 10 dm. , 59 mk. 229. W. Plebańska, wś, pow. konecki, par. Odrowąż, ob. Plebańska Wólka. 230. W. Plebańska, wś i folw. , pow. bialski, ob. Plebańska Wólka 2. . 231. W. Pochłonna, teź Pokłonna, wś i folw. , pow. kielecki gm. Cisów, par. Ociesęki, odl. 32 w. od Kielc. Folw. ma 495 mr. 238 roli, 41 łak, 21 pastw. , 117 lasu, 78 nieuż. . Należał do dóbr Ociesęki. Wś ma 18 os. , 327 mr. W r. 1827 było 20 dm. , 146 mk. 232. W. Podgórska, pow. płocki, gm. Rembowo, par. Zakrzewo, Nie pomieszczona w nowszych spisach urzęd. Zapewne złączona ze wsią Podgórze. 233. W. Podlaskowa, par. Brudzewice pow. opoczyński. Dziś nie znana, W r. 1827 miała 17 dm. , 115 mk. 234. W. Policka, wś i folw. , pow. kozienicki, gm. i par. Policzno, odl od Kozienic 18 w. , ma 12 dm. , 154 mk. , 249 mr. włośc. i 30 mr. dwor. W r. 1827 było 12 dm. , 114 mk. 235. W. Polinowska, wś, powkonstantynowski, gm. Zakanale, par. Janów, r. g. Konstantynów, ma 26 dm. , 380 mk. , 919 mr. W r. 1827 było 17 dm. , 169 mk. 236. W. Ponikiewska, ob. Wola Ponikiewska. 237. W. Popowa, pow. kutnowski, ob. Popowa Wola. 238 W. Poturzyńska, pow. tomaszowski, gm, Poturzyn, par. Oszczów, ob. Poturzyńska Wólka. W r. 1827 było 12 dm. , 87 mk. 239. W. Potworowska, kol, pow. radomski, gm. i par. Potworów, odl. od Radomia 32 w. , ma 4 dm. , 25 mk. Ob. Potworowska Wólka. 240. W. Powalina al. Klwatecka, pow. radomski. W r. 1827 było 3 dm. , 15 mk. Ob. Klwatka. 241. W. Poznańska, kol. i folw. nad rz. Świder, pow, łukowski, gm. Prawda, par. Stoczek, ma 15 dm. , 108 mk, 314 mr. Folw. należy do majoratu rząd. Prawda. 242. W. Pracka, pow. grójecki, par. Jazgarzew, ob. Pracka Wólka. W r. 1580 Wola Pracka, w par. Tarczyn, miała 1 łan km. Pawiń. , Mazowsze, 287. 243. W. Profeska, wś, pow, nowoaleksandryjski puławski, par. Włostowice, ob. Profeska Wólka. W r. 1827 było 27 dm. , 178 mk. 244. W. Proszewska, wś i folw. , pow. węgrowski, gm. Wyszków, par. Kopcie, ma 17 dm. , 162 mk, W r. 1827 było 17 dm. , 103 mk. Ob. Proszew. 245. W. Prusiecka, wś i folw. nad rz. Kacynką. al. Piszczką, pow. noworadomski, gm. i par. Brzeźnica, odl. 24 w. od Radomska, ma młyn wodny, tartak, pokłady wapienia, 35 dm. , 223 mk. W r. 1891 folw. Wólka Prus. rozl. mr. 919 gr. or. i ogr, mr. 433, łąk mr. 24, pastw. mr. 36, lasu mr. 397, nieuż. mr. 29; bud. mur. 5, drew. 13. las nieurządzony. Wś Wólka Prus. os. 45, mr. 469; wś Broniszewo os. 37, mr. 760; wś Puchy Nowa Wieś Klekot os. 10, mr. 159. 246. W. Przedmieście, os. , pow. suwalski, gm. i par. Filipów, odl. od Suwałk 25 w. , ma 30 dm. , 289 mk. , stanowi przedmieście Filipowa. W r. 1827 było 16 dm. , 97 mk. 247. W. Przekory, folw. , pow. pułtuski, gm. Wyszków, par. Pniewo, odl Wólka 10 w. od Pułtuska. W r. 1871 folw. Wólka Przekory oddzielony od dóbr rząd. Obryte rozl. mr, 000 gr. or. i ogr. mr. 322, łąk mr. 90, pastw. mr. 75, lasu mr, 106, nieuż. mr. 5; bud. drew. 11, las urządzony. Będzie to zapewne to samo co Wólka Piekosy ob. . 248. W. Przybojewska, dawniej Wola Goławińska, wś i fol. nad rz. Wisłą, pow. płoński, gm. Wychodź, par. Chociszewo, odl. 24 w. od Płońska, ma 32 dm. , 220 mk. , 440 mr. W r. 1827 było 6 dm. , 46 mk. W r. 1576 Wola Goławińska ma 4 lany, 2 zagr. Pawiń. , Mazowsze, 309. 249. W. Przyłęcka, pow. włoszczowski, ob. Przyłęk 5. i Wólka. 250 W. Przywitowska, pow. rypiński, ob. Przywitowska Wólka. 251. W. Pukarzowska, pow. tomaszowski, ob. Pukarzów i Pukarzowska Wólka, 252 W. Putnowicka, pow. chełmski, par. Turowice, ob. Putnowice. 253. W. Pyrzyńska, pow. kozienicki, w spisach urzęd. nowszych, jest to mylnie podana Wólka Tyrzyńska. 254. W. Pytowska, ob. Wola Pytowska. 255. W. Rachowska, pow. janowski. ob. Sucha Wólka. 256. W. Baczyńska, par. Przyłęk, ob. Wólka. 257. W. Radoryska, wś, pow. łukowski, ob. Radoryska Wólka. 258. W. Radzięcka, pow. zamojski, par. Radzięcin, ob. Radzięcka Wola, W r. 1827 było 48 dm. , 293 mk. 259. W. Radzymińska, wś i folw. , pow. radzymiński, gm. i par. Radzymin odl. 5 w. , ma 222 mk. W r. 1827 było 13 dm. , 160 mk. W r. l870 folw. Wólka rozl. mr. 983 gr. or. i ogr. mr. 218, łąk mr. 150, pastw. mr. 90, lasu mr. 150, zarośli mr. 369, nieuż. mr. 7; bud. drew. 11; las nieurządzony. Wś Wólka Radz. os. 35, mr. 94. 260. W. Rakowska, pow. makowski, gm. i par Krasnosielc, ob. Rakowska Wólka, W r. 1827 4 dm. , 28 mk. 261. W. Ratajska, wś, pow. janowski, gm. Kawęczyn, par. Janów, ma 47 dm. , 444 mk. Wchodziła w skład dóbr Ordynacyi. W r. 1827 było 39 dm. , 216 mk. , par. Biała. 262. W. Rejowska al. Rejowiecka, wś, pow. chełmski, gm. i par. Rejowiec, ma 632 mr. W r. 1827 było 31 dm. , 133 mk. , par. Pawłów. 263. W. Rogalinska, pow. radomski, ob. Rogalinska Wólka. 264. W. Rokicka, wś i folw. nad rz. Wieprzem, pow. lubartowski, gm. Łuck, par. Lubartów odl. 7 w. . W r. 1827 było 16 dm. , 167 mk. W. r. 1879 fol. Wólka Rok. rozl. mr. 1032 gr. or. i ogr. mr. 514, łąk mr, 106, past. mr. 27, lasu mr. 341, nieuż. mr. 44; bud. drew. 23, las nieurządzony, dwa młyny wodne. Wś Wólka Rok. os. 35, mr. 269. 265. W. Rokszycka, w XVI w. Wola Rokszycka, wś i folw. , pow. piotrkowski, gm. Szydłów, par. Piotrków. Wś ma 30 dm. , 252 mk. , 223 mr. ; folw. ma 2 dm. , 19 mk. , 421 mr. Wchodzi w skład dóbr Rokszyce. W r. 1827 było 6 dm. , 54 mk. Według reg. pobor. pow. piotrkowskiego z r. 1552 wś Roksiczka Wola, własność Piotra Roksiekiego, miała 2 os. Pawiń. , Wielkop. , II, 250. 266. W. Rozwadowska, wś, pow. lubartowski, gm. Firlej, par. Kock. Zapewne leży przy fol. Rozwadówek, który wchodzi w skład dóbr Wola Skromowska. 267. W. Rożniatowska, wś i os. leśn. , pow. piotrowski, ob. Rożniatowska Wola. 268. W. Różaniecka, pow. biłgorajski, ob. Wola Różaniecka. 269. W. Rożańska, wś, pow. łukowski, ob. Różańska Wólka, 270. W. Rudnicka, wś, w par, Kurzelów. Wchodziła w skład dóbr Rudniki, w pow. włoszczowskim. W r. 1827 miała 13 dm. , 53 mk. 271. W. Rudnicka, pow. janowski, par. Wilkołaz, ob. Rudnicka Wola. Obie wsi Wola i Wólka mają 31 dm, 267 mk. , 437 mr. Wchodziły w skład dóbr ordynacyi. W r. 1827 Wólka miała 4 dm. , 19 mk. 272. W. Rumunki, wś, pow. lipnowski, gm. i par. Skempe, odl. 18 w. od Lipna, ma 43 dm. , 456 mk. , 957 mr. W r. 1827 było 12 dm. , 166 mk. 273. W. Rydzewska, wś, pow. ciechanowski, gm Nużewo, par. Ciechanów, odl. 14 w. od Ciechanowa, ma 10 dm. , 98 mk. , 288 mr. W r. 1827 miała 6 dm. , 45 mk. 274. W. Rytelska, wś, pow. sokołowski, par. Ceranów, ob. Rytelska Wólka. W r. 1827 Rytele Wólka, ma 6 dm. , 39 mk. 275. W. Semicka, ob. Semicka Wola. 276. W. Seroczyńska, wś i folw. , pow. ostrołęcki, par. Jelonki, ob. Seroczyn 3. . 277. W. Serekomelska, wś, pow. łukowski, gm. i par. Serokomla, ob. Serekomelska Wólka, W r. 1827 było 11 dm. , 92 mk. 278. W. Siemieńska, wś, pow. radzyński, par. Czemierniki, ob. Siemieńska Wólka. 279. W. Skotnicka, wś i folw. , pow. konecki, gm. i par. Skotniki, odl. od Końskich 36 w. , ma 20 dm. , 146 mk. , 556 mr. dwor. , 459 mr. włośc. W r. 1827 Skotnicka Wola miała 12 dm. , 103 mk. Ob. Skotniki 5. . 280. W. Słópska al Słupska, wś i folw. nad rz. Bugiem, pow. radzymiński, gm. Małopole, par. Niegów, odl. 15 w. od Radzymina, ob. Słópska Wólka, 281. W. Smogorzowska, wś w par. Oleksów pow. kozienicki. Dziś nie znana. W r. 1827 miała 4 dm. , 18 mk 282. W Smolana, w XVI w. Nowa Wola, wś, pow. sochaczewski, gm. Łazy, par. Brochów, ma 96 mk. , 400 mr. W r. 1827 było 10 dm, , 79 mk. W r. 1579 wś Nowowola ma 1 1 2 łan. km. 293. W, Smolana, pow. konecki, gm. i par. Miedzierza, odl. od Końskich 14 w. , ma 11 dm. , 81 mk. , 147 mr. W r. 1827 było 7 dm. , 48 mk, 284. W. Smoszewska, wś, pow. płoński, gm. Załuski, par. Zakroczym, odl 24 w, od Płońska, ma 16 dm. , 171 mk. , 156 mr. W r. 1827 było 5 dm. , 43 mk. 285. W. Śniatycka, w par. Łabunie, ob. Śniatycze i Śniatycka Wola. W r. 1827 było 29 dm. , 200 mk, 286. W. Sobieska, wś i młyn, pow. garwoliński, par. Drążgów, ob. Sobieska Wólka, 287. W. Somiankowska al. Somiańska, wś, pow. pułtuski, gm. Somianka, par. Barcice, ob. Somianka. W r. 1827 było 13 dm. , 81 mk. W r. 1578 wś Wólka Somieńska, własność za Wólka Wólka konnic płockich norbertanek, miała 9 1 3 łan. km. Pawiński, Mazowsze, 408. 288. W. Soseńska, wś, pow. siedlecki, gm. i par. Mordy, ob. Soseńska Wólka, 289. W. Stańska, przyl fol. Grala Dąbrowizna, w pow. siedleckim. 290. W. Stara, pow. błoński, gm. Błędówko, par. Cieksyn. Me podana w najnowszym spisie urzęd. 291. W. Starzyńska, wś, pow. płocki, gm. Rembowo, par. Zakrzewo, odl 29 w. od Płocka, ma 5 dm. , 18 mk. , 50 mr. 202. W. Strobowska, wś, pow. skierniewicki, par. Żelazna, ma 64 mk. , ob. Strobowska Wólka, Zdaje się, że wieś ta zwana była na początku XVI w. Wola Wysoka Łaski, L. B. , II, 287. W r. 1579 Piotr Wolski ma tu 3 zagr. , Jakub Wolski 2 zagr. Pawiń. , Mazowsze, 167. 293. W. Strońska, wś, pow. rawski, par. Biała, ob. Strońska Wólka, 294. W. Sucha, pow. Janowski, ob. Sucha Wólka. 295. W. Sulejowska, wś, pow. radzymiński, gm. Międzyleś, par. Sulejów, ob. Sulejowska Wólka, W r. 1827 miała 10 dm. , 75 mk. 296. W. Sumińska, wś i folw. , pow. rypiński, par. Strzygi, ob. Sumińska Wólka. 297 W. Świątkowa, wś, pow łukowski, gm. i par. Łuków, ma 20 dm. , 188 mk. , 758 mr. 288. W. Świętowa, wchodziła w r. 1660 w skład ststwa parczewskiego, ob. Parczew t. VII, 864. 299. W. Świniarska, wś, pow, węgrowski, par. Wierzbno, ob. Świniarska Wólka, 300. W. Sycyńska, ob. Wólka Szelążna, 301. W. Szczawińska, wś i folw. , pow. płoński, par. Nowe Miasto, ob. Szczawińska Wólka, Zapewne będzie to dawna Wola Łuszczewska, która w r. 1576 miała 2 łany km. Pawiń. , Mazowsze, 313. W r. 1827 było 7 dm. , 43 mk. 302. W. Szczecka, wś, pow. janowski, gm. Gościeradów, par. Borów, ma 30 dm. , 220 mk. , 479 mr. Należała do dóbr Gościeradów. W r. 1676 płacą tu pogłówne od 29 poddanych Pawiń. , Małop. , 8. 303. W. Szelążna al. Sycyńska, pow. kozienicki, par. Zwoleń, ob. Szelążna Wólka. 304. W. Szlubowska al. Ślubowska, pow, radzymiński, ob. Ślubów i Wola Szlubowska, 305. W. Tarłowska, pow. opatowski, ob. Tarłowska Wola. W r. 1827 było U dm, , 63 mk. 306. W. Tarnowska, wś, pow. chełmski, pat. Wereszczyn, ob. Tarnowska Wola. 307. W. Trojanowska, pow. garwoliński, gm. Trojanów, par. Korytnica. Nie podana w nowszych spisach urzęd. 308. W. Trzemeska, wś i kol, pow. iłżecki, gm. i par. Sienno, odl od Iłży 26 w. Wś ma 11 dm. , 80 mk. , 237 mr. ; kol 3 dm. , 20 mk. , 86 mr. dwor. Powstała przy wsi Trzemcha. 309. W. Tuczępska, wś, pow. stopnicki, gm. i par. Tuczępy, ma 11 os. 135 mr. 310. W. Tuczępska, pow. hrubieszowski, ob. Tuczępska Wola, 811. W. Turowska, pow, grójecki, ob. Turowska Wola. 312. W. Twarogowa, wś, pow. radomski, gm. i par. Skaryszew, odl od Radomia 17 w. , ma 31 dm. , 179 mk. , 684 mr. W r. 1827 było 19 dm. , 175 mk. W r, 1569 Michał Schomowski płaci ze wsi, , Wolia Thwarogowa od 2 łan. km. Pawiń. , Małop. , 299. 313. W. Tybory, pow. mazowiecki, ob. Tybory 1. . 314. W. Tyrzyńska, wś i folw. nad rz. Wisłą, pow. kozienicki, ob. Tyrzyńska Wólka, W r. 1881 folw. miał 125 mr. obszaru. 315. W. Walercin, pow. nowomiński, ob. Walercin Wólka. 316. W. Waśko, wś, pow. konstantynowski, ob. WaskoWólka i Huszlew. 317. W. Wąkopna, w par. Bardo, ob. Wąkopna Wola, W r. 1827 było 7 dm. , 57 mk. 318 W. Wąsowska, wś, pow. konecki, gm. i par. Miedzierza. Nie podana w nowszych spisach urzęd. W r, 1827 miała 5 dm. , 31 mk. 319 W. Węglowa, wś, pow. warszawski, gm Młociny, par. Wawrzyszew, odl. 18 w. od Warszawy, ma 39 dm. , 238 mk. , 415 mr. włośc. Gleba piasczysta, uboga. W r. 1827 było 3 dm. , 23 mk. Ob. Wólka Borakowska. 320. W. Wiciejowska, wś, pow. nowomiński; gm. Barcząca, par. Mińsk, ma 34 mk. 102 mr. W r. 1827 było 5 dm. , 27 mk. 321. W. Wieprzecka, wś i folw. , pow. zamojski, gm. Mokre, par. Wielącza, r. gr. Kosobudy, odl 14 w. od Zamościa, ma 3 dm. dwor. , 40 włośc, 474 mk. 80 kat. , 673 mr. wlośc. Folw. należy do dóbr ordynackich Białowola. Ob. Kąty, W r. 1827 było 24 dm. , 368 mk. , par. Kossobudy. 322. W. Wierzbicka, wś, dziś złączona w jedną całość ze wsią Moniaki, w pow. janowskim. W r. 1676 wś Wólka, w par. Boby, miała 6 cząstek szlacheckich, z których jedna tylko dawała pogłówne od 26 poddanych, inne były bez poddanych, a tylko ze służbą dworską Pawiń. , Mał. , 6a. 323. W. Wilcza, pow. grójecki, par. Praźmów, ob. Wilcza Wólka, 324. W. Wiszniewsk, a, wś, pow. siedlecki, gm. Wiszniów, par. Zbuczyn, ma 18 dm. , 124 mk. , 658 mr. W r. 1827 było 11 dm. , 78 mk. Według reg. pobor. pow. urzędowskiego z r. 1531 wś Wólka Wiszniewska i Kaczory w par. Zbuczyn, miały 1 łan km. i młyn Pawiński, Małop. , 378. 325. W. Wojcieszkowska, wś nad rz. Wisłą, pow. kozienicki, gm. i par. Sieciechów, odl od Kozienic 18 w. , ma 20 dm. , 158 mk. , 206 mr. W r. 1827 było 19 dm. , 106 mk. , par. Stężyca, W r. 1569 we wsi Wola Woj Cieszkowa płaci Dzikowa od 10 łan. km. Pawiń. , Małop, , 338. 326. W. Wojnowska, wś i folw. , pow. opatowski, gm. i par. Ćmielów, odl od Opatowa 14 w. , ma 18 dm. , 206 mk. , 247 mr. dwor. , 249 włośc. W r. 1827 było 14 dm. , 106 mk. 327. W. Wojsławska, wś, ob. Wojsławska Wola, 328. W. Wołyniecka, wś nad rz. Muchawką, w par. Niwiska pow. siedlecki, będzie to zapewne to samo co Wólka Żukowska ob. . W r. 1827 miała 13 dm. , 95 mk. 329. W, Wręcka, wś, pow. błoński, gm, Radziejowice, par. Mszczonów, ma 56 mk. , 143 mr. R. 1579 we wsi Wręcka Wola płacił Wręcki od 1 1 4 łan. km. , 1 zagr. , Wólka 1 rzeźn. ; Albert Wręcki od 1 1 4 łanu Pawiń. , Mazowsze, 148. W r. 1827 miała 5 dm. , 75 mk. 330. W. Wybranowska al. Wybraniecka, wś, pow. nowomiński, gm. Dębe Wielkie, par. Pustelnik, odl. 10 w. od Mińska, ma 98 mk. , 315 mr. Jedna osada wlośc. ma 146 mr. obszaru. W r. 1827 Wola Wybr. , wś rząd. , ma 14 dm. , 93 mk. 331. W. Wysoka i Nizka, wś i folw. , pow. gostyński, gm. i par. Słubice, odl. 30 w. od Gostynina, ma młyn wodny, 137 mk. W r. , 1871 folw. Wólka Wys. rozl. mr. 1384 gr. or. i ogr. mr. 355, pastw. mr. 37, lasu 403, zarośli mr. 428, wody mr. 2, nieuż. mr. 159; bud. mur. 2, drew. 11; płodozm. 7 poL, las urządzony. Wś Wólka Wys. os. 16, mr. 176; wś Wólka Niska os. 21, mr. 260. 332. W. Wytycka, ob. Wola Wytycka, 333. W. Zabłocka, wś, pow. bialski, gm. Zabłoć, par. 1. r. Kodeń, r. g. Zabłoć, ma 29 dm. , 216 mk. , 1442 mr. W r. 1827 Wola Zabłocka ma 21 dm. , 143 mk. 334. W. Zabłocka, wś i folw. , pow. lubartowski, gm. i par. Syrniki, ma 411 mr. dwor. i 23 os. , 309 mr. wlośc. W r. 1827 miała 24 dm. , 161 mk. R. 1676 Wólka Zabłoczna. Jakub Nietyksa daje tu pogłówne od 3 osób z rodziny i 25 dwor. i poddanych. 335. W. Zaborowska, wś, pow. warszawski, gm. i par. Zaborów, ma 130 mk. , 316 mr. Wr. 1827 miała 15 dm. , 165 mk. E. 1580 Wola Zaborowska należy do Stan. Młochowskiego, który płaci tu od 2 lan. km. 336. W. Zabłudowska, pow. pułtuski, gm. Somianka, par. Barcice, ob. Wola Zadubowska. 337. W. Zaleska, wś, pow. pułtuski, gm. Gzowo, par. Dzierżenin. W r. 1576 wś Wola Zaleska, w par. Serock, ma 1 1 2 łan. km. Pawiń. , Mazowsze, 321. W r. 1827 było 10 dm. , 66 mk. , par. Serock. 338. W. Zaleska, wś, w par. Jelonki dziś pow. ostrowski. Obecnie nie istnieje. W r. 1827 miała 4 dm. , 36 mk. 339. W. Załęska, dawniej Zaleska, wś i folw. , pow. grójecki, gm. Kąty, par. Góra Kalwarya, odl. 24 w. od Grójca, ma 233 mk. W r. 1827 było 17 dm. , 137 mk. W r. 1889 folw. Wólka Załęska rozl. mr. 509 gr. or. i ogr. mr. 298, łąk mr. 94, pastw. mr. 8, lasu mr. 26, nieuż. mr. 83; bud. mur. 8, drew. 12, wiatrak. Wś Wólka Zał. os. 15, mr. 46; wś Podłęże os. 5, mr. 16. W r. 1576 ze wsi Wola Zaleska, w par. Góra, płaci Jan Zaleski z braćmi od 3 4 łanu km. i 1 2 łanu zajętego na folwark Pawiń. , Mazowsze, 214. 340. W. Załęska, folw. , pow. grójecki, gm. Konie, par. Jeziorko, odl. 11 w. od Grójca. Stanowi jedną całość ze wsią Konie. W r. 1893 folw. Wola Załęska i Konie rozl. mr. 889 gr. or. i ogr. mr. 763, łąk mr. 5, lasu mr. 27, nieuż. mr. 20; bud. mur. 10, drew. 12; płodozm. 8 i 14 poL Wś Konie os. 23, mr. 22. W r. 1580 we wsi Wola Załęskich, w par. Rembertowo, mają Przedborowie dwa działy jeden 1 4 łanu i 2 zagr. , drugi 1 4 łanu km. Pawiń. , Mazowsze, 292. 341. W; Zamojska al. Wola, wś i folw. , pow. kozienicki, gm. Grabów nad Wisłą, par. Janowiec, odl. od Kozienic 35 w. , ma 19 dm. , 150 mk. , 281 mr. dwor. , 277 mr. włośc. W r. 1827 było 16 dm. , 209 mk. Powstała przy wsi Zamoście. 342. W. Zamojska, w par. Zamość. Zapewne weszła w skład miasta Zamościa. W r. 1827 miała 12 dm. , 49 mk. 343. W. Zastawska, wś i folw. , pow. łukowski, gm. i par. Tuchowicz, odl. 12 w. od Łukowa, ma 10 dm. , 90 mk. W r. 1885 fol. Wólka Zast. rozl. mr. 474 gr. or. i ogr. mr. 215, łąk mr. 34, pastw. mr. 5, lasu mr. 213, nieuż. mr. 6; bud. drew. 9; las nieurządzony, pokłady torfu. Wś Wólka Zast. os. 14, mr. 84. 344. W. Zatorska, wś, pow. pułtuski, gm. i par. Zatory. W r. 1578 wś Wólka Zatorska należy do par. Kamionna. Marcin Podoski, rządzca p. Mińskiego, płaci tu od 6 zagr. Pawiń. , Mazowsze, 410. W r. 1827 było 11 dm. , 76 mk. 345. W. Zawieprzycka, wś, pow. lubartowski, gm. Syrniki, par. Ostrów. W r. 1827 miała 22 dm. , 105 mk. 346. W. Zdziwójska, mylnie Zdrzywujska, wś i folw. , pow. przasnyski, gm. Bugzy Płoskie, par. Janów, odl. 30 w. od Przasnysza, ma 12 dm. , 75 mk. , 302 mr. W r. 1827 było 6 dm. , 62 mk. 347. W. Zelgoska, folw. , pow. turecki, gm. Zelgoszcz, par. Wieleniu, odl. 28 w. od Turka, ma 3 dm. , 18 mk. W r. 1827 było 4 dm. , 27 mk. 348. W. Zerzyńska, wś i folw. , pow. warszawski, gm. Zagoźdź, par. Zerzyń Zerzeń, odl. 10 w. od Warszawy, ma 149 mk. W r. 1827 było 8 dm. , 73 mk. W r. 1891 fol. Wólka Zerz. rozl. mr. 1008 gr. or. i ogr. mr. 236, łąk mr. 98, pastw. mr. 37, lasu mr. 552, osady wieczystoczynszowe mr. 33, nieuż; mr. 52; bud. mur. 6, drew. 14, las nieurządzony. Wś Wólka Zerz. os. 17, mr. 25; wś Zagoźdź os. 17, mr. 180. W r. 1580 wś Wólka Rzerzinska, w par. Rzirzno, ma trzy działy dwa po 1 4 łanu i 1 2 łanu. Mieszka tu częściowa szlachta, która sama uprawia swe działki Pawiń. , Mazowsze, 251. 349. W. Złojecka, wś, pow. zamojski, gm. Wysokie, par. Nielisz, r. gr. Złojec, odl. 16 w. od Zamościa, ma 34 dm. włośc, 1 dwor. , 320 mk. 100 katol. , 533 mr. obszaru. W r. 1827 było 23 dm. , 144 mk. , par. Szczebrzeszyn. 350. W. Zychowa, wś, pow. konecki, gm. i par. Niekłań, odl. od Końskich 24 w. , ma 41 dm. , 253 mk. , 277 mr. włośc, i 4 mr. dwor. Prawdopodobnie ta sama wieś istniała już w XVI w. , p. n. Wola Parzybocka w par. Odrowąż, Bębnowscy płacą tu w r. 1577 od 1 łanu km. i 4 rzem. Pawiń. . Małop. . 286. 351. W Żabna, wś, pow. stopnicki gm. i par. Kurozwęki, ma 10 os. , 223 mr. Wchodziła w skład dóbr Kurozwęki. W spisie z r. 1827 Wola w par. Kurozwęki ma dm. , 137 mk. 352. W. Żółkiewska, wś, folw. i dobra, pow. krasnostawski, gm. i par. Żółkiewka, odl. 24 w. od Krasnegostawu, mają dwa młyny wodne, piec wapienny, cegielnią. W r, 1827 było 16 dm. , 112 mk. Dobra Wólka Żólk. składały się w r. 1873 z folw. Wólka Źółk. i Makowiska, rozl. mr. 2433 folw. Wólka gr. or. i ogr. mr. 873, łąk mr. 89 pastw. mr. 196, wody mr. 14, lasu mr. 250, nieuż. mr. 41; bud. mur. 5, drew. 16; płodozm. 8 poi. ; folw. Makowiska gr. or. i ogr mr. 445, pastw. mr. 16. lasu mr. 496, nieuż. mr. 13; bud. drew. 2, lasy nieurzą dzone, pokłady torfu, wapna. Wś Wólka os 10, mr. 132; wś Średnie Zabuże os. 40, mr. 361; wś Poperczyn os. 29. mr. 441. 353 W. Żukowska, folw. , pow. siedlecki, gm. i par. Niwi ski, odl 12 w. od Siedlec, ma 3 dm, 38 mk. W r. 1827 było 13 dm, 92 mk. Folw. Wólka Żuk. w r. 1874 oddzielony od dóbr Żuków, rozl mr. 420 gr. or. i ogr. mr. 332, łąk mr. 63, la su mr. 21, nieuż. mr. 2; bud. drew. 10. Br, Ch, Wólka, rzka. ob. Wołka i Wołma. Wólka 1. jezioro, pow. piński, w obrębie gm. Kożanbródek, za pomocą kanału łączy się z błotami Hryczyn, odprowadzając częśó ich wód przez dopływ rz, Śmierci do Prypeci, ma około 1 2 w. kw. obszaru. Nieopodal południowego brzegu leży wieś Wólka. 2. W. al Wolanskie, jezioro, w pow. pińskim, w gm. Telechany o 3 1 2 w. na płn. , przeszło na 1 w. długie i 3 4 w. szerokie; wchodzi w system kanału Ogińskie go. Z powodu znacznej głębokości i przystępności brzegów jest wybornem stanowiskiem zimowem dla statków. Na wschodnim brzegu leży wieś flisacza Wólka. A. Jel. Wólka 1. wś i folw. , pow. białostocki, w 2 okr. pol, gm. Juchnowiec, o 13 i 14 w. od Białegostoku; wś ma 128 dzies. ziemi włośc, folw. należy do dóbr Juchnowszczyzna, Lebiediewych. 2. W. , wś, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 1 okr. pol, gm. Kloniki, o 20 w. od Bielska, 88 1 2 dzies. ziemi wlośc. 3. W. , wś, tamże, gm. Orla, o 7 w. od Bielska, 177 dzies. ziemi włośc. 4. W. , folw. , tamże, w 3 okr. pol, gm. Grodzisk, należy do dóbr Biszewo, Dziubandowskich. 5. W. , wś, tamże, w 4 okr. pol, gm. Siemiatycze, o 49 w. od Bielska, 351 dzies. ziemi włośc. 114 łąk i pastw. , 92 nieuż. . 6. W. , wś, tamże, gm. Narojki, o 54 w. od Bielska, 519 1 2 dzies. ziemi wlośc. 7. W. , wś i dobra, pow. brzeski, gub. grodzieńskiej, w 2 okr. pol, gm. Kamienica Żyrowicka, o 19 w. od Brześcia. 8. W. , wś, tamże, w 3 okr. pol, gm. Motykały, o 14 w. od Brześcia, 147 1 2 dzies. ziemi wlośc. 9. W. , wś i dobra, pow, kobryński, w 1 okr. pol, gm. Rohoźną, o 21 w. od Kobrynia. Wś ma 53 dzies. ziemi wlośc. 21 łąk i pastw. ; dobra, własność Szutkowskich, 121 dzies. 55 łąk i pastw. , 1 lasu, 1 nieuż. . 10. W. , wś i folw. , tamże, w 3 okr. pol, gm. Antopol, o 35 w. od Kobrynia. Wś ma 159 dzies. 80 łąk i pastw, , 5 nieuż. ; folw. należy do dóbr Antopol, von Brewernów. 11. W. , karczma, tamże, o 36 w. od Kobrynia. 12. W. , wś, tamże, gm. Wołowel, o 47 w. od Kobrynia, 166 ziemi wlośc. 13. W. , wś, tamże, w 4 okr. pol, gm. Chomsk, o 50 Słownik Geograficzny T. XIII Zeszyt 155. w. od Kobrynia, 711 dzies. ziemi włośc. 389 łąk i pastw, , 34 nieuż. . 14. W. dobra, pow. sokólski, w 1 okr. pol, gm. Makowlany, o 17 w. od Sokółki, własność Hipolita Wołkowyckiego, ma 607 dzies. 61 łąk i pastw. , 88 lasu, 4 nieuż. . 15. W. , wś, pow. sokólski, w 2 okr. pol, gm. Trofimówka, o 29 w. od Sokółki, 575 dzies. ziemi włośc. 187 łąk i pastw. , 7 nieuż. . 16. W. , osada, pow. sokólski, w 3 okr. pol, gm. Czarnawieś, o 30 w. od Sokółki. 17. W. , wś, pow. nowogródzki, w 3 okr. pol Nowa Mysz, gm. Ostrów, o 79 w. od Nowogródka, ma 33 os. ; miejscowość lekko falista, dość leśna. Za poddaństwa własność Potockich pojezuicka. 18. W. al W. Telechańska, wś nad jez. t. n, , pow. piński, w 4 okr. pol i gm. Telechany, ma 57 os. , 209 mk. Miejscowość nizinna, małoludna, bogata w łąki i ryby. Lud zajmuje się głównie flisactwem. Za poddaństwa własność Pusłowskich. 19. W. , dwie wsi, pow. piński, w 2 okr. pol lubieszowskim, gm. Chojno, przy drożynie z Chojna do Żytkowicz. W. Wielka, odl od Pińska 18 w. , ma 16 os. , 58 mk. W. Mała, odl o 20 w. od Pińska, 12 os. , 47 mk. Miejscowość bardzo nizinna, zalewana w czasie powodzi wodami rz. Strumień. Łąk obfitość. Za poddaństwa własnośc Ordów. 20. W. , wś nad Kotliną Jasiołdy, pow. piński, na t. zw. Zahorodziu, w 1 okr. pol, gm. Pińkowicze, o 1 w. od toru kol źel poleskiej, o 14 w. od Pińska, ma 42 os. Miejscowość nizinna, bogata w łąki i ryby. Lud głównie trudni się flisactwem i rybactwem. 21. W. , wś nad rzką Wisłą, pow. piński, na t. zw. Zahorodziu, w gm. Łohiszyn przy drożynie ze wsi Chworosny do Zaborowiec, ma 13 os. 22. W. , wś nad jez. t. n. , pow. piński, w 1 okr. pol, gm. Kożangródek, o 86 w. od Pińska, ma 30 os. 23. W. Bereżniańska al. Wola Biereżna, wś i dobra nad kotliną Stochodu, pow. piński, w 2 okr. pol i par. katol. Lubieszów, gm. Wola Kuchecka, o 85 w. od Pińska, ma 32 os. Dobra, własnośc Czarnockich, około 78 włók; grunta lekkie, łąk obfitość, rybołówstwo, lasu dostatek. 24. W. Brodnicka, wś, pow. piński, w 1 okr. pol, 82 mk. ; własność Szczyttów. 25, W. Dostojewska, wś i dwa folw. , pow. piński, w 4 okr. pol telechańskim, gm Porzecze, o 27 w. od Fińska. Wś ma 20 os. , 63 mk. ; jeden z folw. , własność Ordów, około 14 włók, drugi Koźlakowskich, przeszło 19 włók. Miejscowość dość leśna, grunta lekkie. Niegdyś miejscowość ta była królewszczyzną w ks. pińskim, przy dom. Dostojewo, o którem wzmianka pod. 1553 w opisaniu księztwa ob. Piscewaja Kniga, Wyd. arch. komis. Wil, str. 320, 333, 382. 26 W. Horodyska, wś, pow. piński, w 1 okr. pol. , 160 mk. , niegdyś funduszowa klasztoru horodyskiego. 26. W. Lubieszewska, ob. Libieszewska Wólka, Ta dodamy, że leży o 75 w. od Pińska, w 2 okr. pol. lubieszowskim, posiada 109 mk. , 1621 dzies. 54 Wólka Wólka Wólka Wólka Wólka ziemi, cerkiew św. Michała z r. 1804, uposażoną, z dawnych zapisów około 3 1 2 włók gruntów i łąk, około 800 parafian. Własność dawniej Czarneckich, nastąpnie Korsaków. 28. W. Ławska, wś szlachecka, pow. piński, w 4 okr. pol telechańskim, gm Łohiszyn, o 35 w. od Pińska, w posiadaniu dziesięciu rodzin Marcinkiewiczów, z których każda ma od 2 do 4 włók ziemi. 29. W. Łunińska, wś, pow. piński, w 1 okr. poL, gm. Łunin, 141 mk. ; własnośc Edwina Lubeckiego. 30. W. Mokrzańska, wś, pow. piński, w 2 okr. pol. , gm. Mokrze, 32 mk. ; własność Pusłowskich. W. Nurecka, wś i dobra, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 5 okr. pol. , gm. Połowce, o 54 w. od Brześcia. Wś ma 778 1 2 dzies. ziemi wlośc. 34 łąk i pastw. , 4 lasu, 18 nieuż; dobra, własność Feliksa Imbry, 695 dzies. 426 łąk i pastw, 75 lasu, 10 nieuż. . 32. W. Obrowska, sioło, pow. słonimski, w 1 okr. poL, gm. Hiczyce, o 77 w. od Słonima, 48 dra. , 375 mk. , cerkiew, 818 dzies ziemi wlośc. 485 łąk i pastw. , 26 nieuż. , 45 dzies. cerkiewnej 16 łąk i pastw. . 33. W. Pietkowska, wś i dobra, pow. bielski gub grodzieńskiej, w 2 okr. poL, gm. Malesze, o 21 w. od Bielska. Wś ma 114 1 2 dzies. ziemi wlośc. 21 łąk i pastw. , 3 1 2 nieuż; dobra, z chutorem Sieśki, 658 dzies. 130 łąk i pastw. , 120 lasu, 16 nieuż; własność Kosińskich. 34. W. Pnioweńska, wś nad rzką Korystenką, dopł. jez. Lubiaź, pow. piński, w 2 okr. poL lubieszowskim, gm. Uhrynicze, przy gościńcu poczt. pińskowołyńskim, o 89 w. od Pińska, ma 40 os. , 165 mk. W. należała do dom. pijarów lubieszowskich Pniowno. Grunta lekkie, łąk obfitość, miejscowość dość leśna. 35. W. Podmiejska Podgorodzka, wś, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 2 okr. poL, gm. Kamienica Żyrowieka, o 5 w. na płd. od Brześcia, na wschod od fortu Wołyńskiego, ma 189 dzies. ziemi włośc. 25 łąk i pastw. , 5 nieuż. . Nadto Szutkowski i Lepieszkiewicz mają tu 67 1 2 dzies. 22 łąk i pastw. , 5 nieuż. . 36 W. Poduchowna, wś, pow. sokólski, w 3 okr. poL, gm. Czarnawieś, o 28 w. od Sokółki, ma wraz z urocz. Plebańszczyzna Włóki, Jakimy i Jarszówka 173 dzies. 56 łąk i pastw. , 15 nieuż. . 37. W. Poduchowna, osada, tamże, o 30 w. od Sokółki, cerkiew. 38. W. Popińska, wś, pow. kobryński, w 4 okr. pol. , gm. Osowiec, o 54 w. od Kobrynia, 911 dzies. ziemi wlośc. 488 łąk i pastw. , 7 lasu. 39. W. Pużycka, wś, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 5 okr. poL, gm. Wołczyn, o 42 w. od Brześcia, 717 dzies. ziemi wlośc. 83 łąk i pastw. , 150 lasu, 140 nieuż. . 40. W. Radowicka, wś, pow. kobryński, w 3 okr. pol. , gm. Wołowel, o 49 w. od Kobrynia, 476 dzies. ziemi wlośc. 67 łąk i pastw. , 207 nieuż. . 41. W. Ratowiecka, wś, pow. sokólski, w 3 okr. pol. , gm. Czarnawieś, o 24 w. od Sokółki, 190 dzies. ziemi wlośc. 55 łąk i pastw. , 13 nieuż. . 42. W. Reszniowska i W. Rudniańska, dwie wsi, pow. słonimski, w 5 okr. pol. , gm. Dobromyśl, o 42 w. od Słonima, mają 40 dm. , 734 mk. , cerkiew, 1098 dzies. ziemi włośc. 436 łąk i pastw. , 97 nieuż. . 43. W. Rzeczycka, wś i folw. , pow. piński, na Zarzeczu, w gm. Moroczna, o 53 w. od Pińska, ma 87 mk. , 2977 dzies. ; własność Terleckiego. Ob. Rzeczycka Wólka. 44. W. Telechańska, ob. Wólka 18. . 45. W. Terechowska, wś, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 5 okr. poL, gm. Połowce, o 51 w. od Brześcia, 389 dzies. ziemi wlośc. 46. W. Wyganowska, wś i dobra nad błotnistym stawem, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 1 okr. pol. , gm. Dubiażyn, o 15 w. od Bielska. Wś ma 20 dm. , 299 mk. , cerkiew, szkołę, 447 dzies. ziemi włośc. 208 łąk i pastw. , 10 lasu, 5 nieuż. , 43 dzies. ziemi cerkiewnej; dobra, własność Kościów, mają z chutorem Teklinowo 968 dzies. 261 łąk i pastw. , 154 lasu, 141 nieuż. . 47. W. Zakijska, folw. , pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 2 okr. pol. , gm. Kamienica Żyrowieka, własność Mikołaja Solomki, ma 156 1 2 dzies. 85 łąk i pastw. , 1 lasu. 48. W. Zaleska, wś, dobra i okolica, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 2 okr. pol. , gm. Rajsk, o 21 w. od Bielska. Wś ma 64 dzies. ziemi wlośc. 13 łąk i pastw. , 2 nieuż. , okolica 17 dzies. , dobra zaś, własność Telatyckieh, 160 dzies. 50 łąk i pastw. , 20 lasu, 5 nieuż. . 49. W. Zastawska, wś i dobra, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 2 okr. poL, gm. Kamienica Żyrowicka, o 19 w. od Brześcia. Wś ma 127 1 2 dzies. ziemi wlośc. ; dobra, własnośc Bursów, 418 dzies. 37 łąk i pastw. , 10 lasu, 176 nieuż. . 50. W. Żyrowicka, wś, pow. słonimski, w 2 okr. pol. , gm. Żyrowicze, 48 1 2 dzies. ziemi wlośc. 51. W. Żyrowicka, folw. , tamże, w 5 okr. poL, gm. Szydłowicze, należy do dóbr Szydłowicze, Pusławskich. Wólka 1. pow. dubieński, ob. Wolica. 2. W. , wś nad Wyżewką, pow. kowelski, pod samą Wyżwą. 3. W. , w dok. Wólka al. Wola Kluska, wś nad Turyą, pow. kowelski, na pln. od wsi Kluski, a na wsch. od Turyjska. 4. W. , zaginiona, wś w pobliżu Karasina, t. j. w dzisiejszym pow. kowelskim, na wsch. od Niesuchojeźa. 5. W. , w dokum. Wolica, wś nad Stochodem, pow. łucki, na pograniczu pow. włodzimierskiego, na płd. zach. od Rożyszcz. Podług reg. pobor. pow. łuckiego z 1570 r. należy w części do kn. Lwa Wojnicza, który z imienia swego Babiego i z części Troszcieńskiej i Wolice płaci z 25 dym. , 6 ogr. po 2 gr. , 1 karcz. Jabłonowski, Wolyń, 12. 6. W. , w dokum. W. Diedowicka al. Didowicka, wś nad rzką Konopelką, pow. łucki, przy wsi Dzidowicze, na płd. wsch. od Rożyszcz. 7. W, wś, pow. ostrogski, gm. Krzywin, par. praw. Krupiec ob. , o 25 w. na wsch. od Ostroga. Należała pierwotnie do ks. Ostrogskich, później do ks. Jabłonowskich, z r. Wólka 1848 nabyta przez Juliusza Bieńkowskiego, dziś w ręku jego syna. Gleba gliniasta, pszenna. Włościanie trudnią się rolnictwem, mają dostateczny inwentarz i są wogóle zamożni. Wieś bezwodna. 8. W. , folw. , pow. proskurowski, okr. poL, gm. , par. i st. poczt. Czarny Ostrów. 9. W. , wś, pow. rówieński, gm. Stydzin, około Japołocia, Zbuża i Żalina. 10. W. , wś nieistniejąca obecnie, w zach. części dzisiejszego pow. włodzimierskiego, około Szelwowa czy nie dzisiejszy Zelinów. Podług reg. pobor. pow. włodzimierskiego z 1577 r. własnośc Jana Szelwowskiego, który płaci z 2 dym. dworz. , 2 ogr. Jabłonowski, Wołyń, 73. 11. W. Chrypska, wś, pow. włodzimierski, gm. Pulmo, 52 dm. , 376 mk. , cerkiew cmentarna. 12. W. Czumańska, dziś Czumań, wś nad Puciłówką Putyliwnią, pow. łucki. Podług reg. pobor. pow. łuckiego z r. 1577 należy do włości zamku ołyckiego kn. Michajła Czartoryskiego, ssty żytomierskiego, który płaci z 3 dym. na pólwł. W r. 1583 należy do Ołyki Stanisława Radziwiłła, ks. na Ołyce i Nieświeżu, który płaci z 3 dym. Jabłonowski, Wołyń, 47, 109. 13. W. Diedowicka al. Didowicka, pow. łucki, ob. Wólka, 14. W. Dulibska, w 1570 r. Wola Zachodnia, 1583 r. Wolica, wś w pobliżu pr. brz. Turyi, pow. włodzimierski, na pograniczu pow. kowelskiego, na płd. zach. od wsi Duliby. Podług reg. pobor, pow. włodzimierskiego z r. 1570 własność kn. Wasilowej Bołoziny, która z Thuriczan, Dulieb, Woli Zachodniej i Nowosiołek płaci z 24 dworz. , 15 bojar putnych, 31 ogr. po 2 gr. W r. 1583 w arendzie Macieja Wygnańskiego, który z Turyczan, Dulebów i z Wolicze wnosi z 20 dym. , 8 ogr. , 1 kom. , 1 koła wodn. , 1 2 kopa Jabłonow. , Wołyń, 34, 123. 15. W. Falimicka, pow. włodzimierski, ob. Wolica Falimicka, 16. W. Hałuzieńska al. Hałuzyjska, wś, pow. łucki, gm. Wola Bielska, na płn. wsch. od Hałuzia, ma 27 dm. , 332 mk. , cerkiew, młyn wodny, folw. 17 W. Hryssowa, prawdopodobnie dzisiejsza wieś Hruszówka, w pow. włodzimierskim, na pograniczu pow. kowelskiego. Podług reg. pobor. pow. włodzimierskiego w 1583 r. należy do dóbr władyki włodzimierskiego, który płaci ztąd z 6 dym. , 4 ogr. Jabłonowski, Wołyń, 69. 18. W. Klessowska, wś, pow. rówieński, gm. Wyry, w pobliżu wsi Kiesowa. 19. W. Kluska, pow. kowelski, ob. Wólka. 20. W. Kowelska al. Wola Kołodeżeńska, wś, pow. kowelski, na zach. od Kołodeżna a na płd. od Kowla. 21. W. Lubitowska, wś, pow. kowelski, na wschód od Lubitowa a na zach. od Mielnicy. Prawdopodobnie będzie to wymieniona w reg. pobor. pow. łuckiego z 1570 r. wś Wolica, należąca do Wańki Białostockiego, który z Lubithowa, W. i z części Białostoczka i Horodyszcza płaci z 36 dym. , 15 ogr. po 4 gr. , 15 ogr. po 2 gr. , 1 karcz. , 1 koła gorzałcz. Jabłonowski, Wołyń, 7. Porów. Wolica Lubiń. 22. W. Łomaczyńska, obecnie Łomaczynka, wś, pow. kowelski, na płd. zchd od Horodka Gródka, dawniej we włości czarnogródeckiej. 23. W. Makarowa, ob. Wola, pow. rówieński. 24. W. Porska, wś nad Stochodem, pow. kowelski, gm. Wielick, 17 dm. , 179 mk. , cerkiew, młyn wodny i wiatrak. 25. W. Radoszyńska, wś nad rzką Mielnicą, pow. kowelski, gm. Mielnica, na zachód od Ra doszyna, ma 44 dm. , 378 mk. , cerkiew, młyn wodny. 26. W. Sadowska, pow. włodzimier ski, ob. Wola Sadowska. 27. W. Siekierzycka, wś nad rzką Konoplą, pow. łucki, na płd. wschd od Bożyszcz, w pobliżu wsi Siekierzyce. 28. W. Swyczowska al. Swojczowaka, wś, pow. wło dzimierski, na płd. wschd od Włodzimierza. Po dług reg. pobor. pow. włodzimierskiego z 1577 r. wś Wolica wraz ze wsią Zwoiczew, t. j. Swojczew należy do p. Zdanowej Kowieńskiej, która płaci ztąd z 4 dym. półłank. , 1 ogr. 4 gr. Jabłonowski, Wołyń, 69. 29. W. Szczytyńska, wś nad jez. Ostrowie, przez które przepły wa rzka Wiżenica, dopł. Prypeci, w płn. zach. zakątku pow. kowelskiego. Należy do dóbr Lelikowo. 30. W. Tuliczowska, widocznie dzi siejsza wś Tuliczów, w pow. włodzimierskim, na płn. wschd od Świniuch. Podług reg. pobor. pow. włodzimierskiego z 1557 r. własność Chaczka Czuwata, w części w zastawie Mateusza Łaniewskiego, który płaci z 2 ogr. po 4 gr. Jabłonow ski, Wołyń, 76. J. Krz. Wólka 1. przys, do Połoma Dużego, w pow. bocheńskim, składa się z 29 dm. , ma 156 mk. rzym. kat. Leży w okolicy podgórskiej i lesistej, 4 klm. na płd. od Wiśnicza, przy drodze do Limanowy. 2. W. , wś, pow. sanocki, liczy 30 dm. , 166 mk. 165 gr. kat. i 1 rz. kat. . Par. w Desznie. Leży w okolicy podgórskiej, na płd. od zakładu kąpielowego w Iwoniczu, na płd. stoku Suchej Góry 608 mt. npm. . Graniczy na zach. z Lubatową, na płd. z Bałucianką, na wschód z Deszną i Posadą Wyżnią Rymanowską. 3. W. , część Skowierzyna, w pow. tarnobrzeskim, leży na wschód od Skowierzyna i składa się z 15 dm. i 58 mk. 4. W. , przyl Kielnarowy, w pow. rzeszowskim, składa się z 17 dm. i liczy 102 mk, leży na wschód od Kielnarowy 2 klm. na wschód od Tyczyna. 5. W. al. Wola Borkowska, przyl. Horka Nowego, w pow, rzeszowskim, po zach. stronie drogi z Tyczyna do Błażowy. 6. W. , przyl. Huciska Jawornickiego, w pow. rzeszowskim, liczy 17 dm. i 124 mk. , leży na płn. od Huciska, ma na wschód rozległe lasy, na zach. zaś Widaczów. 7. W. pod Lasem, wś, w pow. rzeszowskim, na praw. brzegu Wisłoka w równinie piaszczystej i lesistej, 215 mt. npm. , liczy 153 dm. i 724 mk. rz. kat. par. w Stobierny. Pos. większej niema, pos. mn. ma 592 mr. roli. 84 mr. łąk i ogr. , 166 mr. lasu. Graniczy na płn. ze Stobierną, na zach. Wólka Wólka z Gruntem, Wólką Jasionki, na wschód z Medynią; Łańcucką; . 8. W. Bielińska, pow. niski, ob. Wola Bielińska, 9. W. Błońska, cześć wsi Błonie, w pow. mieleckim, leży na lew. brzegu Wisłoka, 1, 5 klm. na płn. od Przecławia, liczy 28 dm. i 150 mk. 10. W. Dulecka, wś, pow. mielecki, ob. Wola Dulecka. 11. W. Goleszowska, należy do Goleszowa, wsi w pow. mieleckim, składa się z 9 dm. i 74 mk. Leży na lew. brzegu Wisłoki, 7 klm. na pld. od Mielca. 12. W. Grądzka, wś, pow. dąbrowski, ob. Grądzka Wólka. 13. W. Grodziska, ws, pow. łańcucki, 7, 5 klm. na zach. od Grodziska w równinie piaszczystej. Pos. tabularna ma 5 morg. ; pos. mn. 1055 mrg. roli jałowej. Graniczy na płn. z Giedlarową, na zach. z Gwizdowem, a na płd. z lasami należącemi do Grodziska Górnego. 14. W. Łamana, wś, pow. łańcucki, jest częścią Brzyskiej Woli. Ob. Łamana Wólka, 15. W. Łętowska, wś, pow. niski, przy gościńcu z Sokołowa do Rudnika 15 klm. , na zach. od Łętowni, wśród równiny piaszczystej i lesistej, liczy 103 dm. i 530 mk. , 502 rz. kat. parafia w Łętowni a 28 izrael. Graniczy na zach. z koi. niem. Steinau, na płd. z Łowiskiem, na płn, z Przybyszówką, a na wschód z Łętownią. 16 W. Małkowa, wś, pow. łańcucki, na praw. brzegu Wisłoka, w międzyrzeczu tej rzeki i Sanu. Składa się z 42 dm. , 192 mk. 173 rz. kat. i 9 izrael. . Par. rz. kat. w Gniewczynie. Przez wieś prowadzi droga z Przeworska do Głogowca, u ujścia Wisłoka do Sanu. Graniczy na płd. z Gniewczyną, na płn. z Trynczą, na wschód z Wólką Ogryzkową. 17. W. Mędrzechowska, wś, pow. dąbrowski, ob. Wola Mędrzechowska, 18. W. Niedźwiedzka, wś, pow. łańcucki, o 7, 5 klm. na wsch. od Sokołowa, w równinie piaszczystej i lesistej, nad pot. Trzebosną Trzebośnicą. Obszar tabularny stanowi folw. Maryniu z gorzelnią. Wś należy do par. rzym. kat. w Sokołowie. Liczy 245 dm. i 1247 mk. 1192 rzym. kat. , 2 akat. i 53 izrl. Pos. tabularna ordynacyi łańcuckiej ma lasy pięknie utrzymane i budynki gospodarcze, wynosi 57 mr. roli prócz Marynina ob. ; pos. mn. 786 roli, łąk. i pastw. 19. W. Ogryzkowa, wś, pow. łańcucki, na wsch. od Wólki Małkowej, na pin. od Gorzyc, ma folw. Borki i liczy 32 dm. , 175 mk. rzym. kat. 20. W. Plebańska, przyl. Radomyśla, w pow. mieleckim, leży na płn. zach. od miasteczka, składa się z 18 dm. i 78 mk. 21. W. Podolska, częśó Podola ob. t. VIII, 460 w pow. mieleckim, leży na lew. brzegu Wisłoki, na płn. zach. od Podola, dotyka obszernych borów. Liczy 16 dm. i 87 mk. 22. W. Rydzowska, część Książnic, w pow. mieleckim, leży przy drodze z Mielca do Radomyśla, między Książnicami a Rydzowem. Składa się z 17 dm. i 111 mk. 23. W. Sokołowska, z Rękawem, wś, pow. kolbuszowski, o 5 klm. na płn. od Sokołowa, w równinie lesistej i piaszczystej. Par. rzym. kat. w Sokołowie. Na obszarze wsi rozdziela się droga na dwa ramiona do Niska i Rudnika. Wraz z obszarem dwor. 3 dm. 21 mk. i wólką Rękawem 31 dm. , 168 mk. ma wś 215 dm. i 1062 mk. 978 rzym. kat. a 84 izrl. Pos. tabularna J. hr. Zamoyskiego ma 801 mr. , w połowie lasów; pos. mn. 1263 mr. roli, łąk i pastw. Graniczy na za zach. z Turzą, na płn. z Górnem, na wsch. z Wólką Niedźwiedzką, na płd. z Sokołowom. 24. W. Tanewska, wś, pow. niski, u ujścia Tanwi do Sanu, na praw. brzegu Tanwi, naprzeciw Ulanowa, 184 mt. n p. m. Składa się z dwóch grup chat W. Tanewskiej 90 dm. i Wołoszyna 32 dm. . Wraz z obszarem większej posiadłości 2 dm. liczy 124 dm. i 735 mk. 629 rzym. kat. , 49 gr. kat. i 57 izrl. Pos. tabularna Kiem. Kostheima wynosi 155 mr. roli; pos. mn. 941 mr. Graniczy na płn. z Hutą Deręgowską, na wsch. z Dąbrówką. 25. W. Turebska, ob. Wola Turebska, 26. W. Zawadzka, przys. Zawady, w pow. tarnowskim, liczy 6 dm. i 38 mk. , leży na płd. od Tarnowa 5 klm. , na płn. stoku góry św. Marcina, 334 mt. n. p. m. Graniczy na zach. z Tarnowem, na płd. z Zawadą, na wsch. z Strzyszowem a na płn. z przedmieściem tarnowskiem Terlikówką. 27. W. , wś, pow. brzeźański, 12 klm. na zach. od sądu pow. w Brzeżanach, tuż na płn. zach. od urz. poczt. w Kurzanach. Na płd. leży Bohaczyn, a na zach. Stratyń i Dobryniów dwie ostatnie w pow. rohatyńskim. Wsch. część obszaru przepływa pot. Narajówką. Zabudowania wsi lezą w dolinie dopływu Narajówki. W r. 1890 było 70 dm. , 495 mk. w gm. 406 gr. kat. , 77 rzym. kat. , 12 izrl. ; 432 Rus. , 63 PoL. Par. rzym. kat. w Podwysokiem, gr. kat. w Kurzanach. We wsi jest szkoła 1 klas. Wś tworzy jedną gminę katastralną z Kurzanami. 28. W. , część przedmieścia halickiego we Lwowie. Znajduje się tu kaplica, o której podał wiadomość Przyjaciel domowy z r. 1863, str. 381. 29. W. Czyszecka, część Czyszek, w pow. lwowskim. 30. W. Grządecka, część Grzędy, w pow. lwowskim. 31. W. Hamulec, wś, pow. lwowski, 10 klm. na płn. zach. od sądu pow. we Lwowie, 7 klm. na płn. zach. od urz. poczt. w Zamarstynowie. Na płn. i na wsch. leży Grzęda, na płd. Grzybowice, na zach. Brzuchowice. Wody płyną strugami na płd. , do t. zw. kanału rządowego, zwanego w dolnym biegu Jaryczówką. Zabudowania wsi leżą na wsch. Wólka i na zach. Hamulec. W r. 1890 było 61 dra. , 334 mk. w gm. , 1 dm. , 6 mk. na obsz. dwor. 130 rzym. kat. , 202 gr. kat. , 10 izrl. ; 283 Rus. , 51 PoL. Par. rzym. kat. w Malechowie, gr. kat. w Grzędzie 32. W. Horyniecka, wś, pow. cieszanowski, 18 klm. na płd. wsch. od sądu pow. w Cieszanowie, 4 klm. na płd. zach. od urz. poczt. w Horyńcu. Na płd. zach. leży Sieniawka, na zach. Basznia i Krzywe, na płn. Podem Wólka Wólka szczyzna, na wsch. Horyniec, na płd. wsch. Radruż pow. Rawa Ruska. Środkiem wsi płynie pot. Papiernia, zwany w dalszym biegu Gliniańcem. W r. 1890 było 88 dm. , 481 mk. w gm. , 5 dm. , 33 mk. na obsz. dwor. 303 gr. kat. 161 rzym. kat. , 50 izr. ; 309 Rus. , 205 Pol. Par. rzym. i gr. kat. w Horyńcu. 33. W. Krowicka, część Krowicy Kołodowskiej, pow. cieszanowski. 34. W. Kunińska, wś, pow. żółkiewski, 21 klm. na zach. od sadu pow. w Żółkwi, 14 klm. na płd. zach. od urz. poczt. w Dobrocinie. Na płn. wsch. i wsch. leży Kunin, na pld. i płd. zach. Wiszenka Mała pow. gródecki, na płn. Magierów pow. Rawa Ruska. W płn. stronie wsi powstaje dopływ Świni, pot. Dereweńka zwany w górnym biegu Świnił. i płynie na wsch. Własn. mn. ma roli or. 369, łąk i ogr, 16, past, 101, lasu 4 mr. W r. 1890 było 63 dm. , 383 mk. w gm. 349 gr. kat. , 12 rzym. kat. , 22 izrl; 370 Rus. , 5 Pol, 8 innej narod. . Par. rzym. kat. w Żółkwi, gr. kat. w miejscu, dek. żółkiewski. We wsi jest cerkiew drewniana, do której wiąże się podanie, że w czasie napadu tatarskiego pohańce wyrąbali otwór w drzwiach wchodowych, który dotąd pokazują. 35. W. Mazowiecka, z Denysami, Grześkami, Jankami, Matwiją, Pyrochami, Rudą i Szpakami, wś, pow. rawski, 18 klm. na wsch, od sądu pow. i urz. poczt. w Rawie Ruskiej, 17 klm. na płd. wsch. od sądu pow. w Ulinowie. Na pld. leży Kamionka Lasowa, na wsch. Hujcze, na płn. Sałasze, na płn. wsch. Choronów i Chlewczany, na wsch. Przystanie wś pow. żółkiewskiego. Wzdłuż granicy płd. płynie Rata od zach. na wsch. Zabudowania wsi leżą w płd. części obszaru. Wzn. wynosi 218 mt. na płd. w dolinie Raty, 227 mt. na płn. Wł. mn. ma roli or. 540, łąk i ogr. 350, past. 62 lasu 2114 mr. ; wł. mn. roli or. 1377, łąk i ogr. 1354, past. 359, lasu 3 mr. W r. 1890 było 361 dm. , 2041 mk. w gm. , 17 dm. , 89 mk. na obsz. dwor. 1855 gr. kat. , 92 rzym. kat. , 176 izrl. , 7 innych wyzu. ; 1849 Rus, , 98 Pol, 182 Niem. . Far. rzym. kat. w Rawie Ruskiej, gr. kat. w miejscu, dek. potylicki. We wsi jest cerkiew drewniana o 5 baniach, p. w. św. Dymitra, szkoła 2 klas. , młyn, tartak, gorzelnia. Tartak wodny o jednym gatrze i pile zwyczajnej, przerabia rocznie 200 metr. kub. drzewa sosnowego, a produkuje 120 metr. kub. desek. 36. W. Miłkowska, część Miłkowa, pow. cieszanowski, 37. W. Niemirowska, część Niemirowa, pow. Rawa Ruska. 38. W, Poturzycka, część Poturzycy, pow. sokalski. 39. W. Radwaniecka al Wolica, grupa domów w Radwańcach, pow. sokalski. 40. W. Rosnowska al Wola Rosnowska, wś, pow. jaworowski, 11 klm. na zach. od Jaworowa, 9 klm. na płd. wsch. od sądu pow. i urz. poczt. w Krakowcu. Na płn. leżą Huki, na wsch. Nakoneczne przedmieście Jaworowa, na płd. Porudno i Lubienie, na zach. Morańce. Pld. część obszaru przepływa pot. Szkło. W jego dolinie le żą zabudowania wsi. Własn. więk. ma roli or. 119, łąk i ogr. 92, past. 23, lasu 147 mr. ; wł. mn. roli or. 216, łąk i ogr. 126, pastw. 86, lasu 10 mr. W r. 1890 było 52 dm. , 310 mk. w gm. , 3 dm. , 23 mk. na obsz. dwor. 235 gr. kat, 84 rzym. kat. , 14 izrl; 229 Rus. , 104 Pol. Par. rzym. kat. w Krakowcu, gr. kat. w Nakonecznęm. We wsi jest cerkiew. 45. W. Sichowska, gru pa domów w Sichowie, pow. lwowski. 42. W. Sieciechowska, cześć Grzędy, w pow. lwowskim. 43. W. Suszańska, wś, pow. kamionecki, 32 klm. na płn. wsch. od Kamionki Strumiłowej, 7 klm. na płn. zach. od sądu pow. i urz, poczt. w Ra dziechowie. Na płn. leży Suszno, na płd. zach. Płowe, na płd. wsch. Józefów. Wzdłuż granicy pld. zach. płynie potok Białystok, prawy dopł. Bugu. W dolinie potoku leżą zabudowania wsi. Własn. wiek. Stanisława hr. Badeniego ma roli or. 345, łąk i ogr. 25, past. 2 mr. ; wł. mn. roli or. 572, łąk i ogr. 16, pastw. 1 mr. W r. 1890 było 72 dm. , 353 mk. w gm. , 1 dm. , 7 mk. na obsz. dwor. 142 gr. kat. , 103 rzym. kat. , 15 izrl, 100 innych wyzn. ; 146 Rus. , 116 Pol, 98 Niem. Par. rzym. kat. w Radziechowie, gr. kat. w Płowem. We wsi jest cerkiew, p. w. św. Mi chała, kasa poż. gm. z kapit. 1061 złr. 44. W. Wierzbicka, część Wierzbicy, pow. Rawa Ruska. 45. W. Zapałowska, wś, pow. cieszanowski, 24 klm. na płd. zach. od Cieszanowa, 19 klm. na płd. zach. od sądu pow. w Lubaczowie, tuż na płn. od urz. poczt. w Zapałowie. Na wsch. le ży Stare Sioło, na płn. i płn. zach. Surmaczówka w pow. jarosławskim. Pln. częśó wsi prze pływa dopł. Lubaczówki, pot. Bachórka al No wa Rzeka. Na lew. jej brzegu leżą zabudowa nia wsi, na praw. grupa domów Szczybiwołki, na wsch. Bachory. Własn. więk. ma łąk i ogr. 126 mr. ; wł. mn. roli or. 353, łąk i ogr. 100, pastw. 152 mr. W r. 1890 było 41 dra. , 253 mk. w gm. ; 2 dm. , 16 mk. na obsz dwor. 242 gr. kat. , 1 rzym. kat. , 26 izrl; 261 Rus. , 86 Pol. Par. rzym. kat. w Radawie, gr. kat. w Zapałowie. 46. W. Żmijowska al Wola, wś, pow. jaworowski, 18 klm. na płn. zach. od Ja worowa, 11 klm. na płn. wsch. od sądu pow w Krakowcu, 4 klm. na płn. wsch. od urz. poczt. w Wielkich Oczach. Na płd. leżą Żmijowiska, na zach. Żmijowiska i Wielkie Oczy, na pln. Maj dan, na wach. Lipowiec pow. cieszanowski. Wzn. 261 mt. w środku obszaru. Wł. więk. ma roli or. 5 mr. ; wł, mn. roli or. 292, łąk i ogr. 50, pastw. 116 mr. W r. 1890 było 60 dm. , 310 mk. w gm. 273 gr. kat. , 26 rzym. kat. , 11 izrl; 278 Rus. , 32 Pol. Par. rzym. kat w Wielkich Oczach. , gr. kat. w Żmijowiskach. We wsi jest cerkiew. Mac. Lu. Dz. Wólka 1. , w dok. Wola, wś gospod. , w pow. wrzesińskim, urz. okr. w Strzałkowie, urz. stan. cyw. , st. kol i poczta, szkoły obu wyzn. w miej Wólka Wolkwarstorf Fuckmari villa Wolkienki Wolków Wolkowica Wolkoneszty seu, par. kat. w Stawie, ewan. w Witkowie, sąd okr. w Wrześni. Obszaru 32 ha, 2 dm. , 15 mk. katol. 2. W. , wś dworska, tamże, ma 592 ha, 13 dm. , 226 mk. 175 katol. . Leży na pogra niczu Królestwa, na pld. Mielżyna, przy trakcie ze Słupcy do Wrześni, pod Stawem. Na jej obszarze przystanek kolei pozn. strzałkowskiej. R. 1574 było tam 3 kmieci, z których dwaj na półłankach, trzeci na całym. Z każdego łanu płacono biskupom po 24 gr. , dawano ćwiertnią. owsa, 2 kapłony i 10 jaj. Wiecznego po ćwier tni owsa, kurę czy koguta i po 2 soldy. Łany puste zarastały krzewami. Kopczyzna sprzeda na była za 7 złotych. Sołtys posiadał 3 łany i składał wiecznego 12 gr. R. 1578 dzierżawił W. Jan Kuklinowski. R. 1584 rozgraniczono W. z Kornatami. 3. W. , niem. Wulke, wś i folw. , pow. wschowski Leszno, Lissa, par. kat. Gołębice, ew. Osieczna, urząd okr. i stanu cyw. w Osieczny, ma 121 ha 92 roli, 20 łąk, 11 dm. , 82 mk. 34 ew. . Nowa Wólka os. ma 4 dm. , 27 mk. Folw. Wólka należy do dóbr Drzeczkowo, ma 7 dm. , 97 mk. 4. W. Orchowska, ob. Orchowska Wólka. WŁ Ł. Wólka, niem. Klein Wolka, ob. Wola, pow. lubawski. Wólka 1. niem. Wolka, wś, pow. jańsborski, st. p. Johannisburg. 2. W. al. Bosem Wolka, wś, pow. ządzborski, st. p. Rudwangen. 3. W. , posiadłość, młyn, pow. niborski, st, p. Neidenburg. 4. W. Krzywa, niem. Klein Krzywen W. , wś, pow. łecki, st. p. Neu Jucha. 5. W. , wś, pow. szczycieński, st. p. Opaleniec. 6. W. , posiadłość, pow. rastemborski, st. p. Bastenburg. 7. W. , wś, pow. reszelski, st. p. Siegfriedswalde. 8. W. Bagnowa, niem. W. Bagnowen, posiadłość, pow. ządzborski, st. p. Sensburg. 9. W. Dimmern, wś, pow. szczycieński, st. p. Roschung. 10. W. Gross i Klein, wś, pow. reszelski, st. p. Rothfliess. Wóikan, góra 1021 mt. , w Beskidzie lesistym, na granicy Lipowicy i Perehińska, w pow. doliniańskim, na 41 46 wsch. dług. a 48 46 półn. szer. Karta 10, XXX. Wolkenberg Góra obłoków, wyniosłe wzgórze, w pow. rzeźyckim, na płd. zach. wybrzeżu jez. Raśno, uwieńczone zwaliskami starożytnego zamczyska, istniejącego już w XIII w. , który do czasu założenia starego Dyneburga, t. j. do 1277 r. był siedzibą miejscowych komturów. O górze tej pomiędzy miejscowemi mieszkańcami kręży wiele ciekawych podań i powieści ob. t. III, 280 i t. IX, 574. Wolkenberg, wś na dolnych Łużycach, ob. Klejsznik, Volkersdorf, wś, pow. lubański, par. ew. w miejscu. W r. 1885 wś miała ha 184, dm. 144, mk. 549 kat. 15. . Wólki Rzeczki, pow. ciechanowski, ob. Rzeczki 3. . Wolkienki, ob. Olkieniki Volkmansdorf, 1371 Wolkwarstorf, 1379 Fuckmari villa, dobra i wś, pow. nissański, par. kat. w miejscu. W r. 1885 wś miała 1316 ha 217 dm. , 973 mk. ew. 1; dobra miały 189 ha, 5 dm. , 63 mk. kat. Kościół par. katolicki patronatu królewskiego i biskupiego. Wolkoneszty, ob. Kaguł. Wolków, Wolków, Wolkowo, Wolkowo, Wolikowo, wś i folw. , w pow. kościańskim Szmigielskim, okr. urz. Wielichowo, urz. stanu cywil. w Kamieńcu, st. kol. w Grodzisku, poczta i szkoły w miejscu, par. kat. w Łęce, ewang. w Grodzisku, sąd okr. w Kościanie. Wś gospod. ma 230 ha, 42 dm. , 277 mk. Folw. 5 dm. , 106 mk. Folw. W. należy do majętności karczewskiej. W. leży na wsch. płn. od Wielichowa, między Kościanem a Grodziskiem. Niegdyś posiadłość Łąckich. 2. W. niem. Wulke, wś i fol. , w pow. wschowskim leszczyńskim, obw. urz. , urz. stanu cyw. i poczta Osieczna Storehnest, st. kol. w Lipie Leiperode, szkoła katol. w Drzęczkowie Retschke, ew. w Wyciążkowie. Par. katol. w Goniembicach Golembitz, ew. w Osiecznic, sądy w Lesznie. Wś gospod. ma 121 ha, 11 dm. , 82 mk. 48 katol. . Folw. ma 7 dm. , 97 mk. Należy do dóbr Drzęczkowa, własność baronów T. Leesen. Leży na płn. Osieczny, między Drzęczkowem a Goniembicami. W r. 1266 pojawia się Tomasz, syn Dzierżykraja, de Voliszevo. Wyd. Kod. Wielk. objaśnia jako Wolikowo. Wiedzie on z klasztorem lubińskim spór o Popowo polskie. W. zachodzi także w dypl. z r. 1362. W r. 1388 pisali się z Woliszewa, czyli Wolkowa Adam i Mikołaj. W r. 1564 należało do Leszczyńskich. Z 4 1 2 łana os. płaciło bisk. pozn. 1 zł. 24 gr. fertonów. W r. 1793 posiadał W. Jan Trzebiński z Drzęczkowa, oraz Adam Nieżychowski, także z Drzęczkowa. Wólkowe, pow. ostrołęcki, ob. Wołkowe. Wolkowica, węg. Valkaja, wś, w hr. ungwarskiem, ma kościół filialny gr. katol. , lasy dębowe, 514 mk. Wollehlen, folw. , pow. darkiejmski, st. p. Darkehmen. Wollenthal, ob. Wolental Wollischken Gros i Klein al. Wollisko, wś, pow. jańsborski, st. p. Dlottowen. Wollmen, folw. , pow. frydlądzki, st. p. Schoenbruch. Wollmersdorf, pow. opawski, ob. Olbramice. Wollowetz, ob. Wołowiec. Wollstein, ob, Wolsztyn. WollustscheSee, Jezioro, ob. Puehhajaerw, Wolma, rzka, ob. Wołma. Wolmaniszki, dobra, pow. poniewieski, w 1 okr. poL, o 27 w. od Poniewieźa. Wolmanów al. Bronibór, os. wlośc, pow. Wollowetz Wollmersdorf Wollmen Wollenthal Wollehlen Wólkan Wolmanów Wolmaniszki Wolma WollustscheSee Wollstein sieradzki, gm. I zierżązna Rządowa, ma 1 dm. , 10 rok. Wolmar, łotew. Walmare, estoń. WolmańLin, rus. Władimirec, Włodzimierzec, mto pow. gub. inflanckiej, na wyniosłej równinie prawego brzegu rz. Aa, pod 57 32 pln. szer. a 43 5 wsch. dług. , odl. o 113 w. na płn. wsch. od Rygi, w 1888 r. miało 2572 mk. W 1819 r. było 81 dm. 10 murow. i 529 mk. a w 1860 r. 100 dm. 9 murow. , 1154 mk. 184 prawosŁ, zresztąewang. , cerkiew, kościół ewang. , bardzo starożytny, 5 szkól, szpital miejski, więzienie, st. poczt. Dochody wynosiły 3507 rs. Przemysł fabryczny nie istnieje; rzemiosłami zajmowało się w 1860 r. 209 osób 49 majstrów. Handel nieznaczny. Odbywają się tu dwa jarmarki, na których sprzedają głównie bydło, len i zboże. Mto założone zostało prawdopodobnie w 1219 r. przez króla duńskiego Woldemara II, zostało silnie obwarowane przez mistrza zakonu Wilhelma von Schauerburga, kwitnęlo w XIV i XV w. , lecz w XVI w. do upadku chylić się zaczęło. W 1561 r. wraz z całemi Inflantami przeszło pod panowanie Polski, zdobyte zostało w 1601 r. przez Szwedów, od których odzyskał je hetman Zamoyski, zajęte zostało w 1625 r. przez wojska Gustawa Adolfa, poczem podczas wojny 1657 r. jeszcze raz na krótko dostało się w ręce Polaków, lecz w 1658 r. przez feldmarszałka Duglasa odzyskane, traktatem zawartym w Oliwie 1660 r. Szwecyi odstąpione zostało wraz z północnemi Inflantami. Podczas wojny z Karolem XII przeszło pod władzę Rossyi. W 1671 r. warownie jego zostały zburzone, a pożary w latach 1689 i 1772 r. zniszczyły je do szczętu. Od 1783 r. mto powiat. namiestnictwa ryskiego. Wolmarski powiat leży w zachodniej części gubernii i zajmuje 89 3 4 mil al. 4343 w. kw. Linia wychodząca z parafii Rujen, przez płn. wybrzeże jeziora Burtneek na Lemzal, dzieli powierzchnię powiatu na dwie części, z których płn. zach. , stanowiąca dorzecze rzeki Salis, jest niziną, pokrytą lasami, miejscami bagnistą, płd. wsch. zaś tworzy t. zw. płaskowzgórze Lamzalskie. Średnia wysokość tego uroczego płaskowzgórza wynosi 212 st. Najwyższe punkty tych wyniosłości dochodzą w szczycie Blauberg, na zach. od Wolmaru, 430 st. , w szczycie Ceziskalns, w pobliżu Hochrosen, 407 st. Pod względem geognostycznym płaskowzgórze to składa się przeważnie z piaskowców czerwonych formacyi dewońskiej. Gleba przeważnie urodzajna. Podglebie stanowi głównie piaskowiec czerwony dawnej formacyi, pokryty gliną i miałkim żwirem marglewatym, pomiędzy którym znajdują się kamienie eratyczne. Zachodnie stoki wyniosłości powiatu często pokrywa piasek napływowy, podczas gdy wschodnie mają glebę gliniastą. Równiny pokrywa dość gruby słój ziemi urodzajnej. Głównemi rzekami powiatu są Salis, wypływająca z jez. Burtneek, i rz. Aa, do tykająca płd. wsch. części powiatu i przepływa jąca pod Wolmarem. Jezior wiele, zwłaszcza w części środkowej i południowej. Najważniejsze jez. Burtneek 12 w. dł. , 5 1 2 szer. , mające 36 w. km. ; dalej jez. Althofskie, w pobliżu Hochrosen, Wajdau w par. Papendorf, Dustne i in. Błota zajmują 458 w. kw. , t. j. przeszło 10 ogólnoj powierzchni. Pod lasami było do 120000 dzies. W drzewostanie przeważają; lasy iglaste, jakkolwiek pod Burtneck spotykają się gaje dę bowe. W 1760 r. było w powiecie 87565 mk. 6886 prawosł. , reszta ewang. , zamieszkują cych 403 miejscowości, należących do 13 para fii Wolmar, Burtneek, Rujen, Salisburg, St. Mat thiac Dikkeln, Allendorf, Salis, Pernigel, Lem zal, Ubbenorm, Roop i Papendorf. Główne za jęcie mieszkańców stanowi rolnictwo do 49000 dzies, pola or. . Sieją głównie żyto, owies i ję czmień, mało pszenicy i tatarki. W okolicach Wolmaru rozwinięta uprawa lnu. Ogrodnictwo na niskim stopniu, natomiast w dobrym stanie sadownictwo, którym zajmują się nawet włościa nie. Z powodu obfitości łąk do 55000 dzies. i pastwisk około 41000 dzies. hodowla bydła dosyć rozwinięta. W r. 1860 było 15600 sztuk koni, 42000 bydła rogatego, przeszło 40000 owiec 3300 rasy poprawnej, do 19000 trzody chlewnej, 2000 kóz. Pod względem przemy słowym w r. 1860 było w powiecie 56 gorzel ni, 1 olejarnia i 1 fabryka wyrobów bednarskich. Z godniejszych uwagi miejscowości w powiecie na leży wymienić mko Lemzal, zamek Burtneek nad jez. t. nazwy, zamek pokrzyżacki Rujen i słyn ną Teufelshoehle pod Salisburgiem, nad brze giem rz. Salis. J. Krz. Wolmir, wś, pow. czerykowski, cerkiew paraf. drewniana. Wolmontowicze, okolica, pow. szawelski, w 4 okr. poL, gm. Skiemie. Bujnowscy mają 17 dzies. 3 lasu, 2 nieuż. , Gościewiczowie 78 dzies. 18 lasu, 5 nieuż. , Daukszowie 12 dzies. 3 lasu, Dzierszańscy 28 dzies. 10 lasu, 3 nieuż. , Dowborowie 20 dzies. 2 lasu, 1 nieuż. , Domaszewiczowie 48 dzies. 8 lasu, 6 nieuż. , Jegoriew w W. i Syrutyszkach 110 dzies. 3 lasu, 2 nieuż. , Zachorzewscy 20 dzies. 2 lasu, 2 nieuż. , Ludkiewiczowie w W. i Ponikielpie 79 dzies. 10 lasu, 9 nieuż. , Lawdańscy 21 dzies. 3 lasu, Matulisowie w W. i Syrutyszkach 79 dzies. 33 1 2 lasu, Montwiłłowie 43 dzies. 1 lasu, 8 nieuż. . Pernarowscy 19 dzies. 5 lasu, 2 nieuż. , Rymkiewiczowie 18 dzies. 4 lasu 2 nieuż. , Torczyńscy 21 dzies. 5 lasu, 1 nieuż. . Wolmsdorf 1 1210 Rogouzca, 1216 Rogowca, 1262 Rogurca, wś, pow, bystrzycki, par. kat. Konradswalde. W r. 1885 miała 355 ha, 32 dm. , 191 mk. kat. 2. W. Nieder, 1369 Walcheymsdorff, 1399 Wolframsdorff, 1495 Wolmar Wolmsdorf Wolmontowicze Wolmir Wolmar Wolneragi Wolna Wolnica Wolne Wolna opis procesu, jaki monaster wolniański prowa dził w r. 1649 z obywatelem Rymszą o wyrą banie lasu. Bazylianie wolniańscy utrzymywa li szkołę dla dzieci szlacheckich, w której uczo no nawet filozofii; w niej teź pobierał pierwsze nauki rzeźbiarz, rysownik, architekt i estetyk Rafał Slizień, który mieszkając później w dzie dzicznej Wolnej zgromadził zbiory artystyczne i tu umarł 20 maja 1881 r. Przebywał tu chwi lowo Jan Czeczot, kiedy po śmierci Adama Chre ptowicza, 1846 r. usunął się z posady biblietekarza w Szczorsach. Obecnie W. należy do Henryka Sliźnia, syna Rafała. A. Jel. Wolna, wś nad rzką Konką, pow. aleksandrowski gub. ekaterjnosławskiej, na płd. wsch. od Orjechowa. Wolne, wś i folw. nad rzką Wisłą, pow. nieszawski, gm. Lubanie, par. Nieszawa odl. 3 w, , ma 124 mk. W r. 1827 było 14 dm. , 127 mk. W r. 1890 folw. Wolne rozl mr. 511 gr, or. i ogr. mr. 349, łąk mr. 5, pastw. mr. 29, nieuż. mr. 128; bud. mur. 3, drew. 15; płodozm. 12 poL; pokłady torfu, wiatrak. Wś W. 03. 15, mr. 66. W r. 1557 we wsi Wolne, w par. Przypust, Jan ze Służewa, kaszt. brzeski, płacił od 8 lan. km. Pawiń. , Wielkop. , II, 5. Wolne al. Kozacza, słoboda nad Worskłą, pow. bohoduchowski gub. charkowskiej, gm. Wolne, o 30 w. od Bohoduchowa, 453 dm. , 2936 mk. , zarząd gminy, cerkiew, szkoła, szpital, jarmark. Wolneragi, dwór, pow. szawelski, w 3 okr. poL, gm. Żagory, o 75 w. od Szawel. Wolnica 1. Grabowska, kol. , pow. sieradzki, gm. Majaczewice, par. Burzenin, par. ew. Wieluń, o 17 w. od Sieradza. Kolonia ta powstała na gruntach odprzedanych od dóbr Grabówka. Ma 26 dm. , 340 mk. ewang. , 9 izr. , 240 mr. roli, 52 mr. łąk. W r. 1827 było 18 dm. , 157 mk. 2. W. Niechmirowska, wś i fol. , pow. sieradzki, gm. Majaczewice, par. Stolec, odl. od Sieradza 30 w. Wś ma 14 dm. , 190 mk. ; folw. 3 dm. , 18 mk. W r. 1827 było 14 dm. , 104 mk. W r. 1887 folw. Wolnica, oddzielony w r. 1877 od dóbr Niechmirów rozl. mr. 674 gr. or. i ogr. mr. 550, łąk mr. 27, pastw. mr. 12, lasu mr. 257, nieuż. mr. 28; bud, mur. 5, drew. 10, las nieurządzony, pokłady torfu. Wś ma 25 os. , 135 mr. 3. W. Majdan, pow. lubelski, ob. Majdan 28. . Wolnica, wś na płdwsch. krańcu powiatu borysowskiego, przy samej granicy powiatu mohilewskiego, w 1 okr. pol. chłopienickim, gm. Je śmany, odl. o 15 mil od Borysowa. Miejscowość dość leśna, grunta lekkie. A. Jel. Wolnica, rzeczka, lewy dopływ Raby, wypływa wśród nizkich pagórków z Działów 379 mt. , w Byszycach, w pow. wielickim, dalej płynie przez Czechówkę, Stojowice, w części wije się granicą Stojowic i Zakliczyna, w BrzozowiWolfmamtorf, wś, pow, bolkowicki, par. kat. iew. Bolkowice. W r. 1885 dobra miały 343 ha, 3 dm. , 38 mk. 1 kat. ; wś 415 ha, 51 dm. , 325 mk. 26 kat. . 3. W. Staedtisch, wś, tamże, miała 138 ba, 6 dm. , 48 mk. 3 kat. . 4. W. Ober, dobra, tamże, miały 308 ha, 2 dm. , 22 mk. 4 kat. ; wś 335 ha, 49 dm. , 308 mk. 17 kat. . 5. W. Wilmsdorf, 1260 Susnowo, 1307 Villa Volvrami, 1317 Wolderamisdorf, wś, pow. ząbkowicki, par. kat. Raichenau, ew. w Kamieńcu. W r. 1885 miała 473 ha, 99 dm. , 487 mk. 5 ew. . Kaplica katolicka, wzniesiona na miejscu walki Husytów ze Szlęzakami r. 1428, odbudowana na nowo r. 1880. Szkoła katol. Do r. 1810 wieś należała do klasztoru w Kamieńcu. Wolna, wś, pow. augustowski, gm. Sztabin, par. Krasnybór, odl. od Augustowa 21 w. , ma 17 dm. , 106 mk. Wolna, wś i dobra nad Rudzicą, lew. dopł. Dźwiei, pow. nowogródzki, w 5 okr. po. , snowskim, gm. Czernichów, o 49 w. od Nowogródka, w miejscowości lekko falistej, małoleśnej, ma 28 osad. Cerkiew paraf. , p. w. św. Trójcy, z muru wzniesiona w r. 1768 przez miejscowych ks. bazylianów, przy niej istnieje obecnie monaster żeński. Przeszło 2600 parafian. Filie w Czernichowie św. Paraskiewii, fundacji Chaleckich, posiada około 4 włók ziemi, i w Stajkach, p. w. Podwyższenia św. Krzyża, fundacyi Judyckich, z zapisem 1 włóki ziemi. Dobra mają, przeszło 100 włók w wybornej glebie pszennej. Piękna rezydencya dziedziców. W r. 1632 właściciele Krzysztof Kamieński, podstoli nowogródzki, wspólnie z żoną, Heleną DruekąHorską; , fundowali tu cerkiew z muru, przy której osadzili bazylianów, zapisując monasterowi 10 poddanych z nadziałem włócznym i 12 włók gruntów i łąk w uroczyskach Brzeźne i Markowszczyzna, oraz prawo użytkowania z lasu w puszczy Mołodowskiej. Dobrodziejami monasteru byli nadto Samuel i Klara Kamieńscy, zapisujący w 1707 r. 900 złp. , na kahale słuckim zabezpieczonych; Michał Damasłowski, legujący w 1766 r. łąkę i 1050 zł. na majętności W. ; Kazimierz Malawski, zapisujący w 1717 r. 1600 złp. , ubezpieczonych na kahale mirskim; Paweł Makuszyński, zapisujący w 1747 r. 1050 rs. z ubezpieczeniem na wsi Zadźwieju. W r. 1839 klasztor bazylianów został skasowany, natomiast osadzono tu mniszki. Z przeorów tutejszych znani są w 1779 Józef Fiszer, w r. 1799 Joachim Obuch, w r. 1802 Arkadyusz Łabuć, w r. 1806 Klemens Kłopotowski, w r. 1810 Adryan Jakszewicz, w r. 1816 Klemens Bielski. Pierwszą przełożoną monasteru od r. 1840 była Regina Pieszkowska, drugą od r. 1848 Aniela Bieldziewska ob. Ar. chimand. Mikołaja, Opis. minsk. epareh. , str. 132 134 i Mińskie eparch. wied. z r. 1874, Ws 11 i 12. W zbiorze Aktów archeogr. komis. wileńskiej t, XV z r. 1888 znajdujemy Wolnica Wolnicze Wolniki Wolnomyśl Wolnopol Wolnostwo Wolny Gniazdów Woloła Woloszkoje Wolowica Wolpesie Wolsa Wolse Wolsk Wolska Woda Wolski Młyn Wolski Jar Wolskie Wolnica cach przepływa gościniec i uchodzi do Baby. Długa koło 7 1 2 klm. Karta wojs. , 6, XXII. Wolnica, góra 408 mt. , w grzbiecie między Dunajcem a pot. Złockim, na granicy Milówki, Jaworska i Grabna, w pow. brzeskim, na 38 27 wsch. dług. , 49 54 1 2 płn. szer. Karta wojsk. , 6, XXIII. Wolnica 1. os. pod Gnieznem, w r. 1510 rozgraniczona ze Szczawinem. 2. W. , plac w mieście Poznaniu, między plac. Sapieżyńskim a ulicą. św. Wojciecha i M. Garbarami. Na placu tym zamiejscowym rzeźnikom wolno sprzedawać mięso. Ob. Poznań. Wolnicze, włość istniejąca w XVI w. , ob. Targowica, pow. dubieński. Wolniki, grupa domów w Olesku, pow. złoczowski. Wolnomyśl, folw. pryw. , pow. lidzki, w 3 okr. pol. , o 26 w. od Szczuczyna, 9 mk. Wolnopol, wś, pow. berdyczowski, w 1 okr. poj. , gm. Czerniawka Mała, par. praw. Wójtowiec o 5 w. , o 37 w. od Berdyczowa, ma 758 mk. Podług Pochilewicza w r. 1863 było tu 575 mk. , 1406 dzies. Własność poprzednio Felicyana Homolińskiego, następnie Oktawii Dunajewskiej. WolnostwoTyniec, wś i folw. , pow. kaliski, ob. Tyniec t. XII, 710. Wś ma 2 os. , 10 mr. , folw. 92 mr. Wolny Gniazdów, folw. , pow. będziński, gm. Rudnik, ma 1 dm. , 72 mr. Jest to część dóbr Gniazdów. Woloła, rzeczka, prawy dopł. Totoły, w gub. kowieńskiej. Woloszkoje, węg. OlahCsertesz, wś, w hr. bereskiem Węgry, ma kościół filial gr. kat. , kopalnie żelaza, młyn wodny, fabrykę gwoździ, 421 mk. Wolowica, węg. Palfalva al. Palfala, wś, w hr. bereskiem, nad rz. Latorczą; , 287 mk. Volpersdorf, dobra i wś, pow. Stara Huta, par. ew. Neurode, kat. w miejscu. W r. 1885 dobra miały 1252 ha, 16 dm. , 138 mk. 15 ew. ; wś 982 ha, 276 dm. , 2070 mk. 48 ew. . Wolpesie, ob. Weipesie, Wolsa, jezioro, ob. Dryssą rzeka. Wolse, rzeka, dopł. Berezyny, ob. Oka 1. , Wolsk, Wołżsk Wołgsk, mto powiat. gub. saratowskiej, pod 52 2 płn. szer. a 65 4 wsch. dług. , na praw. brzegu Wołgi, przy ujściu rzki Małykówki, zabudowane śród wązkiej i dość głębokiej doliny, rozłożonej pomiędzy wzgórzami kredowemi, odl. jest o 137 w. na płn. wsch. od Saratowa i ma 38550 mk. W r. 1860 było tu 4 cerkwie praw. , 2 jednowierców, meczet mahomet. , 2637 dm. 160 mur. , 261 sklepów i magazynów, szkoła powiat. i miejska, st. poczt. , przystań, 23519 mk. 2424 jednowierców, 2270 rozkolników, 38 ew. i 101 mahom. . Do miasta należy 1232 dzies. ; dochód miejski wynosił 16530 rs. W mieście było 27 fabryk i zakładów przemysłowych, zatrudniających 270 robotników i produkujących za 876673 rs. Rzemiosłami zajmowało się 387 osób 140 majstrów. Handel dość ożywiony, zwłaszcza łojem, stearyną, skórami i zbożem. Mieszkańcy zajmuje się także sadownictwem i ogrodnictwem, głównie uprawa arbuzów i melonów. W mieście odbywają się dwa dość ożywione jarmarki Pokrowski i Piotrowski. W zeszłym wieku W. był siołem, zwanym Małykowo i należał do ks. Menszykowa. Po zajęciu na skarb, został w. r. 1780 mtem powiat. namiestnictwa saratowskiego. Wolski powiat, leży w płn. wsch. części gub. saratowskiej, wschodnią granicą przylega do Wołgi i zajmuje 97 7 mil. al. 4716, 8 w. kw. Powierzchnia powiatu falista, zwłaszcza w pobliżu Wołgi, wzdłuż której od Chwalińska do Wolska ciągną; się wyniosłości zwane Dziewiczemi, dalej zaś do sioła Bereźniki, Źmijowemi. Gleba przeważa gliniastoczarnoziemna, miejscami spotyka się piaszczystoczarnoziemną; . Lotne piaski na lewym brzegu Tereszki zajmują do 700 dzies. Z rzek najważniejsza Wołga, oddzielająca powiat na przestrzeni 70 w. od gub. samarskiej. Z pozostałych główniejsze Małykowka i Tereszka. Jeziora i błota nieznaczne, zgrupowane na wybrzeżach Wołgi i Tereszki. W r. 1860 było w powiecie bez miasta 114959 mk. 38 katol. , 1374 rozkolników i 1746 mahomet. , trudniących się przeważnie rolnictwem do 229500 dzies. pola ornego, sadownictwem, uprawą melonów i arbuzów, hodowlą bydła w r. 1860 41500 sztuk koni, 41800 bydła rogat. , 71000 owiec zwyczajnych, 31000 rasy popraw. , 2800 trzody chlewnej i 2000 kóz. Lasy liściaste zajmują 125000 dzies. Pod względem przemysłowym w r. 1860 była w powiecie 1 fabryka sukna, produkująca za 19200 rs. i 10 gorzelni, produk. za 449600 rs. Zatrudniały one razem 1300 robotników. Wolska Woda, potok, w pow. gorlickim, uchodzi z praw. brzegu do Moszczanki dopł. Ropy. Wolski Młyn, w pow. pleszewskim, ob. Twardów 1. Wolski, zaśc, pow. borysowski, w 2 okr. pol. , gm. Hajna; grunta lekkie, miejscowość dość leśna, nieco falista. A. Jel. Wolski Jar, uroczysko na guntach mka Meżyrycz, w pow. czerkaskim. Wolskie, wś i folw. , pow. błoński, gm. Radzików, par. Żbików, odl. 7 w. od Błonia, ma 119 mk. W r. 1827 było 10 dm. , 77 mk. , par. Zaborów. W r. 1870 folw. W. rozl. mr. 358 gr. or. i ogr. mr. 339, łąk mr. 3, nieuż. mr. 16; . bud. mur. 1, drew. 11; płodozm. 11 pol, wiatrak. Wś W. os. 13, mr. 20. . Wolskie, jezioro, w pow. wągrowieckim żnińskim, 94 3 mt. n. p. m. Należy do Woli Cze Wolsucyn wujewskiej, leży ku wschodowi od Żernik, za Tonowem. Zasila się na płn. odpływem jeziora Kaczkowskiego, a na płd. zlewa się z jez. Izde bno, z którem odpływa do jez. Rogowskiego. Na płn. wscli. wybrzeżu jeziora rozłożyła się Wola Czewujewska, wprost której powstał w now szych czasach Żalin. Nad płd. kończyną jezio ra leży Izdebno. W. Ł. Wolskie Budy 1. wś, pow. skierniewicki, gm. Kowiesy, par. Jeruzal, ma 73 mk. , 76 mr. 2. W. , wś i os. młyn. , pow. łódzki, gm. Rąbień, par. Kazimierz. Wś ma 9 dm. , 73 mk. , 156 mr. ; os. młyn. 1 dm. , 7 mk. , 30 mr. dwor. Wolskie Dęby, wś i folw. , pow. łaski, gm. Dąbrowa Rusiecka, par. Rusiec. Wś ma 31 dm. , 177 mk. , 284 mr. ; folw. 4 dm. , 54 mk. , 240 mr. Wolskie Holendry, wś, pow. włocławski, gm. Piaski, par. Zgłowiączka, ma 41 mk. , 105 mr. Wolskie Huby, pow. pleszewski, ob. Twardów 1. . Wolskie Poręby, ob. Poręby 33. . Wolsko al. Woisko, Woysko, niem. Netzdorf, wś i kol. , w pow. wyrzyskim, na wsch. od Mia steczka, okr. urz. Białośliwie Weissenhoehe, par. kat. , st. kol. i urz. poczt. w Miasteczku Friedheim, szkoły obu wyznań w miejscu, par. ew. w Brzostowie, sąd okr. w Wyrzysku. Wś ma obszaru 868 ha, 54 dm. , 435 mk. 62 kat. . Kolonia ma 29 dm. , 204 mk. W. istniało już 1578 r. , miało 11 łan. , 1 zagr. Wł. Ł. Wolsucyn dok. al. Olsiza, Oleschiza, Olsicia, odnoga Wisły elbląskiej, ob. Oleśnica. Wolswinka rzeczka, w pow. sokalskim, ob. Korczyn. Wolszanisiki, dobra, pow. poniewieski, w 1 okr. pol. , gm. Krakinów, własność Burbów, mają 1853 dzies. 884 lasu, 43 nieuż. . Wolszczyzna, folw. dóbr Puzyry, w pow. borysowskim. Wolszczyzna, fol. , pow. czerykowski, dziedzictwo Stachowskich, 172 dzies. 45 roli, 20 łąk, 40 lasu. Wolszczyzna, folw. dóbr Frydrychowice w pow. wadowickim. Wolsze, 1780 Olsze, niem. Wolsche, wś włośc. nad Bacha, pow. starogardzki, par. kat. i st. p. Nowa Cerkiew, st. kol. Morzeszczyn, odl. od Starogardu 2 1 8 mili, razem z Brzeźnem ma 432 ha 173 roli orn. , 48 łąk, 2 lasn; 1885 r. było 19 dm. , 35 dym. , 179 mk. , 168 kai, 11 ew. samo Brzeźno 13 dm. , 90 mk. . Jest to dawniejsza własność cystersów w Pelplinie. Pierwszy raz zachodzi r. 1341, w którym gospodarze nowocerkiewscy dostali folw. Wolsze, obejmujący 16 wł. 9 mr. za roczny czynsz, wynoszący 13 grz. i 8 skojców 280 marek, płatnych od r. 1343. Do czasu mogli paść bydło nad jeziorem Brzeźnem. R. 1444 potwierdził opat. Mik. Engelke gospodarzom przywilej. W XVI w. jednak zdaje się klasztor złączył ten folw, z Borkowem. R. 1742 opat Leski puścił W. Janowi Leszczyńskiemu na 3 lata. Za pierwszy rok miał dać 300 zł. , a następnie o 50 zł. podwyższać dzierżawę. R. 1768 przedłużył opat Gotartowski Andrzejowi Schoenke dzierżawę na dalsze 3 lata. Jedną włókę dodał opat z pola borkowskiego. Dzierżawca miał płacić 700 zł. rocznie i talara pogłównego, rowy utrzymywać w porządku i po 3 latach zostawić cały zasiew ob. Opactwo pelplińskie p. kś. Kujota, str. 380. W topogr. Goldbecka z r. 1789 są W, zapisane jako folw. w wieczystej dzierżawie, o 6 dym. str. 245. R. 1780 było tu według wizyty Rybińskiego 22 kat. i 10 akat. ob. str. 21. Wolszewice, ob. Olszewice. Wolszewo pow. średzki, ob. Olszewo 1, Wolszka 1. w 1746r. Olczhówka, wś nad rz. Oczeretnią, dopł. Irpenia, pow. kijowski, na pograniczu pow. wasylkowskiego, w 2 okr. poL, gm. Byszew, o 67 w. od Kijowa, ma 501 mk. Podług Pochilewicza jest tu 537 mk. prawosł. , 31 katol, 30 żydów. Włościanie, w liczbie 176 dusz rewiz. , uwłaszczeni zostali na 605 dzies. , ze spłatą po 587 rs. 89 kop. rocznie. Posiada cerkiew, p. w. św. Mikołaja, z drzewa wzniesioną r. 1786, kosztem ówczesnych dziedziców Gabryela Chaleckiego i Stanisława Lubeckiego, na miejsce dawniejszej, pochodzącej z końca XVII w. Uposażenie parocha stanowi 37 dzies. ziemi. Do par. praw. należy wś Sosnówka o 5 w. . Na miejscu dzisiejszej wsi na początku XVII w. stał chutor z kapliczką, w której znajdował się obraz św. Mikołaja. Stopniowo ludność wzrosła do tego stopnia, że pod koniec tego wieku wzniesiono cerkiew parafialną. Wś należała do dóbr byszewskich. Około 1743 r. W. władał Michał Skrzyński, prawdopodobnie prawem dzierżawnym. W 1843 r. Gabryel Krzyżanowski kupił W. wraz ze wsią Kozaczanką i częścią wsi Sosnówki, wogóle 3545 dzies. w glebie piaszczystogliniastej, lecz dość urodzajnej. W r. 1876 synowie Krzyżanowskiego sprzedali W. z 666 dzies. obecnemu właścicielowi gen. Kaszniewowi. 2. W. al. Wólszka, pow. radomyski, ob. Ulszka. Wolsztyn, niem. Wollstein, w dok. Wolstin. Volstyn, Wolszyn, miasteczko, leży pomiędzy jeziorami Niałek i Wolsztyńskie, pomiędzy Babimostem, Kopanicą, Kębłowem, Rostarzewem a Zbąszyniem, w pow. babimojskim. Sąd okr. , urz. stanu cywil. , st. kol. , urz. poczt. , szkoły i parafie obu wyznań w miejscu. Obszaru 147 ha, 236 dm. , 2791 mk. , z tych 1637 katol, 388 żyd. W r. 1846 było 834 żyd. Miasto posiada kościół par. katolicki. niezbyt starożytny, obszerny i ozdobny; dalej protestancki, odbudowany w r. 1820 kosztem 28750 tal wtem od rządu 13541 tal, bóżnicę z r. 1842 rząd dał na nią 8000 lal, ratusz murowany, dwa szpitale, Wolsztyn Wolszewo Wolszewice Wolsze Wolszczyzna Wolszanisiki Wolswinka Wolsko Wolskie Poręby Wolskie Huby Wolskie Holendry Wolskie Dęby Wolskie Budy Wolskie Budy Woltzer Wolukiszki Wolwacze Wolwanowice Wolszynka Volz Wolz Wolwark Wolwiszki Wolszynka trzy szkoły, ulice szerokie, brukowane i po częśei drzewami wysadzane, dom sierot katolicki, założony r. 1849, szkoła dla niewidomych 1854 r. kosztem aptekarza Knechtla. Odbywa się tu 5 Jarmarków, jeden na chmiel Przy kościele katol. księgozbiór. Najstarszy znany dokument dla miasta, sięga r. 1458, widać z niego, że W. już poprzednio otrzymał prawo magdeburskie. W r. 1458 miasto miało dostawić 4 żołnierzy. W r. 1469 dziedzic Andrzej ze Sepna Szepieński potwierdził odbudowanemu po pożarze miastu prawo magdeburskie. Pożary nawiedzały W. w r. 1548, 1611, 1634. R. 1641 dziedziczka Anna Miękicka, protestantka, zbudowała dla współwyznawców kościół tuż za bramą, na przedmieściu. W r. 1656 kościół ten został zburzony, a osiedli tu protestanci wynieśli się do Niemiec. Odwołał ich dziedzic Piotr Powodowski i nadał im wolność wyznania i procederu. W r. 1658 wróciło wielu wygnańców z nowymi osadnikami. Ściągali ich coraz więcej Łukasz Gorajski i starosta Niegolewski. Ten w r. 1700 nowym osadnikom nadawał 4 letnią wolność od podatków. Ale nową, prawie całkiem niemiecką ludnośó zdziesiątkowało w r. 1709 morowe powietrze. umarło wtedy 1400 ludzi. W r. 1728 wielki pożar zniszczył prawie całe miasto. W tym roku nabył W. Franciszek Gajewski, którego potomstwo utrzymało się tu do ostatnich czasów. Na schyłku wieku XVIII liczył W. 1564 dusz, między niemi 561 żydów; czwartą część stanowili Polacy. Było wtedy 24 kupców, U handlujących mąką, 11 młynarzy, 9 piekarzy, 6 rzeźników, 22 palących wódkę, winiarzy i szynkarzy, 31 piwowarów, 60 szewców, 20 krawców, 16 sukienników, 12 kuśnierzy, 6 czapników, 2 kapeluszników, 4 rękawiczników, 5 płócienników, 4 stolarzy, 4 kołodziejów, 2 bednarzy, prócz tego 1 cieśla, garncarz, szklarz, kordybannik, guzikarz żyd, ludwisarz, kowal, farbiarz, siodlarz, mydlarz, powroźnik, ślusarz, kamieniarz, kominiarz, piernikarz, 2 muzyków, 3 oberżystów, 4 introligatorów żydów. Miasto utrzymywało 2 stróży nocnych. Dochodu miało 340 tal. a rozchodu 325 tal Wzmagało się mianowicie sukiennictwo. W r. 1816 było 17 warsztatów sukienniczych i 12 do przędzenia wełny. Po pożarze r. 1810, który zniszczył ratusz, kościół, szkołę ewang. , bóżnicę i 163 dm. , miał W. jednak w r. 1816 już 1661 dusz. Od r. 1830 do 1835 odbudowało się miasto. Zmarła w r. 1860 angielka Mary Pearce, konwertystka, fundowała szpital katol Dawny klucz wolsztyński tworzyły majątki Wolsztyn, Tłoki, Tłoki Holendry, Cegielskie kol, . Mały Nałek, Kl. Nelke, Komorowo, Karpicko, Barłożnia kol, Młyńskie kol, Bierzyn, Wroniawy, Solec, Sóleckie kol. Dziś centrem klucza jest Komorowo, do którego należą folw. Bierzyn i Małek, oraz dom. Tłoki. 2. W. , niem. Follstein, wś w, pow. czarnkowskim wieleńskiem, par. kat. , urz. okr. i stanu cywil, sąd okr. w Wieleniu Filehne, tamże st. kol i urz. poczt. Szkoły w miejscu, par. ew. w W. Kotne Gr. Kotten. Obszaru 1517 ha, 80 dm. , 590 mk. 12 kat. . W. Ł. Wolszynka, rzeczka, w pow. wojereckim, wpada z praw. brzegu do Małej Szprewii. Woltersdorf, kol, pow. kutnowski, gm. Sójki, par. Strzelce, ma szkołę początkową, 315 mk. , 458 mr. W r. 1827 było 24 dm. , 190 mk. , par. Mnich. Woltersdorf 1. ob. Kiełpiń, wś, pow. człu chowski, st. p. Człuchowo, agent. pomoc. i szko ła ew. w miejscu, par. kat. Przechlewo; 120 ha 53 roli orn. , 10 łąk, 15 lasu; 1885 r. 5 dm. , 5 dym. , 23 mk. , 7 kat. , 16 ew. Tutejszy kościół filialny, drewniany, p. w. św. Andrzeja, został zbudowany w pierwszej połowie bieżącego stu lecia. 2. W. , dobra ryc, tamże, 1215 ha 745 roli orn. , 30 łąk, 233 lasu; 1885 r. 18 dm. , 36 dym. , 201 mk. , 61 kat. , 140 ew. folw. Elsenhof 1 dm. , 14 mk. , Johannisthal 1 dm. , 13 mk. ; gorzelnia parowa, hodowla bydła rasy fryzyskiej, sprzedaż mleka i masła. Pokłady torfowe obej mują 35 57 ha. Kś. Fr. Woltzer, rz. , dopł. hafu Odry, ob. Voelzer, Wolukiszki, zaśc, pow. wileński, w 2 okr. pol, gm. i okr. wiejski Muśniki o 5 w. , 15 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Dukszty. Wolwacze, wś, pow. ihumeński, w 2 okr. pol i gm. Śmiłowicze, o 17 w. od Ihumenia. Wolwanowice, wś i folw. nad rz. Szrenia wą, pow. pińczowski, gm. Kościelec, par. Bobin, odl 42 w. od Pińczowa. W r. 1827 było 20 dm. , 172 mk. W r. 1893 folw. W. , w r. l874 od dzielony od dóbr Bobin, rozl mr. 303 gr. or. i ogr. mr. 236, łąk mr. 48, pastw. mr. 3, lasu mr. 9, nieuż. mr. 7; bud. mur, 2, drew. 7; płodozm. 10 pol W połowie XV w. dziedzicem Wolwanowic jest Stanisław Tęczyński h. Topór, mają cy też dział w Bobinie. W. miały 4 łany km. , 2 karczmy, 2 zagr. z rolą. Dawały dziesięcinę, wartości do 8 grzyw. , kapitule krakow. Folw. rycerski dawał dziesięcinę, wartości do 4 grzyw. , pleb. w Bobinie. R. 1581 płaci Smolik tenże i w Bobinie od 4 1 2 łan. km. , 3 zagr. z rolą, 2 kom. z bydłem, 3 kom. bez bydła, 1 rzem. Pa wiń. , Małop. , II. Br. Ch. Wolwiszki, wś, pow. rossieński, w 3 okr. pol, gm. Erzwiłek. Bejnarysowie mają 54 dzies. 3 1 2 nieużytków. Wolwark, wś, pow. szubiński, par, kat. i ew. Szubin, tamże urząd okr. , ma 491 ha 235 roli, 134 łąk, 17 lasu, 37 dm. , 417 mk. 388 kat. , 29 ew. . Wspomniana w opisie par. Szubin z początku XVI w. Łaski, L. B. , I, 132, płaciła za dziesięcinę plebanowi po 6 gr. polskich z łanu i po mierze żyta i owsa. Wolz niem. , ob. Welcz. Volz, dok. Wolza, Voltscha, Wolscha, bagna Woltersdorf Kiełpiń W Wołąjnie Wołaj Wół pod Biatemborskiem, pow. człuchowski. Zachodzą w dok. margrabi brandenburskiego Waldemara z r. 1310 ob. P. U. B. r. Perlbach, str. 603. Wolzog ob. Walczak. Wół, wś, pow. sieński, gm. Czereja, ma 63 dm. , 413 mk. Wołabienka, rzeczka, w pow. słonimskim, lewy dopływ Szczary. Wołaj, zaśc. wlośc, pow. święciański, w 3 okr. poL, o 49 w. od Święcian, 1 dm. , 5 mk. katol. Wołąjnie, dobra, pow. poniewieski, w 2 okr. pol. , gm, i par. Rozalin, o 48 w. od Poniewieźa a 5 w. od mka Pokroje. Własność niegdyś Downarowiczów, potem Białozorów, obecnie Szumskich, mają 353 dzies. 120 lasu, 8 nieuż. . Gleba czarna, urodzajna. Wołajowice wś, pow. hrubieszowski, gm. i par. Moniatycze. W 1827 r. było 23 dm. , 163 mk. Wolaki, folw. , pow, szawelski, w 3 okr. poL, gm. Krupie, o 34 w. od Szawel. Wołasin, zaśc. szlach. nad rzką Kromanicą, pow. oszmiański, w 4 okr. pol. , 124 w. od Oszmiany, 2 dm. , 28 mk. katol. Wołaukańce dobra, pow. szawelski, w 4 okr. poL, gm. Skiemie, o 54 w. od Szawel. Wołbo, jezioro, w pow. połockim, jedno z szeregu jezior, dających początek rz. Dryssie. Wołcha, Wołchwa, Wolfa, Babka, rzka, w pow. mozjrskim, prawy dopływ Słuczy. Pewstaje z rzki Babki, płynącej z bagien okolicy wsi Chworostów, kieruje się na południe dzikiemi puszczami pod wś Hryczynowicze Gryczynowi cze, stanowiącą granicę pomiędzy gm. Łachwa i Lenin. Od Hryczynowicz oddzieliwszy prawe ramię pod nazwą GłuchaŁań ob. , dociera do zaśc. Rudnia i tu na dużym rozlewie jeziornym ma młyn. Dalej przeciąwszy tor dr. żeL pole skiej, o 5 w. poniżej ma ujście do jeziornego ro zlewu Słuczy pod folw. Wilcza. Długa przeszło 5 mil. W biegu swym śród najdzikszych le śnych, nizinnych i niezaludnionych miejscowo ści ma kilka rozgałęzień. A. Jel. Wołchoński Las ob. Wołkoński Las. Wołchonskoje, ob. ŚwiatoTroickoje. Wotchow, rzeka, dopływ jez. Ładoga, wypływa z jez. Ilmenu, w gub. nowogrodzkiej o 5 w. powyżej Nowogrodu, płynie początkowo w kierunku płn. , następnie w gub. petersburiskiej w kierunku płn. wsch. i ubiegłszy 208 w. z czego 110 w gub. nowogrodzkiej, w pobliżu m. Nowa Ładoga ma ujście. Wybrzeża ma przeważnie niskie. W. jest żeglowny na całej długości. Uchodzą do niego rzeki Pit ba, Polist, Kerest, Oskuj, Pczewża, Tigoda, Czarna, Włoja, Czaźeszna i Stara Ładoga. Wołchow, st. dr. żel. mikołajewskiej st. petersb. moskiewskiej i st. poczt. , w pow. i gub. nowogrodzkiej, pomiędzy st. Griady o 14 w. a Czudowo o 8 w. , odl. o 491 w. od Moskwy a 118 w. od St. Petersburga. Wołchowskie błoto, ob. Wołochowe błoto, Wołchwa ob. Wołcha, Wołcz al. Wołczesa, Wołczas, rzka, w gub. mohylewskiej pow. czerykowskim, prawy dopływ Soży, ma ujście pomiędzy Dobrososną i Uduhą. Na wprost ujścia W. znajduje się mielizna na Soży. Wołcz, ob. Wełcz. Wołcza, białorus. Woucza, wś nad rz. Wier chnią, pow. borysowski, w gm. Biehomla, o 71 w. od Borysowa, ma 24 osad; grunta wzgórzy ste, lekkie, okolica leśna. W moczarach pod wsią bierze początek rzka Lutka. A. Jel. Wołcza, rzeka, w gub. samarskiej, lewy dopływ Samary lew. dopł. Dniepru Dolnego. Przez jej dopływy szedł wodny okolny szlak Waregów i Zaporożców, po lupy na południowych wybrzeżach Czarnego morza. Wołcza 1. Mała al. Słobódka, słoboda nad rzką Wołczą, pow. wołczański gub. charkowskiej, gm. Wołochowka, 187 dm. , 1269 mk. , cerkiew, szkoła, 2 jarmarki. 2. W. Rieczka, wś nad pot, Butakowa Grobla, pow. kobelacki gub. połtawskiej, gm. Kobelaki, 144 dm. , 1600 mk. , cerkiew, szkoła, 16 wiatraków. Wołcza 1. góra 893 mt. , na obszarze Jabłonowa, w pow. turczańskim, pod 40 46 wsch. dług. 2. W, góra 736 mt. , na zachód od pierwszej, pod 40 44 wsch. dług. Obie leżą pod 49 3 płn. szer. Karta wojsk. , 9, XXVIII. Wołcza Dolna, wś, pow. staromiejski, 19 klm. na płn. zach. od Staregomiasta, 12 klm. na płn. zach. od sądu pow. w Starejsoli, 7 klm. na płd. wsch. od urz. poczt. w Nowemmieście. Na płd. leżą Słochynia i Grodowice, na wsch. i płn. Błożew Górna, na zach. Posada Nowomiejska i Rosenberg obie w pow. dobromilskim. Na płd. zach. powstaje na wsch. stoku góry Radycza 564 mt. pot. Zwineczny i płynie na płd. wsch. Nieco dalej na płd. wsch. od jego źródeł tworzy się pot. Pietuicki i płynie na płn. Oba potoki łączą sie i tworzą Błożewkę, dopł. Strwiąża. Zabudowania leżą głównie w dolinie pot. Zwinecznego 348 mt. . Własn. więk. ma roli or. 296, łąki ogr. 67, past. 53, lasu 927 mr. ; wł. mn. roli or. 843, łąk i ogr. 117, past. 41, lasu 109 mr. W r. 1890 było 124 dm. , 701 mk. w gm. , 5 dm. , 16 mk. na obsz. dwor. 574 grkat. , 118 rz. kat. , 37 izr. ; 611 Bus. , 116 PoL. Par. rz. kat. w Błożwi, gr. kat. w miejscu, dek. starosolski. Do parafii należą Błożew, Koniów i Towarnia. We wsi jest cerkiew, szkoła lklas. i kasa pożycz. gm. z kapit. 677 złr. Wołcza Łapa, pow. wileński, ob. Wilcza Łapa. Wołczaniec, rzeczka w gub. bessarabskiej, Wolzog Wolzog Wołabienka Wolaki Wołasin Wołaukańce Wołbo Wołcha Wołchoński Las Wołchonskoje Wotchow Wołchow Wołchowskie błoto Wołchwa Wołcz Wołcza Wołcza Dolna Wołcza Łapa Wołczaniec Wołajowice Wołcze dopływ Botny pr. dopł. Dniestru. Podług Hydrografii W. Pola odlewa 10 stawów. j Wołczanka, rzka, w pow. bobrujskim, mały prawy dopł. Berezyny. Zaczyna się w bagni stych moczarach okolicy wsi Kamionka gm. Horbacewicze, płynie na wschód puszczami pod folw. Baranowicze młyn odtąd, zasilana kilku strugami, zwraca się na północ, przecina tor dr. źel lipawskoromeńskiej płynie pod wś Bykowszczyznę, fol, Wołczyn, wś Durynicze i przecią wszy trakt poczt. świsłockobobrujski ma ujście dwoma ramionami. Z lewej strony zasila się Jasienką. z prawej zaś Baniówka. Długa około 4 mil. A. Jel. Wołczańsk, mto powiat, gub. charkowskiej, nad rz. Wołczą, dopł. Dońca pln. , pod 50 17 pln. szer. a 54 36 wsch. dł. , odl o 70 w. na płn. wsch. od Charkowa. W 1860 r. miało 874 dm. 4 murow. , 3 cerkwie, 63 sklepów, 8291 mk. w 1888 r. 8012 mk. , szkołę powiat, i ludową, szpital, dom przytułku, st. poczt. , 4 zakłady przemysłowe warzelnia łoju, fabryka świec, wosku, cegielnia. W 1878 r. było w mieście 16 fabryk, zatrudn. 91 robot, i produkujących za 120154 rs. Do miasta należy 1012 dzies. Dochody w 1860 r. wynosiły 3119 rs. Odbywa się 5 jarmarków rocznie. W mieście znajduje się wiele sadów fruktowych. Założone w 1688 r. pod nazwą Wołcze Wody, od 1776 r. miasteczko wojskowe kozackie, zostało w 1780 r. zamienione na miasto powiatowe. Wołczański powiat zajmuje 60, 3 mil al 2918 w. kw. Powierzchnia w ogóle równa, od północy otoczona niewielkiemi wzgórzami. Gleba czarnoziemną, iłowata, we wschodniej części powiatu błotnista. Na lewym brzegu Dońca płn. znajdują się lotne piaski. Zachodni kąt powiatu oddzielony jest przez kamieniste wyniosłości, zarosłe lasem i ciągnące się po prawym brzegu Dońca i rz. Wołczy. Prawe wybrzeża tych rzek składają się z pokładów gliniastych i kredowych, lewe zaś obfitują w piękne łąki. Dawniej było w powiecie wiele lasów, które z czasem zostały wytrzebione, tak że obecnie jest zaledwo około 19000 dzies, w tem 9000 lasów rządowych. Główną rzeką jest Doniec, płynący z płn. na płd. przez zachodnią część powiatu i przybierający rz. Wołczę i Chotomlę. W południowej części znajdują się źródła rzek Mokrej łazanki, Dwurecznej dopł. Oskołu i Wielkiego Burłaka dopł. Dońca. W 1860 r. było w powiecie, bez miasta, 80350 mk. później 112940 mk. , w tem 25 katol i 851 rozkolników, zamieszkujących 248 osad 1 mto, 17 słobód i wsi skarbowych, 57 osad należących do osób prywatnych i 174 osad stanowiących dawniej osady wojenne. W powiecie było 74 cerkwi. Główne zajęcie mieszkańców stanowi rolnictwo do 240000 dzies. gr. orn. i łąk. Hodowla bydła dość rozwinięta w 1858 r, 9500 sztuk koni, , 16300 bydła rogatego, 32000 owiec zwyczajnych, 103000 rasy poprawczej, 15000 trzody chlewnej. Z zakładów przemysłowych w 1860 r. w powiecie znajdowały się 3 cukrownie, 11 gorzelni, 13 cegielni, 2 garbarnie. W 1878 r. było tu 20 fabryk, zatrudniających 72 robotników i produkujących za 491555 rs. Handel powiatu koncentruje się na 50 jarmarkach oprócz pięciu w Wołczańsku. WołczańskaSłoboda, własność ziemska, pow. rzeczycki, w 4 okr. pol. rzeczyckim, gm. Chołmecz, przeszło 16 włók; w ostatnich cza sach nabyta przez włościan. A. Jel. Wołczański, chutor nad rzką Wołcza, pow. wołczański gub. charkowskiej, gm. Wołczańsk, 145 dm. , 765 mk. , cerkiew. Wołczas ob. Wołcz. Wołczasy, sioło nad rzką Wołczasą, pow. czerykowski, gm. Komarowicze, ma 29 dm. , 183 mk. , cerkiew paraf. drewn. Posiadłość większa należy do Pietrożyckich od r. 1875 154 dzies. 27 roli, 11 łąk, 89 lasu, Illiniczów 166 dzies. 21 roli, 9 łąk, 97 lasu, Smirnowych od r. 1876 138 1 2 dzies. 40 roli, 18 łąk, 76 lasu i do Wirkowskich od 1880 r. 150 dzies. 35 roii, 10 łąk, 35 lasu. W części Smirnowych młyn wodny, dający 250 rs. rocznie. Za czasów Rzpltej stanowiło sstwo niegrodowe wołczaskie al. prusinowskie, położone w wdztwie mścisławskiem. Podług metryk litewskich powstało z sstwa krzyczewskiego około r. 1589 i obejmowało w różnych czasach dobra W. i wsi Dorohę i Brzozowe Błoto. Od XVI w. było w posiadaniu Iwickich, Gimbutów, Czudowskich, Podbereskich, Krząkowskich, Iliniczów, Kiełczewskich, Męźyńskich, Szukiewiczów wreszcie z mocy przywileju Stanisława Poniatowskiego z d. 5 grudnia r. 1766 Jerzy Iwicki ustąpił to sstwo Jerzemu Iliniczowi, pisarzowi grodzkiemu mścisławskiemu, który zeń opłacał kwarty złp. 213 gr. 12, a hyberny złp. 100. J. Krz. Wołczatycze, wś, pow. bóbrecki, 30 klm. na płd. od Bóbrki, tuż na wsch. od Chodorowa sąd pow. , ura. poczt. i st. dr. żeL. Na płd. leży Suchrów i Zagóreczko, na zach. Chodorów, na płn. Ottyniowice i Doliniany, na wsch. Doliniany i Pomonięta dwie ostatnie w pow. rohatyńskim. Zach. granicę tworzy staw Chodorowski, zasilany przez pot. Ług nazwa dolnego biegu Boberki, dopł. Dniestru. Na płn. wsch. leżą folwarki Sadki i Księże Sadki. Co do obszaru ob. Chodorów, W r. 1890 było 76 dm. , 418 mk. w gm. 291 gr. kat. , 109 rz. kat. , 18 izr. ; 291 Rus. , 127 Pol. . Par. rz. kat. i gr. kat. w Chodorowie. We wsi jest Szkoła lklas. Wołcze 1. al. Pod Wołczem, przedmieście Doliny. 2. W. Górne i Dolne, wś, pow. turczański, 12 klm. na płn. zach. od sądu pow. i urz. poczt. w Turce. Na płn. zach. leży Żukotyn, na płn. Smereczka, na płn. wsch, Rozłucz, Wołczanka Wołczanka Wołczańsk Wołczańska Wołczański Wołczas Wołczasy Wołczatycze na płd. wsch. Przysłóp, na płd. Jabłonka Wyżna, na płd. zach. Szandrowiec. Na płd. wsch. powstaje Dniestr ob. , na tak zwanem Starem Pok, i płynie środkiem obszaru do Żukotyna, przyjmując w obrębie wsi liczne strugi, z których znaczniejsze sa pot. Terniski i Kulawy od lew. brz. , a Żukotyniec od praw. brz. Na granicy płn. wsch. wznoszą sie Sejówka 830 mt. , znaku triang. , Terkaliwski 892 mt. , Stary 875 mt. . Na płd. wsch. wznies. sięga 781 mt. , na płd. zach. 720 mt. Dolina Dniestru wzn. 633 mt. w początkowym biegn rzeki, a 568 mt. w środku wsi. Zabudowania leżą w dolinie Dniestru, Własn. więk. rządowa ma roli or. 1, lasu 1187 mr. ; wł. mn. roli or. 4441, łąk i ogr. 248, pastw. 497, lasu 796 mr. W r. 1890 było 345 dm. , 2102 mk. w gm. , 2 dm. , 14 mk. na obsz. dwor. 1913 gr. kat. , 100 rz. kat. , 103 izr. ; 1896 Rus. , 204 Pol. . Par. rz. kat. w Turce, gr. kat. w miejscu, dek. żukotyński, dyec. przemyska. Cerkwie są dwie w W Górnem drewniana, postawiona w r. 1681, przy niej są metryki od r. 1785; druga w W. Dolnem, drewniana, postawiona w r. 1680. W obu cerkwiach są ikonostasy z r. 1681. We wsi jest szkoła lklas. Za czasów Rzpltej należała wś do dóbr kor. , ekonomii Samborskiej a krainy rozłuckiej. W lustracyi z r. 1686 Rkp Ossol. , Nr. 1255, str. 141 czytamy Ta wieś ma łanów 44 1 2; między temi hajduckich łanów 2, popowski jeden i wójtowski jeden. Czynsze na św. Michał Kuchennego od chlebników, wiele się ich znajduje, po gr. 3. Stróżnego z każdego łanu płacą po gr. 15. Żyrowszczyzny z łanu zł. 1 gr. 10. Kopy hajduckie z łanu płacą zł. 2. Za sądy zborowe z łanu trzema ratami zł. 10. Czynsze na św. Marcin Czynszu głównego z każdego łanu po zł 6; od komorników gromada daje za każdego po gr. 3. Z łazów gromada daje ogółem zł. 6. Z łanu przekopanego folwarcznego taż gromada daje zł. 22 gr. 18. Przyczyną JMX. Pilichowskiego gromada daje zł. 14. Przyczyny od wielkiej miary taż gromada daje zł. 12. Za wołu z każdego łanu gromada daje zł. 1. Z Malinowskiego Potoku gromada daje zł. 100. Z karczmy piwnej i gorzałczanej gromada płaci na rok nie ma kwoty. Z młyna i folusza gromada daje zł. 16. Kopy hajduckie z łanu płacą zł. 2. Owsa czynszowego dają z łanu półmiarków 2, gęś jedną, kur dwie. Z koszonych łanów płacą po zł. 6. Z wójtowstwa za pokłon i stacyą zł. 2 gr. 6. Z domów wójtowskich płacą z każdego po gr. 24. Toż wójtowstwo płaci z młyna i karczmy zł. 38. Popi od cerkwi płacą czynszu na rok każdy z nich po zł. 2 gr. 6, co czyni na rok zł. 4 gr. 12. Z przyczynionego pół łanu ciż popi płacą zł. 6 gr. 24. Od wybrania gromada płaci zł. 6. Wolnicy z obszarów płacą zł. 3 gr. 7. Czynsze na św. Wojciech Kuchennego od chlebników, wiele ich będzie, dają po gr. 10. Stróżnego z każdego łanu płacą po gr, 15. Za jagnię i jarząbki gromada daje gr. 28. Kopy hajduckie płacą z łanu każdego zł. 2. Owsa czynszowego oddają z każdego łanu półmiarków 2, albo po zł. 2. Za każdy półmiarek gęś jedną, kur 2. Bara nów kuchennych gromada daje 2, albo za ka żdego barana zł. 3. Baranków wielkanocnych gromada także daje 2, albo za każdego baranka zł. 1. Jajec gromada daje kop 2, albo za każdą kopę po gr. 20. Dziesięcinę owczą dają od dwu dziestej owcy barana, albo od każdej owcy po gr. 4. Pop z cerkwi, z łazu i pasieki przy doli nie popowskiej płacić ma zł. 4. Powinności wsi Posyłają robotników z każdego łanu po 4 na cały tydzień, a jeden kosiarz za 2 żeńców ra chowany być ma. Cieślów wszystka kraina wyprawuje ze 20 łanów po jednemu, którzy od św. Wojciecha aż do św. Marcina robić około roboty zamkowej powinni przez ten czas nie schodząc. Drzewo dają z każdego łanu kostkowe jedno, ciosanicę z łanu jednę, łat 2, gontów kop 2. A jeśliby zamek tego drzewa nie potrzebował, tedy płacić będą z każdego łanu za to drzewo po zł. 2. W inwentarzu z r. 1760 Rkp. Os. , Nr. 1632, str. 194 czytamy Ta wieś osiadła na łan. 42 1 2. Videlicet sianych łanów 24, ko szonych 16 1 2 pustych 2. Z osobna wójtowski łan 1, wolniczy 1, hajduckich seu sołtyskich 2, popowski 1. Chlebnika ad praesens znajduje się 176. Czynsze tej wsi wymienione szczegó łowo wynoszą 119 zł. 4 gr. Oprócz tego z kar czmy piwnej i gorzałczanej gromada płaci zł. 300. Z wójtowstwa JmPan Wolczański za po kłon, stacyą, z młynów, karczmy i domostwa zł. 41. Pop z cerkwi dolnej z łanu przyczynionego zł. 6 gr. 27; pop z górnej cerkwi z łanu i pasie ki przy dolinie popowskiej płacić powinien zł. 4. Z wolnictwa JmPan Jaworski Perkowicz czyn szu płacić powinien zł. 3 gr. 7 1 2. Wójtowstwa w tej wsi posesor ImPan Bazyli Wolczański, na które tylko decreta produxit, oprócz czynszu wyż wyrażonego hybernę na gardekurów JKrMości i inne onera fundi płacić tenetur. Wolnictwa posesor ImPan Jaworski prawo pokazał; prócz czynszu wyż wyrażonego powinien do gromady przykładać hybernę i expenszczyzny część czterdziestą. Lasy tej wsi Las od Przysłupia smerekowy. Las od Szumiaczego smerekowy. Las od Szandrowca, nazwany Czereszyna, jo dłowy. Żaliła się gromada wsi Wołcze, że im las Gutówka zwany do wsi Turki szlacheckiej odebrano, w czem administracya ma dać protekcyą. Skarżyła się taż gromada, że ImPan Ja worski, wolnictwa posesor, pola hutyjowskiem zwanego, na pługów 2, cychowskiego na pługów 3, Batówki na pługów 2, na Przysłupskim Wierzchu na pługów 2, na Dubanowem na płu gów 3, Packaliski prętów 2, w lesie pola do wolnictwa w tej wsi przyłączył. O co w jurys dykcyi zamku rozsądzić się ma. Także ks. Woł Wołcze Wołczkiewicze Wołczja Grobla Wołczki Wołczek Wołczesa Wołczewo Wołczja czański, paroch górnej cerkwi, pola na pługów 6 odebrał i używał tudzież i inne grunta. Item do Szandrowca, wsi dziedzicznej JWPana wojewody wołyńskiego, odebrano pola od granicy szandrowskiej na pługów 40. Zanosi jeszcze skargę gromada, że jej łany tak JMPan Bazyli Wołczański, paroch, jako i wdowa popadya odjęli, oraz i inne pola i grunta od gromadzkiego oderwali. We wszystko jurysdykcya zamku Samborskiego wejrzeć i rozsądzić ma. Lu. Dz. Wołczeck, wś, pow. łucki, gm. Miedwieże, 42 dm. , 338 mk. , cerkiew. Wołczek 1. rzeczka, w pow. bracławskim, lewy dopływ Bohu. Bierze początek pod wsią t. n. , płynie z płn. na południe na przestrzeni kilku wiorst, mija wś Czuków i pod wsią Wołcz kiem Bracławskim ma ujście. 2. W. , rzeczka, prawy dopływ Wołku, zaczyna się w pow. pro skurowskim powyżej wsi Wychylówki, mija Pa siecznę, Magdaszówkę, Wodoczne, mko Michał pol, wsi Korolówkę, Nowosiółkę, Litki, poniźej których uchodzi do Wołku w pow. latyczow skim. Długa około 30 w. W pobliżu wsi Śnitówki występują nad W. warstwy wapienia nad granitem. X M. O. Wołczek 1. wś skarbowa, pow. olhopolski, okr. pol. i par. kat. Czeczelnik, gm. Demówka, sąd i st. poczt. Olhopol o 7 w. , o 32 w. od st. dr. żel Bałta, ma 171 dm. , 1618 mk. , cerkiew p. wez. św. Michała, wzniesioną; w 1874 r. i uposażoną; 94 dzies. ziemi; 744 parafian. Wś bez leśna, powierzchnia plaska, gleba czarnoziemna. Należała do Sabatynów. 2. W. Bracławski, wś rząd. nad rzką Wołczkiem, dopł. Bohu, pow. bracławski, okr. pol. Niemirów, gm. Monasterskie, par. kat. i st. pocz. Bracław o 4 w. , ma 139 dm. , 816 mk. , 884 dzies. ziemi włośc. Na leżała do sstwa bracławskiego, nadanego pra wem emfiteutycznem Kozłowskim bez opłaty kwarty. 3. W. Niemirowski, wś, pow. bra cławski, par. katol. , sąd i st. poczt. Niemirów o 7 w. , o 10 w. od Bracławia, przy dr, poczt. do Tulczyna, ma 30 dm. , 155 mk. , cerkiew p. wez. Przemienienia Pańskiego, wzniesioną w 1761 r. i uposażoną 52 dzies; 540 parafian. Własność dawniej Potockich, dziś Szczerbato wych, Dr. M. Wołczek 1. hutor, pow. konotopski gub. czernihowskiej. Była tu cukrownia, założona w 1845 r. 2. W. , wś nad Wołkiem, pow. osterski gub. czernihowskiej, gm. Wołczek, o 25 w. od Ostru, 302 dm. , 1483 mk. , zarząd gminy, cerkiew, szkoła, dom przytułku. 3. W. , wś nad Sułą, pow. łubieński gub. połtawskiej, gm. Wołczek, o 17 w. od Lubien, 309 dm. , 1520 mk. , zarząd gminy, cerkiew, szkoła, 20 wiatraków, Wołczesa, ob. Wolcz. WołczewoMironim, dobra, pow. słonimski, w 5 okr. pol, gm. Byteń, o 22 w. od Słonima, 175 dzies. 74 łąk i pastw. , 30 lasu, 23 nieuż. ; własność Barancewiczów. Wołczja, st. dr. żel poleskich, na odnodze WilnoRówno, w pow. rówieńskim, pomiędzy st. Stepań o 23 w. a Kostopol o 13 w. , odl. o 134 w. od Wilna a 45 w. od Równego. Wołczja Grobla, ob. Wilcza Grobla. Wołczki, Wilczki 1. wś, pow. dzisieński, w 2 okr. pol, gm Pohost Nowy o 8 w. , okr. wiejski Biruki, o 60 w. od Dzisny, 10 dm. , 80 mk. w 1865 r, 43 dusz rewiz. ; należy do dóbr Wisiaty, Żabów dawniej Walickich. 2. W. , dwa folw. pryw. nad Niemnem, pow. lidzki, w 2 okr. pol, o 50 w. od Lidy. Pierwszy ma 1 dm. , 5 mk. , drugi zaś 1 dm. i 18 mk. 3. W. , przystań prywatna nad Niemnem, pow. lidzki, w 2 okr. pol, przy trakcie do Zelwy, o 49 w. od Lidy, 2 dm. , 8 mk. 4. W. , okolica nad rzką Lipiczanką, pow. lidzki, w 3 okr. pol, gm. Orla, okr. wiejski Lipiczanka, o 50 w. od Lidy, 20 dm. , 126 mk. katol w 1865 r. 12 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Minajtowicze. 5. W, wś, pow. lidzki, w 3 okr. poL, gm. Orla, okr. wiejski Korytnica, 10 dusz rewiz. ; własność Jodków. 6. W. , zaśc, pow. lidzki, w 3 okr. pol, gm. , okr. wiejski i dobra, hr. Uruskich, Zołudek, 5 dusz rewiz. 7. W. , wś, pow. wilejski, w 1 okr. pol, gm. Hermaniszki, okr. wiejski i dobra, Jaźwińskich, Czarnowo, o 5 w. od gminy a 41 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. z Mołodeczna do granicy pow. mińskiego, 9 dm. , 85 mk. w 1865 r. 36 dusz rewiz. . 8. W. , zaśc, pow. wilejski, w 2 okr. poL, gm. Krzywicze o 12 w. , okr. wiejski Klesin, o 28 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. z Dołhinowa do Wilejki, 1 dm. , 9 mk. katol. 9. W. , folw. , tamże, o 26 w. od Wilejki, 1 dm. , 11 mk. 10 W. , uroczysko do wsi Klepacze, pow. słonimski, w 2 okr. pol, gm. Mieżewicze, o 24 w. od Słonima. 11. W. , osada, tamże, w 3 okr. pol. gm. Czemery, o 26 w. od Słonima. J. Krz. Wołczki przys. dóbr Kulczyn, pow. samborski. Wołczkiewicze, wś i folw. nad rz. Ptycz, pow. miński, w 1 okr. pol, gm. Samochwałowicze, o 9 w. od st. Fanipol dr. żel moskiewskobrzeskiej, o 16 w. od Mińska. Kościół filialny par. Kalwaryi o 16 w. , fundowany w r. 1806 p. wez. Narodzenia N. M. P. przez Marcyannę Iwanowską, z grobami Iwanowskich, odnowiony z gruntu około r. 1884. Do filii W. należy około 2000 wiernych. Kościołek dzieł sztuki nieposiada, zbudowany z drzewa wśród dawnego cmentarzyska, na malowniczem podgórzu, ocieniony drzewami brzozowemi. W. w końcu zeszłego i na początku b. stulecia należały do Iwanowskich. Przez wiano Ludwiki Iwanowskiej przeszły do Osztorpów; z kolei przez wiano Ludwiki Osztorpówny, córki Leona, dostały się Ottonowi Horwatowi, i weszły w skład klu Wołczeck Wołczeck Wołczkow Wołczkowce Wołczków Wołczków cza przyłuckiego ob. Przyłuki. W r. 1872 hr. Emeryk Czapski kupił wraz z Przyłukami od 0. Horwata. Klucz przyłucki, w którym są W. , wy dzielony został obecnie przez hr. Emeryka Czap skiego synowi Jerzemu, ożenionemu z hr. Marya Thun. Grunta i laki wyborne, pozycya usiana wzgórzami, pomiędzy którymi płynie rzeka; fol wark pobudowany na dość wysokiej górze. W okolicy są pięknie zachowane i zagospodarowa ne lasy. A. Jel. Wołczków 1. wś u źródeł rzki Bobra, pow. radomyski, w 4 okr. pol, gm. Kresiatycze o 5 w. , odl. o 90 w. od Radomyśla, ma 1207 mk. Podług Pochilewicza w 1783 r. w całej parafii było 872 mk. ; w 1863 r. w W. 820 mk. pra wosł. , 80 katol. i 25 żydów, następnie zaś 1272 mk. prawosŁ, oraz w całej parafii 105 katol, 389 protest. i 185 żydów. Włościanie, w licz bie 362 dusz rewiz. , uwłaszczeni zostali na 2036 dzies. , ze spłatą po 1216 rs. 18 kop. ro cznie. Posiada cerkiew p. w. Narodzenia N. M. P. , z drzewa wzniesiona w 1773 r. na miej sce poprzedniej z 1746 r. , a przebudowaną, w 1833 r. i uposażona 68 dzies. Do par. prawosł. należą wsi Szkniewa o 4 w. , Amelin, zwana teź Wołczkowską Budą i Czertowcem o 4 w. , Miklewszczyzna al. Niwki o 6 w, Wereśnia z Andrejewką, i Alferówką o 5 w. , Zaleszany z Pokrowką o 7 w. , Białosukniewska al Sta wiszcze o 15 w. , Żmijewka o 15 w. , Olizarówka o 20 w. i Ośnica al. Krasiłówka Warowska sąsiadująjca z poprzednią. W. był uwa żany niegdyś za miasteczko i podług podania miał być zabudowany o 2 w. od dzisiejszej wsi, w miejscowości gdzie obecnie znajdują, się oko py i nasypy oraz wykopują, często kości i ka mienie. Mko to podług podania zostało zburzo ne przez Tatarów. W XVII w. W. należało do dóbr katedry metropolitalnej. Pod koniec XVIII w. właścicielem był Franciszek Olizar, stolnik koronny, a na początku bieżącego wieku syn jego Narcyz. Przed uwłaszczeniem włościan do klucza wołczkowskiego Mickiewiczów, mającego 17070 dzies. ziemi i 710 dusz rewiz. , należały sioła W. i Kresiatycze, oraz wsi Szkniewa, Lew kowicze i Termachówki. W 1880 r. dobra wołczkowskie, ze wsiami Szkniewą i Amelinem, obejmujące 1050 dzies. ziemi użytkowej, 5490 lasu i 115 nieużytków, nabył Lewszyn; od 1885 r. Andrzeja Kukiela. 2. W. al Wołczy Perewoz wś, pow. kowelski, leży przy linii dr. żel nadwiślańskiej, o 4 w. od Dorohuska ku Lubo mli, posiada kaplicę katol par. Ostrówek al Ostrówki. J. Krz. Wołczkow, wś nad Trubieżą; , pow. perejasławski gub. połtawskiej, gm. Wołczkow, 150 dm. , 847 mk. , cerkiew, 21 wiatraków. Wolczków, płaskowzgórze lesiste 245 mt. nad Seretem, po praw. brzegu, tworzy jakby półwysep, na płn. od Holibrad w pow. zaleszczyckim Karta woj. , 11, XXXIV. Ob. Lesieczniki. Wołczków, potok, prawy dopł. pot. Kołomyjskiego, wypływa na obszarze Grzęd w Kamionce Malej, w pow. kołomyjskim, trzyma się prawie granicy Kamionki a Godów i Piadyk, gdzie też ma ujście. Długi około 6 klm Karta wojs. , 11, XXXII. Wołczków 1. wś, pow. stanisławowski, 19 klm. na płn. wsch. od Stanisławowa, 14 klm. na płd. wsch. od sądu pow. w Haliczu, tuż na płn. wsch. od urz. poczt. w Maryampolu. Na płn. leżą. Łany i Tumierz, na płn. wsch. Tro ściańce w pow. buczackim, na płn. wsch. Doł he w pow. tłumackim. Wzdłuż granicy płd. płynie na małej przestrzeni Dniestr. Zach. część obszaru przepływa pot. Zabłocie al Zgniły, lewy dopł. Dniestru. W dolinie potoku leżą zabudowania wsi. W r. 1890 było 188 dm. , 1012 mk. w gm. , 6 dm. , 22 mk. na obsz. dwor. 877 obrz. rz. kat. , 138 gr. kat. , 19 wyzn. izr. ; 995 Polaków, 33 Rusinów. Par. rz. i gr. kat. w Maryampolu. We wsi jest kasa poz. gm. z kapit. 795 złr. 2. W. , część Lesiecznik, w pow. zaleszczyckim. Lu. Dz. Wołczkowce al Wołkowce, w dokum. z 1583 r. Wołczkowca, wś nad Zbruczem, pow. starokonstantynowski, na pln. od Wołoczyska, na pograniczu od Galicyi, cerkiew, szkoła, młyn wodny. Podług reg. pobor. pow. krzemienieckiego z 1583 r. należy do Manaczyna kn. Andrzeja Wiśniowieckiego, wwdy wołyńskiego, który płaci ztąd z 7 dym. , 9 ogr. , 2 kół waln. Jabłonowski, Wołyń, 145. Wołczkowce 1. wś, pow. śniatyński, 14 klm. na zach. od sądu pow. w Śniatynie, 7 klm. na wsch. od urz. poczt. w Zabłotowie, ze stacyą, dr. żel. w miejscu. Na płn. wsch. leżą Zadubrowce, na wsch. Orelec, na płd. wsch. Widynów, na płd. zach. Rudniki, na zach. Lubkowce, Żebranówka i Albinówka. Płd. część wsi przepływa Prut od zach. na wsch. i Czerniawa, uchodząca tu do Prutu od lew. brz. Przez płn. część obszaru płyną potoki Łukacz lewy dopł. Czerniawy, Orelec i Korbasinka lewe dopływy Prutu. Zabudowania wsi leżą na pld, , na lew. brz. Prutu i Czerniawy. Przez wieś idzie gościniec śniatyńskokołomyjski i kolej Iwowskoczerniowiecka. Wł. więk. ma roli or. 338, łąk i ogr. 39, past. 9 mr. ; wł. mn. roli or. 783, łąk i ogr. 69, past. 52 mr. W r. 1890 było 520 dm. , 2464 mk. w gm. , 15 dm. , 114 mk. na obsz. dwor. 2386 gr. kat. , 120 rz. kat. , 69 izr. , 3 innych wyzn. ; 2475 Rus. , 68 Pol, 30 Niem. , 5 innej narod. . Par. rz. kat. w Śniatynie, gr. kat. w miejscu, dek. śniatyński. Do parafii należy Orelec. We wsi jest cerkiew i szkoła etat. 2klas. 2. W. , wś, pow. złoczowski, 21 klm. na płd. wsch. od Złoczowa, 9 klm. na płn. od urz. poczt. , st. kol i telegr. w Zborowie. Na Wołczwin płn. zach. leżą. Iwaczów i Nuszcze, na płnwsch. Perepelaiki i Hukałowce, na wsch. Jarosławice, na pld. Kabarowce, na zach Płuhów i Podlipce. Środkiem wsi płynie od pln. na płd. Jedno z ramion Strypy. WŁ więk. ma roli or. 550, łąk i ogr. 237, past. 165mr. ; wł. mn. roli or. 2353, Iak i ogr. 320, past. 529 mr. W r. 1890 było 86 dm. , 529 mk. w gm. , 2 dm. , 45 mk. na obsz. dwor. 420 gr. kat. , 119 rz. kat. , 35 izr. ; 299 Rus. , 275 Pol. Par. rz. kat. w Zborowie, gr. kat. w Iwaczowie. We wsi jest cerkiew p. w. św. Dymitra, szkoła lklas, , młyn o 2 kamie niach i gorzelnia. Lu. Dz. Wotczkówka al. Strypa Wołczkowiecka, ramię źródłowe Strypy w pow. złoczowskim. W opisie gm. Serwery ob. mylnie nazwana Wołszówką al. Gniłą Lipą. Wołczkowska Buda, zwana teź Amelin al. Czertowiec, wś nad rzką Czertowiec, dopł. Bobryka, pow. radomyski, gm. Kresiatycze, par. praw. Wołczków o 4 w. na płn. wsch. , ma 180 mk. , należy do Wołczkowa. Wołczniów al. Wołcniów, wś, pow. żyda czowski, tuż na pln. od Żydaczowa, sąd pow. i urz. poczt. . Na płn. zach. leży Brzezina, na zach. Demenka Poddniestrzańska i Demenka Le śna, na płd. Iwanowce i Żydaczów, na wsch. Międzyrzecze, na pln. wsch. Turzanowce i Pod horce obie w pow. bóbreckim. Wzdłuż granicy płn. płynie Dniestr; pld. częśó obszaru przepły wa Stryj. Zabudowania wsi leżą na lew. brz. Stryja. Własn. więk. ma roli or. 261, łąk i ogr. 134, pastw. 499 mr. ; wł. mn. roli or. 461, łąk i ogr. 203, past. 66 mr. W r. 1890 było 80 dm. , 480 mk. w gm. , 5 dm. , 43 mk. na obsz. dwor. 461 gr. kat. , 37 rz. kat. , 20 izr. , 5 in nych wyzn. ; 497 Rus. , 21 PoL, 5 Niem. . Par. rz. kat. w Żydaczowie, gr. kat. w miejscu. Do par. należą Demenka Leśna i Poddniestrzańska. We wsi jest cerkiew, szkoła lklas. i kasa poż. gm. z kapit. 4379 złr. We Lwowie dnia 23 kwiet. 1544 r. ubezpiecza Jan Braniecki, dzie dzic Branic obojga i Borysowa, w obwodzie Iwowskim, i Wołczniowa Wolczyowa, w obw. żydaczowskim, 3000 zł. na swych dobrach żonie swej Annie, córce niegdyś Jana Polanowskiego Arch. Bernard. we Lwowie, C, t. 327, str, 328. Lu. Dz. Wołczuchy, wś, pow. gródecki, 8 Mm. na zach. od sądu pow. , st. kol. urz. poczt. w Gródku kolo Lwowa. Na płn. zach. leżą Rodatycze, na wsch. Bratkowice i Doliniany, na płd. Dobrzany, na płd. zach. Milatyn. Własn. więk, ma roli or. 393, łąk i ogr. 72, past. 11, lasu 247 mr. ; wł. mn. roli or. 630, łąk i ogr. 190, past. 26 mr. W r. 1890 było 139 dm. , 903 mk. w gm. , 15 dm. , 99 mk. na obsz. dwor. 393 gr. kat. , 559 rz. kat. , 37 izr. , 13 innych wyzn. ; 228 Rus. , 768 PoL, 6 Niem. . Par. rz. kat. w Rodatyczach, gr. kat. w miejscu, dek. wiszeńSłownik Geograficzny T. XIII Zeszyt 155. ski, dyec. przemyska. Do r. 1864 była tu ka pelania, w tymże roku zaś oddzielono filialną cerkiew w Dolinianach od par. Haliczanowa w archidyec, lwowskiej i przyłączono do kapelami w W. a kapelanię zamieniono na parafią. Prócz Dolinian należą do parafii Rodatycze. We wsi jest cerkiew p. wez. św. Grzegorza i szkoła lklas. Lu. Dz. Wołczukowa, obszar wzn. 385 mt. , na garbie w Krzywem, pow. brzeźański Karta woj. , 8, XXXII. Wołczuny, wś, pow. słonimski, w 5 okr. poL, gm. Derewno, o 17 w. od Słonima, 378 dzies. ziemi wlośc. Wołczwin ob. Wołswin. Wołczy Jar, wś nad rzką Bałaklejką, pow. Żmijewski gub. charkowskiej, gm. NowoBory soglebsk, 180 dm. , 1039 mk. , cerkiew. Wołczy Kut, położysty garb lesisty, wzn. 438 mt. , na obszarze Stratyna, w pow. rohatyńskim. Wody z niego odpływają do pot. Studennego licznemi potoczkami. Leży na 42 19 wsch. dług. a 49 29 1 2 płn. szer. Karta wojs. , 8, XXXI. Wołczy 1. Moch, uroczysko na gruntach wsi Borki, w pow. kowelskim. 2. W. Róg, uroczysko nad rzką Bojarką, w pow. żytomierskim. Wołczyca, rzeczka, dopływ Murachwy, ob. Wilczyca al. Sucha. Wołczyce 1. wś, pow. piński, ob. Wilczyca 3. . Własność dawniej Skirmuntów, następnie bar. Hartinga. 2 W. , wś, pow. słucki, posiada kaplicę katol. par. Słuck. Wołczyn, jezioro, w pow. wilejskim, w gm. Mańkowicze. Na wybrzeżach leży zaśc. Wołczyn i wś Kabajły. Wołczyn 1. folw. , pow. święciański, wła sność Skirmuntów. Błotniste łąki. Dobra W. al. Sermierz stanowiły niegdyś własność Szczyt tów, z których Fryderyk, stryj, i Samuel, sy nowiec, w r. 1624 sprzedają je Adamowi Pa szkiewiczowi za 6000 złp. 2. W. , zaśc. włośc. nad jez. t. nazwy, pow. wilejski, w 3 okr. poL, gm. Mańkowicze, o 61 w. od Wilejki, 1 dm. , 7 mk. 3. W. , dobra nad rzką Wołczanką, pow. bobrujski, w 4 okr. poL świsłockim, gm. Horba cewicze, o 16 w. od Bobrujska Kaplica katol. par. Bobrujsk. Niegdyś należały do sstwa bo brujskiego; od r. 1870 własność Sołohubów, około 285 włók. Mają też tu własność Wierzbołowiczowie, około 10 włók. Miejscowość po leska, grunta lekkie, łąk obfitość. 4. W. , fol. , pow. rzeczycki, w 4 okr. pol. rzeczyckim, gm. Jakimowska Słoboda; własność de Bechli, ma przeszło 112 włók. A. Jel. Wołczyn, mko i dobra nad rz. Pulwą, dopł. Bugu, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, pod 52 17 płn. szer. a 41 27 wsch. dług. , w 5 okr. pol, gm, Wołczyn, odl. o 36 w. na płn. zach. 55 Wołczkówka Wołczyn Wołczyce Wołczyca Wołczy Kut Wołczy Wołczuny Wołczukowa Wołczuchy Wołczniów Wołczkowska Buda od Brześcia, o 12 w. od Wysokiego Litewskiego st. poczt. i dr. żel. a 8 w. od Janowa podlaskiego. Mko ma 102 dm. 5 murow. , 804 mk. , przeważnie żydów, 2 cerkwie paraf. , dom modlitwy żydowski, zarząd gminy, szkółkę ludową, 14 sklepów, młyn wodny, 3 jarmarki 30 stycznia, 23 kwietnia i 24 czerwca. Ludność chrześcijańska trudni się rolnictwem, żydzi zaś drobnym handlem i krawiectwem. Mko ma 336 1 2 dzies. ziemi włośc. 75 łąk i past. , 5 1 2 nieuż. i 98 1 2 cerkiewnej 8 łąk i past. , 7 lasu, 13 1 2 nieuż. ; dobra, własność Lucyana Moraczewskiego w 1890 r. , wraz z folw. Pauki i chut. Planta mają 634 1 2 dzies. 101 łąk i pastw. , 40 lasu, 37 nieuż. . Jedna z cerkwi fundowana była w 1586 r. przez Jarosława Sołtana, sstę ostryńskiego, p. w. św. Mikołaja i Jerzego, druga zaś przerobiona w 1868 r. z kościoła katolickiego. Parafia praw. , dekanatu błagoczynia Wysokie Litewskie, ma do 2000 wiernych, cerkiew paraf. , filialną i kaplicę. Gmina, położona w płn. zach. części powiatu, graniczy od zachodu z gm. Aleksandrówka pow. bielskiego, od płn. z gm. Wysokie Litewskie, od wschodu z gm. Łyszczyce i Motykały, od płd. zach. przez Bug z gub. siedlecką, obejmuje 53 miejscowości, mające 886 dm. włośc, obok 118 należących do innych stanów, 7526 mk. włościan, uwłaszczonych na 12536 dzies. W XVI w. W. należał do Sołtanów, z których Jarosław Sołtan wraz z żoną swą Maryą fundował w 1586 r. cerkiew św. Mikołaja i Jerzego Akta brzeskie, III. W początkach XVII w. właścicielami W. byli Gosiewscy, z których Aleksander, wwda smoleński 1641 r. , zbudował kościół drewniany i obdarzył takowy funduszem. Biskup wileński Abraham Wojno w 1639 r. konsekrował ten kościół i naznaczył plebana. W t. r Aleksander i Ewa z Paców Gosiewscy ustąpili synom swym Krzysztofowi, referendarzowi, Wincentemu, pisarzowi, do równego działu majętności Stary W. z folw. zw. Hrymiaczy, Nowym W. i folw. Siechniewszczyzna Metr. Litew. Ks. Zapis. , 112, f. 19. Po kądzieli dobra te przeszły do Sapiehów. W r. 1708 Teresa z Gosiewskich Sapieżyna, żona Kazimierza, hetmana pol. lit. , testamentem swoim legowała dobra W. z folwarkami Szczytniki, Hrymiatycze, Luta i Siechniewicze, mężowi swemu Sapiehowie p. Ożarowskiego, II, 202. W 1710 r. tenże Kazimierz Sapieha, już naówczas wojewoda wileński od 1682, sprzedaje dobra W. i Radwaniec Jakubowi Flemmingowi, feldmarszałkowi saskiemu, koniuszemu w. 1. , i jego małżonce Franciszce Izabeli Sapieżance, koniuszance w. 1. 1. c, II, 202, 205. Szacunek ogólny majątków tych ustanowiony został na 352500 złp. Z szacunkowej summy wojewoda Sapieha przeznaczył 30000 tynfów na wzniesienie pałacu w Wołczynie, oraz na zapomogi dla włościan i na reparacyą budowli, zdezelowanych przez wojnę majętności Akt. Tryb. Głów. , 397. Po zgonie wojewody wileńskiego Sapiehy, synowie jego Jerzy, stolnik, i Aleksander, marszałek, byli zagrożeni procesem ze strony Bogusława Korwin Gosiewskiego, dziekana i prałata wileńskiego, o zapis W. , uczyniony przez nieboszczkę siostrę jego Teresę z Gosiewskich Kazimierzową Sapieżynę. Pretensye prałata tego załatwione zostały w r. 1720 przez kombinacyą w następujący sposób ponieważ majętność W. sprzedaną została przez nieboszczyka wwdę wileńskiego Sapiehę, koniuszemu w. lit. Flemmingowi, nie uważając na testamentowy zapis zmarłej wwdziny wileńskiej prałatowi Gosiewskiemu, jednak dla uniknięcia procesów Gosiewski togo zapisu zrzeka się i w imieniu rodziny pozwala Sapiehom przyznać prawo przedażne Flemmingowi, przyczem za ustąpienie W. Sapiehowie majętność Hołowczyn, w orszańskim powiecie, prawem zastawnem, w 40000 złp. ks. dziekanowi puścić obowiązują się M. L. Ks. zapis. , 161, f. 42. Od Plemmingów dobra te przeszły do ks. Czartoryskich, którzy wznieśli tu kościół parafialny a pałac przyozdobili. Na wspaniałym ich dworze wrzało życie polityczne dotyczące całej Rzpltej. Konstancya Czartoryska, córka ks. Kazimierza, podkanclerzego lit. , wychodząc za Stanisława Ciołka Poniatowskiego, podskarbiego w. lit. , wniosła dobra te w dom Poniatowskich. Z pozostałych po nim regestrów ekonomicznych widać, że był to pan skrzętny i energiczny, albowiem zaraz po nabyciu dóbr pomierzył folwarki, których było 18, dokupił kilka siół od sąsiadujących z nim ks. Szujskich, zbudował 7 młynów na rz. Pulwie i Lśnie, hodował liczne stada bydła i koni, spławiał zboże do Gdańska kilkonastoma statkami itd. Odnośnie włościan uregulował robocizną, zniósł t zw. gwałty i zmniejszył ilość dni pańszczyznianych, jednem słowem na każdym kroku dawał dowody wysokich zdolności ekonomicznych i pracy. W 1733 r. wymurował w W. prześliczny kościół katol. , p. wez. św. Trójcy, Nawiedzenia N. M. P. i św. Stanisława bisk. , konsekrowany w 1743 r. przez biskupa łuckiego i brzeskiego Franciszka Kobielskiego. Zbudował teź Poniatowski cerkiew we wsi Szczytnikach, do której należy dziś już zamknięta stara cerkiewka w Rakowicy, w podziemiach której spoczywają podobnie jak w Terebuniu zwłoki byłych właścicieli tych dóbr ks. Szujskich. Około 1744 r. dobra wołożyńskie nabył od Poniatowskiego kanclerz lit. ks. Michał Czartoryski. Zbudował on tu ładny pałac modrzewiowy o 36 pokojach, a przy nim murowane oficyny o 56 komnatach, teatr, oranżeryą, cieplarnią i otoczył to wszystko obszernym parkiem, mającym do 60 morgów. Z jakim nakładem urządzał książe swą rezydencyą wno Wołczyn Wołczyn Wołczyniec sić można z regestrów ekonomicznych. Tak np. splantowanie ziemi pod pałac, oranżeryą i park kosztowało 18000 złp. , cztery altany, malowane wewnątrz alfresco, 58000 złp; do budowy oranżerji użyto 120000 sztuk cegieł; dno i brzegi stawu i kanałów w parku wyłożone były dębowemi dylami itp. W pałacu komnaty książęce obito były gobelinami i karmazynowym adamaszkiem ze złoconemi brzegami; posadzki wyłożone były hebanem, mahoniem i drzewem różanem; meble bogato rzeźbione z bronzami, sprowadzone z Francyi; na ścianach obrazy znakomitych artystów, przeważnie szkoły włoskiej. Przy pałacu w dwupiętrowym murowanym budynku, t. z. archiwum, do dziś w porządku zachowanym, mieściła się biblioteka, z kilku tysięcy tomów złożona, zawierającą, między innemi, wiele starożytnych dokumentów tyczących się wwdztwa wołyńskiego, przeniesionych z Klewania. W budynku tym, w prawej narożnej komnacie na piętrze od strony parku przyszedł na świat d. 17 stycznia 1732 r. Stanisław August Poniatowski, o czem świadczył napis na marmurowej tablicy, umieszczonej w ścianie pokoju. Podobny napis znajdował się również na marmurowej tablicy, umieszczonej nad wchodowemi drzwiami od strony parku. Obie te tablice zostały obecnie usunięte. Pokój, o którym mowa, do dziś zwie się królewskim, posadzka w nim marmurowa, kominek duży marmurowy, ładnie rzeźbiony, para foteli, biurko i łóżko mahoniowe z bronzami, starej francuzkiej roboty. Podług podania sprzęty te znajdowały się w pokoju w czasie urodzenia się Stanisława Augusta. Z pamiątek po ks. kanclerzu, oprócz pomienionego archiwum, pozostały murowane kramy w miasteczku, zegar o czterech cyferblatach na wieży byłego kościoła, oranżerya i część cienistego parku. Pałac modrzewiowy przeniesiono w 1844 r. do rezydencyi Karoliny Pusłowskiej w Leoszkach, w pow. prużańskim. Konfederaci barscy uprowadzili ztąd w czerwcu 1769 r. 7 dział oraz znaczną ilość kul i prochu. Po śmierci ks. Michała Czartoryskiego hrabstwo wołezyńskie przeszło do ks. Adama a następnie do ks. Konstantego Czartoryskiego. Ten w 1828 r. sprzedał je Karolinie z Ostyk Narbuttów Pusłowskiej a od niej przeszło, znacznie już uszczuplone, składające się bowiem tylko z W. , Panków, Ponikw i Kotery, na własność Bronisława i Konstancyi z Moraczewskich Narbuttów, następnie syna ich Tadeusza. W pobliżu mka znajdują się rozwaliny, podług podania, dawnego klasztoru a w alejach klonowych u zejścia się dróg z Niemirowa i Wysokiego, kapliczka z 1791 r. G. S. Wołczyn, niem. Conatadt al Konstadt, 1294 r. Cunzimtadt, miasto, w pow. kluczborskim, odl 2 mile na zach. płn, od Kluczborka, na krawędzi płaskowzgórza ponad doliną Brynicy, praw. dopł. Stobrawy, przy linii dr. żel. prawego brzegu Odry, pomiędzy Kluczborkiem a Na mysłowem, posiada kościół par. ewang. , kościół par, katol. , szkołę ewang. , szpital dla kobiet, synagogę. Katolicy należeli jeszcze r. 1840 do par. w Bogucicy pow. olesiński. Z zakładów przemysłowych są tu browar, warsztaty tkac kie. Z rękodzieł głównie rozwinięte szewctwo. Miasto jest targowiskiem dla handlu lnem. W r. 1775 było tu 737 chrzęśc. i 68 żyd. W 1840 r. było 132 dm. w mieście, 41 na przedmieściach, przeważnie drewnianych, i 1449 mk. 1187 ew. , 102 kat. , 160 żyd. , obecnie r. 1885 ma 189 dm. , 544 gospodarstw, 2504 mk. 1945 ew. , 351 kat. , 208 żyd. . Ludność mieszana, język niemiecki przeważa Do miasta należy 905 ha 484 roli, 181 łąk i 116 lasu. Posiada dwa przedmieścia Namysłowskie na praw. brzegu Brynicy i Kluczborskie na lew. brz. . Przywi lej wydany r. 1261 w języku niemieckim przez Henryka III, ks. szląskiego, pozwalał niejakiemu Cuntzo założyć tu miasto na prawie nowotar skiem, w miejscu, śród lasów książęcych, zwa nem Fuerstenthal, mimo to już w dokum. z r. 1294 występuje nazwa Cunzinstadt, która się też utrzymała. W r. 1463 zburzony przez ks, Konrada i mieszczan wrocławskich stojący pod miastem gród, którego właściciel Jan v. Jeltsch dopuszczał się rozbojów i rabunków. Na tem miejscu znajduje się obecnie cmentarz miejski. Kościół par. istniał zapewne już w XIII w. Pier wszy pastor Vitus został zabity przez pijanego r. 1577. Kościół spłonął r. 1591, odbudował go z drzewa Adam Posadowski. Jan v. Posa dowski wzniósł r. 1742 wieżę. Nowy, murowany, stanął w latach 1766 do 1771. Kościół katoli cki wzniesiony został w stylu ostrołukowym w r. 1861 wraz z utworzeniem parafii. W. par. , dek. bogacickiego, miała w 1869 r. 680 kat. , 4770 ewang. , 246 izr. Br. Ch. Wołczyniec, zaśc, pow. bobrujski, w 1 okr. pol. Kaczerycze, gm. Stepy, o 35 w. od Bobruj ska. A. Jel. Wołczyniec, ruczaj, w pow. berdyczowskim, dopływ Hnyłopiatu, bierze początek pod wsią Osiczną, oblewa Wołczyniec, Mołotkowce, Czerniczki, i pod wsią Brodeckie ma ujście. Pod Wołczyńcem przybiera ruczaj płynący od Jurówki oraz drugi bezim. , nad którym leży wieś Bezimienna, Wołczyniec, wś nad rzką t. n. dopł. Hnyłopiatu, do której we wsi wpada strumień płynący od wsi Jurówki, pow. berdyczowski, w 1 okr. pol, gm. Machnówka, odl. o 12 w. od Berdyczowa, ma 1830 mk. Podług Pochilewicza w 1863 r. było 1272 mk. prawosł. , 44 katol, 6 żydów; 2963 dzies. ziemi, z czego na mocy umowy wykupnej włościanie otrzymali 1128 dzies. , ocenionych pierwotnie na 42607 rs. Wś należała poprzednio do Zaleskich, następnie do Róży Cichońskiej. We wsi cerkiew p. w. Iwana Wołczyn Wołdrychowski Smarchów Wołdaciszki Bohosłowa, z drzewa wzniesiona w 1780 r. przez właściciela wsi Mikołaja Zaleskiego. Przy dro dze do wsi Mołotkowce, na wprost wsi Czerniczki znajduje się uroczysko, zwane Wołczyńczyk, stanowiące, podług podania, pierwotną posadę wsi. Wś osadzona została po r. 1776 na grun tach Machnówki ob. t. V, 878. J. Krz. Wołczyniec al. Wołczeniec, wś nad rzką Łukoszeni, dopł. Welii, pow. chocimski gub. bessarabskiej, par. Chocim, przy drodze z Nowosielicy do Burdiuga, ma 112 dm. , cerkiew, Wołczyniec, wś, pow. stanisławowski, 4 klm. na płn. wsch. od Stanisławowa sąd pow. i urz. poczt. Na płd. leżą Uhorniki, na płd. zach. Stanisławów i Knihynin, na zach. Uhrynów Dolny i Jamnica, na płn. Jezupol, na wsch. Kołodziejówka i Podłuże. W płd. stronie wsi łączą się Bystrzyca Czarna, nadpływająca od płd. z Uhornik, i Bystrzyca Złota nadpływająca od płd. zach, z Knihynina. Po złączeniu płynie Bystrzyca na płn, Na płn. leży las Ścianka. Własn. więk. ma roli or. 417, łąk i ogr. 25, pastw. 174, lasu 371 mr. ; wł. mn. roli or. 894, łąk i ogr. 186, past. 66, lasu 3 mr. . W r. 1890 było 242 dm. , 1500 mk. w gm. , 21 dm. , 186 mk. na obsz. dwor. 1353 gr. kat. , 160 rz. kat. , 168 izr. , 5 innych wyzn. ; 1353 Rus. , 240 PoL, 93 Niem. . Par. rz. kat. w Stanisławowie, gr. kat. w miejscu, dek. stanisławowski. We wsi jest cerkiew p. w. św. Michała i szkoła lklas. Na obszarze więk. własn. stoi gorzelnia i cegielnia. Ob. Przyrodnik z r. 1871, Nr 1 i 2. Wołczyniec, rum. Wolczynetz, wś, pow. serecki, ma 1810 mk. we wsi i 37 na obszarze dwor. We wsi kościół par. gr. nieun. St. po cz. w Czerepkowcach odl. 2 klm. . We wsi jest 20 rz. kat. , należących do par. w Serecie. Wołczyński strumień, niem. Constadter Bach, inaczej Brynica, uchodzi do Stobrawy. Wołczyny, bezleśna góra 528 mt. , na płn. krańcu małego pasemka w Podbużu, pow. drohobyckim, na 40 55 wsch. dług, a 49 20 płn. szer. Górę opływa ze wschodu Bystrzyca, z zachodu Babin pot. , z płn. Stronawka Karta wojs. , 8, XXVIII. Wołczyszczowice, wś, pow. mościski, 14 klm. na płd. wsch. od Mościsk, 10 klm. na płd. zach. od sądu pow. i urzędu poczt, w Sądowej Wiszni. Na płn. leży Wołostków, na wsch. Bydiatycze i Szeszerowice, na płd. Mokrzany Małe i Mokrzany Wielkie, na zach. Podliski i M istycze. , We wschodniej stronie wsi powstaje potok Siekanica, dopł. Wiszni i płynie na płn. zach. Wzn. sięga na płn. do 308 mt. Wł. więk. ma roli or. 495, łąk i ogr. 73, past. 5, lasu 367 mr. ; wł. mn. roli or. 721, łąk i ogr. 104, pastw. 9, lasu 1 mr. W r. 1890 było 131 dm. , 821 mk. w gm. , 8 dm. , 49 mk. na obsz. dwor. 802 gr. kat. , 72 rzym. kat. , 24 izrl. , 2 innych wyzn. ; 831 Rus. , 36 Pol. , 2 Niem. . Par. rzym. kat. w Milczycach, gr. kat. w miejscu, dek. sądowowi szeński. Do par. należą Mistycze i Sanniki. We wsi jest cerkiew i szkoła 1 klas. Lu. Dz. Wołdaciszki, wś i folw. nad Dzitwą, pow. lidzki, w 4 okr. poL, gm. Raduń o 12 w. , okr. wiejski Możejki, o 42 w. od Lidy a 35 w. od Wasiliszek. Folw. ma 15 mk. katol. , wś zaś U dm. , 107 mk. t. wyzn. w 1865 r. 36 dusz rewiz. ; własność Henszlów. Wołdamiszki, wś, pow. rossieński, w 5 okr. poL, gm. Retowo. Bitowtowie posiadają 63 dzies. 15 lasu, 8 nieuż. . Wołdamy, dwór, pow. szawelski, w 3 okr. poL, gm. Gruździe, własność Aleksandra Godlewskiego, na 500 dzies. 90 lasu, 20 nieuż. . Wołdejki 1. wś, pow. poniewieski, w 2 okr. pol, o 31 w. od Poniewieża. 2. W. , wś, pow. poniewieski, w 3 okr. pol, o 38 w. od Poniewieża. Wołdrychowski Smarchów, pow, namysłowski, ob. Smarchów, Wołek, folw. nad jez. Miadzioł, pow. wilejski, w 3 okr. poL, o 54 w. od Wilejki, 1 dm. , 9 mk. 1 prawosł. , 8 katol. . Wołek, strumień, w pow. winnickim, dopływ Pustołowej dopł. Bohu, bierze początek na polach wsi Zalewańszczyzna, uchodzi pod wsią Hulowce. Wołek, gród starożytny, istniejący niegdyś w pobliżu Kęt, na górze przy wiosce Czaniec, w dawnem księstwie oświęcimskiem obecnie pow. bialski. Po raz pierwszy spotykamy się nazwą zamku w dok. z 13 maja 1400 r. , w którym król czeski Wacław potwierdza zapis Janusza, księcia oświęc, zabezpieczający oprawę 5000 grzyw. groszy praskich żonie na mieście Zatorze i zamku Wołek ob. Gruenhagen u. Markgraf, Lehns u Besitzurkunden Schlesien, II, 579. W wieku XV W. był jednem z gniazd rozbójniczych obok Grójca pod Żywcem, Lanckorony po lew. brzegu Soły, nad Kobiernieami i Barwałdu, tuż na pograniczu księstwa Zatorskiego i wojew. krakowskiego. W r. 1453 wyprawił się dla pomszczenia najazdu księcia oświęc. Janusza na ziemię krakowską Jan Kuropatwa, podkomorzy lubelski, i obiegł Oświęcim. Przestraszony książę szukał pojednania z królom Kazimierzem i wydał Janowi Kuropatwie zamek oświecimski. Niebawem jednak Janusz żałując tego kroku, usiłował zamek odzyskać. Odparty, obwarował się w zamku Wołku i począł ztąd pustoszyć pograniczne okolice. Wtedy wojewoda krak. Jan z Tęczyna wyruszył z rycerstwiam dla zdobycia zamku. Oblężenie jednak wlokło się i zakończyło ugodą. Janusz za 20 tysięcy groszy szerokich praskich ustąpił królowi ziemi oświęcimskiej. W układach o tę ziemię zamek Wołek jest kilkakrotnie wymieniony ob. Boniecki M. , Kod. dypl. Polski, t. IV, str. 72, 78, 79, Wołdamiszki Wołczyniec Wołdamy Wołdejki Wołczyniec Wołczyński strumień Wołczyny Wołczyszczowice Wołek Wołk Wołfa Wołfa 81 i 82. Po oblężeniu ziemi król kazał zamek W. zaraz zburzyć. W. H. Wołfa, rzka, w pow. mozyrskim, ob. Wołcha. . Wołga, w starozytności Ra, Oaros al. Rhos, w czasie wielkiej wędrówki narodów Atel, Etil, Itil, największa rzeka nietylko w Rossyi lecz i w całej Europie, dopływ m. Kaspijskiego. Bierze początek z niewielkiego błotnistego źródła pod wsią Wołgino Wierchowie w pow. ostaszkowskim gub. twerskiej położoną na wzgórzach Wałdajskich. Początkowo płynie w kierunku płn. wsch. jako strumień błotnisty, lecz przeszedłszy przez jeziora W. i M. Werchota, Stierż, Wsieług, Pieno i Wołgo staje się rzeką spławną. Oprócz gub. twerskiej zrasza gubernie jarosławską, kostromską, niżegorodzką, kazańską, Symbirską, saratowską, samarską i astrachańską, nadto na nieznacznej przestrzeni dotyka się gub. moskiewskiej. Oprócz wymienionych dorzeczem swem obejmuje jeszcze 12 gubernii. Nad jej brzegami leży 39 miast, 6 osad i przeszło 1000 wsi. Długość biegu wynosi 3343 w. , odległość zaś źródła od ujścia w linii powietrznej 1565 w. ; dorzecze jej obejmuje 1284920 w. kw. Przybiera około 200 rzek, pomiędzy któremi 38 żeglownych. Z dopływów W. najważniejsze, od prawego brzegu Wazuza, Dubna, Oka najznaczniejszy prawy dopływ, Sura, Świaga i Sarpa, od lewego zaś Twerca, Mołoga, Szekszna, Kostroma, Unża, Wetługa i Kama al. Mała Wołga najznaczniejszy lewy dopływ. Za pośrednictwem kanałów Wyszniewołockiego, Tychwińskiego, Maryińskiego i ks. Wirtembergskiego W. utrzymuje komunikacyę z systemamatem rzek bałtyckich i białomorskich. Bieg W. można podzielić na trzy części górny, do ujścia Oki, środkowy do rz. Sarpy i dolny do jej ujścia do m. Kaspijskiego. W górnej części W. jest bardzo wazka, płytka i tylko podczas pełnej wody zdolna do spławu. Między Tworem a Rybińskiem staje się daleko szerszą 100 do 300 sążni i głębszą, lecz tu utrudnia jeszcze żeglugę około 70 mielizn. Poniżej Rybińska, do ujścia rz. Oki, szerokość W. dochodzi w niektórych miejscach do 800 sążni i tu dogodną już jest dla żeglugi większych statków. Środkowa część W. , zwiększona wodami rzek Oki i Kamy, ma w wielu miejscach około 15 sąż. głębokości, szerokość zaś, wynosząca średnio około 850 sąż. , dochodzi pod Saratowem do 2150 sąż. W dolnej części, od ujścia rz. Sarpy, W. wstępuje na wielką równinę i rozdziela się na liczne koryta; z tych niektóre łączą się napowrót z głównem korytem, inne płyną oddzielnie do samego morza. Do tych ostatnich należy Achtuba, oddzielająca się od W. niedaleko ujścia Sarpy. Między odnogami znajduje się mnóstwo wysp, mających grunt bardzo żyzny. W. obfituje w ryby, zwłaszcza porą wiosenną. Wołga, os. włośc, pow. konecki, gm. i par. Gowarczów, odl. od Końskich 9 w. , ma 202 mr. Powstała na gruntach poduchownych, Wołgińska, karczma flisacza napraw. brzegu Prypeci, pow. piński, w gm. Płotnica, w pobliżu toru dr. żel. przerzynającej tu Prypeć. Wołgo, jezioro w pow. ostaszkowskim gub. twerskiej, o 30 w. na płd. od Ostaszkowa, mado 6 1 2 w. długości i od 1 do 2 w. szerokości. Przepływa przez nie rz. Wołga na 85 w. swego biegu. Wołgoszcz, niem. Wolgast, jezioro w pobliżu Frydlandu Marchijskiego, tak zwane w dok. z r. 1314 ob. Pow. wałecki przez Calliera, str. 55. Wołgoszcz, niem. Wolgast, miasto portowe i handlowe nad ujściem Pieni odnogi Odry do Baltyku, w pow. gryfijskim, w obwodzie reg. stralsundzkiej. Pienia tworzy tuport wygodny, milę od morza odległy. Miasto posiada szkołę żeglugi, warsztaty okrętowe, szkołę realną, główny urząd celny, filią banku rzeszy, trzy wice konsulaty holenderski, duński i szwedzki. R. 1878 miało miasto 79 statków, między niemi 3 parowe. Obszaru obejmuje 1603 ha 1124 roli orn. , 252 łąk, 81 lasu. R. 1885 było 942 dm. , 1954 dym. , 7485 mk. 7405 ew. , 35 kat. , 35 dyssyd. , 10 żyd. . Ludność trudni się budową statków, żeglugą, handlem, połowem ryb i rolnictwem. W. jest miastem bardzo starożytnem. Około r. 1127 przebywa tu Otto bamberski. W XII w. był tu gród warowny, później rezydencya książąt wołgoskich. Należało do hanzy. R. 1628 zdobył je Wallenstein. Dnia 28 lipca 1630 r. przybył tu Gustaw Adolf, którego zwłoki 2 lata później ztąd odwieziono do Sztokholmu. R. 1675 zdobył je wielki elektor brandenburski; r. 1713 zostało zburzone i spalone przez wojsko rossyjskie, a r. 1715 ponownie przez Szwedów zdobyte i dopiero r. 1720 mocą traktatu sztokholmskiego połączone z królestwem pruskiem. Wołgsk, ob. Wolsk Wołhowne, uroczysko na gruntach wsi Oszczów Woszczów, w pow. włodzimierskim. Wołk, , rzeczka w pow. mińskim, lewy dopływ Suły, przepływa pod wsią Sosenka, osadą Kameszy i ma ujście pod wsią Nowosiółki. Wołk, Wowk, rzeka, w gub. podolskiej, prawy dopły Bohu. Ma źródła w błotach leżących na pograniczu pow. latyczowskiego i proskurowskiego, między wsiami Karpowce, Szumowce i Rożyczna, pod wsią Wołkowce Wyższe, płynie łąkami podmokłemi z zachodu na wsch. do mka Derażni, mija wsi Wołkowce Niższe, Rososze, Rożyczankę, Karpowce, Szumowce, Świnnę, Kołybanie i mko Derażnię, odtąd wykręca ku północowschodowi, oblewa wsi Niżna, Czereszenkę, Śnitówkę, Rudnię, Zawołk i pod Latyczowem, pod którym tworzy znaczny staw, ma ujście. Okolice nadbrzeżne W. są błotniste, koryto w wielu miejscach zarosłe trzciną; w czasie wez Wołga Wołgińska Wołgoszcz Wołgsk Wołhowne Wołki Wołka Wołkajcie Wołkany Wołkiewicze Wołkiniki Wołkiszki Wołkodawka brania wód wiosennych wylewa szeroko i zatapia okoliczne łąki. Długa przeszło 60 w. ; odlewa sześć stawów. Przybiera od praw. brzegu rzkę Wołczek i małą. rzkę Żarnówę, która wpada na samem ujściu W. do stawu latyczowskiego. Wołka 1. rzeczka, w pow. oszmiańskim, w dobrach wołożyńskich, drobny dopływ Isłoczy. Płynie śród lasów, bieg ma kręty, nie spławna. 2. W. , Wołsza, rzeczka, w pow. mińskim i oszmiańskim, lewy dopływ Berezyny Niemnowej. Zaczyna się za wsią Siwicą, w obrębie gm. Iwie niec pow. miński i upłynąwszy 4 w. lesistemi moczarami, wkracza na t. zw. Polesie pow. osz miańskiego, tu biegąc głuchemi puszczami 28 w. , ma ujście za zaśc. Żebraczycha. Zasila się z praw. strony Prużanicą, z lew. Bratuchą i Izchledzią Iśledzią, przy samem ujściu do Bere zyny, do której na wiosnę spławia drzewo z la sów okolicznych. 3. W. , rzeczka, w pow. słu ckim, mały lewy dopływ rzeki Morocz. Zaczy na się w obrębie gm. Czaplice, w moczarach za wsią Sadowicze, płynie zrazu zataczając duże koło na południe i wsch. puszczami koło wsi Buczaczyn gm. Wyzna, Dominikowo, koło folw. Warszawka, wsi Smolacze, folw. Wołka, zaśc. Strachin, o kilka wiorst po za którym ma ujście. Długa około 2 mil. A. Jel. Wołka, folw. nad rzeczką t. n. , lew. dopł. Morocza, pow. słucki, w 1 okr. pol. starobińskim, gm. Wyzna, par. katol. Starczyca, o 43 w. od Słucka. Do r. 1874 należał do ordynacyi kleckiej ks. Radziwiłłów, odtąd do ordynacyi nie świeskiej, ma, około 20 włók; grunta lekkie, łąk obfitość. A. Jel. Wołkajcie, dwór, pow. kowieński, w 3 okr. poL, gm. Kiejdany, o 59 w. od Kowna, własność Strebejków, ma 166 dzies. 12 lasu, 12 nieuż. , browar, gorzelnia, młyn wodny. Wołkany, Wołkuny, Wolkny, wś, pow. mazowiecki, gm. Poświętne, par. Pietkowo. W spisie z r. 1827 wś ma 9 dm. , 60 mk. Wołki 1. wś, pow. wilejski, w 1 okr. pol. , gm. Krasno al. Krasuesioło o 7 w. , okr. wiejski i dobra, Tyszyńskich, Miasota, 28 dusz rewiz. 2. W. , wś, pow. wilejski, w 1 okr. pol, gm. Mołodeczno o 7 w, , okr. wiejski i dobra, Oskierków, Rajewszczyzna, o 26 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. z Wilna do Mińska, 3 dm. , 27 mk. w 1865 r. 11 dusz rewiz. . 3. W. , wś włośc. nad rz. Tomiłówką, pow. wilejski, w 3 okr. pol, gm. Mańkowicze o 8 w. , okr. wiejski i dobra skarbowe Męczenięta Męczeniaty, o 78 w. od Wilejki, przy b. drodze poczt. połockiej, ma 11 dm. , 79 mk. praw. , 24 katol. w 1865 r. 36 dusz rewiz. . 4. W. , wś nad jez. i rz. Wołk, pow. wilejski, w 3 okr. poL, gm. , okr. wiejski i dobra, Okuszków, Norzyca o 3 w. , o 76 w. od Wilejki, przy b. drodze połockiej, 14 dm. , 157 mk. 81 praw. , 76 katol. . 5. W. , wś, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 2 okr. pol, gm. Radwanicze, o 16 w. od Brześcia, 941 dzies, zie mi włośc. 6. W. , zaśc, pow. wiłkomierski, w 1 okr. pol, gm. Wieprze, należy do dóbr Śliże, Bielińskich. 7. W. , wś, pow. orszański, gm. Mikulino, ma 12 dm. , 85 mk. J. Krz. Wołki, jezioro, w pow. porzeckim gub. smoleńskiej, ob. Dgo. Wołkiewicze, okolica szlach. nad rz. Dzitwą, pow. lidzki, w 4 okr. poL, o 41 w. od Lidy a 42 w. od Wasiliszek, 5 dm. , 41 mk. kat. Wołkiniki w dokum. , pow. trocki, ob. Olkieniki, Wołkiszki 1. folw. i dwór nad strugą Neteczą, pow. lidzki, w 2 okr. poL, gm. Bieniakonie, okr. wiejski Bolcieniki, o 38 w. od Lidy a 19 w. od Ejszyszek, 18 mk. katol. ; własność hr. Putkamerów. 2. W. al. Grygajcie, zaśc, pow. rossieński, w 2 okr. pol, gm. Szydłów, o 17 w. od Rossień. Wołkodawka, wś nad rz. Żurawką, pow. starobielski gub. charkowskiej, gm. Koladowka, 248 dm. , 1633 mk. , cerkiew. Wołkodawy, w dokum. z r. 1583, ob. Woskodawy pow. rówieński. Wołkogule 1. wś włośc, pow. wileński, w 5 okr. poL, gm. Ilino o 12 w. , okr. wiejski Słoboda, o 24 w. od Wilna, 6 dm. , 83 mk. , w tej liczbie 65 katol. , 18 żyd. w 1865 r. 29 dusz rewiz. , należy do dóbr skarbowych Świrany. 2. W. , zaśc, pow. wileński, w 6 okr. poL, gm. Góry o 22 w. , okr. wiejski Łajbiszki, o 25 w. od Wilna, 1 dm. , 10 mk. żyd. w 1865 r. 4 dusze rewiz. żydów rolników. Wołsokiele. osada nad jez. Niedzingi, o 4 w. , okr. wiejski Pilwingi, o 69 w. od Trok, 1 dm. , 10 mk. katol. 2. W. , ob, Wołkokiemie 2. Wołkokiemia, wś, pow. trocki, w 2 okr. poL, gm. Żośle o 8 w. , okr. wiejski Stabinciszki, o 42 w. od Trok, 8 dm. , 118 mk. 112 katol. , 6 żyd. . W r. 1865 wraz z zaśc Rudzie i Gopieniszki było 28 dusz rewiz. ; należała do dóbr Samuelowo, Pomernackich. Wołkokiemie 1. wś, pow. wileński, w 2 okr. poL, gm. Muśniki o 13 w. , okr. wiejski i dobra, dawniej Montwiłłów, następnie Piłsudzkich, Kraweryn, 15 dusz rewiz, 2. W. , w spisie z 1866 r. Wołkokiele, zaśc nad Wilią, pow. wileński, w 2 okr. pol, o 60 w. od Wilna, 1 dm, , 4 mk, katol. Wołkołackie, błoto, w pow. wilejskim, zajmuje do 4000 dzieś. Wołkołapowszczyzna, uroczysko, pow. kobryński, w 1 okr. pol, gm. Zalesie, o 9 w. od Kobrynia. Wołkołata, mtko skarbowe nad strumieniem, pow. wilejski, w 3 okr. pol, gm. Wołkołata, o 63 w. od Wilejki a 175 w. od Wilna, ma 36 dm. , 246 mk. w 1865 r. 132 dusz rewiz. a w 1880 r. 286 mk. , zarząd gminy, kościół par. katol. , szkołę, 2 wiatraki. Kościół par. , p. w. św. Ja Wołka Wołkodawy Wołkogule Wołsokiele Wołkokiemia Wołkokiemie Wołkołackie Wołkołapowszczyzna Wołkołata Wołków na Chrzcz. , z drzewa wzniesiony w. r. 1624. Parafia katol, dekanatu nadwilejskiego, 5715 wiernych. Kaplica na cmentarzu w W. , Teresdworze i Starej Żośnie. Okrąg wiejski W. 1 i 2 obejmuje mtko W. i wsi Dąbrówka, Firkowszczy zna, Jasionówce, Kimstaczewo, Maciuszenki Matiuszenki, Nowa Słoboda, Osinowszczyzna, Osówek, Płoteczno, Repiszcze, Stanisławce, Szylki, Trychomowo i Wiszniowce, wogóle w 1865 r. 589 dusz rewiz. b. włośc skarb. Gmina należy do 2 okr. pok. do spraw włośc, składa się z 3 okr. starostw wiejskich poprzednio z 5 Woł kołata 1 i 2, Wirze, Kuryłowicze i Dziatłowo, obejmuje 52 miejscowości, majace 352 dm. , 5149 mk. włośc. W r. 1865 było w gminie 1782 dusz rewiz. 1652 b. włośc. skarb. i 130 włościan uwłaszczonych. Podług danych cen tralnego komitetu Statyst. z 1886 r. gmina obej muje 4 okręgi miejskie, 58 miejscowości, 533 dm. , 4443 mk. włośc, uwłaszczonych na 10779 dzies. 4499 orn. . Nadto w obrębie gminy prze bywa 171 mk. innych stanów, posiadających 1283 dzies. 388 ornej, cały więc obszar gminy obejmuje 12072 dzies. 4887 ornej, 4614 mk. W. należało niegdyś do wygasłej rodziny Dołmat Pajkowskich, 1794 r. Ksawerego Zienkowi cza, następnie Brzostowskich, Oskierków i Szy szków. J. Krz. Wołkołatka, wś, pow. wilejski, w 2 okr. pol, gm. Budsław o 6 w. , okr. wiejski i dobra Szyszków Szyszkowszczyzna, o 47 w. od Wilejki, przy b. drodze poczt. budsławskiej, 17 dm. , 295 mk. katol w 1865 r. 67 dusz rewiz. . Wołkonosowo, wś, pow. mohylewski, gm. Kruhłe o 7 w. , ma 30 dm. , 198 mk. , zapasowy spichlerz gminny. Wołkonosza 1. folw. i okolica szlachecka nad rz. Izwą, lew. dopływem Niemna, pow. nowogródzki, w okr. pol. , gm. i par. katol. Wsielub, o 9 w. od Nowogródka. W r. 1860 W. nabył Konstanty Miłaczewski razem z dom. Kamionka, przez wiano córki jego Maryi przeszło do Grabowskich, Razem z Kamionką ma około 92 włók. Porów. Kamionka. 2. W. , folw. , pow. nowogródzki, w 1 okr. pol, gm. Wsielub, około 2 1 2 włók, własność Tubartowskiego. A. Jel. Wołkoński Las al Wałdajskie góry, ob. Alańskie góry. Wołkorabiszki, wś ł fol. nad stawem, pow. wileński, w 5 okr. pol, gm. Rukojnie o 9 w. , okr. wiejski KienaWołkorabiszki, o 21 w. od Wilna. Folw. ma 1 dm. , 16 mk. 1 praw. , 15 kat. , wś zaś 8 dm. , 78 mk. katol w 1865 r. 12 dusz rewiz. ; własność Joczów. Wołkostawiec al Wielkostawiec, wś i fol, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 5 okr. pól, gra. Wierzchowicze, o 44 i 49 w. od Brześcia. Wś ma 134 dzies. ziemi włośc. 15 łąk i pastw. , 30 nieuż. ; dobra, własność Bojewych, 403 dzies. 22 łąk i pastw. , 116 lasu, 4 nieuż. . Wolkoszańsk, folw. , pow. rzeczycki, w 4 okr. pol rzeczyckim, gm. Chołmecz, własność Bykowskich, ma 10 włók. A. Jel. Wołkosznie, jezioro, wpow. trockim, pod okolicą szlach. Sawaszczyszki. Wołkoszów, wś, pow. rówieński, gm. Międzyrzecz, par. praw. Lipki o 2 w. , należy do dóbr Niewirków ob. t. VII 136. Podług reg. pobor. pow. łuckiego z 1577 r. sioło zamkn dorohobuzkiego ks. Konst. Ostrogskiego, płaci z 4 dym. półdwor. , 3 ogr. Jabłonowski, Wołyń, 41. Wołkoszyn, jezioro, w pow. trockim, pod wsią Grandowo. Wołkota, ob. Welkota, Wolkotruby, przysiołek nad strum. t. n. , dopł. Smotrycza, pow. kamieniecki, okr. pol Maków, gm. i par. katol Smotrycz, par. praw. Słobódka Smotryczowiecka, sąd w Gródku, o 35 w. od Kamieńca, ma 14 dm. , 57 mk. Należy do wsi Maryanówki. Wchodził w skład ststwa smotryckiego, dziś Potockich. Porów Huta 1. . Wołków 1. ; wś, pow. lwowski, 14 klm. na płd. wsch. od Lwowa urz. poczt. , 14 klm. na płd. zach. od sądu pow. w Winnikach. Na płn. leży Żyrawka, na wsch. Milatycze, na płd. zach. Kuhajów i Zagórze. Środkiem wsi płynie pot. Zubrze. W jego dolinie leżą zabudowania. Wł. więk. konwentu benedyktynek we Lwowie ma roli or. 516, łąk i ogr. 91, past. 46, lasu 138 mr. ; wł. mn. roli or. 798, łąk i ogr. 193, pastw. 93, lasu 2 mr. W r. 1890 było 113 dm. , 652 mk. w gm. , 7 dm. , 55 mk. na obsz. dwor. 469 rz. kat. , 197 gr. kat. , 29 izrl, 12 innych wyzn. ; 536 PoL, 171 Rus. . Par. rzym. kat. w miejscu, dek. szczerzecki. Rok założenia parafii i nazwisko fundatora nie są znane, gdyż dokument erekcyjny uległ wraz z kościołem zniszczeniu podczas napadu Turków i Tatarów około r. 1673. W trzy lata później odbudował kościół Kurdwanowski, dziedzic W. , ale erekcyi nie wznowił. W aktach wizytacyjnych z r. 1638 znajduje się jednak uwaga, objaśniająca dotacye kościoła. Kościół drewniany, w r. 1712 konsekrowany. Bo par. należą Kuhajów, Milatycze, Siedliska, Tołszczów i Zagórze. Par. gr. kat. w miejscu, dek. szczerzecki. Należą do niej Milatycze, Kuhajów i Zagórze. We wsi jest cerkiew, szkoła 2 klas. Wieś wspomniana w dokumencie z r. 1484 Liske, A. G. i Z. , t. 7, str. 146. 2. W. , wś, pow. przemyślański, 7 klm. na płd. wsch. od Przemyślan sąd pow. i urz, poczt. . Na płn. leżą Borszów i Ładańce, na wsch. Brzykoń, na płd. Biłka i Kosteniów, na zach. Meryszczów. Wzdłuż granicy zach. płynie Gniła Lipa od płn. na płd. Środkiem obszaru płynie od płn. wsch. na zach. lewy dopływ Gniłej Lipy, pot. Maruszka. W dolinie Maruszki leżą zabudowania. Najw. wzn. na płd. 301 mt. , najniższe w dolinie Gniłej Lipy 289 mt. Wł. więk. ma roli or. 295, łąk i ogr. 142, pastw. 54, Wołkonosowo Wołkonosza Wołkoszyn Wołkoszów Wołkosznie Wołkostawiec Wołkorabiszki Wołkoński Las Wołkota Wołkołatka Wołkołatka Wołkowatycze Wołkowa Wołkowa Wołkowce lasu 113 mr; wł. mn. roli or. 275, łak i ogr. 181, pastw. 14 mr. W r. 1890 było 126 dm. , 713 mk. w gm. ; 6 dm. , 44 mk. na obsz. dwor. 597 gr. kat. , 112 rzym. kat. , 48 izrl. ; 736 Rus. , 21 Pol. . Par. rzym. kat. w Przemyślanach; gr. kat. w miejscu, dek. narajowski. We wsi jest cer kiew i szkoła 1 klas. Lu. Dz. Wołkowa, wś, pow. opoczyński, gm. Zajączków, par. Smardzewice, odl. od Opoczna 28 w. , ma 6 dm. , 33 mk. , 97 mr. Wołkowa al. Nilówka, wś nad rzką; Wołkowką, pow. bielski gub. smoleńskiej, gm. Baturyno, o 37 w. od Białego, 17 dm. , 117 mk. , zarząd gminy, cerkiew, szkoła. Wołkowatycze, część Zabłociec w pow. brodzkim, nad rz. Ponikowicą. Wołkowce 1. wś, pow. lidzki, w 1 okr. pol, gm. Lida, okr. wiejski i dobra w 1865 r. Zachwatowiczów Berdówka, o 14 w. od Lidy, 18 dm. , 166 mk. , w tej liczbie 161 praw. w 1865 r. 74 dusz rewiz. . 2. W. , zaśc, pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, gm. Prusewicze, o 60 w. od Borysowa. Wołkowce 1. wś nad rzką Połtwą, pr. dopływ. Horynia, pow. krzemieniecki, gm. Dederkały Wielkie, par. praw. Dederkały Małe o 2 w. , ma 34 dm. , 290 mk. Posiada cerkiew filialną Pokrowską; , z drzewa wzniesioną; w 1703 r. i uposażoną; 18 dzies. ziemi. Zygmunt I, d. 27 czerwca 1518 r. potwierdza horodniczemu włodzimierskiemu Jesko Seniutyczowi prawo władania, pomiędzy innemi, siołem Wołczkowce Arch. ks. Sanguszków, III, 173. Podług reg. pobor. pow. krzemienieckiego z 1570 r. wś W. należy do Lucyana Wasilewskiego i do Andrzeja Wołkowyskiego. Pierwszy wznosi z 3 dym. , 2 ogr. po 2 gr. , drugi zaś z 3 dym. , 1 ogr. 4 gr. , 1 ogr. , 2 gr. Również i 1583 r. wś W. posiada częściowych właścicieli Fiedor Wołkowski płaci z 1 dym. , 1 ogr. , Andrzej Owsianik z 2 dym. , 2 ogr. , 1 kom. i Marcin 0siemborowski z 1 dym. , 2 ogr. Jabłonowski, Wołyń, 29, 142, 143. 2. W. , ob. Wołczkowce. 3. W. , ob. Wołkowicze. 3. W. , wś, pow. starokonstantynowski, par. praw. Czołhuzów w pow. ostrogskim, o 1 2 w. 5. W. , wś, pow. zasławski, gm. , st. poczt. i dr. źel. Szepietówką, par. praw. Zieleńce o 2 w. , par. katol. Zasław, posiada cerkiew filialną, , p. w. św. Dymitra, z drzewa wzniesioną; w 1862 r. kosztem parafian i uposażoną; 31 dzies. ziemi. Szkółka cerkiewna od r. 1859. Do filii należy wś Wołkowczyki. Obie mają, 103 dm. , 777 mk. Podług reg. pob. pow. krzemienieckiego z 1583 r. wś Wołkowce należy do dóbr Zasławskich ks. Michała Zasławskiego, który wnosi ztąd od 8 dym. , 4 ogr. , 3 ogrod. , 1 komor. Jabłonowski, Wołyń, 134. 5. W. Misze, wś nad rz. Wołkiem, pow. proskurowski, okr. poL, par. kat. i st. poczt. Felsztyn o 10 w. , gm. Malinicze, st. kol. żel. i sąd Proskurów o 14 w. , ma 133 dm. , 670 mk. , 520 dzies. ziemi włośc, dworskiej sukcesorów Łu czyńskiego 140 dzies. , Skibniewskich z Roso szą; , Andrejkowcami i Rajkowcami 2105 dzies. Cerkiew, p. w N. M. P. , wzniesiona w 1877 r. i uposażona 34 dzies. , ma 628 parafian. 6. W. Wyższe, wś u źródeł Wołku, pow. proskurowski, okr. pol, par. katol. i st. poczt. Felsztyn Ful sztyn, o 7 w. , gm. Malinicze, st. drogi żeL Pro skurów o 16 w. , ma 87 dm. , 458 mk. , 522 dzies. ziemi dworskiej, 253 włośc, 28 cerkie wnej. Cerkiew, p. w. św. Michała, wzniesiona w 1792 r. Własność dawniej Grabianków, dziś Czajkowskich. Wsi te istniały już w 1542 r. i należały do Chocimirskich, którzy wnieśli po bór od 1 pługa. Zofia Chocimirska wniosła W. Iwanowi Jarmolińskiemu, zwanemu od majątku Sutkowskim. W r. 1565 r. p. Sutkowska płaci z W. od 8 pługów, 2 komorn. , 1 hultaja a Chocimirska i Kalinowski od 6 pługów, 1 popa, 2 kół młyń. W r. 1569 Sutkowska z części swej, zniszczonej przez Tatarów, wnosi od 2 pługów, Chocimirscy zaś i Kalinowscy od 6 pługów, 2 kół młyńskich. W r. 1578 i 1583 są tu części Kalinowskich, Chocimirskich i Sutkowskich. Pierwsi płacą w 1578 r. od 3 pługów i 1 ogr. 4 gr. , a w 1583 od 3 pługów; Chocimirski od 6 pługów, 3 ogr. po 4 gr. i popa w 1578 r. 1 fl. propter paupert. , Sutkowscy zaś od 6 płu gów i 1 rzemieśl. 4 gr. Nadto w 1583 r. po daną została wś Wolkowcze Niżne, płacąca od 3 pługów Jabłonowski, Wołyń i Podole, 165, 189, 191, 223, 224, 300, 301, 302. Córka Sut kowskich, Barbara, wyszła za Bałabana, sstę trębowelskiego. Gdy tenże pod Cecorą wzięty był do niewoli, żona jego zastawiła W. u Gór skiego, kaszthalickiego, dla wykupienia męża, który następnie dla wykupienia W. sprzedał Sutkowce. J. Krz. Dr. M. Wołkowce, wś nad Sułą, pow. romeński gub. połtawskiej, gm. Korowińce, 308 dm. , 1900 mk. , cerkiew, 4 jarmarki, 38 wiatraków, 3 olejarnie, targi tygodniowe. Wołkowce 1. Koło Borszczowa, wś, pow. borszczowski, 5 klm. na płd. wsch. od Borszczowa sąd pow. i urz. poczt. . Na płn. leży Słobódka, na wsch. Turylcze, na płd. wsch. i płd. Sapahów, na zach. Skowiatyn, Piszczatyńce i Borszczów. Środkiem wsi płynie od płn. na płd. Cyganka, dopł. Niczławy. W jej dolinie leżą zabudowania. Własn. więk. Ordynacyi Czarkowskich ma roli or. 1282, łąk i ogr. 394, past. 113, lasu 1256 mr. ; wł. mn. roli or. 1313, łąk i ogr. 195, pastw, 100, lasu 2 mr. W r. 1890 było 347 dm. , 1641 mk. w gm. ; 22 dm. , 116 mk. na obsz. dwor. 1393 gr. kat. , 301 rzym. kat. , 63 izrl. ; 1470 Rus. , 287 Pol. . Par. rzym. kat. w Borszczowie, gr. kat. w miejscu, dek. sokalski. We wsi jest cerkiew, p. w. św. Michała, szkoła 1 klas. i kasa poz. z kapitałem Wołkowe Wołkowiany Wołkowica Wołkowice Wołkowicki Krupiec Wołkowicze Wołkowczyki 376 złr. Jest także gorzelnia i młyn. W. , Wierzchniakowce, Wysuczki. Piszczatyńce i część Strzałkowic, z obszarem mr. aust. 5748, blizko 3000 ha roli lub pastwisk stepowych 2961 mr. aust. , a 2200 mr. lasu sta nowią nowo utworzona ordynacyą, imienia Czar kowskich. Dobra te są. oszacowane na 581606 złr. 2, W. nad Dniestrem, wś, pow. bor szczowski, 36 klm. na płd. wsch. od Borszczo wa, 10 klm. na płd. wsch. od Mielnicy sąd pow. i urz. poczt. Na zach. leży Olchowiec, na płd. Dźwiniaczka, na wsch. Łatkowce i Dźwinogród, na płd. Raszków i Bukotyn obie w pow. cho cimskim gub. bessarabskiej. Wzdłuż granicy płd. płynie Dniestr. Nad nim leżą. zabudowania wsi. Wł. więk. ma roli or. 896, łąk i ogr. 18, past. 98, lasu 132 mr. ; włas. mn. roli or. 1173, łąk i ogr. 125, pastw. 43 mr. W r. 1890 było 249 dm. , 1194 mk. w gm. , 11 dm. , 40 mk. na obsz. dwor. 1164 gr. kat. , 30 rzym. kat. , 40 izrl. ; 1157 Rus. , 77 Pol. Par. rzym. kat. w Mielni cy, gr. kat. w miejscu, dek. kudryniecki. Do par. należą Dźwinogród, Łatkowce i Babińczyki. We wsi jest cerkiew, p. w. św. Mikołaja, szkoła 1 klas. , kasa poż. gm. z kapit. 111 złr. i młyn. Dokumentem, wydanym w obozie pod Łęczycą dnia 2 paźd. 1656 r. nadaje Jan Ka zimierz Andrzejowi Potockiemu, oboźnemu kor. , Zwiniacz z Zwinogrodem i wsiami Wołkowce, Łatkowce, Babice i Tupczyn Arch. Bernard. we Lwowie, C. , t. 405, str. 1569. . W Krakowie dnia 19 paźdz. 1669 r. pozwala król MichałStanisławowi na Jabłonowie Jabłonowskiemu, woj. ruskiemu, na ustąjpienie prawa dożywocia na wsiach Wołkowce, Łatkowce i t. d. na rzecz Je rzego i Krystyny Wołodyjowskich, małżonków 1. c, C, t. 155 str. , 514. Lu. Dz. Wołkowczyki, wś, pow, zasławski, gm. Szepietówka, par. praw. Zieleńce, odl. 1 w. od cerkwi filialnej w Wołkowcach. Wołkowe, , także Wólkowe, wś nad rz. Rozogą, pow. ostrołęcki, gm. i par. Myszeniec, leży o 4 w. na wschód płn. od Myszeńca, w pobliżu granicy od Prus, w okolicy bezleśnej i nieludnej, na obszarze dawnej pusczy myszenieckiej, ma 142 dm. , 1174 mk. i 4523 mr. obszaru. Mieszkają tu Kurpie. W r. 1827 było 113 dm. , 702 mk. Wołkowe, trzęsawisko błotne, w pow. latyczowskim, przy którem leżą wsi Świnna, Kołybanie, Bohdanowce i Iwaśkowce. Wołkowiany, wś pow. chełmski, gm. Żmudź, par. r. 1. Kumów, r. g. Pobołowice, ma 29 os. , 864 mr. Wchodziła w skład dóbr Klesztów. W r. 1827 było 27 dm. , 160 mk. Wołkowica, grupa domów w Kamionce Wołoskiej, w części Starawieś, pow. Rawa Ruska. Wołkowice, niem. Wolkowitz na mapie z r. 1836, leśniczówka, w pow. średzkim, w lasach nekielskich, na płn. od Nekli. Wołkowicki Krupiec, wś, pow. homelski, gm. Telesze o 10 w. , 166 dm. , 879 mk. , 3 wiatraki, zapasowy śpichlerz gminny. Wołkowicze 1. wś włośc. , pow. lidzki, w 3 okr. pol, gm. Możejki Wielkie, okr. wiejski Zabrojowce, o 20 w. od Szczuczyna, 9 dm. , 118 mk. 2. W. , wś i dobra, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 5 okr. pol, gm. Wysokie Litewskie, o 44 w. od Brześcia. Wś ma 390 dzies. ziemi włośc. 55 łąk i pastw. , 46 nieuż. i 180 należących do różnych właśc. 9 łąk, 2 nieuż. . 3. W. , dobra, tamże, o 49 w. od Brześcia, własność Hrynkiewiczów, 78 1 2 dzies. 4. W. , dobra, tamże, o 49 w. od Brześcia, 580 dzies. 58 łąk i pastw. , 42 1 2 lasu, 11 nieuż. . Należą w częściach do d Obernów, Zawistowskich, Niewiarowskich, Hrynkiewiczów, Pomerańskich i Tokarzewskich. 5. W. , wś i dobra, pow. kobryński, w 1 okr. poL, gm. Rohoźna, o 19 w. od Kobrynia. Wś ma 122 1 2 dzies. ziemi włośc. 72 1 2 łąk i pastw. i 24 dzies. należącej do różnych właścicieli; dobra, własność Nowackich, 148 dzies. 4 lasu, 11 nieuż. . 6. W. , osada, pow. kobryński, w 2 okr. pol, gm. Oziaty, własność Rudominów, ma 8 dzies. 7. W. , wś i folw. na rz. Rutką; , lew. dopł. Serweczy, pow. nowogródzki, w 1 okr. pol. wsielubskim, gm. Horodeczno, o 10 w. od Nowogródka, w miejscowości bezleśnej, wzgórzystej, w glebie wybornej. Wś W. należała niegdyś do wójtowstwa nowogródzkiego, ma 34 osad. Cerkiew paraf. z r. 1787, fundacyi obywatela Korsaka, p. w. Wniebowzięcia N. M. P. , ma z dawnych zapisów do 2 włók gruntów; około 1200 parafian. Folw. , około 45 włok, należał jeszcze w r. 1876 do Piotra Zygmuntowskiego, obecnie jest własnością włościanina Czurki. 8. W. , wś, pow. bychowski, gm. Osowiec Cerkiewny o 6 w. , ma 35 dm. , 144 mk. , zapasowy śpichlerz gminny. 9. W. , wś, pow. orszański, gm. Olenowicze, 23 dm. , 174 mk. 10. W. , wś, pow. orszański, gm. Stary Tołoczyn o 8 w. , zapasowy śpichlerz gminny. Wołkowicze 1. al. Wołkowce, nieistniejące sioło nad rz. Uszą, w dzisiejszym pow. owruckim, w sąsiedztwie wsi Paszyny i Michajłówka. Podług reg. pobor. wwdztwa kijowskiego sioło bojarów putnych owruckich, w liczbie 6, płacących po 20 gr. Jabłonowski, Ukraina, I, 27. 2. W. , wś, w dawnym pow. włodzimierskim, widocznie dzisiejsze Wojkowicze, wś nad Ługiem, na zachód od Łokaczy. Podług rewizyi zamków wołyńskich z 1544 r. niegdyś sioło zamku włodzimierskiego, nadane z dworem Falmicze, oraz siołami Zajaczycze, Teszkowicze i Wola przez króla Kazimierza ks. Michałowi, ojcu ks. Kowelskiego. W czasie rewizyi zamku, własność Michała Świnuskiego, który z W. i z Zajaczycz dzisiejsze Zajczyce zobowiązywany Wołkowczyki Wołkowińce Wołkowiecki horb był do opatrywania dwóch horodni zamko wych. J. Krz. Wołkowiecki horb, garb bezleśny w Wołkowcach nad pot. Cygańskim, w pow. borszczowskim Karta wojsk. , 10, XXXIV. Wołkowińce, wś u źródeł rzeki Zharka, pow. latyczowski, gm. Wójtowce, par. katol. Bar o 12 w. , sąd w Derażni, odl. o 23 w. od Latyczowa, przy dr. poczt. do Lityna, posiada st. kol. żel. w miejscu, zwaną dziś Komarowce. W. powszechnie uważane za mtko, choć przywileju zdaje się nie otrzymało, ma 589 dm. , 3308 mk. , w tej liczbie do 30 żydów, szkołę 1 klasową od 1887 r. , aptekę, 3 młyny, 56 rzemieśl. , oddział poczt. i telegr. , 420 dzies. ziemi włośc, 941 dworskiej w częściach, których jest do 40 i część rządową, 42 dzies. ziemi włośc. Posiada cerkiew, p. w. św. Trójcy, wzniesioną w 1807 r. , z 2050 parafianami, kościół filialny katol. , ze słynącem cudami obrazem P. Jezusa, 3 domy modlitwy żydowskie. St. kol. żel. płd. zach. W. , zwana Komarówce, na odnodze ZmierzynkaWołoczyska, pomiędzy stacyami Serbinowce o 20 w. a Derażnią również o 20 w. odległą jest o 39 w. od Zmierzynki a 113 w. od Wołoczysk. W. były dawniej otoczone ogromnemi lasami, z niemałą liczbą wilków, ztąd zapewne powstała nazwa wsi. Jestto stara osada, powstała na gruntach do ststwa barskiego należących. W 1530 i 1542 r. władali nią Tethko, Haynko i Snyenya i płacili od 2 pługów. W 1578 r. należy do Baru. Płacono z niej od 1 pługa, 10 komorn. inquilini, od 3 kół po 12 gr. i od popa 2 fl. W r. 1583 wniesiono pobór od 1 pługa, 3 komor. po 2 gr. , 3 kół dorzecz. po 12 gr. i od popa a popone ex quo non ert tantum templum; Jabłonowski, Wołyń i Podole, 169, 301. Podług lustracyi ststwa barskiego z 1616 r. posesorami wsi Wołkowińcze byli synowie Bachnowi, Pankowi i Turkowi Wołkowińskich, za prawem dożywotnem per cessionem juris parentum suorum, za konsensem ś. p. króla JMci Stefana, t. j. Wawrzeniec, Konrad, Mikita Wołkowińscy, na którym konsensie mencyę czyni jakiejści sumy, której nie ukazują, mianując, że te przywileje przez nieprzyjaciela, kiedy tak trzy lata Tatarowie bez wieści przyszedłszy sto siedmdziesiąt człowieka tam wzięli, są wzięte. Z której wsi, iż servitium militare odprawują z panem starostą barskim, nie podlegli lustracyi. A co się sumy tyczy, to na łasce JKMci Jabłonowski, Lustracye, 32. Wołkowiniecki Majdan, pow. latyczowski, odl. od 18 w. od Latyczowa, należy do Wołkowiniec o 5 w. , gdzie st. poczt. i kol. żel. , ma 14 dm. , 98 mk. Wołkowizna, wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Lutowo, odl. od Kalwaryi 16 w. , ma 13 dm. , 71 mk. W r. 1827 było 11 dm. , 42 mk. Wolkówka, folw. , pow. czerykowski, własność Bohdana Siestrzeńcewicza. Wołkowo 1. wś nad rzką Supowką, pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , gm. Łużki o 6 1 2 w. , okr. wiejski Jakubionki, o 34 w. od Dzisny, 2 dm. , 28 mk. w 1865 r. 13 dusz rewiz. ; należy do dóbr Stare Porzecze, Jacynów. 2. W. , zaśc, tamże, 1 dm. , 7 mk. katol. 3. W. , fol. pryw. , pow. dzisieński, w 1 okr. pol, o 29 w. od Dzisny, 1 dm. , 11 mk. katol. 4. W, , wś włośc, pow. dzisieński, w 4 okr. pol, gm. Jazno, okr. wiejski i dobra skarbowe Kuryłowicze, 5 dusz. rewiz. 5. W. , osada żydow. , tamże, o 10 w. od Dzisny, 3 dm. , 25 mk. 6. W. , zaśc, tam że, o 10 w. od Dzisny, 1 dm. , 6 mk. katol. 7. W. , folw. , tamże, o 10 w. od Dzisny, 1 dm. , 4 mk. katol. 8. W. , wś, pow. orszański, gm. Lu bawicze, ma 8 dm. , 54 mk. J. Krz. Wołkowo 1. pow radomyski, mylnie ob. t. IX, 131, za Wolczków. Pod wsią rozciąga się błoto Zdwiż. 2. W. , przedmieście mta Humania ob. t. III, 216. Wolkowo, wś, pow. kraśniński gub. smoleńskiej, gm. Wołkowo, o 20 w. od mta powiat. , ma 24 dm. , 145 mk. , zarząd gminy, cerkiew, przytułek, młyn wodny, 2 jarmarki. Wołkowo, pow. Szmigielski, ob. Wólkowe. Wołkowszczyzna 1. Wilkowszczyzna al. Wilcza Jama, wś, pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , gra. Jody o 6 w. , okr. wiejski i dobra, Bożeranowych Paulinów, o 72 w. od Dzisny, 5 dm. , 61 mk. w 1865 r. 21 dusz rewiz. . 2. W. , wś, pow. dzisieński, w 3 okr. poL, gm. Woropańszczyzna o 12 w. , okr, wiejski Ikaźń, o 57 w. od Dzisny, 10 dm. , 124 mk. w 1865 r. 47 dusz rewiz. własność Klottów. 3. W. , wś włośc, pow. oszmiański, w 1 okr. pol, gm. Polany o 10 w. , okr. wiejski Mokrzyca, 22 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Cudzieniszki. 4. W. , okolica, pow. oszmiański, w 3 okr. pol, gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe Dziewieniszki o 2 w. , o 36 w. od Oszmiany, 7 dm. , 45 mk. katol. w 1865 r. 2 dusze rewiz. jednodworców. 5. W. , folw. , pow. wilejski, w 1 okr. pol, gm. Krasna al. Krasnesioło, o 42 w. od Wilejki, przy b. drodze poczt. z Wilna do Mińska, 1 dm. , 4 mk. ; własność Jurkiewiczów. 6. W. , wś włośc i folw. skarbowy nad rz. Pienią, pow, wilejski, w 2 okr. pol, gm. Wilejka, okr. wiejski Kaczanki, o 4 w. od Wilejki, przy b. drodze poczt. z Dołhinowa do Wilejki. Folw. ma 1 dm. , 12 mk. , młyn wodny; wś 9 dm. , 83 mk. w 1865 r. 36 dusz rewiz. , młyn wodny. 7. W. , wś, pow. wilejski, w 3 okr. pol, gm. Sitce o 18 w. , okr. wiejski Duszewo, o 98 w, od Wilejki, 15 dm. , 81 mk. katol. w 1865 r. 14 dusz rewiz. ; należy do dóbr Derkowszczyzna, Domejków. 8. W. , fol. nad strumieniem, tamże o 104 w. od Wilejki, 1 dm. , 38 mk. 9. W. , wś rząd. nad stawem, pow. wileński, w 5 okr. pol, o 35 w. od Wilna, 4 dm. , Wołkowszczyzna Wołkowo Wołkowizna Wołkowiecki horb Wołkowiniecki Majdan Wołkowyja Wołkowyja Wołkowyje Wołkowyjka Wołkowysk 26 mk. katol. 10. W. , wś, pow. wileński, w 6 okr. pol, gm. Rudomino o 6 w. , okr. wiejski Petesza, o 19 w. od Wilna, 5 dm. , 31 mk. kat. w 1865 r. 20 dusz rewiz. ; należy do dóbr Korzyść, Domejków. 11. W. , folw. , pow. słonimski, w 2 okr. pol, gm. maryjska, należy do dóbr Chmielnica Mikołaja Redutto. 12. W. , wś i folw. , pow. oszmiański, w 1 okr. pol, gm. Holszany o 7 w. , okr. wiejski Bałwaniszki, o 12 w. od Oszmiany, 3 dm. , 35 mk. katol. ; własność Zawadzkich. 13. W. , białorus. Wałkouszczyna, wś nad bezim. dopł. Moży, pow. borysowski, gm. Jeśmony, w 1 okr. pol. chołopienickim, o 68 w. od Borysowa, ma 12 os. 14. W. , zaśc. i karczma, pow. miński, w 1 okr. pol, gm. Siennica, przy drodze z Niedźwiedzina do Sucharewa, odl. 8 w. od Mińska, 8 osad; grunta szczerkowo gliniaste, miejscowość małoleśna. 15. W. , białorusWałkouszczyna, wś, pow. miński, przy samej granicy pow. wilejskiego, w 2 okr. poL rakowskim, gm. Zasław, ma 5 osad. 16. W. , Wałkouszczyna, wś, pow. miński, w 2 okr. poL rakowskim, gm. Zasław, o 4 w. od Rakowa, gdzie teź st. poczt. , o 42 w. od Mińska, ma 5 os. ; miejscowość lekko falista, dość leśna, grunta szczerkowe, żytnio. 17. W. , folw. , pow. nowogródzki, w 5 okr. poL snowskim, gm. Horodziej, o 60 w. od Nowogródka. 18. W. , dwór, pow. kowieński, w 4 okr. poL, gm. Janowo, o 39 w. od Kowna, własność Żorgów, 113 dzies. 28 lasu, 20 nieuż. . 19. W. , dobra, pow. borecki, od 1880 r. własność gen. Szestakowa, maja 1176 dzies. 26 roli, 175 łąk, 947 lasu. J. Krz. , A. J. Wołkowyja, rzeczka, w pow. wołkowyskim, dopływ Rossy, przepływa pod Wołkowyskiem, poniżej którego ma ujście. Wołkowyja 1. w dokum. Wołkowa, Wołkowia, Wolkowia, Wolkowya; Wolkowycia, wś nad rzką Kalinówką, dopł. Styru, pow. dubieński, gm. Tesłuhów, par. praw. Rohoźną o 3 w. , par. katol. Łysin, ma 80 dm. , 743 mk. , cerkiew filialną, p. w. Podniesienia Krzyża św. , niewiadomej erekcyi, uposażoną 35 1 2 dzies. ziemi; fabryka kości palonej. Obok wsi kolonia czeska, mająca 502 mk. Uroczysko nosi nazwę Szwaj berowskie. Jest to dawna osada, wspominana już w przywileju Świdrygajlły z 1459r. , którym potwierdza prawa monasteru św. Wasila w Łucku, na dobra nadane mu przez Mścisława Wołodymirowicza i Wasilka Romanowicza. Z dobrami temi graniczyła wś W. Arch. J. Z. R. , cz. I, t. 1, 182. Podług rewizyi zamku łuckiego z 1545 r. własność Rohozińskiego, który z Rohoźna i W. był zobowiązany, wespół z innymi, do opatrywania dwóch horodni zamkowych Jabłonowski, Rewizye, 36, 40. W r. 1570 należy w części do Falileja, Dmytra i Daniła Rogozińskich Rogosziński. Pobór oddzielnie nie wykazany. W r. 1583 płaci ztąd Mikołaj Hrennicki z 3 dym. , 2 ogrod. , Matwiej Rogoziński z Rogoźna, Woronicz, Wolkowiey i Kazimir z 12 dym. , 6 ogr. , 4 ogr. , 1 4 koła, 1 4 popa; Jan Worona Borotyński w imieniu Dymitrowej Rogozińskiej z części tychże wsi z 6 dym. , 5 ogr. , 5 ogrod. , 1 4 koła; wreszcie Matfiej Rogoziński, w imieniu swego stryja Wasila, z części tychże wsi z 12 dym. , 6 ogr. , 4 ogr. , 1 4 koła, 1 4 popa rohozińskiego, 1 4 popa wołkowyjskiego Jabłonowski, Wołyń, 10, 18, 97, 101, 103. 2. W. , nieistniejąca osada w pow. łuckim, na płd. wsch. od Łucka. J. Krz. Wołkowyja, wś, w pow. liskim, u ujścia pot. Wołkowyjki do Solinki z lew. brzegu, wzn. 414 mt. n. p. m. Wś leży w dolinie i dzieli się na dwie grupy chat około cerkwi drewnianej nad potokiem i około murowanego kościoła nad Selinką. Obie świątynie są parafialnemi. Wo góle jest 53 dm. i 365 mk. 249 gr. kat. , 96 rzym. kat. i 20 izrl. Pos. tabularna Wiktoryi Tyszkowskiej ma 186 mr. roli, 47 mr. łąk, 29 mr. pastw. , 391 mr. lasu, razem 655 mr. ; pos. mn. 558 mr. roli, 51 mr. łąk, 183 mr. pastw. i 23 mr. łasu, razem 815 mr. Parafią rzym. kat. za łożyła Justyna z Żmigrodu Stadnicka, 1o voto żona Stefana Bala, 2o Hieronima Orzechowskie go, budując około r. 1728 kaplicę filialną do paraf. w Hoczwi. W r. 1772 powiększyli uposażenie kościoła bracia Krasiccy Antoni, Piotr i Ignacy i wystarali się o zamianę filii na parafię. Kościół teraźniejszy zbudowano r. 1842. Do par. należy 28 gmin Bereźnica Wyższa, Buk, Bukowiec, Gorzanka, Horodek, Jaworzec, Kalni ce, Łuh, Łopienko, Polańczyk, Polanki, Radzie jowa, Rajskie, Rybne, Sakowczyk, Smerek, So lina, Strubowiska, Strudenne, Teleśnica Sanna, Terka, Tyskowa, Tworylne, Wetlina, Wola Go rzańska, Zabrodź, Zawój i Zawóz. Wogóle 783 dusz. Parafia gr. kat. dek. baligródzki obej muje Zawóz z cerkwią i Rybne, wogóle 733 dusz, Uposażenie par. gr. kat. składa się z 34 mr. roli, 7 mr. łąk, 1 mr. pastw. i 15 sągów drzewa. Dodatek do kongruy 228 złr. W. gra niczy na płn. z Rybnem, na zach. z Gorzanką a na płd. z Bukowcem. Mac. Wołkowyje, wś i folw. , pow. hrubieszowski, gm. Werbkowice, par. Trzeszczany, odl. 10 w. od Hrubieszowa. W 1827 r. 27 dm. , 1 29 mkW r. 1889 folw. W. rozl. mr. 663 gr. or. i ogr. mr. 440, łąk mr. 136, pastw. mr. 49, lasu mr. 15, nieuż. mr. 22; bud. mur. 3, drew. 17; płodozm. 9 pol. Wś W. os. 24, mr. 290. Wołkowyjka, potok, lewy dopł. Solinki, uchodzi do niej na obszarze wsi Wołkowyja, w pow. liskim. Wołkowysk, mto powiat, gub. grodzieńskiej, pod 53 10 płn. szer. a 42 8 wsch. dług. , nad rz. Wołkowyją, niedaleko ujścia jej do Rosi, przy linii dr. żeL poleskich, na przestrzeni Białystok Baranowicze, odl. jest o 85 w. na płd. wsch. od Grodna. Zabudowane w dolinie, z trzech stron otoczonej pagórkami, w 1891 r. miało 910 dm. 71 mur. , 5 składów towarów 2 murow. , 334 sklepów 254 mur. , 8057 mk. 4654 męż. , 3403 kob. , w tem podług wyznań 1934 praw. , 2752 kat. , 16 prot. , 3332 żydów i 23 mahomet. , podług stanów zaś 73 szlachty dziedzicznej, 206 osobistej, 5 st. duchow. 3 praw. , 1 katol, 1 żyd. , 61 obywat. honor. , 141 kupców, 5476 mieszczan, 530 rzem. cechowych, . 93 włościan, 18 kolonistów. 1228 wojska regularn. , 140 żołn. urlop. , 43 dymisyonowanych, 32 dzieci żołn. i 11 cudzoziemców. W ciągu 1891 r. zawarto 36 małżeństw, urodziło się 244 dzieci, zmarło 142 osób, przyrost zatem ludności wynosił 102 osób. W r. 1817 było w mieście 156 dm. 2 mur. , 602 mk. 216 żyd. a w 1860 r. 492 dm. 5 murow. , 58 sklepów i 3472 mk. 451 praw, 1503 katol. i 1518 żydów. Pod względem fabrycznym w 1891 r. było w W. 19 fabryk i zakładów przemysłowych, zatrudniających 54 robotników i produkujących za 37305 rs. , mianowicie 1 fabr. tabaczna zatrudniała 16 robot. i produkowała za 26405 rs. , 2 farbiarnie 4 rob. , 340 rs, , 1 browar piwny 2 rob. , 1150 rs. , 2 miodosytnie 4 rob. , 3542 rs. , 2 młyny 2 rob. , 440 rs. , 2 fabr. świec łojowych 2 rob. , 750 rs. , 3 garbarnie 10 rob. , 1827 rs. , 4 cegielnie 10 robot. , 950 rs. i 2 fabr. kafli 4 rob. , 900 rs. . Dawniej istniała tu fabryka sukna Pinesa i Zabłudowskiego, mająca do 50000 rs. obrotu. W t. r. wydano wogóle 450 świadectw handlowych 2 świadectwa 1 gildyi, 38 drugiej i 205 na handel drobiazgowy. Oprócz zwykłych władz powiatowych w W. znajdują się 2 cerkwie, kościół katol paraf. , synagoga i 6 domów modlitwy żydowskich, szkoła powiat. 2klasowa, szkoła początkowa, kilka chederów żydowskich, apteka, 3 szpitale cywilne o 40 łóżkach, 4 szpitale wojskowe o 60 łóżkach, st. poczt. telegr. i dr. źel. Par. prawosł. , dekanatu błagoczynia wołkowyskiego, 1202 wiernych. Kościół katol. paraf. , p. w. św. Wacława, z muru wzniesiony został w latach od 1841 do 48 staraniem miejscowego proboszcza ks. Jana Łętowskiego, przy współudziale parafian. Jest to dość okazała świątynia, mająca blizko 60 łokci długości a 32 łokci szerokości. Konsekracyi dopełnił d. 13 sierpnia 1850 r. biskup wileński Wacław Żyliński. Parafia katol. , dekanatu wołkowyskiego, 3558 wiernych. Dawniej do parafii należała kaplica w Wojtkiewiczach. St. dr. źel. W. , pomiędzy stacyami Brzostowica o 34 w. a Zelwa o 24 w. , odległą jest o 90 w. od Białegostoku a 112 w. od Baranowicz st. dr. żel. poleskich. Targi odbywają się w niedziele i święta, jarmark zaś 29 czerwca. Do miasta należy 1937 dzies. Gleba niezbyt urodzajna, gdyż grunta po większej części piaszczyste i górzyste. Pagórki w południowej części miasta położone mają pozór okopów i noszą nazwę Szwedzkich gór. Stanowiły one rzeczywiście szańce za czasów wojen szwedzkich, jak tego dowodzą znajdowane tu części uzbrojenia, oraz monety z owych czasów. Wjest bardzo starą osadą, pierwotna posada której miała się znajdować w miejscowości, zwanej Zabejkowszczyzna, o. kilka wiorst od Wołkowyska, w lesie Zamkowym, gdzie dotychczas spotykają się ślady fundamentów kamiennych. Podług podania zapisanego przaz parocha wołkowyskiego D. Bułakowskiego w końcu XVII lub na początku XVIII w. rękopis znajdował się w bibliotece dawniej ks. Sapiehów w Różanej, przełożony na język russki i ogłoszony w Wilensk. Wiestn. na 1881 r. miejsce, gdzie jest dzisiejszy W. pokrywał niegdyś gęsty las. Jakiś Zabejko, słysząc o ciągłych napadach na podróżnych w puszczy, koło rzeki Nietupy dokonywanych, gdzie miały kryjówki dwie bandy rozbójników, któremi dowodzili Wołoko i Wisek, wytropił je, zbójców powywieszał na drzewach na żer krukom, a na miejscu ich kryjówek kazał zbudować kilka lepianek, w których osadził swych niewolników, nazwawszy osadę Wołokowisek. Osada ta była położoną o 200 kroków od płynącej wówczas w tem miejscu rz. Nietupy, koryto której mieszkańcy wskazują koło przedmieścia Zapole. Na miejscu kaźni zbójców położono wielki kamień, z napisem nieznanemi znakami, mającemi znaczyć Wołoko i Wisek. Podług wieści miejscowej kamień ten przed kilkudziesięciu laty rozbito na kawały i użyto na fundamenta budującej się cerkwi. Dalej podanie głosi, że około 1000 r. po Obr. kapłan Maks Pusta kazał zaorać bruzdę na około osady, która miała stanowić granicę rozszerzenia się tejże. Granica ta nazywała się obłowa. Na północnym jej krańcu wykopał sadzawkę, przy której zbudował świątynię Nii. Ślady tej sadzawki do dziś ukazują w lesie Zamkowym, w uroczysku zwanym Maksakowy ług. Na południowym krańcu obłowy była świątynia śmigusa, w miejscowości zwanej Pohi, gdzie obecnie znajduje się źródło i łączka Pohibłowo bołoto. Około tego czasu starszyną miał być jakiś Wygheejtes al. Wyheis, który miał zbudować gmach olbrzymich rozmiarów, z czasem zamkiem nazwany, ślady którego znajdują się około Szwedzkiej góry. W ciągu XI w. osada wzrosła tak, że było tu kilka świątyń pogańskich. W r. 1038, podług rękopisu Bułhakowskiego, w nocy z 15 na 16 lutego napadli na W. Jatwiagi Jadźwingowie i sprawiwszy okropną rzeź pomiędzy bezbronnymi mieszkańcami, miasto zrabowali i spalili. Między 1124 a 1130 r. wielki wylew Nietupy spowodował nową klęskę dla miasta. Najście Tatarów z 1224 r. znowu zniszczyło W. , który w tym czasie należał do któregoś z ruskich książąt. Po śmierci w. ks. lit. Ryngolda, kiedy Mongołowie posuwali się w Wołkowysk Wołkowysk głąb Rusi a wódz litewski Erdziwiłł od 1241 50 ziemie jej zdobywał, W. powtórnie przez Mongołów był zniszczony, wkrótce jednak po Iniósł się z ruin, podźwignięty przez Mendoga, do którego należał. Podczas zatargów Daniela Romanowicza, króla halickiego, z Mendogiem, W. w 1252 r. zdobyty został przez Wasila, ks. wołyńskiego, jednocześnie z Mścibowem i na przemian to w ruskim, to w litewskim ręku zostawał aż do zawartego w 1258 r. migdzy stronami wojującemi przymierza. Po odzyskaniu W. Mendog odbudował i upiększył zamek. Fundamenta zamku tego były z obrabianego kamienia, z których kilka przeniesiono w nowszych czasach na cmentarz katolicki i użyto na pomniki, kilka zaś przechowało się dotychczas na pagórku, zwanym Wały. Za zamkiem, z południowej strony, znajdował się ogród, zwany Królewskim, która to nazwa do dziś się przechowała. Ogród ten miały przerzynać liczne kanały. Po śmierci Gedymina, zabitego w 1339 r. pod Wieloną, , W. wraz z Nowogródkiem otrzymał najmłodszy syn jego Koryat, urodzony z księżniczki ruskiej, Jewny. Przyczynił się on wielce do podniesienia miasta. Syn jego Aleksander, odbywszy w 1365 r. wraz z Olgierdem szczęśliwą, wyprawę przeciwko Krzyżakom, przywiódł do W. wielką liczbę jeńców i znaczne łupy i zamek jeszcze lepiej opatrzył. We 20 lat później Jagiełło ustąpił W. Witoldowi w zamian za ks. trockie. W tym teź czasie W. był widownią; faktu, mającego dziejowe znaczenie. Ztąd bowiem Jagiełło w 1385 r. wyprawił posłów do Krakowa, z oświadczeniem, ze wraz z całym narodem przyjmie wiarę katolicką, jeżeli go Polacy wybiorą na króla a Jadwiga odda mu rękę. Układy ciągnęły się długo, a na rezultat ich oczekiwał Jagiełło w W. , przebywając w zamku tutejszym. Tutaj Jagiełło przyjmował poselstwo polskie, składające się z Włodka, ssty lubelskiego, Piotra Szafrańca, podstolego krakowskiego, Mikołaja, kasztelana zawichoskiego, Krystana z Ostrowia, i tu feria 5 infra octavas Epiphaniae 1386 r. zawartą została tranzakcya o przyjęcie religii chrześciańskiej przez całą Litwę, pod nazwą Nunciarum regni recognitio, quod Jagellonem ad regnum et conjugium Hedvigis inyitarunt. Odtąd już Jagiełło pisał się dux et tutor regni Poloniae, supremus dux Litraniae, dominus Russiae naturalis. Na tymże zjeździe uczyniona z w. ks. inna umowa, i mocą której Jagiełło zobowiązał się przybyć do Lublina na zjazd generalny na d. 2 lutego z bracią i ze szlachtą narodu litewskiego a tymczasem miał wysłać posłów swych do wszystkich państw koronnych. Odtąd znowu zakwitło życie w W. Swiątynie pogańskie zburzono, narud został ochrzczony, sprowadzono kilku franciszkauów dla opowiadania wiary św. , a na zamku urządzono kaplicę. Godnym pamięci jest wjazd Jagiełły ze szlachtą polską przez bramę tryumfalną, wzniesioną przy rz. Rus Roś i oświetloną mnóstwem kagańców. Wywdzięczając się za przyjęcie, Jagiełło obiecał zbudować w mieście swoim kosztem kościół chrześciański, co uskutecznił w. ks. Witold, fundując świątynię, p. w. św. Mikołaja 1 opatrując ją dziesięcinami. Wśród tak pomyślnych warunków coraz wzrastając W. przetrwał do r. 1409, w którym to roku w. mistrz Ulryk v. Jungingen niespodzianie wpadł d. 16 marca w kwietnią niedzielę do W. , sprawił okropną rzeź, miasto spalił i zrabował i mnóstwo jeńców uprowadził. W kilka lat jednak W. na nowo się odbudował, dzięki dogodnemu położeniu śród rozległych lasów. Obdarzony prawem magdeburskiem zawsze trzyma niepoślednie miejsce między miastami powiatom wemi, bo już w 1513 r. podług rozkładu poborów na wojnę z miast w. ks. litewskiego obowiązany był płacić 20 kóp groszy zarówno z Nowogródkiem i Słonimem. Ulic w tym czasie miało być 9, mianowicie Słonimska, Jasionowa, Biskupia, Jezuicka, Wileńska, Piekarska, Piaski, czyli Piaskowa, Zamkowa i Piotroszowska. W niektórych miejscach do dziś dają się widzieć ślady tych ulic fundamenta kamienic; kupy żużli spotykamy niedaleko rz. Rosi. Były tam kuźnie przy ul. Słonimskiej. Przy tejże ulicy, na rogu dzisiejszej ulicy Aleksandrowskiej i Kościelnej znajdował się klasztor jezuitów, fundowany w r. 1598 r. przez Oskierkę. W 1565 r. Zygmunt August nadał plebanii wołkowyskiej 10 włók ziemi. Od czasów wojen szwedzkich za Jana Kazimierza W. począł się chylić ku upadkowi. W 1656 r. miasto z trzech stron było otoczone wojskiem. Od strony południowej stali Szwedzi, od płn. wsch. wojsko polskolitewskie, od płn. zachodniej sprzymierzona z Rzpltą horda tatarska. Przez trzy dni trwała zacięta walka, wreszcie Szwedzi zostali zwyciężeni. Pamiątkę tych czasów stanowi usypany przez Szwedów szaniec, zwany Szwedzką górą, mający dziś do 50 st. wysokości, chociaż niegdyś był znacznie wyższym. W 1662 r. miasto uległo nowemu zniszczeniu podczas wojny z Moskwą. Zniszczenie to było tak okropne, że, jak twierdzi podanie ludowe, nie pozostało kamienia na kamieniu. W sto lat potem liczono w W. tylko 112 dm. W r. 1792 było już jednak przeszło 1000 dm. , kościół katolicki i cerkiew unicka, wzniesiona po 1700 r. W 1794 r. miasto na nowo uległo zniszczeniu. W 1796 r. W. przeznaczony został na miasto powiatowe krótko trwającej gub. Słonimskiej, następnie litewskiej a od 1802 r. grodzieńskiej. Na początku kampanii 1812 r. była tu główna kwatera drugiej armii ruskiej, a w czasie odwrotu Napoleona z pod Moskwy, zaszła w W. 15 i 16 listopada mordercza bitwa między 28000 korpusem Sackena a oddziałem francuskim Rayniera, któ Wołkowysk ry zagrożony oskrzydleniem musiał się cofnąć, przyczem miasto spalono do szczętu, tak dalece, źe ledwo kilkanaście domów ocalało; nie miano gdzie pomieścić władz powiatowych i wypadło je na czas jakiś przenieść do poblizkiego Izabelina. Wołkowyskie ststwo grodowe, położone w pow. wołkowyskim wdztwa nowogródzkiego, obejmowało w 1766 r. mto powiatowe Wołkowysk i dwa wójtowstwa wołkowyskie i porozowskie, oraz dwie dzierżawy Nowydwór i Dreczów. W tym czasie płacono z niego 2039 złp. 16 gr. kwarty. Podług spisów podskarbińskich z 1569 r. stanowiło uposażenie stołu królewskiego. Najdawniejszymi ststami byli; Iwan Dowojnowicz 1484 1494, Wojciech Kuczukowicz 1496 1505, Jan Zabrzeziński 1506 9, kn. Janusz Aleksandrowicz Holszański 1511, Juri Hlebowicz 1518 1520, Maciej Wojciechowicz Kłoczko 1522 1543, Wasil Tyszkiewicz 1546 1552, Mikołaj Naruszewicz 1556, Juri Tyszkiewicz 1557 1575, Mikołaj Dorohostajski 1576 1571, Mikołaj Kiszka 1637. Dalej podani są jako ststwie grodowi wołkowyscy Kiszka Janusz 1604, Dorohostajski Krzysztof 1611, Tryzna Mikołaj 1621, Pac Krzysztof 1648, Tryzna Jan 1649, Tryzna Stanisław 1650, Połubiński Aleksander Hilary 1674, któremu konstytucya sejmowa 1678 r. zastawiła ststwo z wójtowstwem za 80000 złp. , Sapieha Jerzy 1717 21, Pociej Aleksander Antoni 1740, Massalski Michał 1756 73, Brzostowski Adam 1756 73, Brzostowski Michał 1773, Brzostowski Aleksander 1780 83, Grabowski Paweł 1783 86. Nadto wymienieni są Połubiński Dominik i Wojna Andrzej. Wołkowyski powiat, położony w płn. wsch. części gub, grodzieńskiej, graniczy od płn. zach. z pow. grodzieńskim, od zach. z pow. białostockim i bielskim, od płd. zach. z pow. prużańskim, od płd. wsch. i wschodu z pow. słonimskim, wreszcie na niewielkiej przestrzeni od płn. dotyka do gub. wileńskiej. Zajmuje 3413 2 w. kw. , t. j. 355541 dzies. Powierzchnia powiatu przeważnie równa; niewielkie wyniosłości wznoszą się na wybrzeżach rzek należących do dorzecza Niemna. Najwynioślejszy punkt dochodzi pod wsią Dziergiele do 749 st. n. p, m. Najbardziej równą jest część południowa powiatu, w okolicach mka Nowego Dworu. Do równiny tej, dobrze wogóle uprawnej, przylegają obszerne błota, dające początek rz. Jasiołdzie. Gleba w części zachodniej powiatu przeważnie piaszczysta, we wschodniej kamienista, zwłaszcza zaś na wschód od Wołkowyska, w kierunku ku Krzemienicy. Wyjątkowe miejscowości mają glebę czarnoziemną lub też złożoną z lotnego piasku. Podłoże stanowi glina czerwona lub piasek. Rzeki zraszające powiat należą przeważnie do dorzecza Niemna, który na przestrzeni około 20 w. oddziela pow. wołkowyski od grodzieńskiego. Na Niemnie w granicach powiatu są dwie przystanie, czyli t. zw. rumy, w miejscowościach Mosty i Zelwiany. Przed przeprowadzeniem dr. żelaznej przystanie te stanowiły główne punkta, z których wysyłano zboże za granicę. Obecnie jeszcze wywożą ztąd corocznie od 400000 do 500000 pudów zboża do Królewca, na przybywających z Prus berlinkach, które zastąpiły miejsce dawniej używanych, ciężkiej konstrukcyi wici. Do mniejszych kursów, niedalej Kowna, używane są mniejsze statki, zwane baty. Żegluga po Niemnie z powodu nieur egulowanego koryta, podwodnych kamieni i licznych mielizn jest bardzo utrudniona. Z dopływów Niemna najważniejsze są Roś i Zelwianka. Pierwsza z nich biorąc początek w lesie t. nazwy, przerzyna powiat na przestrzeni około 70 w. , obraca do 12 młynów, ma brzegi nieco wyniosłe, dość suche, pokryte niezbyt urodzajnemi łąkami i uchodzi do Niemna przy wsi Korzeniszkach. Zelwianka przepływa na przestrzeni około 85 w. , stanowi w części wschodniej granicę od pow. Słonimskiego, obraca kilkanaście młynów, brzegi z początku ma wyższe i suche, bliżej ujścia otoczone dobremi łąkami, o kilka wiorst od ujścia do Niemna, przy miejscowości Zełwiany, wybrzeża są piaszczyste. W płd. zach. części powiatu bierze początek rz. Narew, należąca do dorzecza Wisły, a z błot na pograniczu pow. prużańskiego wypływa Jasiołda dopływ Prypeci. Większych jezior nie ma w powiecie; błota leżą głównie w części południowej i płd. wsch. , na pograniczu z pow. prużańskim i słonimskim. Największe błoto znajduje się około mka Nowy Dwór. Lasy zajmują 83384 dzies. w tem 38009 dzies. lasów skarbowych, t. j. blizko 1 4 część ogólnej przestrzeni powiatu. Są one nierówno rozdzielone częśó południowa i płd. zach. więcej leśna, natomiast płn. i płd. wsch. , żyzniejsze, mają mniej lasów. W płd. części lasy stanowią jednolitą masę na przestrzeni kilkunastomilowej; w reszcie powiatu rozrzucone są niewielkiemi kawałkami. W drzewostanie przeważa sosna. Z drzew liściastych głównie znajduje się brzoza a w części dąb. Lasy należące do właścicieli prywatnych w ostatnich czasach zostały po większej części wycięte; natomiast lasy rządowe, zajmujące znaczną przestrzeli, są dobrze zagospodarowane. Główna część lasów rządowych, położona w części południowej powiatu, na pograniczu w pow. prużańskim, ze znacznemi obszarami błotnych łąk, stanowi t. zw. puszczę Świsłocką niegdyś własność rodziny Tyszkiewiczów. Puszcza ta, oddzielona od puszczy Białowieskiej rz. Narwią i wązkiemi pasami łąk nadbrzeżnych, jest, podobnie jak ta ostatnia, jedynem schroniskiem żubrów, których liczą tu obecnie do 550 sztuk. Puszcza Świslocka i przyległe do niej lasy prywatne stanowią główny zapas budulcu w powiecie. Pozostałe lep Wołkusz Wołkowyszki szelasy w powiecie znajdują się nad brzegami rz. Bosi. W 1891 r. było w powiecie bez miasta powiat. 129102 mk. 64424 męż. , 64678 kob. , w tej liczbie podług stanów 1314 szlachty dziedz. , 146 szlachty osob. , 125 st. duch. prawosł. , 9 katol, 2 ewang. reform. , 33 żydów, 74 obywat. honorowych, 118 kupców, 15968 mieszczan, 105095 włościan i kolonistów, 5781 stanu wojskowego żołn, urlopowanych, dymisyonowanych i ich rodzin, 253 cudzoziemców i 84 innych stanów; podług wyznań zaś 81842 praw. , 35183 katol, 439 ewang. , 11571 żydow. 67 mahomet. W ciągu 1891 r. zawarto 1105 małżeństw, urodziło się 5838 dzieci, zmarło 3323 osób, przyrost zatem wynosił 2515 dusz. Wr. 1860 było w powiecie 74321 mk. Pod wzglądem etnograficznym pomiędzy ludnością, najliczniej reprezentowane jest plemię litewskie w 1860 r. do 37500 dusz, dalej biało i wielkoruskie w t. r. do 25000 i polskie do 9000. Mieszkańcy zajmują się przeważnie rolnictwem. W 1891 r. pod uprawą było 135240 dzies. 66163 pod oziminą, 43271 pod zbożem jarem i 25706 pod katoflami. Zasiano 3825 czetw. pszenicy ozimej, 912 jarej, 51738 żyta, 19017 owsa, 9213 jęczm. , 3598 tatarki, 2868 innych zbóż jarych, 197288 kartofli; zebrano zaś 22103 czetw. pszenicy ozimej, 3639 jarej, 221614 żyta, 78487 owsa, 39405 jęczm. , 13007 tatarki, 13197 innych zbóż jarych, 1106220 kartofli, czyli średnio zboża ozime dały 4, 3, jare 3, 5, kartofle 4, 1 ziarna. W t. r. grady zniszczyły zboże na 1458 dzies. , przynosząc 16995 rs. szkody. Zbiory nietylko wystarczają na miejscowe potrzeby, ale pozostaje nawet część zbywająca na sprzedaż. Len i konopie uprawiają tylko na potrzeby domowe; ogroduictwo i sadownictwo słabo są rozwinięte. Łąki zajmują do 32235 dzies. , wogóle jednak nie odznaczają się dobrocią i miejscami są błotniste, z tego teź powodu i hodowla bydła nie stoi na wysokim stopniu. W 1891 r. było w powiecie 17671 sztuk koni, 43260 bydła rogatego, 74791 owiec, 33526 trzody chlewnej, 266 kóz i 4 osły. Przemysł fabryczny dość słabo rozwinięty, reprezentowany był w 1891 r. przez 220 zakładów przemysłowych, produkujących wogóle za 357394 rs. i zatrudniających 407 ludzi Z liczby tych zakładów największą produkcyę przedstawiały 16 gorzelni, zatrudniających 100 robotników i produkujących za 224582 rs. ; 151 młynów, zatrudniających 187 robotników i produkujących na 91577 rs. ; 11 garbarni 18 robot. , z produkcyą na 11170 rs. i 1 huta szklana 22 robot. , 7970 rs. . Pod względem handlowym w t. r. wydano wogóle 588 świadectw handlowych, w tem 36 kupcom 2iej gildyi i 325 świadectw na handel drobiazgowy. Handel koncentruje się na targach i jarmarkach w miasteczkach i zostaje przeważnie w ręku żydów. Główny przedmiot handlu stanowi zboże i pro dukty gospodarstwa wiejskiego. Pod względem administracyjnym powiat dzieli się na 5 okręgów policyjnych stanów Zelwa, obejmujący gmi ny Izabelin, Międzyrzecze, Pieniuga, Podorosk i Zelwa; Łysków, z gminami Hornostajewicze, Łyskowo, Porozowo, Tołoczmany i Zelzin; Świ słocz, z gminami Bojary, Dobrowola, Juszków, Świsłocz, Szymki i Tarnopol; Roś, z gminami Mścibów, Roś, Szydłowicze, Werejki i Wilczuki; Piaski, obejmujący gminy Biskupce, Krzemieni ca, Piaski i Samarowicze. Gminy te obejmują 975 miejscowości, mających 12292 dym. wło ściańskich, obok 2487 należących do innych sta nów i należą do 2 okręgów pokojowych do spraw włościańskich, z zarządami w Wołkowysku dla 11 gmin i w Lewszowszczyznie dla pozostałych 14 gmin. Pod względem kościelnym cerkwie prawosławne należą do dwóch dekanatów błagoczynii wołkowyskiego i podoroskiego. Pierw szy z nich obejmuje 19 cerkwi parafialnych, 3 filialne, 4 cmentarne i 2 kaplice, drugi zaś 14 cerkwi paraf. , 5 filialnych i 1 cmentarną. Wszy stkie kościoły katolickie powiatu tworzą deka nat wołkowyski, obejmujący 13 parafii Wołko wysk, Krzemienica, Porozowo, Wołpa, Między rzecz, Mścibów, Repla, Świsłocz, Szydłowicze, Hniezna, Piaski, Roś i Strubnica. Dawniej było 16 parafij, t. j. oprócz wymienionych. Jałówka, Łysków i Zelwą. W Izabelinie znajduje się zbór ewang. reformowany. Pod względem sądowym powiat dzieli się na 3 rewiry sądów pokoju, z biurami w Wołkowysku, Izabelinie i Klepaczach, oraz dwa rewiry Inkwirentów sądowych sędziów śledczych. Pod względem komunikacyjnym po wiat przecina od zachodu na wschód linia dr. żel. poleskich, na przestrzeni BiałystokBaranowicze, mająca na obszarze powiatu stacye w Wołkowy sku i Zelwie. Nadto mto powiatowe połączone jest drogami bitemi z Grodnem, Białymstokiem i st. dr. źel moskiewskobrzeskiej Kossów. Oprócz W. w powiecie znajduje się 10 miasteczek Izabelin, Jałówka, Łopienica Mała, Łysków, Mścibów, Nowy Dwór, Piaski, Roś, Świsłocz i Zelwa. Za czasów Rzpltej pow. wołkowyski na leżał do wwdztwa nowogródzkiego ob. t V, 340. Na sejmie grodzieńskim 1793 r. d. 12 stycznia, marszałka powiatowego wołkowyskiego Mikołaja Bułharyna wyniesiono do godności i prerogatyw kasztelana, co jednak już w końcu t. r. zniesiono. Podług materyałów dostarczonych przez Ant Kwiecińskiego co do miasta i przez D. T. co do powiatu. J. Krz. Wołkowysk, wś, pow. ihumeński, gm. Hre bionka, o 17 w. od Ihumenia. A. Jel. Wołkowyszki, ob. Wyłkowyszki. Wołkusz al. Wolkuszanka, rzeczka, prawy dopływ Czarnej Hańczy, bierze początek w lasach błotntstych koło wsi Krasne, na płn. od Lipska, w pow. augustowskim, z połączenia się Wołkowysk Wołkowysk Wołkuszne Wołkusz strug płynących od wsi Ginowicz i Hołynki, płynie koło wsi Wołkusz i uchodzi do Czarnej Hańczy z praw. brzegu, przy 16 śluzie kanału augustowskiego. Od wsi Wołkusz do ujścia długa 7 w. Wołkusz 1. wś, pow. augustowski, gm. Kuryanki, par. Teolin, odl. 36 w. od Augustowa, ma 19 dm. , 111 mk. , 215 mr. Wchodziła w skład dóbr rząd. Łabno. W r. 1827 było 19 dm. , 105 mk. 2. W. , przyl. folw. Józefatowo, w pow. augustowskim, gm. Wołłowiczowce. Wołkusz al. Wolkusza, wś, pow. sokólski, w 1 okr. pol. , gm. Kruglany, o 9 w. od Sokółki, 204 3 4 dzies. ziemi włośc. 83 3 4 łąk i pastw. , 13 nieuż. . 2. W. , folw. tamże, należy do dóbr Wielka Łosośna Stanisława Ostcromęckiego, ma 250 dzies. , zamek, w którym w 1639 r. przeby wał Władysław IV ob. Kubala, Jerzy Ossoliń ski, I, 210. W r. 1597 Jan Bouffałł nabył W. od Andrzeja Kotowicza i odtąd bez przerwy po zostawał w ręku tej rodziny do 1826 r. , w któ rym kapitan Onufry Bouffałł sprzedał go za 180000 rs. Marcinowi Zawadzkiemu. 3. W. , uroczysko, tamże, należy do dóbr Mała Łosośna Sytinych. J. Krz. Wołkuszanka, rzka, ob. Wolkusz. Wołkuszek, folw. nad rz. Wołkuszanką, pow. augustowski, gm. Kuryanki, par. Krasnybór. W r. 1827 miał 2 dm. , 13 mk. Folw. ten, w r. 1880 oddzielony od dóbr Lipsk Murowany, rozl. mr. 694 gr. or. i ogr. mr. 104, łąk mr. 131, lasu mr. 444, nieuż. mr. 15; bud. drew. 6, las nieurządzony, pokłady torfu, smolarnia. Wołkuszne, os. , pow. augustowski, gm. Kuryanki, par. Lipsk Leży na zach. płn. od wsi Krasne. W pobliżu druga osada, zwana Podwołkuszne. W r. 1827 W. , os. . rządową, miała 3 dm. , 19 mk. W spisie urzęd. osad gub. suwalskiej podane p. n. Wołkusz. Wołma 1. Wolma, mylnie Wólka, rz. , w pow. mińskim, lewy dopływ Isłoczy. Zaczyna się w okolicy zaśc. Zagajne, płynie najprzód na południe, a potem na zachód pod mstko Wołmę młyny, koło wsi Kowalowce, Joachimowo młyn, folw. Wołmeczka, , wsi Michalowszczyzna młyn Wirłowicze, Szykuty, Zamościany, Staryki młyn, Iwieniec młyny, wś Ściporowce i po za wsią Rudnia ma ujście. Długa, w obrębach gmin Raków, Iwieniec i Pierszaje około 5 mil. Nad brzegiem W. znajdują się obfite łąki. Zasila się kilku drobnemi strumieniami i bezimien nemi rzeczkami, między innemi od praw. brzegu rzką Kułytą pod wsią Staryki, od lew. zaś brzegu rzką Siwiezanką. 2. W. al Wolma, rzeka w gub, mińskiej, znaczny lewy dopł. Świsłoczy. Zaczyna się w pow. mińskim, w obrębie gm. ostrożyce, za wsią Korolew Stan, płynie na wsch. koło folw. Horodyszcze młyn, tu przeciąwszy tor dr. żel. moskiewskobrzeskiej, płynie pod wsi Drunszczyna i Wodopoj, po za którą wkracza w pow. ihumeński, płynie pod wś Wołma młyn, Piotrowicze, mtko Śmiłowicze wielkie młyny, wś Żurawki, Ubiel młyn, Wołma wiel kie młyny, Iwanicze, folw. Krasny Brzeg, wś Uholec i pod wsią Mieżreczje Międzyrzecze ma ujście. Długa przeszło 12 mil. Nie licząc dro bnych bezimiennych dopływów W. zasila się od praw. brzegu rzkami Krynicą i Słouścią Smo uść; od lew. Wożą, Nieruczaj, Hać ilhumenką. W średnim i w dolnym biegu na błoniach ma ob fite bardzo łąki. A. Jel. Wołma 1. wś poduchowna i folw. , obecnie skarbowe, nad rz. Wołmą, lew. dopł. Świsłoczy, pow, ihumeński, gm. Klinek, o 13 w. od Ihumenia, przy małym tr. poczt. do Maryi Górki i do Śmiłowicz, w miejscowości leśnej, w gruntach lekkich, łąki obfite. Wś ma 38 osad. 2. W. , wś nad rz. Wołmą, pow. ihumeński, w 2 okr. pol i gm. Śmiłowicze, o 27 w. od Ihumenia, ma 25 osad. , grunta lekkie, łąki obfite, miejscowość leśna. Cerkiew paraf. , p. w. Opieki N. M. P. , fundacyi ks. Radziwiłłów, odnowiona w r. 1837 przez ks. Wittgensteina, ma z dawnych zapisów 3 1 2 włóki ziemi, około 1600 parafian; filie i kaplice w Piotrowiczach, p. w. N. M. P. , w Pekalinie św, Anny, w Szemiotowie św. Mikołaja, w Królowym Stanie św. Jerzego, w Draczkowie św. Koźmy i Damiana; przytem kaplice w miejscu i w Hlebowiczach. 3. W. , mtko i dobra nad rzką Wołmą, lew. dopł. Isłoczy, pow. miński, w 3 okr. pol. Kojdanów o 25 w. , gm. Rubieżewicze, par. katol. i st. poczt. Raków o 14 w. , o 42 w. od Mińska, w miejscowości lekko falistej, w gruntach szczerkowych, żytnich, łąki dobre. Do r. 1886 był w W. starożytny kościół paraf. katol, dekanatu mińskiego, z filiami w Naborowszczyźnie i Zaniewszczyźnie. Gdy kościół skasowano, parafia została podzielona pomiędzy sąsiednie parafie kamieńską i rakowską, a w W. istnieje tylko kaplica cmentarna, z grobami rodziny Wańkowiczów. Kościół ten fundowali w r. 1474 Stanisław i Barbara Dowkszewiczowłe z nadaniem gruntów na 100 miar zasiewu i 9 poddanych, tudzież z prawem pobierania przez plebana dziesięciny z folw. dworskich Wołma i Bracław. O tę ziemię i dziesięciny był potem proces plebanów z dziedzicami Wołodkowiczami. Marcin Wołodkowicz, sędzia ziemski wwdztwa mińskiego, na mocy wyroku trybunału duchownego z d. 28 sierpnia r. 1619 grunta zagarnięte wraz z włościanami powrócił kościołowi. W r. 1705, gdy W. władali wspólnie Wołodkowiczowie, Filipowiczowie i Wańkowiczowie, proboszcz kś. Czeszejko przez umowę z kollatorami za ustąpienie im dziesięciny otrzymał jeszcze 4 poddanych, na co nastąpiła sankcya biskupa wileńskiego Brzostowskiego. W r. 1751 kościół po raz trzeci zbudowany z drzewa na starem miejscu, p. w. Wniebowzięcia N. M. P. , miał 6 ołtarzy, w srebra i aparaty był dostate Wołkusz Wołkuszanka Wołkuszek Wołma Wołochowe Wołmany Wołmeczka Wołmiany Wołnianka Wołniany Wołnicze Wołnik Woło Wołoba Zajeziorna Wołochow Jar cznie opatrzony, a przy mm istniał szpital na 5 ubogich. Do plebanii należała jurysdyka w miasteczku, folw. Żebrowszczyzna, włók 22, z 49 poddanymi. Wizyta metropolitalna około połowy b. stulecia zaznaczyła dochód z folw. kościelnego na 364 rub. Gdy ziemię zabrano wraz z poddanymi, rząd przeznaczył plebanom jako indemnizacyę po 275 rubli rocznie i zostawił im 1 1 2 włóki. W r. 1842 parafia liczyła przeszło 6000 wiernych wyciąg z notat Jana Chodźki. Dobra, mająjce przeszło 130 włók, są do dziś dnia własnością. Wańkowiczów. W. nazywało się niegdyś Gródkiem, Horodkiem i pod r. 1161, w czasie wojny domowej ks. połockich, kronikarze o niej wspominaj. A. Jel. Wołmany al. Wołmiany, w spisie urzęd. właścicieli ziemskich Wojpmany, wś i fol, pow. poniewieski, w 3 okr. pol, gmSkrobatyszki, o 25 w. od Poniewieźa. Jawojszowie mają tu 18 dzies. 2 lasu, 1 nieuż. . Wołmeczka, folw. i karczma nad rz. Woł mą, pow. miński, w 3 okr. pol kojdanowskim, gm. Rubieźewicze, par. katol poprzednio Woł ma, teraz Raków, o 45 w. od Mińska a 16 w. od Rakowa poczta. Miejscowość falista, grunta szczerkowe, żytnie, łąki dobre. A. Jel. Wołmiany, ob. Wołmany. Wołnianka, rzeka, lewy dopływ Dniepru Dolnego, wpada przed ostatnim porogiem, zwanym Hadiuczy al Wolny. Wołnianka 1. Mała wś, pow. taraszczań ski, w 1 okr. pol, gm. Żydowska Hrebla, par. praw. Berezianka Mała o 3 w. , odl o 13 w. od Taraszczy, ma 225 mk. , 330 dzies. ziemi; wś na leżała do Apolonii Makarewiczowej. W r. 1846 na cmentarzu wiejskim wzniesiono kaplicę dre wnianą. 2. W. al Wownianka Wielka, wś nad rzką t. n. , uchodzącą pod wsią Żydowska Hre bla do Tykicza, pow. taraszczański, w 1 okr. odl, gm. Żydowska Hrebla, o 10 w. od Taraszczy. ma 1155 mk. Podług Pochilewicza w 1863 r. było tu 1220 mk. prawosł. i 6 katol Posia da cerkiew, p. w. św. Trójcy, z drzewa wznie sioną w 1770 r. i uposażoną 50 dzies. ziemi. Należy do klucza lesowiekiego dóbr hr. Brani ckich. J. Krz. Wołniany, dobra, pow. telszewski, w 1 okr. pol, gm. Gadonów, własność Kurnatowskich, mają 905 dzies. 289 lasu, 41 nieuż. . Wołnicze, wś nad Ikwą, pow. dubieński, na płd. od Targowicy. Wołnik, u Konst. Porfirogenity Baruforos i Wulniprah, przez sterników zwany Wnuk, 6ty poroh na Dnieprze, w pow. i gub. ekaterynosławskiej, o 32 w. poniżej Kudaku, t. j. początku parchów a 13 w. poniżej parohu Nienasyteckiego. Składa się z 4 ław granitowych, przerzynających rzekę równolegle na przestrzeni 150 sąż. i ścieśniających koryto początkowo do 300 a przy końcu do 200 sąż. Spadek wynosi 5 st. i 7 caSłownik Geograficzny T. XIII Zeszyt 156. li na przestrzeni 150 sąż. Jest to najniebezpieczniejszy z parchów po Nienasyteckim. Woło. .. , porów. Oło. .. , Goło. .. , Hoło. .. Wołoba Zajeziorna, osada, pow. słonimski, w 3 okr. pol, gm. Dereczyn, należy do wsi Jeziorki Wielkie. Wołochow Jar, wś nad rz. Bałaklejką Średnią, pow. Żmijewski gub. charkowskiej, gmina w miejscu, o 60 w. od Żmijewa, 544 dm. , 3113 mk. , zarząd gminy, cerkiew, szkoła, st. poczt. Wołochowe al Wołchowakie błoto, bagnista nizina, w pow. mozyrskim, rozciągająca się na 30 w. od zachodu na wschód, pomiędzy rzekami Mutwicą i Świnowody, i na 14 w. od strony Pry peci na południe ku wsiom Rudnia Simonicka i Rudnia. W obrębach gmin Turów, Tonież i Lelczyce, Tu w r. 1874 rozpoczął gen. Żyliń ski roboty kanalizacyjne i cała miejscowość zo stała osuszoną w kierunku Prypeci i rz. Bobrów ki. śród niziny tej nie spotykamy ani jednej wsi. A. Jel. Wołochowicze, okolica, pow. lidzki, w 2 okr. pol, gm. Ejszyszki o 17 w. , okr. wiejski Podborze, o 53 w. od Lidy, 8 dm. , 68 mk. katol w 1865 r. 18 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Raduń. Wołochowka, słoboda nad rzką Wołczą pow. wołczański gub. charkowskiej, gm. Wołochowka, o 12 w. od Wołczańska, 150 dm. , 807 mk. , zarżąd gminy, cerkiew, szkoła, 3 jarmarki. Wołochowszczyzna, białorus. Wałachouszczyna, wś, pow. rzeczycki, w i okr. pol, gm. Brahin, o 86 w. od Rzeczycy. A. Jel. Wołochwa, rzka w pow. nowogródzkim, drobny lewy dopł. Myszanki, cały w obrębie gminy Jastreblewo, ma ujście za wsią Wołochwą. Wołochwa, dwie poblizkie wsi nad rzeczką t. n. , przy ujściu jej do Myszanki, pow. nowo gródzki, w 3 okr. pol, gm. Jastreblewo, o 60 w. od Nowogródka, w miejscowości dość leśnej, w gruntach dobrych, łąk dostatecznie. W. Wiel ka ma 39 osad. , W. Mała 23 osad. Jedna z tych wsi należy do skarbu. A. Jel. Wołochy, wś nad rzką Miadziołką, pow. dzisieński, w 2 okr. pol, gm. Postawy o 2 1 2 w. , okr. wiejski Zosin, 10 dm. , 119 mk. w 1865 r. 51 dusz rewiz. . Wołochy 1. wś nad Zbruczem, naprzeciw mta Skały w Galicyi, którego stanowiła niegdyś przedmieście, pow. kamieniecki, okr. pol, gm. i st. poczt. Lanckoroń, par. praw. Huków, katol Zbrzyż, odl o 34 w. od Kamieńca, ma 52 dm. , 298 mk. , 114 dzies. ziemi włośc, 325 dworskiej; posterunek straży pogranicznej. Należała do ststwa skalskiego. Ces. Katarzyna darowała ją hr. Littowej, z domu Engelhardt, od której nabył Kuczkiewicz, obecnie Korostowcewa, który zapłacił po 83 rs. za dziesięcinę. 2. W. , wś nad rzką Bronnicą, dopł. Dniestru, pow. mohylewski, okr. pol Jaryszów, gm. Bronica, 56 Wołochowicze Wołochowka Wołmany Wołochowszczyzna Wołochy Wołochwa Wołochy Wołochy Wołoczyska Wołoczyce Wołoczek Wołoćki par. praw. Sliszkowce, par. katol. , sąd, st. poczt. i dr. źel. Mohylów o 7 w. , ma 62 dm. , 339 mk. , 452 dzies. ziemi włośc, dworskiej ze Sliszkowiecką Słobódką 900 dzies. Należała do Szołajskich, dziś Dobrowolskich. 3. W. , ob. Wołoszki, pow. kowelski. J. Krz. Dr. M. Wołochy, wś, pow. brodzki, 13 klm. na płd. od Brodów sąd pow. , st. kol. i urz. poczt. . Na wsch. leży Hucisko Brodzkie, na płd. Hołubica, na zach. Dubie, na płn. zach i płn. Ponikwa Wielka. Wzdłuż granicy płn. płynie Ponikwa, dopł. Styru i tworzy staw Ponikiewski, w pobli żu którego leżą zabudowania wsi. Płd. część obszaru lesista. Wł. więk. ma roh or. 10, łąk i ogr. 7, past. 28, lasu734 mr. .; wł. mn. roli or. 581, łąki ogr. 176, pastw. 28 mr. W r. 1890 było w W. i w przysiołkach Huta Nowa i Pereliski 122 dm. , 927 mk. w gm. , 12 dm. , 29 mk. na obsz. dwor. 651 gr. kat. , 257 rzym. kat. , 48 izrl. ; 649 Rus. , 259 PoL, 48 Niem, . Par. rzym. kat. i gr. kat. w Ponikwie. We wsi jest kasa gm. z kapit. 2575 złr. Lu. Dz. Wołoćki 1. Wolodźki, folw. , pow. miński, w 1 okr. poL, gm. Siemkowo, przy drożynie z Gród ka Chmarzyńskiego do Zarzecza, grunta szczer kowogliniaste. 2. W. , ob. Wołodźki, A. Jel. Wołoczek 1. al. Wołczek, zaśc, pow. wilejski, w 3 okr. poL, gm. Miadzioł o 7 w. , okr. wiejski Niekazieck, o 51 w. od Wilejki, 1 dm. , 12 mk. prawosł. , 8 katol. w 1865 r. 9 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Justynowo. 2. W. , fol. nad jez. Miadzioł, tamże, o 52 w. od Wilejki, 1 dm. , 4 mk. katol. Wołoczek, pohost, pow. Syczewski gub. smoleńskiej, gm. Wołoczek, zarząd gminy, cerkiew, st. poczt. , o 14 w. na płd. zach. od st. Grygoriewskiej. Woloczkiewicze, mylnie ob. t. IX, 262, za Wołczhiewicze ob. . Wołoczyce, ob. Wołożyce. Wołoczyska, w dokm. Wołocziscza 1518 r. , Wołoczyszcze 1545 r. , Woloczicze 1570, Woloczyszcze i Wloczyszcze 1583, mko nad rz. Zbruczem, pow. starokonstantynowski, na pograniczu od Galicyi, pod 57 32 płn. szer. a 43 5 wsch. dług. , w 3 okr. poL, gm. Wołoczyska, odl. o 90 w. na zach. od St. Konstantynowa a 210 w. od Żytomierza. W r. 1860 miało 387 dm. , 2576 mk. w 1870 r. było 326 dm. , 1180 mk. , w tem 58 żydów, a w 1885 r. 3100 mk. , zarząd gminy, 2 cerkwie, kościół par. kat. , 2 kaplice prawosł. i katol. , synagogę, 2 domy modlitwy żydowskie, szkołę, targi co niedzielę, 6 jarmarków, 2 fabryki świec, st. poczt. telegr. i dr. źel. o 4 w. , komorę celną pograniczną. Kościół par. katol. , p. w. św. Trójcy, z muru wzniesiony w 1813 r. przez hr. Moszyńskiego, na miejscu dawnego z 1772 r. , fundacyi woje wody kijowskiego Potockiego. Parafia katol. , I dekanatu starokonstantynowskiego, 4179 wiernych. Miała dawniej kaplicę w Frydrykówce. Gmina, położona w płd. zach. zakątku powiatu, graniczy od zach. i płd. zach. z Galicyą, od płd. i płd. wsch. z gub. podolską, od wschodu z gm. Monaczyn, od płn. z gm. Awratyn, obejmuje 12 miejscowości, mających 1606 dm. włościańskich obok 384 należących do in. stanów, 8800 mk. włościan, uwłaszczonych na 7269 dzies. ziemi. St. W. dr. żeL płd. zach. , na linii Zmierzynka Żmerynka Wołoczyska, odl. jest o 151 w. od Zmierzynki a 4 w. od st. Podwołoczyska dr. źel. austryackich państwowych dawniej Karola Ludwika. Pierwszą wzmiankę o W. spotykamy w dokumencie z d. 4 maja 1518 r. , którym Zygmunt I potwierdza ks. Konstantemu Ostrogskiemu prawo władania dobrami, otrzymanemi w spadku po babce jego żony, ks. Maryi Semionownie Rówieńskiej i jej mężu ks. Semionie Wasilewiczu Nieświskim. Pomiędzy dobrami temi wymienione jest Wołocziszcze Arch. ks. Sanguszków, III, 167. W 1545 r. należy wraz z Zbarażem do ks. Michała Zbaraskiego. Podług reg. pobor. pow. krzemienieckiego z 1570 r. własność Wodzisława sic Sbaraskiego, urzędnik którego Michał Swiebor wnosi z Woloczicz i wiosek k niemu z 104 dym. , 64 ogr. po 2 gr. , 16 bojar, 8 kół młyn. , 8 kotł. gorzałcz. W 1583 r. kn. Stefan Korybutowicz Zbaraski, wwda trocki, z mka Wołoczyszcz, które trzyma od nieboszczyka kn. Władysława Zbaraskiego, wnosi z 23 dm. rynkow, po 6 gr. , z 70 dm. uliczn. , z 42 nędznych chałup, z 2 rzeźników, z 3 przekupniów, 2 Skomorochów, z 3 luźnych, z 3 piekarzów, z 3 sług żydowskich, 23 ogrod. , 10 komor. , 8 rzem. , 2 kół wal. , 1 fol. Przytem dodano W tem mieście od zapalenia żołnierzów w r. 1580, które ludzie będąc zubożeni na majętnościach swoich w niwecz się obrócili, dla czego i poboru oddać nie mogli. Nadto tenże kn. Zbaraski ze wsi Starych Włoczyszcz prawdopodobnie dzisiejsze Podwołoczyska wnosi z 3 dym. , 8 ogr. , 5 ogrod. , 6 kom. , 3 kół dor. , 1 bojarzyna, 1 popa Jabłonowski, Wołyń, 27, 127. Odtąd przez przeciąg dwóch prawie wieków nie znajdujemy żadnej wzmianki o tej osadzie. Nie wiemy do kogo należała i przez jakie przechodziła koleje. Dopiero w drugiej połowie XVIII w. właścicielem W. został Fryderyk Moszyński, syn Jana Kantego, podskarbiego koronnego, i hr. Cosel, naturalnej córki Augusta II. Moszyński wiele się przyczynił do wzrostu miasteczka, przyozdobił je pięknemi budowlami gospodarskiemi i murowanym piętrowym pałacem; swoim kosztem wzniósł tu kościół parafialny, założył bank włościański mons pietatis, wreszcie wyjednał u Stanisława Augusta przywilej pod datą 15 stycznia 1775 r. , zaprowadzający jarmark w wigilią św. Trójcy, przez sześć tygodni trwać mający. Po śmierci Fryderyka Moszyńskiego w 1816 r. klucz wołoczyski, wraz z innemi do Wołoda Wołodarka Wołoda brami, dostał się na mocy zapisu testamentowe go dalekiemu jego krewnemu hr. Ignacemu Mo szyńskiemu, wnukowi Stanisława, kasztelana ra domskiego, nastąpnie synowi jego Piotrowi, któ ry jako wiano posagowe przeznaczył W. z wielu innemi dobrami jedynaczce swej córce hr. Jó zefowej Szembekowej. Z upadkiem fortuny Szembeków W. około 1860 r. przeszły na wła sność hr. Janusza Ledóchowskiego. Na podnie sienie mka i rozwój tutejszego handlu tranzyto wego wpłynęło najprzód zbudowanie w 1846 r. drogi bitej szosy pomiędzy Lwowem a Tarno polem, a następnie otwarcie w 1871 r. linii dr. źel. , łączącej Lwów przez W. ze Zmierzynką a tem samem z siecią dróg południowozachodnich ruskich. Pożar wybuchły d. 22 marca 1870 r. zniszczył około 40 dm. i kościół katol. Krótki opis Wi dziejów rodziny Moszyńskich podał T. J. Stecki w Kłosach 1871 r. , t. XIII, str. 236 7. J. Krz. Wołoda, wś, pow. borysowski, w 1 okr. pol, gm. Chołopienicze, o 55 w. od Borysowa, ma 6 osad; miejscowość lekko falista. A. Jel. Wołodarka, w dokum. Wołodorewo, horodysze ze Wolodareckie, Rozwołzie, Zwolozie, Wielka Słoboda, mtko na lew. brz. rz. Rosi, w staw duży zebranej, pow. skwirski, w 1 okr. poL, gm. Wołodarka, o 30 w. od Skwiry, otoczone żyzną i bogatą okolicą. Lewy brzeg Rosi przedstawia równinę, z niezmierzoną; przestrzenią; tłustego ukraińskiego czarnoziemu, prawy natomiast zalegają lasy, które jeszcze przed niedawnemi czasy stanowiły puszczę ciągnącą się aż do Piatyhor Pustynnych i Strzyżawki. W r. 1885 było 3088 mk. , w tem 1487 żydów. Podług Pochilewicza w 1863 r. było 1042 mk. prawosł. , 98 katol. i 1831 żydów; wraz z Zawadówką 4594 dzies. Jest tu cerkiew Wozdwiżeńska, zbudowana w r. 1847 kosztem parafian, na miejsce dawniejszej z 1764 r. , kościół katol. murowany, bóżnica i 2 domy modlitwy żydowskie, kramy murowane, poczta listowa i telegraf, szkoła ludowa, zarząd okręgu policyjnego stanu i gminy wołosf, apteka, dwóch lekarzy, dwa młyny wodne, browar piwny, targi co drugi tydzień. Z dawniej istniejąjcego tu zamku pozostały tylko resztki wałów. O parę wiorst od W. , na obszarze wsi Zawadówki, wznosi się mogiła majdanowa, wydrąjżona, zwana Orlichą. W pobliżu wsi Lichaczychy, na polach widnieje wyniosły kurhan, nazywany Carową mogiłą; , na którym, według podania, jakiś władca potężnego narodu odbierał hołdy i przysięgę posłuszeństwa od ludów try dewiatych zemel. Oprócz dwóch tych mogił, wzdłuż lewego brzegu Rosi występuje cały szereg mogił t. zw. strażniczych; stoją, one pojedyńczo, lub po trzy lub więcej razem, i dla tego w starych dokumentach granicznych mianowano je rzędowemi. Mogiły te, niezbyt od siebie odległe, są. tak usypane, aby jedne z drugich były widziane. W latopisach ruskich o W. zachodzi pierwsza wzmianka już w XI w. Podczas wojny domowej pomiędzy Jerzym Włodymirowiczem a Izasławem o berło kijowskie, kn. Włodymir spiesząc na pomoc pierwszemu z Halicza przez ziemię Bołochowską, r. 1150 skierował swój pochód na Munarewo, Wołodarewo i Perepetowo Ipat. letop. 278. Była to zapewne zwykła droga orężna w tym czasie z Halicza do Kijowa prowadząca. To zaś Wołodarewo, z całem bliższem dorzeczem Rosi, czyli t. zw. Porosiem, zajętem było przez Czarnych Kłobuków, którzy inaczej w tę porę i Bołochowcami się nazywali, tę drugą nazwę otrzymawszy, z późniejszymi analogicznymi im Kozakami, nie od rodowości, ale od wspólnego sobie rzemiosła i zatrudnienia, polegającego na łowieniu ryb w rzekach i gromieniu zwierza w polach ob. Jana Szczęs. Herburta Zatrzymanie Tatar. Bołochowcy ci, choć Rusi podlegali, mieli wszakże swoich oddzielnych kniaziów; ale gdy Baty podbił Ruś 1240 r. , to Bołochowcy bez oporu przyjęli jego władztwo nad sobą; na co się zżymał i sierdził Daniel Halicki Ipat. letop. , 527. Czy zaś Wołodarewo i po zalewie mongolskim było zawsze punktem zamieszkałym, trudno wiedzieć; jednakie już za pierwszych czasów litewskich musiała tu być znowu tabula rasa, ile że dopiero w 1471 r. , jak to widziemy, na dawnem uroczysku tutejszem wyrasta zupełnie nowa osada, pod nazwą Słobody, która wraz z Antonowem należała wtedy do zamku kijowskiego. Ciekawe świadectwo o stanie ówczesnym tej osady podaje nam rewizya zamku kijow. z tegoż roku. Sioło Słoboda, a w tym siole dziesięć sług; na wojnę chodzą, i w roku cztery kopy groszy i podymszezyznę dają; a innych żadnych powinności nieznają Arch. J. Z. R. , cz. VII, t. 2, str. 3 i 4. Ale napad Mendligireja 1483 i tak często potem trafiające się a pustoszące kraj napady Tatarów musiały zniszczyć niedługo i ową Słobodę, ile że za panowania Zygmunta III horodyszcze Wołodareckie z sieliszczem Zwołoziem, nazywającem się inaczej Wielka Słoboda, było zaliczone jako res nullius do t. zw. w konstytucyi pustyni za Białocerkwią leżącej Vol. leg. , II, str. 318. Aby kraj ten zupełnie pusty, pobudzić do odżycia, Zygmunt III, z dozwolenia sejmu, pustynię tę rozdarował zasłużonym osobom rycerskiego stanu. Atoli w kancelaryi królewskiej przy onem rozdarowaniu w 1690 r. przez błędną informacyę co do W. , musiała zajść pomyłka, bo widziemy, że całą tę pustynię aż dwie naraz osoby otrzymały. Obdarowanymi jednocześnie byli Janusz Zaborowski i Marcyan Trębicki. O pierwszym z nich, jako obdarowanym, dowiadujemy się dopiero teraz z dokumentów ogłoszonych przez Aleks. Jabłonowskiego Ukraina, t. II, str. 392. Wołodarka Ale wkrótce, bo tegoż jeszcze roku, Janusz Zaborowski odprzedaje te pustki ks. Januszowi Zbarazkiemu, wwdzie bracł. , a Marcin Trębicki schodzi z tego świata, i brat jego Stanisław, jako opiekun jedynaczki córki jego Anny, w r. 1596 sprzedaje również te puste dobra temuż ks. Zbarazkiemu za 3000 złp. na spłacenie długów i na oswobodzenie innych dóbr obrócone tamże, str. 401. Widać więc z tego, źe uprzednia sprzedaż przez Janusza Zaborowskiego była zakwestjonowaną, kiedy Zbarazki był zmuszony powtórnem kupnem tych dóbr utwierdzić się. Obszar tych dóbr składał się wtedy z horodyszcza Wołodarskiego czyli z sieliszcza Zwołozia, lub inaczej Wielkiej Słobody pod rz. Rosią, Przylepek nad tąż rzeką. , Antonowa nad rz. Bereźną, Żuchowiec nad rz. Horochowatycią, Skułkowa nad rz. Rastawicą, Fastowa nad rz. Rosią pod Białocerkwią. Były to wszystko puste uroczyska. Nowy więc nabywca ks. Janusz Zbarazki czynnie zaprzątnął się nad osiedleniem tej pustyni. Ważnym wypadkiem było założenie przez niego na Wołodareckim horodyszczu małego obronnego sypanego zameczku, przy którym rozwijać się zaczęła osada. Zapełnił on ją sługami swymi i bojarami. Ale dobra te miały niepewną granicę od Białocerkiewszczyzny, ile źe tu pustka graniczyła z pustką. Ztąd pomiędzy ks. Zbarazkim a Białocerkwią ustawiczne zachodziły spory o oderwanie jakoby od Białejcerkwi gruntów pewnych i przyległości. Jakoż w 1594 r. z rozkazu ks. Konst. 0strogskiego, wwdy kijow. , podstarości białocerkiewski kn. Dymitr Bułycha Kurcewicz, upatrzywszy czas, wpadł zbrojnie do W. i zburzył zameczek tamże, str. 392. Jednakże ks. Janusz Zbarazki odbudował go wkrótce, ile że Erich Lassota von Steblau, poseł cesarza Rudolfa do Kozaków, r. 1594 przejeżdżający przez W. , o istnieniu w niej zameczku nadmienia Putew. zap. . Ks. Janusz z bojarów i sług swoich organizował zbrojne najazdy. I tak w 1604 r. użył on ich do najazdu na dobra Smolichowce i inne koło Czarnobyla, należące do Sapiehów Jabłon. , Ukraina, II, 459. Wielki wojownik, ks. Janusz odznaczał się pod Czasnikami 1567, Połockiem 1579, Sokołom, Wielkiemi Łukami 1580, Toporcem, Szkłowem 1581, pod Zbarażem 1575, pod Zasławiem zbił Tatarów. W r. 1603 ks. Janusz przez zakupno od Turbowskich i Bratkowskich Torczycy, przyległej W. , zaokrąglił swą posiadłość, rozrzuconą szeroko nad rz. Rosią, Horochowatką, Bereźną i Rastawcią, która teraz zaczynając od Torczycy, ciągnęła się prawie bez przerwy aż do Niemirowa i Pohrebyszcz, czyli t. zw. Biskupszczyzny, będącej przed laty uposażeniem i dziedzictwem rz. katol. biskupów kijowskich. Tymczasem gdy Anna Trębicka dorosła i wyszła za mąż za Pątkowskiego, stanowczo zaprzeczyła sprzedaży W. przez stryja swego ks. Zbarazkiemu, ile źe ona wtedy, gdy się sprzedaż dokonała, niewyszła z małoletności. Ks. Janusz umarł 1608 r. i synowie jego Krzysztof i Jerzy musieli po raz drugi od Patkowskiej nabyć tę majętność. Ale nie koniec na tem. Tyszowie Bykowscy, właściciele Chodorkowa w Kijowszczyźnie, pozwali Zbarazkich o niesłuszne jakoby trzymanie przyległości Wołodarskich, a mianowicie Dolinnego i Chrobrego wsi dziś nieistniejących, które były jakoby starodawnem ich rodu dziedzictwem, przed spustoszeniem takowego przez Tatarów. Niewierny jak się ta sprawa zakończyła, ale pod r. 1628 czytamy dekret w sprawie Jerzego i Krzysztofa ks. Zbaraskich z Anną z Trębickich 1mo voto Pątkowską, 2do Czudnowską, pozwaną, o niebronienie dóbr Wołodarskich od impedymentów ze strony Tyszów Bykowskich Jabłon. , Ukraina, II, str. 368. Po śmierci ks. Krzysztofa Zbarazkiego, koniuszego kor. zm. 6 marca 1626 r. w Końskowoli, całe dziedzictwo po nim bierze w spadku brat ks. Jerzy, kasztelan krakowski. W taryfie podymnego z 1626 r. czytamy w Wołodarce dym. rynk. 94, uliczn. 30, ubog. 16, ogrod. 3, rzem. 4, pop 1 Jabłon. , Ukraina, I, 77. Ks. Jerzy Zbarazki umarł w r. 1631 d. 12 lipca, bezżenny, i dobra jego przeszły spadkowo przez Zaborowskich na ks. Janusza Wiszniowieckiego, którego ojciec ks. Konstanty ożeniony był z Zaborowską, urodzoną z ks. Zbarazkiej. Ks. Janusz Wiszniowiecki umierając zostawił dwóch małoletnich synów Dymitra Jerzego i Konstantego Krzysztofa, a ich opiekunem i ich dóbr został ks. Jeremiasz Wiszniowiecki, który funduje r. 1640 d. 29 listopada w W. kościół katol. p. wez. św. Michała Archanioła Michał drugie imię Jeremiego. Zapisał on temuż kościołowi na utrzymanie proboszcza ziemię zwaną Rudą Hreblę z Ksiąg magistratu kijow. . Podczas wojen Chmielnickiego W. wpadła w ręce Kozaków, przyczem świątynia katolicka została zburzoną. Mieszkańcy tutejsi wzięli czynny udział w walce. Lud uważał W. za gniazdo charakterników, będących mistrzami w zamawianiu kul ob. Michałowski, Ks. pamięt. , 158. Młodzi książęta wróciwszy z Krakowa, gdzie nauki pobierali, r. 1651 d. 10 grudnia w Niemirowie czynią pomiędzy sobą dział dóbr ukraińskich, mocą którego ks. Dynaitr Jerzy otrzymał Niemirowszczyznę, a ks. Konstanty Krzysztof wziął Pohrebyszezyznę dawniejszą Biskupszczyznę, Dziunkowszczyznę, Borszczajowszczyznę, Monastyrzyszezyznę i Wołodarszczyznę. Do tej ostatniej należały wtedy, jeszcze przez Zbarazkich osiedlone wioski Kossówka, Rude Seło, Hajworon, Pietraszówka, Torczyca, Ławryki i Szalijówka. Kozacy wszakże niedopuścili ks. Konstantego do aktualnego tychże dóbr posiadania. W r. 1655, gdy Bohdan Chmielnicki pod Wołodarka dał się Rossyi i wracał z wyprawy z pod Lwowa, han krymski z ordami zaszedł mu drogę pod Jezierną, gdzie wódz Kozaczyzny doznał krwawej porażki, tak że o mało sam się w pęta niedostał Letop. Biełozierskiego. Tatarzy jednak, przechodząc w blizkości W. , niezajęli jej, dzięki może temu, iż była wtedy, jak mówi Cellaryusz, dobrze utwierdzonem miejscem. Następnie okolica ta była trzymana w ryzie przez załogi i chorągwie polskie. Roku 1671 z rozkazu Jana Sobieskiego pułkownicy Piwo i Łasko lokują, się z chorągwiami swemi w tem miasteczku i okolicy, dla prowidowania ztąd żywnością fortecy białocerkiewskiej, w której stał załogą komendant Lebel Pisma do wieku i spraw Sobieskiego, Act. hist. , t. I, str. 713. Odtąd ks. Konstanty mógł choć dorywczo przez swych urzędników zawiadywać tą posiadłością. Gdy w 1686 r. we Lwowie umarł, wszystkie ukraińskie jego włości przeszły na syna ks. Michała Serwacego później hetmana w. lit. . W 1704 r. za hetmaństwa Iwana Mazepy na Zadnieprzu, przez gwałtowne wyprowadzenie zhin ludności z prawego na lewy brzeg Dniepru, W. z przyległościami wyludniła się do szczętu. Ks. Michał Serwacy umarł w Mereczu na Litwie w 1744 r. , zostawiwszy z Katarzyny ks. Dolskiej dwie córki Annę za ks. Józefem Ogińskim i Elzbietę za Michałem Zdzisławem Zamoyskim, łowczym kor. , wwda smoleńskim. Szerokie pustki, jakie w dobrach Wołodarskich przegon ludności zostawił po sobie, jeszcze za ks. Serwacego zaczęły się kolonizować, ale za władania Zamoyskich osadnictwo to z każdym dniem rozpościerało się coraz bujniej. Na dawnych gotowych Siedliszczach przemnogie dźwigały się wioski i futory, na warunkach najrozleglejszej słobody. Osadników na rolne gospodarstwa wspomagano. Dwór każdemu osiadającemu włościaninowi dawał materyał drzewny na chatę i stodołę, pewien obszar gruntu, ogród, sprzężaj wołowy, ziarno na zasiew i potrzebne narzędzia rolnicze. W. staje się odtąd dominialną włością całego klucza. Zdzisław Michał Zamoyski z ks. Wiszniowieckiej miał jedną córkę Katarzynę za Janem Karolem Mniszchem, podkomorzym kor. , i na tę ostatnią po matce drogą spadku przeszła część olbrzymich włości, jakie w różnych stronach kraju posiadali ks. Wiszniowieccy. R. 1750 na mocy działu dopełnionego z ks. Ogińskimi w Wiszniowcu, Katarzyna Mniszchowa stała się dziedziczką hrabstwa komarzeńskiego, klucza czarnoostrowskiego, orzechowieckiego, horyńskiego, hrabstwa dąbrowickiego, klucza karolińskiego, opolskiego, Wiszniowieckiego, czajczynieckiego, Wierzbowieckiego, kupielskiego, dziunkowskiego, hrabstwa brahińskiego, hrabstwa lubieszowskiogo, klucza telechańskiego i na Ukrainie kluczów tahanieckiego, międzyrzeckiego nad Dnieprem, antonowskiego, worobijowskiego i wołodarskiego. Z Wołodarszczyzny, osiedlonej teraz gęściej, wydzielono dwa osobne klucze worobijowski i antonowski, tak, że sama W. , w ten sposób uszczuplona, składała się odtąd z wiosek następnych z Bereźnej, Skwirki z horodyszczem, Pustowarni i siedliska Żukowa. Klucz wołodarski obfitował w prastare uroczyska, jako to Wojnine stawki, Carowa mogiła, staw Żmijski na Rosi, ad praesens Plotińce, Czarny las z uroczyszczem Korybutowszczyzna, Hrynczuki las, jezioro Kurmine, pole Telacze, ruda Chwastówek, ur. Suche jary, futory Karmaka, zwane Bukacz, mogiła nad rz. Skwirą i rz. Podbileza w Pustowarni, sieliszcze Żukow, rz. Pożarnia, grunt pusty nazwany Mołodowa, słoboda Horodycia czyli Kniaży Łuh z rozgraniczenia 1750 r. . Za Mniszchowej szedł dalszy rozwój kolonizacyi dóbr. Mnożyły się osady, zakładane przoz t. zw. osadzców. I tak Tchórzewski osadził Tchorzówkę, Sobotkowski Karpenki, Zawadowski Wołodarskie futory al. Zawadówkę. Zakładano teź i wioski czysto szlacheckie na czynszu, opartem nie na prawie wieczystcm ale na gołosłownej ze skarbem umowie. W. się rozrosła, tak źe w niej aż trzy powstało cerkwi; r. 1730 zbudowana Georgiewska dziś nieistniejąca, r. 1741 Rożdestweńska i r. 1746 Wozdwiżeńska, dziś istniejąca. Żydzi w mczku się osiedlili i zasłynęli z dostatków. Kupczyli i trudnili się rzemiosłami. W kramach było pełno towarow. Był tu kupiec Zelman Slązczak, dla tego tak nazwany, źe co roku jeździł na Szląsk i ztamtąd sukna i drogie bławaty przywoził. Żydzi tutejsi wraz z troszczańskimi płacili corocznie do kahału ostrogskiego na Wołyniu, według dyspartymentu, na wojsko polskiego zaciągu zł. 755. W tym czasie trapili kraj t. zw. hajdamacy. Ażeby kraj od ich łupieztw zasłonie, r. 1750 szlachta kijowska na sejmiku w Żytomierzu postanowiła utworzyć landmilicyę, której dowództwo powierzyła Danielowi Macewiczowi, pułkownikowi nadwornych pocztów Mniszchowej w Wołodarce. Gdy pewnego razu Macewicz wydalił się z W. dla ścigania hajdamaków grasujących na Polesiu, inni z nich zawiadomieni o tem, pod osłoną nocy wpadli do W. i srogą zadali jej klęskę, szczególnie zemstę swą wywarli na dworku Macewicza; złupili go i zapalili Arch. J. Z. B. , część IV, t. 3, str. 5424. Macewicz jeszcze potem sporo lat w W. przeżył i w późnym wieku życia dokonał. Katarzyna Mniszchowa r. 1740 fundowała w W. kościół katolicki drewniany, na uposażenie którego zapisała 20, 000 złp. lokowanych na wsi Skwirce. Kościół oddała pod zarząd misyi jezuickiej w Białejcerkwi. Po zakończonej fabryce, mówi wizyta kościelna r. 1760 w sam dzień św. Michała archanioła wprowadzone było nabożeństwo przez Imci ks. Soc. Jesu misyonarzów któ Wołodarka rym ten kościół afiliowany; przed wieczorem dnia tegoż przez delegowanych od JW. fundatorki stanął obwód, przy którym Wielebny ks. Jan, paroch cerkwi Noworozdeńskiej, znajdował się i wiele innych osób jeszcze. Ten obwód zaczął się od rogu cmentarza kościelnego, od strony zachodniej drogi idącej do Rosi, za którą zaraz zamek, prosto był prowadzony ku wschodniej stronie, aż do cmentarza cerkwi Noworozdeńskiej, całe stare zajmując zamczysko, oprócz mizernego zabudowania a bardziej ustąpienia budynku przez ImciP. Macewicza dla pomieszczenia Ichm. ks. misyonarzów Soc. Jesu; reszta placu pusto leżała. Kościół był z drzewa dębowego, formy podługowatej, z kaplicami po bokach, z facyatą ku miastu na północ, po bokach mając dwie wieże. Facyata była malowana, z obrazem N. Panny Niepokalanego Poczęcia, na wierzchu zaś statua św. Michała archanioła. W wielkim ołtarzu znajdował się obraz św. Michała arch. , w gloryi Najśw. Panny Bolesnej P. Jezusa z krzyża zdjętego trzymającej. W kaplicy ołtarz z obrazem Najśw. Panny Maryi Niepokalanego Poczęcia, w gloryi św. Hieronima przy nim liczne vota. W innych ołtarzach obrazy św. Barbary, św. Katarzyny, na zasuwie św. Antoniego Padewskiego, św. Jana Nepomucena. Portatel marmurowy biały, w blachę mosiężną pobielaną oprawny, z różnemi inskrypciami z Pisma Bożego wyjętemi, stosownemi do Najśw. ofiary i ołtarza, konsekrowany r. 1661 d. 30 Martii przez św. p. JW. Kazimierza Charbickiego, biskupa nikopolskiego, sufr. i kustosza i oficiała lwowskiego, z kaplicy Wiszniowieckich dany kościołowi. W r. 1768 gdy bunt Gonty i Żeleźniaka ogarnął większą część Ukrainy, przywódca Seredynenko opanowawszy Monastyrzysz Cze, Żywotów i Tetijów, wpadł do W. , ale tu dowiedziawszy o zbliżającem się od Białejcerkwi wojsku polskiem, umknął do Piatyhor, Wkrótce potem trzy klucze podkomorzyny kor. ; worobijowski, antonowski i wołodarski rozdrobiły się przez wyprzedaże częściowe. I tak Ławryki, Tchorzówkę, Szalijówkę, Kononówkę, Tereszki, Tokarówkę kupił od Mniszchowej Leon Rulikowski, ssta markowiecki, dziedzic Możdżar, Horodyszcze Wielkie Baltazar Podhorski, podczaszy krzem. , Pustowarnią Franciszek Saryusz Zaleski, stolnik trembowelski, Skwirkę Jan Pa kucki, szambelan królewski, Worobijówkę Piotr Dobrzyński, również szamb. , Rubczenki Ignacy Zaleski h. Prawdzic, cześnik trocki, Rude Seło Karpenki i Kossówkę Jan Zaleski, h. Prawdzic, pisarz ziemi żytom. , Horodyszcze Małe, Rohoźne i Bilijówkę Łukasz Rybiński, podkomorzy kijow, , nareszcie miasto W. , Słobódkę Wołodarską Zawadówkę, Pietraszówkę, Hajworon, Kazimirówkę, Bereźnę i Antonów Seweryn Wisłocki, ssta kopajgrodzki. Nadto Wisłocki dokupił od Brzostowskich sąsiednią Torczycę, Wasylichę, Lichaczychę, Tarhan. Posiadał też i Żywotów. Z Kulczyc Wisłoccy byli h. Sas i pochodzili z rodziny osiadłej w ziemi czerwonoruskiej i na Litwie. Katarzyna Mniszchowa, która się ze wszystkich swoich dóbr na Ukrainie wyprzedała, umarła w 1771 r. w Warszawie. Po kasacie jezuitów w 1775 r. kościół w W. jak i fundusze jego przeszły na własność komisyi edukacyjnej, która przez konkordat w Warszawie d. 26 listop. 1780 r. oddała kościół pod zarząd biskupa i kapituły kijowskiej, z dochodów pojezuickich dla plebana wyznaczywszy pewną roczną annuatę. Parafia W. została wydzieloną w 1788 r. Pieczęć kościoła W. przedstawia św. Michała arch. R. 1794 d. 4 czerwca Suworow wszedł do W. i rozbroił tu polską brygadę; 5 czerwca był już w Białejcerkwi, a ztamtąd wyruszył do Niemirowa i na Pragę Listy i zapiski Suwarowa, Russkij Arch. , 1866. Seweryn Wisłocki zamieszkał w W. w starym dworze, obok kościoła, otoczonym szczątkami dawnych okopów; był on ożeniony z Maryą Teresą z Sobieszczańskich, z którą w 1802 rozwiódł się a ona wyszła powtórnemi śluby za Franciszka Salezego Podoskiego. Wisłocki miał z nią jednego syna Michała W. Wkrótce się zadłużył i W. w 1800 r. poszła pod eksdywizyę. Właścicielem W. został Stanisław Jotejko. Kościół tutejszy, jako drewniany, ze starości groził upadkiem, a więc za staraniem ks. Piotra Konopki, proboszcza miejscowego, z dozwolenia władzy, został na jego miejscu wymurowany nowy w r. 1826 kosztem obywateli parafian. Do składki należeli Nazary Jezierski, marsz. pow. skwir. , brat jego Leonard Jezierski, Jan Nep. Podhorski, Stanisław Jotejko, Anna Iwaszkiewiczowa, Bonawentura Saryusz Zaleski, Dominika Saryusz Zaleska zona Franciszka, Stan, Kuczalski, Stan. Prawdzic Zaleski, E. Berezowska, Wiktor Prawdzie Zaleski, Fremiot Saryusz Zaleska, Antoni Berezowski, Mateusz Prawdzic Zaleski. Budowniczym kościoła był Deboni. Poczet proboszczów stanowią 1775 r. kś. Stan. Łagunowski, komendarz; 1785 kś. Michał Prawdzic Pałucki, aktualny proboszcz; 1788 kś. Bernard Ant. Mikoszewski, kanonik katedr. kijow. ; 1792 kś. Jan Odyniec, kan. katedr. , sędzia surrogat kijow. , akt. prob. ; 1793 komendarz kś. Maciej Miciński; 1807 kś. Bonifacy Zore, komendarz; 1812 kś. Augustyn Łącki, franciszknnin, komendarz; 1815 kś. Piotr Konopka, prob. akt. grobowiec na cmentarzu kośc. obok dzwonnicy; kś. wikary Pawlin Kamieński; kś. Ludwik Brynk później biskup amateński, sufragan łucko żytomierski, kś. Antoni Szatyński, prob. akt. ; od 1882 r. kś. Władysław Szostakowski. R. 1850 odbył konsekracyę tutejszego kościoła ks. Kacper Borowski, bisk. łuckożytom. ; 1883 r. kś. Szymon Marcin Kozłowski, biskup łuckożytom. wizytował kościół. Na ścianach we Wołodkiszki wnętrznych kościoła pamiątkowe tablice grobowe Abramowiczów, Iwaszkiewiczów, Podhorskich, Zaleskich Saryuszów. Skutkiem gorliwości obecnego proboszcza kś. Szostakowskiego kościół ten znacznie przyozdobiono kosztem Augusty Podhorskiej z Antonowa ułożoną, została posadzka z białego marmuru, a Lucyan Abramowicz sporządził kosztem swym okna kolorowe, z wyobrażeniem czterech Ewangelistów, św. Leopolda i św. Zofii. Na cmentarzu grzebalnym znajdują się grobowe pomniki Abramowiczów, Czarnowskich, Czerwińskich, hr. Moszczeńskich, Podhorskich, Świderskich etc. Parafia katol. , dekanatu skwirskiego, ma 1052 wiernych. Kościół filialny w Rudem Sele. Kaplice są obecnie w Antonowie, w Tchorzówce, Worobijówce, Pustowarni. Stanisław Jotejko r. 1841 sprzedał W. Walentemu Abramowiczowi, marszałkowi pow. machnow. , którego syn Leopold Abramowicz, marszałek pow. skwirskiego, wzniósł tu okazałą rezydencyę, w ogrodzie dochodzącym do rz. Rosi. Zgromadził on w swym domu cenny zbiór utworów znakomitszych zagranicznych i krajowych malarzy z tych ostatnich są obrazy Simlera, Siemiradzkiego, Kossaków Juliusza i Wojciecha, Pillatego, Kostrzewskiego, Chełmońskiego i in. . Utwory zagranicznych malarzy pochodzą przeważnie ze szkoły włoskiej i holenderskiej. Kilka posągów marmurowych dłuta Bertoliniego i Pampeloniego. Obecnie W. jest własnością Lucyana Abramowicza, syna Leopolda. Gmina obejmuje 7 miejscowości mto W. , 1 karczma, mających 1812 dm. , 9861 mk. , 22853 dzies. ziemi 8739 włośc, 13684 dworskiej, 430 cerkiewnej. Edward Rulikowski, Wołodarka al. Hnileszczyzna, chutor, pow. kijowski, par. praw. Pirchów o 1 w. , 3 dm. , do 15 mk. , 27 dzies. , dwie pasieki, ogród owocowy; własność monasteru brackiego w Kijowie, któremu nadany został w 1833 r. Zbudowany na miejscu starożytnego monasteru Hnileckiego al. Hlinieckiego, istniejącego już w 1504 r. , jak widać z dokum. wydanego przez metropolitę Józ. Sołtana i zniszczonego następnie przez Tatarów. Na początku XVII w. Hnileszczyznę, do której należały uroczyska Kulikowe, Kalinowszczyzna i Kalny Ług, zajęła ks. Anna z Chodkiewiczów Korecka, następnie własność monasteru Wydubieckiego. W 1840 r. w W. na górze odkryto fundamenty budowli murowanej a przy nich pieczarę, t. zw. Teodozyjską, która, podług podania, służyła za schronienie mnichom po zburzeniu monasteru. Wołodkajcie 1. wś, pow. kowieński, w 2 okr. pol, o 92 w. od Kowna. 2. W. , dobra, pow. szawelski, w 4 okr. pol. , gm. Kirjanowo, o 76 w. od Szawel, własność Bortkiewiczów, mają wraz z Mejliszkami i Martynajciami 418 dzies. 62 lasu, 170 nieuż. . 3. W. , w spisie właśc. ziemskich Wołodkańcie, wś, pow. szawelski, w 4 okr. pol, gm. Skiemie, par. Bejsagoła, o 54 w. od Szawel, własność Jagminów, ma 483 dzies. 200 lasu, 35 nieuż. ; Norejkowie mają 23 dzies. 5 lasu; Tomkiewiczowie 32 dzies. 3 lasu, 2 nieuż. . Kaplica katol. Wołodkańce, ob. Wołodkajcie, Wołodkiszki 1. zaśc, pow. oszmiański, w 3 okr. pol, gm. Siedliszcze o 3 w. , okr. wiejski i dobra, bar. Leforta, Hermaniszki, 5 dusz rewiz. 2. W. , dwór, pow. poniewieski, w 1 okr. poL, gm. Remigoła, własność Totwenów, 127 dzies. 44 lasu, 33 nieuż. . 3. W. , przysiół. , pow. rossieński, w 2 okr. pol, gm. Szydłów, par. Girtakol. Wołodkowa Djewica, wś nad rzką Nowy Potok, pow. nieżyński gub. czernihowskiej, gm. w miejscu, o 14 w. na płd. zach. od Nieżynia, 978 dm. , 5265 mk. , zarząd gminy, 3 cerkwie, szkoła, targi co środa, 2 wiatraki, gorzelnia i cegielnia; wielkie sady, pszczelnictwo. W 1776 r. należała do 2 sotni pułku nieżyńskiego; w w 1787 r. zatrzymała się tu cesarzowa Katarzyna II jadąc do Krymu. Wołodkowszczyzna, osada, pow. wołkowyski, w 5 okr. poL, gm. Biskupice, własność Antonowiczów, ma 18 dzies. Wołodkowszczyzna, wś nad Styrem, pow, łucki, na płn. wsch. od Rożyszcz. Podług reg, pobor. pow. łuckiego z 1570 r. własność kn. Maksima Sokalskiego, który z Cholpniewa, Wołodkowlisney i Bozewa płaci z 2 bojar putn. , 13 dworz. , 6 ogr. po 4 gr. , 6 ogr. po 2 gr. , 2 rzemieśln. po 2 gr. , 2 kół młyn. Jabłonowski, Wołyń, 31. Wołodkuszki al. Góry, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 2 okr. pol, gm. Rymszany, 160 dzies. 30 nieuż, 11 lasu. Własność dawniej Połubińskieli i Kimbarów. Władysław i Maryanna z Benetów Połubińscy w 1736 r. sprzedają jedną częśó a w 1746 r. Zygmunt i Jerzy Kimbarowie drugą część Antoniemu Wawrzeckiemu h. Rola. Od Wawrzeckich W. przeszły do bar. Engelharta, dziś własnośc włościanina Miłasza. Wołodoty, strumień we wsi Łagiewniki, w pow. wieluńskim. Wołodrza 1. wś, pow. kutnowski, gm. Błonie, par. Krośniewice. Leży przy linii dr. żeL warsz. bydgoskiej, o 1 w. od stacyi Ostrowy, ma 21 dm. , 251 mk. , 199 mr. Jest to dawna wś królewska. Na początku XVI w. daje ona dziesięciny altaryi przy kapliczce zamkowej w Borysławicach należących do Jarosława Łaskiego, wojew. sieradzkiego. Kolędę dają kmiecie pleb. w Dąbrowicach, wieś zaś należy do par. Krośniewice Łaski, L. B. , II, 448, 472. W r. 1564 wś ta, w dawnym zastawie u kasztelana płockiego ma 3 1 2 włók Lustr. , V, 251. Wchodziła w skład ststwa przedeckiego. R. 1576 Jan Płocki płaci tu od 8 łan. , 2 zagr. , 1 karczmy, 15 osadn. Pawiń. , Wielkop. , II, 50. Wołoduta Wołodarka Wołodkajcie Wołodkańce Wołodkowa Wołodkowszczyzna Wołodkuszki Wołodoty Wołodrza Wołodyjowce Wołodutka Wołodzyń Wołodźkowszczyzna Wołodźkowo Wołodźki Wołogda Wołodymirka Wołodymir Wołodyki Wołodyjówka 2. W, al. Zawadzka Wola, wś dziś nie istniejąca. W r. 1557 należała do par. Kłótno, miała 3 łany, 1 zagr. , 1 rzem. Pawiń. , Małop. , II, 18. Druga nazwa tej W. od wsi Zawada, w par. Kłótno nie pozwala utożsamiać jej z Wołodrzą w par. Krośniewice, od której zresztą, różni się znacznie ilością łanów. Br. Ch. Wołoduta, dwie wsi w jednej okolicy, pow. ihumeński, w 3 okr. pol. berezyńskim, gm. Bieliczany, o 25 w. od Ihumenia. Wś Wołoduta Stara ma 13 osad, leży przy gośc. z Rawanicz do Drechczy; Nowa W. osad 10, przy drodze ze Słobody do Domowioka. W. należała do domin. Rawanicze, Słotwińskich. A. Jel. Wołodutka, rzeczka, w pow. ihumeńskim, prawy dopływ Uszy. Wołodyjowce 1. wś, pow. mohylowski, okr. pol Łuczyniec, gm. Maryanówka, par. kat. Kopajgród, st. poczt. i dr. żel. Bar o 26 w. , o 50 w. od Mohylowa, przy drodze z Baru do Szypinek, mają 111 dm. , 727 mk. , 621 dzies. ziemi włośc. , 968 dworskiej z Maryanówką; , 34 cerkiewnej. Cerkiew p. w. św. Jana, wzniesio na w 1881 r. W. założone zostały przez Wołodyjowskich, należały później do Pogórskich, na stępnie do Stadnickich, drogą, wiana Czetwer tyńskich, którzy obecnie sprzedali. 2. W. , ob. Wołodyjówka. Dr. M. Wołodyjówka al. Wołodyjowce, urzęd. Wołodowce, wś nad Murachwą, pow. jampolski, okr. pol Dzygówka, gm. i par. kat. Czerniejowce, st. poczt. Berezówka o 7 w. , st. dr. żel Rachny o 30 w. , odl. o 40 w. od Jampola, ma 318 dm, 2273 mk. , 1271 dzies. ziemi włośc, 1081 dworskiej, gorzelnią; . Cerkiew p. w. N. M. P. , wzniesiona w 1768 r. i uposażona 30 dzies. , 1732 parafian. Należała niegdyś do Zamoyskich, Koniecpolskich, Trzecieskich, dziś Szczeniowskich i 6 drobnych właścicieli. Dr. M. Wołodyki, wś, pow. wilejski, ob. Wołodźki. Wolodynierka, ob. Sowki, pow. kijowski. Wołodymir, uroczysko na gruntach mka Dziunkowa, w pow. berdyczowskim, po drugiej stronie rz. Rosi, na górze, zarosłe lasem i otoczone rowem. Wołodymirka, dawna nazwa wsi Borszczajówki, w pow. kijowskim. Wołodź z Wolą Wołodzką, wś, pow. brzozowski, na praw. brzegu Sanu, 7, 5 klm. na płd. od Dynowa, 274 mt. npm. San tworzy w tem miejscu duże zagięcie, otaczające wieś od południa, zachodu i północy, na wschód zaś podnosi się teren w podgórza lesiste. Na takiem wzgórzu wzn. 434 mt. npm. powstała Wola Wołodzka. Obszar wsi przepływa kilka potoków wpadająjcych do Sanu. Wś ma 65 dra. i 403 mk. . Wola 34 dm. i 191 mk. Co do wyznania jest 564 gr. kat. , 19 rz. kat. a 11 izrael. Na obszarze tabularnym Kazimierza Trzcińskiego są 4 karczmy, gorzelnia, młyn, tartak, cegielnia i folwark. Obszar ten nosi nazwy Gdyczyna, fol. na płn. od wsi, u ujścia potoku do Sanu, Ja sionów, folw. na granicy płd. wsch. ku Jaworni kowi Ruskiemu Wołodź. W 10 domach mie szka tam 61 osób, 23 rz. kat. , 22 gr. kat. i 16 żyd. Obszar tabularny ma 382 mr. roli, 31 mr. łąk, 3 mr. 1064 sąż. kw. ogr. , 51 mr. pastw. , 862 mr. lasu, 7 mr. nieuż. i 2 mr. 540 sąż. par cel budow. ; pos. mn. ma 608 mr. roli, 70 mr. łąk i ogr. , 126 mr. past. i21 mr. lasu. Parafia rz. kat. w Dylągowej, gr. kat. w Siedliskach. We wsi cerkiew drewniana i kaplica na cmenta rzu. Graniczy na płd. z Jabłonicą Ruską, na płn. z Siedliskami, na wsch. z Jawornikiem Ruskim i Netrebką. Mac. Wołodzka Wola, ob. Wola Wołodzka. Wołodziejewicze, wś, pow. piński, na, Za rzeczu, w 2 okr. pol. lubieszowskim, gm. Żab czyce, o 14 w. od Pińska. A. Jel. Wołodźki 1. al. Wołoćki, wś, pow. oszmiański, w 3 okr. pol, gm. Dziewieniszki o 3 w. , okr. wiejski Szudojnie, 18 dusz rewiz. ; należy do dóbr Ludwinowo, Umiastowskich. 2. W. , wś włośc. nad rzką Miadziołką, pow. święciański, w 3 okr. poL, o 48 w. od Święcian, 22 dm. , 193 mk. 188 katol. , 5 żydów. 3. W. , wś włośc. nad Straczą, pow. święciański, w 4 okr. poL, gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe Świr o 3 1 2 w. , o 42 w. od Święcian, 9 dm. , 93 mk. katol. w 1865 r. 44 dusz rewiz. . 4. W. , wś, pow. wilejski, w 1 okr. poL, gm. Radoszkowicze o 8 w. , okr. wiejski Putniki, o 50 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. z Wilna do Mińska, 13 dm. , 107 mk. ; należy do dóbr Dek szniany, Wołodkowiczów. 5. W. , w spisie z 1865 r. Wołodyki, wś, pow. wilejski, w 3 okr. poL, gm. , okr. wiejski i dobra, dawniej ks. Wittgensteina, następnie ks. Hohenlohe, Porpliszcze o 4 w. , o 71 w. od Wilejki, 15 dm. , 62 mk. prawosł. , 10 katol. w 1865 r. 46 dusz rewiz. . 6. W. 2, wś, tamże, okr. wiejski i dobra, ks. Wittgensteina, Wincentowo, o 7 w. od Porpliszcz, 7 dusz rewiz. 7. W. , wś, pow. miński, w 3 okr. pol kojdanowskim, gm. Stańkow, o 6 mil od Mińska, ma 13 osad; miejscowość dość leśna, grunta glinkowatoszczerkowe. J. Krz. A. Jel. Wołodźkowo, wś, pow. dzisieński, w 1 okr. pol, gm. Głębokie o 13 w. , okr. wiejski Zahorce, 29 dusz rewiz. Wołodźkowszczyzna 1. wś, pow. oszmiański, w 1 okr. poL, gm. Graużyszki o 3 w. , okr. wiejski Horodniki, o 7 w. od Oszmiany, 7 dm. , 56 mk. katol. w 1865 r. 24 dusze rewiz. ; należy do dóbr Ukropiszki, Ważyńskich. 2. W. , folw. nad stawem, pow. oszmiański, w 3 okr. pol, o 43 w. od Oszmiany a 19 w. od Dziewieniszek, 5 mk. katol. Należał do Wolskich. Wołodzyń, potok, w gub. witebskiej, dopływ Łowaci. Wołogda, mto główne gub. wołogodzkiej, Wołoduta Wołodzka Wola Wołodziejewicze Wołodzka Wołodź położone pod 53 10 płn. szer. a 42 8 wsch. dług. , nad rz. Wołogdą, przy ujściu do niej Zołotuchy, Szagraszu i Sodinki, wzn. 433 st. npm. , połączone jest z Moskwą linią dr. źel. , długą 453 w. W 1861 r. było 1772 dm. 101 murow. , 47 cerkwi, monastery męzki i żeński, kaplica katol. 1057 parafian, 16867 mk. w 1888 r. 17795 dusz, 124 magazynów 58 murow. , 249 sklepów 179 murow. , bank miejski, założony w 1788 r. , 2 szpitale, dom dla obłąkanych, 4 przytułki, więzienie, dom poprawy, gimnazyum gub. od 1804 r. , szkoła żeńska, szkoła powiatowa i paraf. , seminaryum duch. od 1730 r. , szkoła duchowna, ochrona, biblioteka gimnazyalna. Dochody miejskie w 1860 r. wynosiły 30661 rs. Bo miasta należało 2210 dzies. W 1861 r. było w mieście 27 zakładów przemysłowych, z których najważniejsze 2 fabr. świec woskowych, produkujące na 27000 rs. Rzemieślników w tymże roku było 1062 280 majstrów. Wielu z mieszkańców zajmuje się budową statków wodnych, zarobkiem na przystani i przy spławie, oraz rolnictwem i hodowlą bydła. W mieście odbywa się jarmark od 6 stycznia, trwający dwa tygodnie. Założenie W. przypisują Nowogrodzianom w XIII w. Podlegała ona początkowo Nowogrodowi i wchodziła do składu prowincyi zawołockiej. Od połowy XV w. przeszła w posiadanie w. ks. moskiewskich. W 1613 r. miasto doznało strat od wojska polskiego. Od 1719 r. mto prowincyonalne gub. archangelskiej, od 1796 r. mto gubernialne. Wołogodzki powiat, położony w płd. zach. części gubernii, zajmuje 123 3 4 mil al. 5929 w. kw. Powierzchnia w ogóle równa; w części zachodniej i płd. zach. przechodzi dział wodny między dorzeczem Wołgi i Dźwiny Północnej. Gleba przeważnie piaszczystogliniasta i iłowata; podglebie stanowi glina i piaski formacyi permskiej. Z rzek najważniejsze Suchona, przybierająca od pr. brzegu Wołogdę, do której uchodzą Maslina, Tosznia i Weksa. Z jezior zasługują na uwagę Kubińskie, należące do powiatu południowem wybrzeżem, dalej Wielkie i Małe Głuche i Onaziemskie. W powiecie znajdują się rozległe błota. Lasy zajmowały 90974 dzies. , t. j. 1 6 część ogólnej przestrzeni. Znajdują się one wyłącznie w części zachodniej i płd. zach. W drzewostanie przeważa sosna i jodła. W 1861 r. było w powiecie bez miasta 120749 mk. 620 rozkolnik. , zamieszkujących 1804 miejscowości, mających 20103 dym. W t. r. było 110 cerkwi i 4 monastery. Główne zajęcie mieszkańców stanowi rolnictwo do 165000 dzies. pola orn. , uprawa lnu i chmielu, hodowla bydła do 78000 dzies. łąk; sprzęt siana dochodzi do 6207660 pudów. Wołogodzka gubernia, jedna z gubernii północnych Rossyi europejskiej, graniczy na płn. i płn. zach. z gub archangielską, na wschód z 889 Woł tobolską, na południowschód z permską i wiacką, na południe z kostromską i jarosławską, na zachód z nowogrodzką i ołoniecką i zajmuje podług Szwejcera 7200, 9 mil al. 348415 w. kw. , podług zaś Strjelbickiego 7312, 07 mil al. 353882 w. kw. Powierzchnia gubernii przedstawia wielką równinę, której wschodnia część od gub. tobolskiej do rz. Pieczory pokryta jest górami Uralskiemi; w części południowej ciągną się wzgórza UralskoAłauńskie. Tylko tarasy okalające doliny rzeczne stanowią jedyne miejsce zdatne do zamieszkania, pozostałe bowiem międzyrzecza przedstawiają nieprzebyte błota, gęstemi porosłe lasami. Z płodów mineralnych gubernii główniejsze są sól, kamień młyński, krzemień, alabaster i kamień szlifierski. Gleba w części płd. zach. mulista i gliniasta, w płn. wsch, z piaskiem i wapnem zmieszana; pasy czarnoziemu rzadkie i nieznaczne. W wody tak bieżące jak i stojące obfituje gubernia; rzek jest tu około 4800, z liczby których tylko 15 jest spławnych. Najważniejsze Suchona i Jug, z połączenia których powstaje Dźwina Północna, Łuża, Wyczegda, Sysoła, Waga, Pieczora i in. Jezior jest wiele najważniejsze Kubińskie; błota, szczególniej leśne, zajmują większą częśó gubernii. Lasy zajmowały do 33000000 dzies. , t. j. 91 ogólnej przestrzeni. Klimat surowy; średnia temperatura roczna w Wołogdzie wynosi 2 16 R. W 1861 r. było w gubernii 960848 mk. , obecnie zaś 1242798 mk. , t. j. 3, 5 na 1 w. kw. Ludnośó zamieszkuje 12318 miejscowości w tem 13 miast, 291 siół, 11235 wsi, mających w 1861 r. 132795 dym. Wsi w ogóle nie zbyt ludne. Największe mają zaledwo 50 dym. Pod względem etnograficznym większa część Inności 84 należy do plemienia wielkoruskiego, resztę 16 stanowią Zyrianie. W 1861 r. było w gubernii 754 cerkwi 655 murow. , 579 kaplic i 20 monasterów. Główne zajęcie mieszkańców stanowi przemysł leśny, dalej myśliwstwo, połów ptaków, rolnictwo i hodowla bydła. Ogrodnictwo i sadownictwo na bardzo niskim stopniu. Handel jest dość ożywiony, przemysł natomiast słabo rozwinięty, reprezentowany był w 1861 r. przez 351 fabryk i zakładów przemysłowych, zatrudniających 6560 robotników i produkujących za 901600 rs. Pod względem administracyjnym gubernia dzieli się na 10 powiatów griazowiecki, jareński, kadnikowski, nikolski, solwyczegodzki, totemski, ustiuski, ust sysolski, welski i wołogodzki. Wołojcic 1. wś, pow. oszmiański, w 1 okr. poL, gm. Polany o 11 w. , okr. wiejski i dobra Wołłowiczów, Hermaniszki, o 14 w. od Oszmiany, 7 dm. , 55 mk. katol w 1865 r. 20 dusz rewiz. . 2. W. , folw. , tamże, o 14 w. od Oszmiany, 1 dm. , 27 mk. katol. 3. W. 1 i 2, dwie wsi, pow. oszmiański, w 1 okr. pol, gm. Soły o 5 w. , okr. wiejski Żuprany, 12 i 13 Woł Wołogda Wołojcic Wołojedowa dusz rewiz. ; należały do dobr Barańce, Świebodów. Wołojedowa, wś nad rzką Rudomka, pow. kraśniński gub. , smoleńskiej, gm. Wiktorowo, 56 dm. , 325 mk. , szkoła. Wołoka, wś włośc, pow. lidzki, w 3 okr. poL, gm. Szczuczyn, okr. wiejski Iszczołno, 3 dusze rewiz. ; należy do dóbr skarb. Wasiliszki. Wołoka, rzeczka, w pow. nowogradwołyńskim, prawy dopływ Korczyka, do którego uchodzi poniżej Korca. Przybiera od lew. brz. Zhar. Wołoka, wś, nieistniejąca obecnie pod ta nazwą, niedaleko Szumbaru, w pow, krzemienieckim. W r. 1513 Zygmunt I nadał ją Bohuszowi Bohowitynowi h. Korczak, podskarbiemu litewskiemu ob. Rachmanów. Wołoka 1. wś, pow. i okr. sąd. czerniowiecki, poczta Kuczurmarc. Posiada cerkiew par. nieun. , 2978 mk. Śród lasu źródło i przy nim krzyż z napisem na pamiątkę pobytu Jana IIl Sobieskiego w r. 1675. 2. W. , rum. Woloka, wś nad rz. Czeremoszem, pow. storożyniecki, okr. sąd. i poczta Stanestie odl. 2 klm. . We wsi cerkiew par. nieun, i 984 mk. Wołoki l. . zaśc. szl, pow. oszmiański, w 1 okr. pol, o 19 w. od Oszmiany, 1 dm. , 22 mk. katol. 2. W. , wś włośc, pow. wilejski, w 1 okr. pol, gm. i dobra skarbowe Radoszkowicze o 2 w. , okr. wiejski Putniki, o 50 w. od Wi lejki, przy b. dr. poczt. z Wilna do Mińska, 12 dm. , 72 mk. w 1865 r. 28 dusz rewiz. . 3. W. , dobra, pow. wilejski, w 3 okr. pol, gm. Miadzioł, własność Kałków. Do dóbr należały wsi Cielaki i Minczaki oraz zaśc Sobolewszczyzna. 4. W. , wś, pow. rossieński, paraf, Stulgie. 5. W. , wś, pow. szawelski, w 1 okr. pol, gm. Łukniki, o 46 w. od Szawel. 6. W. , białoros. Wałoki, wś nad rzką; Mraj, pow. bory sowski, gm. i par. praw. Mściź, par. katol. Dziedziłowicze, o 48 w. od Borysowa, ma 47 osad; cerkiewka z r. 1790, p. wez. Przemienie nia Pańskiego. Za poddaństwa należała do Woł łowiczów. Miejscowość wzgórzysta. 7. W. , Włoki, wś nad rzeczką, Mczaną, dopł. praw. Newdy, pow. nowogródzki, w 2 okr. poL horo dyszczańskim, gm. Rajcy, o 20 w. od Nowo gródka, ma 15 osad; miejscowość falista, bezle śna, grunta wyborne. 8. W. , wś i fol. , pow. rzeczycki, w 2 okr. poL jurewickim, gm. Choj niki, o 66 w. od Rzeczycy, ma 59 osad. Za pod daństwa należała do domin. Chojniki Prozo rów. J. Krz. A. Jel. Wełokielc 1. przysiołek, pow. trocki, w 4 okr. pol, gm. Niedzingi o 4 w. , okr. wiejski Pilwingi, 2 dusze rewiz. 2. W. , przysioł. , pow. kowieński, w 3 okr. pol, o 26 w. od Kowna. Wołokieniki, wś nad Mereczanką; , pow. wileński, w 5 okr. pol, gm. Ilino o 9 w. , okr. wiejski i dobra Kobylińskich Pawłów, o 29 w. od Wilna, 14 dm. , 126 mk. katol. w 1865 r. 58 dusz rewiz. . Wołokityn, wś nad rzką; Klewanią; , pow. głuchowski gub. czernihowskiej, gm. Chołopkow, 172 dm. , 1133 mk. , 2 cerkwie, szkoła, jarmark, 4 wiatraki; cukrownia założona w 1859 r. , fabryka porcelany. Wołoko, błotnista rzeczka, w pow. kobryńskim, odgranicza Siechnowicze Małe i Wielkie od Zielenkowszczyzny i wraz z innemi ruczajami tworzy rzkę Nieczawnicę, uchodzącą, do Muchawca. Wołokołamsk, dawniej Wołok Łamski, mto powiat. gub. moskiewskiej, nad rzką Gorodenką, dopł. Łamy, pod 56 2 płn. szer. a 53 37 wsch. dług. , odl. o 147 w. na płn. zach. od Moskwy. W 1860 r, miało 222 dm. 9 murow. , 7 cerkwi, 60 sklepów, 2276 mk. w 1888 r. 1872 mk. , 2 szkoły elementarne, szpital, st, poczt. , 3 fabryki perkalików, browar piwny, fabryki syropu, pierników, 2 cegielnie, W t. r. było 81 rzemieślników 46 majstrów. Handel nieznaczny. Odprawia się tu 1 jarmark, z obrotem około 3000 rs. Do miasta należy 275 dzies. Dochód w 1860 r. wynosił 2075 rs. W latopisach W. występuje po raz pierwszy pod 1138 r. Początkowo należał do Nowogrodu, był bardzo obszerny i liczył do 80 cerkwi. Kilkakrotnie zniszczony przez Mongołów i Tatarów oraz podczas walk domowych, pod koniec XIII w. przyłączony został do w. ks. moskiewskiego; w 1606 r. zajęty przez wojska polskie, był w 1613 r. oblegany przez Zygmunta III Od 1781 r. mto powiat. gub. moskiewskiej. Wołokołamski powiat, położony w zachodniej części gubernii, zajmuje 43, 2 mil al. 2088, 5 w. kw. Powierzchnia przedstawia równinę, lekko falistą. Gleba przeważnie ilasta i gliniasta, dość urodzajna. Północna część powiatu, pomiędzy rz. Łobią i Lamą, pokryta jest lasami. Rzeki nieznaczne, w ogóle nieżeglowne, po większej części należą do powiatu tylko wierzchowinami. Najważniejsze z nich Ruza, Łob i Łama. W płn. wsch. , błotnistej części powiatu, znajdują się niewielkie jeziora. Błota spotykają się między rz. Lamą i Łobią. W 1860 r. było w powiecie bez miasta 78827 mk. w tej liczbie 335 roskolników, zamieszkujących w 367 osadach 34 siołach. W powiecie było 36 cerkwi 25 murow. i 1 monaster męzki. Główne zajęcie mieszkańców stanowi rolnictwo pod rolą 138000 dzies. . Łąki zajmują do 27043 dzies. W 1860 r. było w powiecie 27400 sztuk koni, 46900 bydła rogat. , 46300 owiec zwyczajnych, 6600 trzody chlewnej. Lasy zajmują 39240 dzies. 13646 dzies. rządowych. Przemysł fabryczny, oprócz kilku garbarni i cegielni, ograniczał się na fabryce wyrobów fajansowych z produkcyą na 11035 rs i 68 drobnych fabrykach wyrobów bawełnianych. W powiecie Wołokołamsk Wołoko Wołokityn Wołokieniki Wołoki Wołojedowa Wołoka Wołosewicze Wołosate Wołosanka Wołosatyj Wołosanie Wołosań Wołosacze Wołosacz Wołos Wołoniszki Wołongiszki Wołonczuny Wołominów Wołomin Wołoksza Wołokońska Wołosaty odbywa się 11 jarmarków, mających do 100000 rs. obrotu. Wołokońska al. Krasna, słoboda przy ujściu Sazona i Saczy do Oskołu, pow. biruczyński gub. woroneskiej, o 42 w. od mta powiat. , ma 564 dm. , 5205 mk. , cerkiew, dom przytułku, szkołę, 6 jarmarków do roku, targi tygodniowe. Wołoksza, zaśc. rząd. , pow. wileński, w 4 okr. poL, o 40 w. od Wilna, 3 dm. , 61 mk. 27 prawosł. , 34 katol. . Wołomin, ob. Wolumin. Wołominów, poroh Dnieprowy, ob. Wołszyna. Wołonczuny al. Wołanczany i Wolanczany, wś nad jez. Bylsonajcis, pow. sejneński, gm. i par. Lejpuny, ma 12 dm. , 105 mk. , 654 mr. Wchodziła w skład dóbr Lejpuny. W 1827 r. było 8 dm. , 48 mk. Wołongiszki, dwór i zaśc, pow. rossieński, w 2 okr. pol, gm. Szymkajcie, par. Girtakol, o 21 i 22 w. od Rossień. Wołoniszki, wś, pow. rossieński, par. Widukle. Wołos, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. poL, o 70 w. od Nowoaleksandrowska. Wołosacz, rzeczka, w pow. mozyrskim ob. t. VI, 759. Wołosacz, białoros. Wałasacz, uroczysko leśne, pow. ihumeński, w obrębach gmin Sierbiejewicze i Dudzicze; niegdyś puszcza znaczna do domin. Sierbiejewicze należąca, następnie przy podziale siostr Barbary z Prozorów Bukatowej i Róży z Prozorów Jelskiej około 1796 r. część tego uroczyska w ilości 4 włók odeszło do domin. Dudzicze Jelskiej. Obecnie znaczniejsza o wiele scheda sierhiejewicka W. należąc do Bungiego, wyniszczona całkiem z lasu, stała się osadą, wydzierżawianą; gospodarzom. Scheda zaś druga została od roku 1857 podzieloną, pomiędzy domin. Dudzicze i Zamość, braci Michała i Aleksandra Jelskich. Uroczysko W. leży nad brzegiem olbrzymich omszarów, stanowiących odnogę domniemanego przedhistorycznego morza Herodotowego na Polesiu. A. Jel. Wołosacze 1. białoros. Wałasaczy, wś, pow. borysowski, w 1 okr. pol, gm. Chołopienicze, o 64 w. od Borysowa, ma 12 osad; miejscowość wzgórzysta, dość leśna. 2. W. , wś, pow. no wogródzki, przy granicy pow. słuckiego, w 6 okr. poL snowskim, gm. Darewo, o 70 w. od Nowogródka, ma 14 osad; miejscowość bezleśna, grunta urodzajne. A. Jel. Wołosań 1. szczyt 1070 mt. na granicy Szczerbanówki, Żubraczego i Jabłonki, w grzbiecie ciągnącym się pomiędzy Solinką a Rabskim pot. , pośród wielkich lasów, na 39 55 wsch. dług. , 49 14 1 2 płn. szer. Karta woj. , 9, XXVI. 2. W. , góra 1001 mt. , na granicy Kolonic, Maniowa i Rabego, w pow. liskim. Liczne potoczki odpływają, do Kołonicy i Osławicy. Wznosi się na 39 54 wsch. dług. a 49 15 1 2 płn. szer. Karta woj. , 8, XXVI. Wołosanie, chutor do wsi Odryżyn, pow. kobryński, w 5 okr. pol, gm. Odryżyn. Wołosanka, szczyt 934 mt. w Karpatach marmaroskich, posiada stoki silnie rozwinięte i lesiste. Wody odpływają, do Cisy. U stóp wypływa pot. Żniowy. Szczyt sam wznosi się na 41 45 wsch. dług. a 47 56 płn. szer. Mapa wojs. , 14, XXX. Wołosate, wś, pow. liski, nad pot. Wołosatką. , lew. dopł. Sanu. Górska wioska, zbudowa na na granicy węgierskiej, ciągnie się długą, ulicą nad pot. W najniższem miejscu wzn. 705 mt. npm. Z obydwóch stron wznoszą, się góry lesiste, sięgające wyżej 965 mt. Par. rz. kat. w Polanie a gr. kat. w Ustrzykach Górnych. We wsi cerkiew drewniana, 104 dm. i 706 mk. gr. kat. , prócz 30 izrael. Pos. tabularna ma 3826 mr. prawie samego lasu; pos. mn. 943 mr. roli, 542 mr. łąk i. ogr. , 1206 mr. past. i 415 mr. lasu. Na płd. i zachód sięga obszar wsi do granicy węgierskiej, na wschod leży Bukowiec, odl. w linii powietrznej o 11 klm. a na płn. Ustrzyki Górne 8 klm. . Mac. Wołosaty, potok, zwany u źródeł Wołosatką, lewy dopł. Sanu, wypływa w paśmie, które stanowi dział wód Sanu od wód własnych. Pa smo poczyna się na płn. przy połączeniu się do lin Sanu i pot. Wołosatego a na płd. stanowi granicę pomiędzy Galicyą. a Węgrami. W. wy pływa z pod Kiczery 1034 mt. , nieopodal góry Halicza 1335 mt. , płynie dość rozwartą, doliną, na północ przez Wołosate, Ustrzyki Górne, Be reżki, Stuposiany. Dno doliny we Wołosatem wzn. do 705 mt, w Ustrzykach 626 mt. , w Dereżkach 594 mt. , w Stuposianach 575 mt. , przy ujściu 541 mt. W. płynie wśród uroczych lesi stych gór. Brzegiem potoku wije się droga łacząca wsi rozłożone w jego dolinie. Przyjmuje dopływy, z prawego brz. Terebowie, z lew. brz. Ryszycę. Długość do 23 klm. Karta wojs. , 9, XXVI. St. M. Wołosatyj, ob. Włosaty. Wołosewicze 1. wś i dobra nieopodal kotliny rz. Tremli i jeziora Tremlec, pow. rzeczycki, na pograniczu pow. bobrujskiego, w 3 okr. poL wasilewickim, gm. Krukowicze, o 129 w. od Rzeczycy. Wś ma 44 osad; dobra, własność GoleniszczewaKutuzowa, około 142 włók, należą, do domin. Jakimowicze. 2. W. , wś i dobra nad rz. Ołą, dopł. Berezyny, pow. bobrujski, w 1 okr. poL, gm. Kaczerycze, par. katol. Bobrujsk o 20 w. , ma 27 osad. Cerkiew paroch, p. wez. Narodzenia N. M. P. , fundacyi Kiszków, z zapisem przeszło 2 włók ziemi; około 1000 parafian; filia p. wez. św. Michała w Iwaniszczewiczach z r. 1795, ma z dawnych zapisów przeszło 1 1 2 włóki ziemi i łąk na 40 wozów. Nie Wołokońska Wołosianka gdyś własność Kiszków, w ostatniej dobie poddaństwa Kiełczewskich. Folw. po uwłaszczeniu włościan miał w r. 1876 przeszło 46 włók. 3. W. , mstko z zarządem gminnym, wś i dobra nad rzką Wieświerdzianką, dopł. Świadzicy, pow. borysowski, w 1 okr. pol. , o 80 w. od Borysowa. Mstko ma około 40 osad. Cerkiew, p. w. Narodzenia N. M. P. , ma z dawnych zapisów około 6 1 2 włók gruntów, przeszło 600 parafian; kaplica we wsi Starych Wołosowiczach z r. 1814 p. w. Podwyższenia Krzyża. Gmina W. składa się z 4 okręgów starostw wiejskich, 468 dym. , 2420 włośc. pł. męz. uwłaszczonych na 6050 dzies. W obrębie gminy jest 24 wsi, 11 zaśc, 5 majątków, 1 okolica szlachecka, 2 sioła, 2 fermy, 6 folw. Wieś Stare W. ma 15 osad. Własność niegdyś Michała Łopoto, oboźnego litew. , który w r. 1780 sprzedaje z Łatyholiczami i Zamoszem Antoniemu Bielikowiczowi, szambelanowi król. W 1824 r. wskutek eksdywizyi przeszły do wielu posiadaczy. Za poddaństwa mieli tu Palczewscy od r. 1837 w dwóch wsiach 140 włościan i Eberlinowie od 1824 r. 54 poddanych. Obecnie posiadają; tu Kożarscy od 1830 r. 86 dzies. ; Miładowscy od 1824 r. 114 dzies. ; Palczewscy 2878 dzies. , młyny i propinacye; Reutowie od 1841 r. 156 dzies. ; Romaszkowiczowie od 1841 r. 92 dzies. ; Stańkiewiczowie od 1824 r. 80 dzies. ; Eberlinowie 180 dzies. Grunta wzgórzyste, na zachód leżą, nieprzebyte puszcze ku rzece Essie. 4. W. , folw. , pow. borysowski, w gm. Wołosewicze, od r. 1824 własność Szawerskich, ma 7 włók. Wołosianka, rzeczka, w pow. taraszczańskim, lewy dopływ Gniłego Tykicza, do którego uchodzi we wsi Żydowska Hrebla. Wołosianka 1. potok, pow. stryjski, ob. Sławka. 2. W. , prawy dopływ pot. Berdy, wypływa pod górą Zakopaniec 741 mt. , przerzyna się ciasną doliną przez Wołosiankę Małą i następnie szerszą doliną przez Wielką W. w pow. turczańskim. Długa 7 klm, Karta wojs. , 9, XXVII, 8, XXVIII. Wołosianka 1. wś, pow. stryjski, 70 klm. na płd. zach. od Stryja, 33 klm. na płd. zach. od sądu pow. i urz. poczt. w Skolem. Na płn. leży Sławsko, na wsch. Różanka Niżna i Wyżna, na płd. Jelonkowate, na płd. zach. Chaszczowanie, na płn. zach. Ławoczne st. kol. i Tarnawka. Środkiem wsi płynie Wołosianka, prawy dopł. Oporu, zwana w dalszym biegu Sławskiem i przyjmuje w obrębie wsi z obu boków liczne strugi, z których znaczniejsze są od praw. brzegu Jałyna i Hnyła, od lew. brzegu Mała Sławka, Sławka i Reszutka. Na granicy wsch. wznosi się Wysoki Wierch do 1245 mt. znak triang; na płd. Błyszcze do 987 mt. i Cyrkowski Wierch; na granicy węgierskiej do 986 mt. Zabudowania, wiejskie rozrzucone w dolinie Wołosianki i jej dopływów. Wł. więk. ma roli or. 2, łąk i ogr. 3, lasu 266 mr. ; wł. mn. roli or. 2088, łąk i ogr. 1375, pastw. 1257, lasu 1297 mr. W r. 1890 było 227 dm. , 1241 mk. w gm. , 2 dm. , 12 mk. na obszarze dwor. 1210 gr. kat. , 5 rzym. kat. , 38 izrl; 1235 Rus. , 5 Niem. . Par. rzym. kat. w Skolem, gr. kat. w miejscu, dek. skolski. We wsi jest cerkiew, p. w. św. Michała, szkoła 1 klas. i kasa poz. gm. z kapit. 605 złr. Wś tę założył w r. 1572 ks. Konstanty Wasyl Ostrogski, szwagier Jana Krzysztofa Tarnowskiego, i nazwał Polanki. Później otrzymała wś nazwę dzisiejszą ob. Papée Skole i Tucholszczyzna, str. 31. 2. W. Mała, wś, pow. turczański, 12 klm. na płn. od Turki sąd pow. i urz. poczt. . Na płd. wsch. leżą Isaje i Jawora, na płd. zach. Rozłucz, na płn. zach. Jasienica Zamkowa, na płn. wsch. Wołosianka Wielka. Na płd. wsch. nastaje pot. Wołosianka Mała i płynie na płn. zach. do Jasienicy Zamkowej, gdzie się łączy z Wołosianką Wielką i tworzy pot. Berdo, prawy dopływ Rozłucza. W dolinie potoku leżą zabudowania 585 mt. . Najw. wzn. na płd. Dmytrowski 789 mt. Własn. więk. tu i w Wołosiance Wielkiej ma łąk i ogr. 2, past. 10, lasu 685 mr. ; wł. mn. roli or. 1362, łąk i ogr. 232, pastw. 760, lasu 207 mr. W r. 1890 było 72 dm. , 400 mk. w gm. 383 gr. kat. Rus. , 17 izrl. . Par. gr. kat. w Wołosiance Wielkiej. We wsi jest cerkiew, p. w. św. Michała. W r. 1559 otrzymali od Zygmunta Augusta Jan i Szymon Oleksiniccy przywilej założenia wsi Wołosianki Małej nad potokiem tejże nazwy Rkp. Ossol. , 2837, str. 99. Za czasów Rzpltej należała wś do dóbr koron, krainy wołosiańskiej, w ekon. Samborskiej. W lustr. z r. 1686 Rkp. Ossol. , Nr. 1255, str. 123 czytamy Ta wś ma łan. 10; między temi jest pustych 5, osiadłych 5. Wójtowskich z osobna łan. 3; popowski jeden. Powinności tej wsi robocizna takaż, jako we wsi Wołosiance Wielkiej, do klucza medenickiego należy. Także drzewo, jako wyżej i cieślów wyprawia do żup, do których każą. Czynsze na św. Marcin Czynszu głównego z łanu płacą po zł. 5. Za wołu z łanu każdego zł. 1. Z wójtowskich łanów za wszystkie podatki zł. 9 gr. 14. Pop płaci czynszu na rok zł. 2 gr. 6. Owies, kury, gęsi oddają jako i Wołosianka Wielka. Z pustych łanów płacą po zł. 6. Czynsze na św. Michał Od chlebników, ile ich będzie dają po gr. 3. Stróżnego z łanu dają po 1 zł. 10 gr. Żerowszczyzny płaci gromada na rok z łanu zł. 10, t. j. na św. Michał, na św. Marcin i na św. Wojciech po 3 zł, 10 gr. Czynsze na św. Wojciech kuchennego od chlebnika jednego, wiele ich będzie, po gr. 10. Stróżnego z łanu dają po gr. 15. Za jagnię i jarząbki gromada płaci gr. 28. Owies, kury, gęsi oddają z łanu każdego jako wś Wołosianka Wielka na drugą ratę. Także barana i baranka wielkanocnego oddają, jako wyżej. Jajec kopę gromada daje. Od owiec Woł dają dwudziestego barana jednego, albo od każdej owcy po gr. 4. W inwentarzu z r. 1760 Rkp. Os. , Nr 1632, str. 70 czytamy Ta wieś osiadła na łanach 10. Videlicet sianych łanów 2 1 2, koszonych 3 1 4, pustych, 4 1 4. Z osobna wójtowskich 3, poposki 1. Chlebnika ad praesens znajduje się 19. Czynsze tej wsi wymienione szczegółowo wynoszą 121 zł. 12 gr. Wójtowstwa w tej wsi z karczmą, i młynkiem Posesorowie, szlachetni Lesio i Iwasio Pawłowiczowie, Skoblewiczowie, Hrubiakowie i synowie ich szlachetni Iwanowie dwaj, Paweł, Jerzy, Piotr i Seńko, którzy prawo swe produxerunt, vigore którego inkorporowanego czynszu do kasy ekonomicznej płacić powinni co rok zł. 120. Ciż uprzywilejowani hibernę na gardekurów J. Ks. Mości, podług dyspartymentu zamkowego i inne onera fundi płacić powinni. Lasy tej wsi Na zachód słońca chaszcze. Na południe las jodłowy. Żaliła się gromada na Popowiczów, że im grunta przeorują; i wielkie krzywdy czynią, też grunta sobie przywłaszczając. Także przeciwko duchownym tejże wsi, którzy pogłównego od lat kilku od nich należącego nie dają, tylko po 3 zł. , a należy się zł. 14 na jedną ratę. Skarży się też gromada na JM. Pana Gołkowskiego, wójta jasienickiego, iż im odebrał polo Hłowczyński Pomiarek, o co go też gromada ma pozwać do zamku samborskiego. Do krainy wołosiańskiej, należały prócz Wołosianki Wielkiej i Małej Łastówka, Świdnik, Jasionka Masiowa i Steiciowa, Kondratów i Isaje. Powinności całej krany wołosiańskiej określa inwentarz z r. 1760 Rkp. Os. , Nr 1632, str. 72 jak następuje Każda wieś powinna odwozić do zamku Samborskiego drzewo rokowe, kiedy rozkażą, z łanu każdego sianego, kostkowe drzewo jedno, ciosane jedno, łat dwie, gontów kop dwie, albo jeżeli zamek nie potrzebowałby takowego drzewa, tedy z każdego łanu sianego po zł. 2 do kasy ekonomicznej płacić mają. . Robocizny do klucza medynickiego lub kasy ekonomicznej Samborskiej z każdego łanu sianego po zł. 10 płacić wszystkie wsie powinny, albo dać raz w rok z każdego łanu sianego na cały tydzień do Medynic, jeżeli administracya pozwoli, robotników pieszo po 4, a jeżeli kosarzów to po 2 z łanu. Dziesięciny owczej dawali od owiec 20, barana jednego albo od każdej owcy płacili po gr. 4. Teraz ogólnie cała kraina płaci co rok zł. 200. Hybernę na gardekurów J. Kr. Mości, oraz expenszczyznę do kasy ekonomii Samborskiej podług dyspartymentu wydanego każda wieś wypłacić ma, tudzież uniwersałom zamkowym i dyspozycyom wszelkim zadosyć uczynić. Na pachołka do klucza medynieckiego z łanu każdego sianego po zł. 4 płacić maja. Ta cała kraina wołoszańska podług dyspozycyi JMPana Szmitha, konsyliarza JKrMości, jako komisarza do ekonomii Samborskiej zesłanego w Samborze d. 1 lipca 1757 r. uczy Woł Wołosianka Woł Woł nionej, łatry do żupy starosolskiej przy naznaczonej przez tegoż Jegomości konsyliarza zapłacie wozić powinna do dalszej dyspozycyi komisyi skarbu. 3. W. Wielka, wś, pow. turczański, 14 klm. na płn. od Turki sąd pow. urząd poczt. . Na płd. wsch. leżą Isaje, na płd. i zach. Wołosianka Mała, na płn. zach. JasienicZamkowa i Łopuszanka Chomina, na płnwscha Turze obie w pow. staromiejskim. Na płd. , wsch. nastaje pot. Wołosianka Wielka i płynie na płn. zch. do Jasienicy Zamkowej, gdzie się łączy z Wołosianką Małą i tworzy pot. Berdo. W dolinie tego potoku leżą zabudowania wiejskie cerkiew 586 mt. . Na wsch leży las Maciejów wzn. 821 mt. . W r. 1890 było 81 dm. , 467 mk. w gm. 449 gr. kat. , 1 rzym. kat. , 17 izrl. ; 465 Rus. , 2 PoL. Par. rzym. kat. w Turce, gr. kat. w miejscu, dek. staromiejski, dyec. przemyska. Do par. należy Wołosianka Mała. Erekcyjny dokument parafii wydany był dnia 23 sierpnia 1666 r. przez króla Jana Kazimierza. We wsi jest cerkiew, p. w. św. Mikołaja. W rękop. Ossol. Nr 2837, str. 99 czytamy A. 1559. Privilegium Sigismundi Augusti Provido Tymkoni Kuszmiętha et fratribus illius locandi villam ad rivum Wołosianka major eodem nomine appellandam, datum. In qua ad scultetiam duae areae integrae in ipsa villa etunus laneus agri in fundo dictae villae cum facultate in dicto rivo Wołosianka molendinum extruendi, fructusque percipiendi cum columbatione utraque annali, cum tribus diebus laboratilibus subditorum quolibet anno scultetii adjunguntur. Ratione quorum dietus scultetus onera solita subire et expeditonem bellicam obire obligatur. Za czasów Rzpltej należała wś do dóbr kor. , krainy wołosiańskiej, w ekon. Samborskiej. W lustracyi z r. 1686 Rkp. Ossol. , Nr 1255, str. 121 czytamy Ta wieś ma łan. 12 1 2, między niemi hajduckiego 1 2popowski 1, wójtowskich 3. Powinności tej wsi Ta kraina z łanu osiadłego do klucza medynieckiego daje robotników 4, raz do roku, na cały tydzień, pieszo albo jako każą. A kiedy kosić każą, to za jednego kosiarza dwóch żeńców potrącają. Drzewo jedno kostkowe z łanu do zamku Samborskiego odwieźć powinni. Item ciosanicę jedną, łatdwie i gontów kop dwie. To drzewo na budynki zamkowe albo folwarkowe obracać się powinno. Jeśliby jednak takowego drzewa po opatrzonych budynkach zamek nie potrzebował, płacić za nie będzie gromada po zł, 2 z łanu każdego. Taż kraina do tego ze dwudziestu łanów cieślę jednego przysyła do żup kotowskich, daje od św. Wojciecha do św. Marcina na robotę, którzy z roboty przez ten czas nie schodzą. Czynsze na św. Michała należące Z chlebników, ile się ich którego roku znajdzie, płacą z każdego po gr. 5. Stróżnego z łanu płacą po gr. 15. Żerowszczyzny z łanu każdego płacą na rok po 1 zł. 10 gr. Zborowszczyzny Wołosianka Wołoska Rutka płacą na każdy rok z łanu osiadłego zł. 10, to jest na św. Michał zł. 3 gr. 10, na św. Marcin zł. 3, gr. 10, na św. Wojciech zł. 3 gr. 10. Czynsze na św. Marcin należące Czynszu głównego płacą z łanu każdego osiadłego zł. 6. Z obszarów z osobna płacą zł. 13. Za wołu płacą z łanu każdego zł. 1. Przyczynku wedle rewizyi z r. 1614 zł. 8. Z wójtowstwa na rok tak za pokłon, jako z młyna, z karczmy, za wołu z kniazkich domów płaci ogółem zł. 23 gr. 13. Prawa jednak, jakiemby to wójtowstwo trzymał p. Wołoszański, teraźniejszy posesor, nie pokazał. Pop z łanu czynszu płaci na rok zł. 2 gr. 6. Owsa dają czynszowego z łanu półmiarków dwa, a ten owies wydawać powinni ziarnem, nie pieniędzmi. Kur z łanu dwie, gęś jednę dają. A jeśliby zamek owsa nie potrzebował, tedy za każdy półmiarek dawać będą zł. 2. Czynszu płacą z łanu pustego, kto go zasiewa, zł. 6. Innych żadnych nie pełnią powinności z takowych łanów. Czynsze na św. Wojciech Kuchennego od chlebników, wiele ich będzie, z każdego po gr. 10. Strożnego z łanu po gr. 15. Za jagnię i jarząbki gromada daje gr. 28. Za barana kuchennego płaci gromada zł. 3 albo barana. Za baranka wielkanocnego daje gromada 1 zł. albo baranka. Jajec gromada daje kopę jedną albo za nią gr. 20; kur 2, gęś jedną. Za dziesięcinę owczą dają z łanu od dwudziestej owcy barana jednego, albo od każdej owcy po gr. 4. Nadto do żadnych innych wymyślnych powinności, ciężarów i podatków okrom tych, któreby uniwersałami JKról. Mości, jako to na hybernę, albo na inszą całej Ekonomii potrzebę naznaczone były pociągani być nie mają przez urząd zamkowy albo krajników, Salarium po groszu od złotego przy czynszu oddawali, jako na nich niesłusznie nałożone było, tak to abrogujemy i dawać go nie każemy. Czynsze jednak włośó wybrane wcześnie do zamku oddawać i odwozić powinna pod exekucyą zwyczajną, która na te tylko wsie wychodzić będzie, które czynszu i innych, wedłag wyżej opisanego inwentarza, powinności wcześnie nie wydadzą. Te zaś, co czynsz oddadzą od pojezdników i wszelkiego ruszenia wolne być mają. A za zborowszczyznę płacą, jako się wyżej nadmieniło. Ta wś i cała ta kraina hajduczyzny z łanów nie płaci, ale tylko do Medenic hajduka ze dwudziestu łanów wyprawują. Jeżeli zaś hajduka tam nie potrzeba, tedy płacą hajduczyzny z każdego łanu do zamku Samborskiego jako i inne krainy po zł. 2 na św. Marcin i na św. Michał zł. 2. W inwentarzu z r. 1760 Rkp. Os. , Nr 1632, str. 69 czytamy Ta wieś osiadła na łanach 12. Videlicet sianych łanów 1 1 2, koszonych 2, pustych 8 1 2 Z osobna hajduckiego pustego 1 2, wójtowskich łanów 3, popowski 1. Chlebnika ad praesens znajduje się 23. Czynsze tej wsi wymienione szczegółowo wynoszą 92 zł. 17 gr. Ad haec z wójtowstwa czynszu należy do skarbu 24 zł Lasy tej wsi Las od wschodu słońca, duży, na zwany Berdo, w nim buczyna i jedlina. Las na północ, nazwany Kotelniczy, w nim jedlina, buczyna, leszczyna. Wójtowstwa w tej wsi Posesorowie, panowie Hrehory, Michał, Jan, Bazyli Pasławscy; Jan, Hrehory Wołosiańscy Szołogunowie prawo produxerunt, vigore którego onera fundi wszelkie ponosić tenentur. Żaliła się gromada, że ksiądz Teodor, duchowny tamtejszy, odebrał im łaz Szpiczyt nazwany, także łaz Chyłowy, tudzież inne pola przeoruje. Taż gromada skarży się na p. Wołosiańskiego, pose sora wójtowstwa, że im odebrał łaz Pilipowy zwany i drugi Dubaniówka, tudzież i inne grunta. O co taż gromada ma pozwać do zamku Samborskiego tego p. Wołosiańskiego. Lu. Dz. Wołosiany, szczyt górski 893 mt. , nakrańcu pasemka, stanowiącego boczny przypór działu wznoszącego się między pot. Sławskiem, pot. Jelonkowatem a Różanką. Góra wychyla się łysą polanką nad lasy a stokami swemi rozkłada się między widłami Mizunki i jej dopływu pot. Senecznego. Leży na obszarze Seneczowa, w pow. doliniańskim, na 41 17 wsch. dług. , 48 46 płn. szer. Karta wojsk. , 10, XXIX. Wolosin, uroczysko, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 4 okr. pol. , gm. Siemiatycze, o 46 w. od Bielska. Wołoska Bałaklejka al. Szczeniacze, słoboda nad Bałaklejką Wołoską, pow. kupiański gub. charkowskiej, gm. Starowierowka, 294 dm. , 1730 mk. , cerkiew, szkoła, st. poczt. Wołoska Kamionka, pow. Rawa Ruska, ob. Kamionka Wołoska. Wołoska Kobylnica, wś, pow. cieszanowski, ob. Kobylnica 2. . Wołoska Pisarzówka, ob. Pisarzówka 4. . Wołoska Ruda, ob. Ruda 60. t. IX, 888, Wołoska Rutka, ob. Rutka 6. . Wołoska Tyrawa, ob. Tyrawa 1. . Wołoska Wieś, pow. doliński, 18 klm. na płn. zach. od Doliny, tuż na płn. zach. od urzędu poczt. w Bolechowie, siedziba sądu powiat, bolechowskiego. Na płn. leżą Lisowice, na wsch. i płd. Bolechów, na zach. Cisów, na płn. zach. Taniawa. Wzdłuż granicy wsch. płynie Sukiel od płd. na płn. i przyjmuje w obrębie wsi od lew. brzegu dwa małe dopływy. Z płn. obszaru płyną wody trzema strugami na płn. do Bereźnicy, płynącej wzdłuż granicy Taniawy. Zabudowania wsi leżą na płd. wsch. , a między niemi także Bolechowskie saliny. Na płn. wsch. leży las kameralny i wznosi się lesista Bolechowska Góra 428 mt. ; zach. częśó obszaru zajmuje las Droszowski. Własn. więk. tu i w Babilonie rządowa ma roli or. 20, łąk i ogr. 40, pastw. 4, lasu 2387 mr. ; wł. mn. roli or. 424, łąk i ogr. 1058, pastw. 315, lasu 1 mr. W r. 1890 było 341 dm. , 2287 mk. w gm. , 14 dm. , 107 mk, na Wołosiany Wołoska Wołosiany Wołoska Wola Wołoskie Wołoskownia Wołoskowce Wołoskoje Wołoska Wołowskie wsi Wołoski dwor. 857 rzym, kat. , 1210 gr. kat. , 267 izrl. , 60 innych wyznań; 1384 Rus. , 667 Pol, 340 Niem. , 3 innej narod. . Par. rzym. kat. w Bolechowie. We wsi jest cerkiew. Według podania stal tu niegdyś monaster bazylianów. Wołoska Wola, pow. włodawski, ob. Wola Wołoska, Wołoski 1. wś, pow. wilejski, w 3 okr. pol, gm. Serwecz o 5 w. , okr. wiejski i dobra Śliźniów, Kostyki, 33 dusz rewiz. 2. W, , Wołoszki, wś, pow. kobryński, w 1 okr. poL, gm. Zbirohy, o 32 w. od Kobrynia, 51 dzies. 15 łąk i pastw. , 1 nieuż. . W r. 1789 należała do dóbr Raczki, Kościów. Wołoski al. Wolski Jar, uroczysko na gruntach mka Meżyrycza, w pow. czerkaskim. Wołoskie 1. wś, pow. krzemieniecki, gm. Dederkały, par. praw. Siwki w pow. ostrog skim, o 3 w. , katol. Jampol, ma 31 dm. , 251 mk. , cerkiew filialną, p. w. św. Jana Bohosłowa, z drzewa wzniesioną w 1739 r. kosztem dziedzi ca wsi Aleksandra Sieniuty Lachowieckiego, od nowioną w 1875 r. i uposażoną 15 1 2 dzies. zie mi, kaplicę katol. dekanatu krzemienieckiego. Podług reg. pobor. pow. krzemienieckiego z r. 1583 płaci ztąd p. lwi, wójt janpolski sie z 5 dym. , 4 ogr, , 2 komor. , 1 koła waln. Jabłonow ski, Wołyń, 142. W r. 1665 była własnością Krystyny Sieniuciny, w dzierżawie, wraz z Ol szanicą i Skrobotówką, u Mikołaja Jakubowskie go Arch. J. Z. R. , cz. IV, t. I, 79. W 1873 r. własność Jana Sieniuty. 2. W, Karaczyńce, ob. Karaczyńce Wołoskie. 3. W. Mecherzyńce, pow. berdyczowski, ob. Mecherzyńce. 4. W. , ob. Wołosówka 1. . J. Krz. Wołoskie, część Ciemierzyniec, w pow. przemyślańskim. Wołowskie wsi, były to osady zakładane w XIV i XV w. na podgórzu karpackiem przez przybyć szów pochodzenia wołoskiego Rumunów, którym pozwolono rządzić sie własnemi zwyczajami pra wnemi prawo wołoskie, tak jak niemieckim kolo nistom zostawiono prawo niemieckie. Podobnie jak z czasem nadawać zaczęto prawo niemieekie czy sto polskim osadom, tak i liczne wsi z ludnością rusińska, polską czy mieszaną otrzymywały prawo wołoskie, odpowiadające warunkom pasterskiego życia śród lesistego podgórza karpackiego. Dzieje tej kolonizacyi wołoskiej i rozszerzenie się osad na prawie wołoskiem przedstawiają prace O wsiach tak zwanych wołoskich na płn. stoku Karpat przez AL hr. Stadnickiego Lwów, 1851 r. i Północnowschodnie wołoskie osady przez ks. J. T. Lubo mirskiego Bibl Warsz. , 1885 r. , t. IV. Istnieją ce na obszarach między górnym biegiem Sanu i Dniestru wsi wołoskie wyliczono w artyk Górale Sł. Geogr. , II, 693. Br. Ch. Wołoskie Rostoki, ob. Rostoki t. IX, 804. Wołoskoje, wś nad Dnieprem, w pow. i gub. ekaterynosławskiej. Na wprost W. , u ujścia Mokrej Sury, znajduje się w rzece drugi z rzędu poroh, t. zw. Surski. Wołoskowce, wś w pobliżu pr. brz. Horynia, pow. ostrogski, gm. Moszczanica o 3 w. , odl o 8 w. na płn. wsch. od Ostroga gdzie st. poczt. , str. źel. Krywin i Ożenin obie o 8 w. , ma 42 dm. , 410 mk. , cerkiew paraf. drewnianą, p. w. Pokrowy NM. P. , niewiadomej erekcyi, uposażoną 35 dzies. ziemi, szkółkę cerkiewną od 1874 r. . Do par. należą wsi Kurhany o 3 w. i Radówka o 2 w. . W całej parafii 127 dm. , 1051 mk. prawosł. , 29 katol. i 22 żydów. Glebę stanowi czarnoziem z podkładem bardzo grubego piasku, pomieszanego z kamykami i wa pieniem. Z pod gór wytryskują obfite źródła czystej wody. Włościanie zajmują się wyłącz nie rolnictwem i są wogóle dość zamożni. Nie którzy mają przy domach sady owocowe, a w nich ule z pszczołami. Wś należała do ks. Ostrogskich. W r. 1577 sioło ziemian Ostrog skich płaci od 3 dym. na ćwierc. W r. 1583 ks. Konstanty Ostrogski płaci ztąd z 2 dym. , 2 podsus. Jabłonowski, Wołyń, 39, 71. An na Alojza z książąt Ostrogskich Chodkiewi czowa w 1622 r. nadała tę wieś, pomiędzy in nemi, na uposażenie kolegium jezuickiego w Ostrogu. Po kasacie jezuitów W. w 1771 r. przeszły do ks. Jabłonowskich, obecnie wła sność Antropowych. J. Krz. Wołoskowce, wś nad rzką Djahówką, pow. sosnocki gub. czernihowskiej, gm. Wołoskowce, o 35 w. od Sosnicy, 325 dm. , 1850 mk. , zarząd gminy, cerkiew, targi. Wołoskownia, wś, pow. klimowicki, gm. Kościukowicze, ma 40 dm. , 176 mk. Wołosław, kępa na rz. Ługu, w pow. włodzimierskim, należała do dóbr monasteru św. Onufrego. Wołośnia, rzeczka, w pow. nowogródzkim, właściwie Wołownia, ob. Wolowicz, Wotosów, os. młyn. , należąca do dóbr Leszczany, w pow. chełmskim, gm. i par. Wojsławice. Wołosów, wś nad Hujwą, pow. żytomierski, gm. i par. praw. Kotelnia o 3 w. na płn. zach. , ma 145 dm. , 1167 mk. , cerkiew filialną, p. w. św. Michała, z drzewa wzniesioną w 1775 r. i odnowioną w 1874 r. ; kaplica pod źródłem, woda którego uważana jest przez mieszkańców za uzdrawiającą. Na płn. od W. , bliżej Iwnicy, leży wś Słoboda Wołosowska. Podług rewizyi zamku żytomierskiego z 1545 r. własność Olizara Wołczkowicza Jabłonowski, Rewizye, 131. Podług reg. pobor. wwdztwa kijowskiego z 1571 r. pobór z mka Koroscieszowa, Toporzycz, Starego Choroscieszowa i Wołosowa, i z wsi do tego mka przynależących Starowicz, Sidorowicz, Sołodyrow, Horoszkowicz, wynosił 48 fl. 21 gr. W 1628 r. Ludwik Olizar płaci z Wołosowa w zast. od 5 bojar. , 30 dym. , 2 kół mł. , 1 stęp. Jabłonowski, Ukraina, I, 40, 84. Wołosów, wś, pow. nadworniański, 15 klm. na płd. wsch. od sądu pow. w Nadwornie, tuż na wsch. od urzędu poczt. w Cucyłowie. Na zach Wołośnia Wołosów Wołosław Wołosowszczyzna Wołosówka Wołosowiec Wołosowicze Wołosowce Wołosowce Wołosza Wołosy Wołostycz Wołosowska Wołosowo i płd. leży Cucyłów, na wsch. Hawryłówka i Weleśnica Dolna, na płn, Weleśnica Górna, Ka mienna i Tyśmieniczany ostatnia wś w pow. stanisławowskim. Wzdłuż granicy wsch. pły nie Worona od płd. zach. na płd. wsch. ; w ma łem od niej oddaleniu na zach. płynie w tym kierunku Rokitna al. Poliński Potok, dopł. Wo rony. Zach. część wsi przepływa Strymba. Za budowania wsi leża w dolinie Strymby. Na płn. od nich leżą ruiny zamku. Wsch. część obsza ru lesista. Wł. więk. ma roli or. 442, łąk i ogr. 473, past. 247 mr; wł. mn. roli or. 770, łąk i ogr. 1214, pastw. 10 mr. W r. 1890 było 168 dm. , 1059 mk. w gra. ; 3 dm. , 33 mk. na obsz. dwor. 935 gr. kat. , 100 rzym. kat. , 53 izrl. ; 968 Rus. , 60 Pol. , 49 Niem. , 5 innnej narod. . Par. rzym. kat. w Nadwornie, gr. kat. w miejscu, dek. tyśmienicki. We wsi jest cerkiew i szkoła 1 klas. O mogiłach z czasów napadów tatarskich tu i w Cucyłowie ob. ,, Rozmaitości, 1835 r. , str. 327. W ostatnich czasach W. z Hawryłówką prze szły od dawniejszych właścicieli hr. Szeptyc kich, drogą wiana, do rak Władysława hr. Ko morowskiego. Lu. Dz. Wołosowce, wś skarbowa, pow. latyczow ski, okr. poL, gm. , par. katol. i st. poczt. Między bórz o 13 w. , st. dr. źel. Deraźnia o 29 w. , odl. o 27 w. od Latyczowa, przy drodze z Mię dzyborza do Niemierzyniec, ma 133 dm. , 1044 mk. , 1774 dzies. ziemi włośc. , 35 cerkiewnej, 2 młyny. Posiada cerkiew, p. w. N. M. Panny, wzniesioną w 1799 r. Włościanie zajmują, się bednarstwem i wyrabianiem z drzewa łopat, gra bi i t. p. Podług reg. pobor. pow. międzybo skiego z 1530 r. płaci od 1 a w 1552 r. od 1 1 2 pługa. W r. 1578 i 1583 należy do Jana Sie niawskiego, który płaci od 3 pługów Jabłonow ski, Wołyń i Podole, 167, 301. Następnie na leżała do klucza międzyborskiego ks. Czartory skich, którzy mieli tu letnią rezydencyę i stajnię koni rasowych. Jadąc ku Międzybożowi spoty ka się liczne mogiły. Podług podania miała tu Zofia z Lubomirskich Czartoryska stoczyć utar czkę z Tatarami. Dr. M. Wołosowicze 1. fol. , pow. bychowski, dziedzictwo Borysowiczów, 1016 dzies. 150 roli, 30 łąk, 444 lasu; młyn wodny daje 400 rs. 2. W. , wś, pow. korecki, gm. Lubinicze o 7 w. , zapasowy śpichlerz gminny. 3. W. , wś i folw. , pow. rohaczewski, gm. Polesie o 13 w. , ma 76 dm. , 440 mk. , zapasowy śpichlerz gminny. Pol. , dziedzictwo Stachowskich, ma 575. dzies 122 roli, 60 łąk, 228 lasu. 4. W. , wś u źródeł rz. Bojni, pr. dopł. Jessy al. Essy, w pow. lepelskim. Wołosowiec, osada w Ciemierzyńcach, w pow. przemyślańskim. Wołosówka 1. w dokm. Wołoskie, wś, pow. włodzimierskim, na płd. wsch od Ozieran a na płn. wsch, od Ośmihowicz, których stanowiła przysiołek. 2. W. , wś przy zbiegu Teterówki z Teterowem, pow. żytomierski, gm. Karpowce o 4 w. , odl. o 60 w. od Żytomierza, 7 w. od st. poczt. Cudnów a 3 w. od st. dr. żel. Olszanka, ma 106 dm. , 875 mk. prawosł, 31 katol. , 20 żydów, cerkiew, p. w. św. Parascewii, z drzewa wzniesioną w 1798 r. i uposażoną 51 1 2 dzies. ziemi. Cerkiew filialna we wsi Bejzymówce o 3 w. . Własność Trzeciaków. Dobre gospodarstwo rolne. Wołosówka, wś, pow. złoczowski, ob. Podhajczyki t. VII, 388. Wołosowo, wś nad rzką Uświwką, pow. sieński, gm. Wysoki Horodziec, ma 27 dm. , 132 mk. , cerkiew par. drewnianą. Wołosowo, st. dr. źel. bałtyckiej, w gub. petersburskiej, pomiędzy st. Kikieryno o 8 w. a Wrudą o 11 w. , odl. o 80 w. od Petersburga a 267 w. od Rewia. Wołosowska Huta, uroczysko, pow. rohaczewski, gm. Polesie o 16 w. , fabryka zapałek założona w 1875 r. produkuje na 10000 rs. rocznie. Wołosowszczyzna 1. folw. szlach. , pow. oszmiański, w 2 okr. poL, o 21 w. od Oszmiany, 1 dm. , 14 mk. 1 prawosł, 13 katol. 2. W. , wś, pow. wilejski, w 3 okr. poL, gm. , okr. wiejski i dobra, dawniej ks. Wittgensteina, następnie ks. Hohenlohe, Porpliszcze o 5 1 2 w. , o 84 w. od Wilejki, 9 dm. , 37 mk. prawosł. , 11 kat. w 1865 r. 30 dusz rewiz. . Wotostków, wś, pow. mościski, 14 klm. na płd. wsch. od Mościsk, 7 klm. na płd. zach. od Wiszni Sądowej sąd pow. , st. kol. i urz. poczt. . Na płn. lezą Królin i Sądowa Wisznia, na wsch. Dmytrowice i Kulmatycze, na płd. wsch. Dydiatycze, na płd. Wołczyszczowice i Mistycze, na zach. Stojańce. Środkiem wsi płynie Mły nówka dopływ Wiszni, z Dydiatycz gdzie po wstaje na płn. zach. do Stojaniec. W dolinie potoku leżą zabudowania. Wzn. na płd. zach. sięga 305 mt. Na płn. Łysa Góra 279 mt. . Płn. krawędź obszaru lesista. Wł. więk. ma roli or. 668, łąk i ogr. 71, past. 33, lasu 203 mr. ; wł. mn. roli or. 876, łąk i ogr. 124, pastw. 60 mr. W r. 1890 było 189 dm. , 1134 mk. w gm. ; 9 dm. , 71 mk. na obsz. dwor. 560 rzym. kat. , 592 gr. kat. , 45 izrl, 8 innych wyzn. ; 591 PoL, 596 Rus. , 17 Niem. . Par. rzym. kat. w Sądo wej Wiszni, gr. kat. w Stojańcach. We wsi jest cerkiew i szkoła 1 klas. Lu. Dz. Wołostycz al. Wołostec, część wsi Rybnik, w pow. drohobyckim. Wołosy 1. przys. wsi Pogorzelisko, w pow. rawskim Rawa Ruska. . 2. W, część Kamionki Wołoskiej. Wołosza, wś, pow. rówieński, gm. i par. Stepań o 8 w. . Wołoszcza Wołoszcza z Zadami, wś, pow. samborski, 32 klm. na wsch. od Sambora, 9 klm. na wsch. od Łąki sąd pow. i urz. poczt. . Na zach. leży Majnicz, na płd. zach. Dorozów, na płd. Hru szów, Tynów i Litynia wszystkie w pow. dro hobyckim, na wsch. Terszaków, na pln. Monasterzec, Mosty, Susułów i Podolce wszystkie w pow. rudeckim. Wzdłuż granicy płd. wsch. płynie Bystrzyca. Wody z płn. , moczarzystego obszaru spływają na płn. ku pobliskiemu Dnie strowi. Zabudowania wsi leżą. na płd. zach. 276 mt. , na wsch. od nich grupa domów, Za dy, na płd. zach. las, , Wołoszcza. Własn. więk. ma roli or. 154, łąk i ogr. 3537, pastw. 36, lasu 510 mr. ; wł. mn. roli or. 487, łąk i ogr. 1642, pastw. 573 mr. W r. 1890 było 315 dm. , 1745 mk. w gm, 9 dm. , 63 mk. na obsz. dwor. 1266 gr. kat. , 457 rzym. kat. , 85 izrl; 1388 Rus, 420 Pol. Par. rzym. kat. w miejscu, dek. drohobycki, dyec. przemyska. Założył parafię Franciszko Korytko w r. 1703. Do par. należą; Hruszów, Majnicz, Monasterzec, Mosty, Świniusza i Terszaków. We wsi jest ko ściół drewniany, zbudowany w r. 1703, konse krowany r. 1858. Na starym cmentarzu stoi kaplica murowana, wzniesiona kosztem Brueckmanów. Par. gr. kat. w miejscu, dek. mokrzański. Do par. należy Majnicz. We wsi jest cer kiew. Na cmentarzu jest drewniana kaplica. Szkoła 1 klas. , kasa poż. gm. z kapit. 2107 złr. W Żółkwi dnia 14 lutego 1691 r. potwierdza Jan III przywilej króla Michała, zezwalający Korytce założyć na gruntach wsi Wołoszcza miasteczko Korytków na prawie niemieckiem Arch. kraj. we Lwowie, C. t. 460, str. 2140. Opis wsi podał Płoszczański w Literaturnym Sbornyku Matycy, 1870, str. 31. Ob. Sło wo, 1864, nr 69. We wsi sa ślady zamku. W cerkwi tutejszej jest Antemis poświęcony przez biskupa chełmskiego Maksymiliana Ryłłę, z wła snoręcznym podpisem ob. Szaraniewicza, , Kata log wystawy archeologicznej we Lwowie, 1888 r. , str. 9. Lu. Dz. Wołoszczyzna, przedmieście Miastkówki, w pow. olhopolskim. Wołoszczyzna 1. wś, pow. bóbrecki, 6 klm. na zach, od Bóbrki sąd pow. , st kol. i urz. poczt. . Na płn. , wsch. i płd. leża Chlebowice Wielkie, na zach. Suchodół i Olechowiec. Wzdłuż granicy wsch. płynie Krywula, dopł. Boberki. W jej dolinie leżą zabudowania wsi. Zach. część obszaru przeważnie lesista las Beniów na płd. zach. . Wł. więk. ma roli or. 37, łąk i ogr. 1, past. 21, lasu 578 mr. ; wł. mn. roli or. 594, łąk i ogr. 95, pastw. 82, lasu 37 mr. W r. 1890 było 85 dm. , 478 mk. w gm, , 1 dm. , 5 mk. na obsz. dwor. 380 gr. kat. Rus. , 75 rzym. kat. PoL, 28 izrl. Niem. . Par. rzym. kat. w Staremsiole. , gr. kat. w Olchowcu. We wsi jest cerkiew, szkoła 1 klas. i kasa poż. gm. z kapit. Słownik Geograficzny T. XIII. Zeszyt 156. 1006 złr. W czasie budowy kolei lwowskoczerniowieckiej znaleziono tu wiele urn z kośćmi. 2. W. , część Horożanki, pow. podhajecki. 3. W. , wś, pow. podhajecki, 12 klm. na płn. zach. od sądu pow. i urzędu poczt. w Podhajcach. Na wsch. leży Mużyłów, na płd. Litwinów, na zach. Bożyków, na płn. Sarańczuki w pow. brzeżań skim. W pobliżu granicy zach. płynie Złota Lipa. Płn. zach. część obszaru przepływa dopł. Złotej Lipy, pot. Litiatyński. Wł. więk. ma ro li or. 239, łąk i ogr. 44, past. 19, lasu 555 mr. ; wł. mn. roli or. 661, łąk i ogr. 136, pastw. 84, lasu 81 mr. W r. 1890 było 118 dm. , 713 mk. w gm. , 10 dm. , 60 mk. na obsz. dwor. 671 gr. kat. , 36 rzym. kat. , 68 izrl; 679 Rus. , 94 Pol. . Par. rzym. kat. w Podhajcach, gr. kat. w Boży kowie. We wsi jest cerkiew i kasa poz. gm. z kapit. 3454 złr. Pod względem geologicznym badał miejscowość prof. Łomnicki ob. Spra wozdanie z badań geolog. między Gniłą Lipą. a Strypą, Kosmos, Lwów, 1888, t. V, str. 178. Lu. Dz. Wołoszczyzna. Nazwa Wołoszczyzna, niekiedy Wołosza, występuje u nas w wielorakiem znaczeniu najprzód, jako termin bardziej etniczny, stosuje się ona do całego przestworu ziem zajmowanych przez ród wołoski rumuński przed i za Dunajem, potem do dwóch, razem wziętych, historycznie znanych hospodarstw wołoskich, Mołdawii i Multan, zjednoczonych ostatecznie jako obecne królestwo Rumunii, nakoniec nadawano ją rzadziej pierwszemu z tych hospodarstw, jako reprezentującemu wobec Rzpltej przez ścisłe zespolenie, tak geograficzne, jak i historyczne, z obszarem jej ruskich prowincyi, całą Wołoszę. Rzeczywistą wagę faktyczną atoli posiada przedewszystkiem to ostatnie znaczenie; wobec czego Wołoszczyzna była dla nas krainą leżącą u południowozachodniej granicy Rzpltej, pomiędzy Dniestrem a górami Karpackiem, od Pokucia aż do ujść Dunaju. Nosiła kraina ta jeszcze inną szczególną nazwę, mającą swe uzasadnienie nie tyle w geografii, ile w genezie historycznej ludu, mianowicie nazwę Mołdawy nigdy Multan; była takowa wszakże u nas dość rzadko w użyciu. Przeważała bezwarunkowo nazwa ogólna. Z całego świata bowiem rumuńskiego Wołosza mołdawska jedynie wchodziła w sferę życia Rzpltej, była dla niej samą Wołoszczyzną. Ta część W. była zespolona z Rzpltą licznemi węzłami stosunków geograficznych, tradycyi dziejowych, potrzeb polityki, obronności, przemysłu, potrzeb moralnych nakoniec. Pod względem geograficznym stanowi W. nieodzowne jakby dopełnienie czerwieńskich ziem ruskich Rzpltej. Spływa ona niejako od wierzchowisk Seretu i Prutu, kryjących się na ruskiem Pokuciu, łożyskami tych rzek pomiędzy pasmem Karpat, od huculskiej Czarnohory ku 57 Wołoszczyzna Wołoszcza Wołoszczyzna południowi idącem, oraz Dniestrem podolskim ku ujściom rzek tych jedynie, do morza; w obliczu których to ujść i same Karpaty, jakby umyślnie, zwracają się nagle na zachód, odsłaniając tam dzielnicę geograficzną już inną, dunajską. Same zaś gardziele hirła z ruska dunajskie są raczej ujściem Seretu i Prutu, nie Dunaju, dosyć rzucić okiem na nie. Mają one z Dunajem dzisiaj wspólną deltę jedynie, podobną do tej, jaka się w inny sposób wytwarza dla Padu i Adygi w Lombardyi. Zresztą pierwotne ujście Dunaju wcale nie zataczało się przed wieki dokoła granitowej wyżyny Dobruczy na północ, jak obecnie, lecz przedzierało się najniewątpliwiej południowym rębem tej wyżyny, wprost linią Czarnowody, ku morzu, gdzie Kustendża. Jakkolwiekbądź Seret z Prutem w takim stopniu tylko należą do Dunaju, ile Boh do Dniepru, że się ich limany spływają. Wołoszczyzna mołdawska nie należy więc wcale, ściśle biorąc, do geograficznego obszaru dunajskiego, który w tej stronie, topograficznie nawet, kończy się na linii Milkowa, wpadającego do Seretu, nieco wyżej jego ujścia. Zatem, rozciągająca się po za tą linią, między południowemi Karpatami a dolnym Dunajem, Wołosza podgórska, multańska, dziś wyłącznie Wałachią zwana, nie stanowi zupełnie, pod względem geograficznym, jakiejś jedności z Wołoszczyzną mołdawską. Przeciwnie nawet, o ile tamta przez Dniestr zespala się z Rusią czerwieńską, boć przecie nie powód to rozbicia całości geograficznych, że Dniestr w średnim swym biegu z prawej strony nie otrzymuje dopływów, o tyle multańska Wałachią stanowi w wyższym o wiele stopniu jedność topograficzną z Bułgaryą, jako dzielnice jednej doliny niższodunajskiej, między Karpatami i łańcuchem Bałkanów; całość tak jednolitą, jak dolina Lombardyi po obydwu brzegach Padu, od Alp do Apeninów. Wobec czego Wałachią ściślej niż z Wołoszczyzną zespolona jest geograficznie z Transylwanią, nawet z tamtąd bowiem wypływa główna jej, po Dunaju, rzeka Aluta, spuszczająca się ku nizinom przez wąwóz Czerwonej Wieży. Niezależnie tedy od wszelakich legend dackich, od spójni późniejszych etnologicznych, od obecnego zespolenia dzielnic wołoskich w dzisiejszej Rumunii, Wołoszczyzna stanowiła dopełnienie ziem ruskich Rzpltej za Jagiellonów tak dobrze, jak stepy czarnomorskie między Dniestrem a Dnieprem. Dzieje same prowadziły ku temuż rezultatowi. Oto w połowie IX w. , w epoce pierwszego wyraźniejszego zawiązywania się rzeszy politycznych pod sterem Piastów i Ruryków, na całem dorzeczu Dniestru, aż do morza, siedzieli Tywercy słowiańscy, pokrewni karpackim Chorwatom i Dulebom wołyńskim. Lud ten, zajmujący obydwa brzegi starożytnego Tyrasu, wchodzi z czasem w splot potężnie wznoszącej się w Kijowie szerokoramiennej ruskiej rzeszy; następnie po rozszczepieniu się Rusi, kraina, przez ten lud zamieszkana, staje się dziedziną książąt dzielnicy halickiej. Władza tych książąt sięga niejednokrotnie daleko na południe i na początku drugiej połowy XII w. powstaje nawet w Berładzie, na dopływie Seretu, na chwilę dział odrębny, do którego należą grody Tekucze i Mały Halicz późn. Gałacz. Czy jednak osady Tyweroów a następnie i posiadłości pierwszych książąt halickich, sięgały z biegiem dolnego Dniestru i Prutu aż do wyżyn Karpat siedmiogrodzkich, rzecz wątpliwa; najprawdopodobniej cały pas bliższy wschodnich pochyłości tego łańcucha gór zostawał dalej przytuliskiem jakiego odłamu Daków, ocalonych od pogromu Trajana i zromanizowanych nawet może nieco przez starożytnych władzców tamtych krain. Wszelkie atoli stalsze przez kogokolwiek bądź zasiedlenie było na długie czasy wprost niemożliwe. Dolne Podniestrze, ku Dunajowi, leżało na samej linii wielkiej drogi stepowej, po której koczownicze ludy azyatyckiej w niepowstrzymanym swym wylewie, przesuwały się przez wieki całe ku wnętrzu Europy, wypierając się wzajem kolejno. Nie mogła się też tu mocniej ustalić i władza ruska. Półtora wieku koczowali tu Pieczyngowie, tak że Zadniestrze, kraina nad Prutem i Seretem, otrzymała od nich u kronikarzy nazwę Pacinatia; w połowie zaś XI w. Pieczyngów tych spędzili ztąd nowi przybysze ze stepów zadnieprzańskich Połowcy czyli Kumani, czystej krwi turskiej jak i ich poprzednicy. Namioty połowieckie okrywały stepy zadniestrzańskie podobnież z górą, półtora stulecia, od którego to czasu dawna Pacinatia przybrała nazwę Kumanii. Co temsłuszniejszem się stało, iż nawała mongolska, po fatalnej porażce nad Kałką, wyparła 1225 i koczujące na stepach Podnieprza hordy połowieckie również za Dniestr. Ale niebawem i nad Zadniestrzem zawisła burza. Zmysł samozachowawczy nakazywał Połowcom zespolić się z Zachodem, przedewszystkiem węzłami moralnemi, przez przyjęcie chrztu. Chan ich ówczesny Bart nie wahał się. Na jego prośbę arcybiskup strzygoński Robert otrzymał od papieża rozkaz zajęcia się nawróceniem pogan; Teodoryk zaś, przeor dominikanów, którzy arcybiskupowi w tem najwięcej pomagali, został 1228 r. wyznaczony na biskupa Kumanii. Nadto posłał papież błogosławieństwo do nawracania pogan król. węgier. Andrzejowi U, którego syn Bela IV począł 1236 r. tytułować się nawet królem Kumanii. Atoli nowa nawała mongolska 1241 r. zniweczyła wszystko do szczętu. Kumani całą hordą uszli z nad Dniestru na Bułgary i do Węgier, cząstka ich tylko ukryła się w górach. Opuszczona przez koczowników połowieckich kraina nie przestała mimo to nosić nazwy Ku manii. Zaległa ona była odtąd pustynią, Mongołowie bowiem niedługo się tu trzymali, koczowiska ich po nad Prutem i Seratem znikały powoli. Po upływie zaś wieku od wypędzenia Połowców, zwycięztwo Kazimierza W. nad Tatarami podolskimi pod Lublinem 1334 r. , a następnie rozgromienie przez jego siostrzeńca Ludwika 1352 r. tych, co pozostawali jeszcze w Siedmiogrodzie, stanowczo uwolniły i Zadniestrze od owych najświeższych przybyszów azyatyckich, którzy poczęli odtąd skupiać przeważniej siłę swą w Krymie. Bogate w skarby przyrody ziemie Kumanii nie mogły dłużej pozostawać bez zaludnienia; bogactwa te same wabiły sąsiadów. W najodpowiedniejszych dla zajęcia ziem kumańskich warunkach znajdowali się teraz Wołosi; oni też niebawem zajęli opuszczoną przez Połowców i Mongołów Kumanię. Nowi ci przybysze znani już byli od wieków w sąsiedztwie. Nazwy Wołoch, Włoch, Wlach nadawali wogóle Słowianie, idąc w tem może za przykładem Giermanów, najprzód ludom szczepu celtyckiego, z biegiem czasu zromanizowanym przez wszechwładzców starożytnego świata, a następnie wszelkim ludom romańskim bez różnicy krwi pierwotnej, a więc tak dobrze Italom, jak i innym. Wnosząc z tej nazwy musieli być ci nowi przybysze na puste kumańskie Zadniestrze plemieniem szczepu romańskiego. Byli takowem w rzeczy samej, z tą wszakże różnicą, iż nie powstali oni, jak zachodni ich wspołplemiennicy, ze pnia italskiego lub celtyckiego, lecz wyrośli z gałęzi trakoilirskiego odłamu ludów aryjskich. Wyrośli nadto na miejscu w południowym swym odłamie, na obustronnych stokach szerokoramiennych pasm Hemu; w północnym zaś na pochyłościach, zataczających się półwieńcem ku średniemu Dunajowi, Karpat dackich. Tu i tam pod nieprzezwyciężonym parciem wpływu rzymskiego. Proces historyczny romanizacyi tego ludu znany jest dostatecznie. Po dokonaniu takowej u plemion odłamu południowego już w pierwszej dobie cesarstwa przyszła kolej i na Dacyą, rozpostartą po obydwu stronach pasma górskiego, pomiędzy dolnym Dunajem, Cisą i Dniestrem. W ostatecznym wyniku wojen eksterminacyjnych cesarza Trajana, oraz systematycznej następnie kolonizacyi, zapanowała i tam wszechwładnie, jak pierwej wśród ludów Galii, Iberyi etc. , kultura i mowa zwycięzców. Czy przecie wylew romanizacyi sięgnął wtedy aż Dniestru, rzecz wątpliwa. Gdy przyszła wielka wędrówka ludów barbarzyńskich, władza rzymska za następców Trajana musiała się cofnąć na prawy brzeg Dunaju; nie mogąc bronić Dacyi odwołano legiony i osadników. Dakowie zromanizowani woleli wszakże, w znacznej części, szukać schronienia w kotlinach i halach gór ojczystych, niż opuszczać kraj rodzinny. Odkąd zaś doliny naddunajskie i naddniestrzańskie stały się szerokim gościńcem, coraz zmieniających się kolejno hord barbarzyńców, góry te zostały kolebką, w której dzieje wykołysały w ciągu długiej pomroki wieków, nowy, nieznany odłam wschodnioromańskiej, czyli wołoskiej narodowości. Kotliny siedmiogrodzkie Dacyi transalpińskiej były Wołochów kolebką istotniejszą nawet, niż kotliny i stoki starożytnego Hemu. Zresztą świat ten karpacki bliżej nas też obchodzi. Nie mniej przeto do szerokiego zakresu Wołoszy wogóle należy historycznie i etnograficznie i świat bałkański, nie przedstawiający wszakże geograficznie nigdzie znaczniejszego skupienia gałęzi tej etnicznej. Zromanizowane plemiona bałkańskie, których przyjęta od słowian nazwa Vlachy zjawia się jednak u byzantyjskich pisarzy nie wcześniej jak na początku XII w. , były istotnie rozproszone po całym półwyspie, błąkając się od wieków ze swemi stadami, jak i dotąd jeszcze po części, nietylko po wyżynach Hemu i Pindu, lecz i po Helladzie. Przy powszechnem zaś rozproszeniu, każde ich znaczniejsze gniazdo z osobna otrzymało u greków nazwę Vlachia, tak w użyciu pospolitem, jak i w urzędowych aktach. Ztąd w ciągu wieków średnich spotykamy na półwyspie bałkańskim przeróżne Włachie, rozrzucone bez żadnej spójni i jakiegoś narodowego środkowego ogniska. Tak pomiędzy XII a XV w. istniały na południu półwyspu Vlachia Wielka, które to miano nadawano ówcześnie starożytnej Tessalii; Vlachia Mała, czyli dawna Etolia, oraz Vlachiotis Epir. Na Bałkanach zaś i dolnym Dunaju istnieje w ciągu XIII i XIV w. całe państwo włachobułgarskie, czyli tak zwane carstwo bułgarskie drugie, ternowskie. Chociaż nie da się w niem wydzielić Wlachii jako krainy osobnej, widać, iż tu Wołosi byli bardziej jeszcze wśród Słowian rozproszeni; znaczenie ich niezaprzeczone, ale nie oparte na podstawie terrytoryalnej. Akta i dokumenta urzędowe, greckie i łacińskie, podając wciąż nazwy Blachia, Vlachia, Valachia, osobnej przecie tego miana ziemi, miejscowości, nie wskazują. Rubsiquis w swem sprawozdaniu r. 1524 zaznacza tylko, jako uległą Tatarom, po za Dunajem, ku Konstantynopolowi, Walachią, która jest ziemią Assana i mniejszą Bulgaryą, nic bliżej nie określając. Ale teź i w świecie karpackim, w owej, bardziej istotnej, jakeśmy już na to wskazali, kolebce Wołoszy, występuje ona pierwotnie podobnież nie w zwartym zastępie lecz rojnemi, wśród innych żywiołów, gniazdami, krzepnąc powoli w ciszy kotlin ustronnej Transylwanii, osłoniętej z trzech stron prawie łańcuchami gór. Wszakże i przy warunkach górskiego zabez Wołoszczyzna pieczenia, lud ten dakorzymski, romańskie woloski nie mógł się jednak rozwijać samoistnie, swobodnie. Koczownicy wprawdzie nie tknęli go prawie, ale natomiast nie był on w stanie uchronić się od wiepowstrzymanego wylewu Słowiańszczyzny. Przenikali Słowianie wszędy różneroi drogami, torowanemi pługiem i mieczem, pod przewodnictwom własnych wojewodów; najczęściej zaś, pędzeni tłumami naprzód przez napierających na nich Gotów, Hunnów, Awarów. Przeniknęli taż i w dawne Daków siedziby; jeśli Już oddawna, co najprawdopodobniejsze, nie zajmowali społem z niemi górskich siedzib. Wytwarzająca się w ostępach Karpat południowych nowa narodowość romańska, przesiąkła tedy na wakroś słowiańskością, a nawet na długie wielki słowiańską powłoką całkiem została przysłonięta. W etnicznej onej ztąd genezie, do dwóch poprzednich pierwiastków dackicgo i rzynmkiego przyłączył się jeszcze trzeci, słowiański. Lecz najbardziej stanowczym pośrednikiem owego wpływu tak przeważnego Słowian, na zromanizowaną do szczętu ludność starożytnej Dacyi, było plemię turańskie Bułgarów Bółgarów. Bułgarowie, przybysze od Wołgi i Kamy, stanąwszy raz nad Dniestrem, zagarnęli najprzód pod swe koczowiska całą podgórską Dacyę, a następnie przeszli przez Dunaj, przekroczyli Bałkany, i powstrzymani zostali dopiero u murów samego Carogrodu. W. podbitych krainach zastali oni już przeważającą ludność słowiańską; zakładając tedy potężne carstwo, sami się stali Słowianami i odtąd będą najgorliwiej popierać sprawę narodową swych poddanych. Do spójni politytycznych przybyła silniejsza od nich spójnia moralna, religijna; nowopowstała cerkiew bułgarska była właśnie cerkwią słowiańską, posiadającą swój odrębny obrządek i samorząd. Carstwo bułgarskie, chociaż odwzorowujące u siebie porządki byzantyjskie, wytworzyło nadto własny swój systemat politycznospołeczny, na silnem możnowładzczem, bojarstwie oparty. Wszędzie więc, gdzie tylko sięgało zwierzchnictwo Bułgarów, wznosiła się świątynia dla słowiańBkiego obrządku, rozgospodarywowali się carscy; bojarowie. Stało się to oczywiście i w ziemiach najprzód przez. Bułgarów zajętych, to jest w starożytnej Dacyi, tak naddunajskiej, Jak nie mniej i zagórskiej, transalpińskiej, Ludność jej wszelka, a wiec i owa zromanizowana obok słowiańskiej, musiała przyjąć naprzód bułgarskie bojarstwo Usłowianione, potem obrządek słowiański, a nareszcie cały tryb społeczny bułgaro slowiański, z panującym w cerkwi, urzędzie i domach możnych językiem słowiańskim. Romanizm pozostał udziałem warstw najniższych; na wyżynach życia dziejowego długo nie widać go zupełnie. Stara Dacya pociągniętą została przez Bułgarów na wieki całe w odmęt życia świata południowosłowiańskiego. Taki stan rzeczy zastali Madziarowie, gdy ostatecznie pod koniec IX w, przekroczyli Karpaty i przed rzuceniem się na równiny Pannońskie, poczęli się sadowić mocno w Transylwanii, którą razem z dzisiejszą Wałachią Grecy nazywali nawet Bułgaryą zadunajską. W Bułgaryi tej północnej ardelskiej pomiędzy Cisą w całym biegu onej, a południowowschodnim łańcuchem zatacząjących się półwieńcem ku niej Karpat, zastali Madziarowie udzielne słowiańskowołoskie księztwa. Zagarnąwszy je pod swe panowanie, nie wprowadzili oni tam narazie żadnych zmian stanowczych w położeniu ludności miejscowej, romańskiej. Kraina ta, Transylwanią, Erdelem, też Ardelią od Turańców zwana, wieki całe przechowała swój obrządek słowiański w cerkwi, swój język słowiański w możnowładczych stosunkach. W niedostępnych zaś gór czeluściach zdołały tu wytworzyć się z czasem i utrzymać w stanie na pół niezależnym nawet, małe odrębne dzielnice jak Marmarosz na północy, Fagaraszuwierz chowisk Aluty na południu, Mimo wszystko, żywioł słowiańskoromański. ze swym właściwym obrzędem trzymał się tam mocno; owszem, w czasie późniejszych nawet nawałnic, ze strony nowych stepowych najeźdzców, górska Ardelia była i dla mieszkańców równin ostatnim zwykle przytułkiem. Nie znaczy to zupełnie, aby zwierzchnictwo Madziarów nie miało być tam uciążliwem wcale. Katolicyzm występował tu bardzo wojowniczo, pociągając ku sobie coraz bardziej miejscowe możnowładztwo wołoskosłowiańskie, zmuszane samą nieodzownością swego położenia do ściślejszego zbliżania się z przewodniczącym pierwiastkiem narodowym w ziemiach podległych koronie św, Szczepana. Nie wszystko jednak ulegało przemożnemu kierunkowi dla niechętnych nowym porządkom rozwarły nię z czasom szerokie wrota wychodźtwa. Wyrosła w ciągu kilku wieków pod osłoną ciszy gór ludność wołoska, sama sobie ogólną, nazwę Rumunów, , Rumnów nadająca, spotężniawszy liczebnie, poczęła po uspokojeniu się stanowczem groźnych ruchów koczowniczych Mongołów, pod przymusem wymagań życia samego, rozszerzać się we wszystkie strony. Najprzód wylew osdniczy zwrócił się z biegiem strumieni i rzek górskich, ku żyznym nizinom pochłaniącej je Cisawy. Ułatwiało to jedność zwierzchniczej władzy potomków Arpada. Po za obrębem więc gniazdowej ziemi Wołochów, zagórskiej, zapłonińskiej, u południowych Słowian poczęły powstawać nowe osiedlenia wołosko słowiańskie, pod opieką węgieraką. Wzmogło się najprzód dawne, w banacie temeskim, nad Temeszem, wpadającym do dolnej Cisawy, a z kolei po przekroczeniu Wrót żelaznych, powatało takowe w banacie zewryńskim, czy krajow Wołoszczyzna Wołoszczyzna skim, nad Dunajem, aż do Aluty, zależnym pierwej od Bługarów, potem od Templaryuszów. Przewodnictwo w ruchu wychodźczym ku Dunajowi ujął w swe ręce przeważnie możny ród Besarabów, penie jeszcze z dawnych bułgarBkieh bojarów pochodzący. Nazwa jego powstała jakoby z przetworzonego przezwiska, jakie nadano protoplastom onego, za dodawanie stałe, przy podpisach imienia bogobojnego epitetu Boży rab sługa Pański. Gdy tedy jedna z gałęzi onego korzystając z opuszczenia przez koczowników nizin naddunajskich, ząjęła ze swym ludem poddanym krainę do Olty Aluty, z tego powodu wyłącznie pierwotniej Basarabiem Besarabią zwane; druga gałęź, posiadająca w górach południowej Ardelii państwo Fagarasz Wakarasz, przyszedłwszy na połudaniową pochylość gór, zwróciła się w połowie XIII w. ku Dunjowi z biegiem Dembowicy; przenosząc główne swe siedlisko coraz głębiejj z podgórskiego Kimpolungu, przez Targowiszcze Tergowiste, do nadolnego Bukaresztu Bukoroszcza. Na czele tego wychodźtwa stal dzielny Raduł Radosław Czarny Basaraba, który korzystając z okoliczności stał się prawie niezależnym tak od Węgrów, jak od Bułgarów panem całej przestrzeni pomiędzy południowemi Karpatami i dolnym Dunajem, gdzie już go były poprzedziły napewno dawniejsze, od Bałkanów nawet, wychodźtwa i osady pobratymców. Lud, któremu Raduł przewodniczył, był górskim; przychodził ze starożytnej Dacyi transalpińskiej, trainsylwańskiej, zapłonińskiej; zwał się sam i był zwanym przez pobratymców dalej w dolinach osiadłych a montibus wyłączniej Monantami góralami. Z pozorną tedy sprzocznością a przecie zupełnie konsekwentnie, cala północna, zajęta przez nich, nizina dolnego Dunaju otrzymała z tego powoda nazwę Montanii, Muntanii, zkąd Multan u Polaków, a Cara Munteniasca u swoich. Wojewodowie mk tej krainy przybierali tytuł transalpińskich w aktach pisanych po łacinie, albo też ungrowlachij skich, gdyż Grecy, mając. przed od oczyma całe potężne piaństwo BułgaroVlachów t. zw, drugie bułgarskie, a nadto lnd MakedoVlachow i inne, dla wyróżnienia dali jej nazwę UngroVlachii. Chociaż sami Wegrzy początkowo zwali ją tylko Hawas alfred ziemią ze śnieżnemi górami. Miano zaś dzisiejsze Wałachii, ,, Wołoszczyzny niby per excellentiam, otrzymała kraina ta od swych l bezpośrednich sąsiadów obcego szczepu, a następnie i na Zachodzie, dopiero później. Przodkowie nasi nazywali Wołochy naddunajskie Multanami, rządzców zaś onych nie inaczej, jak multańskimi hospodarami. Dzisiejsza nazwa Valachia, początkowo przez Węgrów szczególniej, na oznaczenie podwładnej im dzielnicy wołoskiej używana, a która obecnie nadawaną jest przez obcych Multanom, ustaliła się wogóle w swej wyłączności bardzo późno, gdy naprawdę, po ostatecznem prawie unicestwieni u się ludności południowowołoskiej za Bałkanami, po zdeptaniu jej politycznego bytu w Siedmiogrodzie a przy stałem dążeniu Mołdawy ku Rusi, podkarpacka nizina dolnego Dunaju stała się głównem ogniskiem narodowości wołoskiej. Ustaliła się zaś ta nazwa w ogólnej swej postaci Vlachia, , Valachia przez usunięcie nadto w pierwotnem mianie UngroVlachia pierwszego składowego wyrazu, świadczącego jedynie o dawnej jej zawisłości od Węgier. Pierwotnie zaś nazwa ta w ogólnej swej postaci była nawet nie możliwą; nazwa bowiem Vlachii nadawaną też była dawniej innym krajom. Pomiędzy XII a XV w. istniała więc za Bałkanami niejedna Vlachia w Tessalii, Etolii, Epirze, Było też rzeczą wielce naturalnią, że nowopowstającej Wołoszy multańskiej nic dano odrazu nazwy Vlachii, lecz UngroVlachii jedynie, lub też Białej Vlachii, która to nazwa, zdaje się, stosowała się pierwej do Wołochów mezyjskich bałkańskich, następnie zaś do mołdawskiej Wołoszy, która dla nas była Wołoszczyzną per excellentiam, przypadła nazwa Czarnej Vlachii. Turcy utrzymali tylko miana greckie, nazywając Multany AkIflak, Mołdawę zaś Kara Iflak, albo Bogdan od miana panującego rodu hospodarów. Sami zaś późniejsi hołdownicy Rzpltej zwali się najczęściej wojewoda wołoski, hospodar ziemi mołdawskiej w tytule tym urzędowym słowiańskim, łącząc razem etniczne i geograficzne miano swej ziemi. Zagórscy, muńtańscy Wołochowie, dotąd poddani czy hołdownicy Węgrów, z początkiem XIV w. wyzwalają się od nich stopniowo i po ustąpieniu hord koczowników posuwają się niepowstrzymanie z biegiem Dunaju, aż ku jego gardzielom i po za nie nawet, ku brzegom dobruckim, do morza Czarnego. Potężnieją zaś do tego stopnia, że pod koniec tegoż wieku, jeden z potomków Raduła Basaraby, Mircza Mirosław już się tytułuje wojewoda Transalpinus Multan, Tfogaras et Omlas dux gniazda pierwotnego na Siedmiogrodziu, Severini comes banatu Krajowy terrarumque Dobrodicii Dobruczy despotus. U ujść Dunaju spotkali się też Muntanie z pobratymcami od północy idącymi. O ile spotężnieni w swem prastarem siedmiogrodzkiem gnieździe, Wołochowie posuwali się z jednej strony ku południowi, o tyk z drugiej nie zaniedbywali też okoliczności sprzyjających wylewowi ich na północ, ku właściwym już siedzibom plemion słowiańskich. Usadowili się oni najprzód, mocno i niezależnie prawie, w odstępach górskich Marmoroszu, na północy Ardelii; gdy zaś Kumanowie opuścili wierzchowiska Seretu i Prutu, przeszli przez grzbiety gór Kar Wołoszczyzna packich na drugą onych pochyłość, i szukając coraz nowych, żyzniejszych pastwisk, poczęli się wylewać z biegiem rzek ku południowi, na spotkanie z pobratymczymi Muntanami Basarabów. Oczywiście wyjście takie, taki exodus, powrót, jak chcą, nowocześni rumuńscy historycy, nie mogło być jednorazowym, lecz odbywał się powoli, falami niejako. Ostatnia taka fala wychodźtwa wołoskiego miała przebyć Karpaty pod przewodnictwem wojewody marmaroskiego Bohdana w połowie XIV w. , a więc po upływie stulecia całego od zestąpienia Raduła ze swymi zapłonińcami ku nizinom Dunaju. Bohdan ów tedy był też pierwszym wojewodą; wołoskim na Zadniestrzu. Wychodźcy ci z Marmaroszu zajęli pierwotnie nieznaczną przestrzeń tylko, rozciągającą, się po nad górskim potokiem Mołdawą. , wpadającym do Seretu. Ztąd otrzymali od pobratymców nazwę Mołdawian, a kraj przez nich zagarnięty wziął miano, , Cara Moldavanesca. Miano to następnie, po rozszerzeniu się zwierzchnictwa Bohdanidów ku południowi, rozciągniętem zostało i na całą krainę, zawartą, pomiędzy wschodnim łańcuchem Karpat, Dniestrem, ujściami Dunaju i zastąpiło zupełnie dawną, nazwę Kumanii. U sąsiedniej Rusi wszakże, a za jej przykładem i u Polaków, Kumanię ową przezwano z czasem od nazwy rodowej nowych przybyszy Wołochami lub Wołoszczyzną, które to miano utrzymywało się tak w aktach urzędowych, jak i w mowie potocznej w całym ciągu istnienia Rzpltej, Używaną przecie była i nazwa Mołdawii, jako przeciwstawienie nazwie Multan, odnoszącej się zawsze i wyłącznie tylko do Wołoszy naddunajskiej. Szybkie atoli spotężnienie Wołochów na Zadniestrzu nie było dziełem wychodźtwa ostatecznego jedynie. Wychodźcy marmaroscy zastali tu napewno rozproszone osady pobratymców, oraz współwierczych sobie Słowian, które przetrwały wszelkie nawałnice koczowników Pieczyngów, Połowców, Tatarów mongolskich i teraz chętnie się kupiły pod chorągwie Bohdanidów. Co zaś do żywego przypływu i falowań ludności wołoskiej, ułatwiał takowe sam jej długowiekowy tryb życia pasterskiego; który się stał, mimo prastarych wpływów rzymskich, charakterem prawie narodowym Wołocha. Do takiego zaś stopnia, że nawet długo potem jeszcze na pograniczu Rzpltej przybywający osadnicy wołoscy byli zwykle ludem pasterskim, ich znane osobne prawo wołoskie prawem pasterskiem wyłączniej. Wylewowi Wołochów towarzyszył po części przypływ tez innych żywiołów, osobliwie z Rusi, z za Dniestru. Przybysze wołoscy do dawnej Kumanii, która już ziemi mołdawskiej przybrała nazwę, przynieśli ze sobą. , z gór swych gniazdowych, Marmaroszu, własny swój porządek i ustrój społeczny, wyrobiony w ciągu całych wieków bytowania zacisznego w ostępach ardelskich. Na wytworzenie tego porządku społecznego złożyło się więcej moze pierwiastków, niż na wytworzenie samej narodowości wołoskiej, rumuńskiej. Ziemia ardelska, siedmiogrodzka, tak później od 7miu grodów burgów saskich nazwana, była do przyjścia Madziarów integralną dzielnicą potężnego carstwa bułgarskiego. Po rozłamaniu sie carstwa tego na poły, została ogniskiem północnego jego odłamu; po upadku nakoniec dzielnicy południowej stała się głównem przytuliskiem niezależnem Bułgarów w ogóle. Wszelkie tu więc porządki społeczne, polityczne i religijne, były też same co za Dunajem, co w Bałkanach, więc słowiańskobułgarskie narodowość ludu pospolitego nie była wcale uwzględnianą. Nowi zdobywcy Węgrowie zastają Ardelią. na powierzchni zupełnie słowiańską język obrzędu religijnego, język klasy panującej, imiona samych książąt, wszystko to słowiańskie. Zresztą tam cały ustrój polityczny ściśle bułgarski; a więc bany, bojary i wszystko co przez potomków usłowianionych Kruma i Kubrata przejętem zostało z ponętnych wzorów olśniewającego barbarzyńców Byzancynm. Węgrzy podbijając ziemię ardelską. i sadowiąc się hordą swą. przeważnie za Cisawą, nad Dunajem, wewnętrzne jej porządki dawne zostawili najwidoczniej długo nietkniętemi prawie. Siedmiogrodzie miewało zawsze swych odrębnych wojewodów palatynów, chociaż z Węgrów w znaczniejszej części; ale w obec zapewnionego samorządu Sokołów i Sasów, widzimy tu uznawanymi również i starych władzców bułgarskich nad ludnością wołoską, w dzielnicach takich, jak Fogaracz, Maramosz i inne. Pozbawienie bowiem Wołochów w Siedmiogrodziu wszelkich praw politycznych, widocznie po ostatecznem już zmadziaryzowaniu możnowładztwa ze starych rodów bułgarskich, nastąpiło dopiero w połowie XVI w. Słowiański zaś język cerkwi był wypartym nie przez szerzący się katolicyzm wcale, lecz przez obudzony pod wpływem reformy religijnej ruch narodowy, prowadzący do zastąpienia go powoli przez język wołoski, rumuński. Bohdan tedy przybył nad Mołdawę z tłumem wołoskich pasterzy, jako istny ban bułgarski, podobny do południowych swych pobratymców z rodu Basaraby, siedzących na baństwie w Krajowy lub w Fagaraszu. Wnosił on z sobą obrządek słowiański, język słowiański w bliższem otoczeniu, a zarazem cały byzantyjskobułgarski porządek polityczny. Przybysze nowi na Zadniestrze nie przedstawiali się więc sąsiedniej Rusi Halickiej, która mogła roście do zajmowanej przez nich krainy dawne swe prawa, jako żywioł obcy, w obcej postaci występujący. Owszem, zdawało się, jak by wracało na dawne swe siedziby jakieś zabłą Wołoszczyzna kanc plemie staroruskie, w obec tylu niezatartych znamion pokrewieństwa moralnego, wypływających z jednorodności, jednostajności nawet, wspólnej ich byzanckosłowiańskiej kultury ogólnej. Nic dziwnego tedy, że sadowiąca się za Dniestrem Wołosza tak odrazu i tak żywo zespoliła się z Rusią mnogiemi węzły, tak swobodnie i chętnie dała się porwać w zakres warunków jej życia. Zdawałoby się nawet, iż węzły te nowe z Rusią, niezależnie wcale od warunków geograficznych, były silniejsze, jak z pobratymcami multańskimi, którzy długo trzymali się gniazdowej swej Ardelii, i z nią Węgier, przy każdej okoliczności przekraczali za Dunaj, a dla Mołdawian mieli tylko uczucie współzawodnictwa. Zwano też Zadniestrze czasem nawet wprost Rosso Vlachia, Wołoszczyzną Ruską. Tego właśnie greckiego terminu użyto w akcie erekcyjnym 1401 pierwszej w tym kraju episkopii w Białogrodzie AkKermanie, zależnej od metropolii halickiej. Chociaż pierwszy już ów władyka, razem z następnem uniezależnieniem, otrzymał z Konstantynopola tytuł metropolity Mołdovlachii. Nieuniknionem następstwem takiego stosunku było, iż od stanu rzeczy na Rusi sąsiedniej zależał przeważnie, w każdej danej chwili, i stan samej Wołoszy. Gdy zaś ta Ruś najbliższa, naddniestrzańska, czerwieńska, dostała się w znaczniejszej swej dzielnicy Polsce, państwo to poczęło, prawie od samego zawiązku wołoskiego nad Mołdawą społeczeństwa, wywierać na nie wpływ swój pod względem politycznym, ekonomicznym i kultury. Samo nawet usadowienie się Wołochów na Mołdawie zawarunkowanem było ustaleniem potęgi polskiej nad Dniestrem, nieodzownem następstwem którego być musiało spędzenie koczowników tatarskich z nad brzegów tej rzeki w głąb stepów czarnomorskich. Zwycięztwo Kazimierza W. nad Tatarami pod Lublinem 1344, dozwoliło i wychodźcom z Marmaroszu rozpostrzeć swe siedliska i władzę w dawnej Kumanii. Zetknięcie się wszakże bezpośrednie Kazimierza W. z Wołochami, pierwsze w naszych dziejach, mogło być atoli doraźnem jedynie. Dopiero wyniesienie Jagiełły na tron Piastów i następna unia Litwy z Polską, wypadki sprowadzające za sobą stanowczą zmianę we wszystkich stosunkach politycznych wschodniej Europy, musiały oddziałać i na rozwój nowo narodzonej Wołoszczyzny. Wytyczne fakta dalszych dziejów Wołoszczyzny, czyli ziemi mołdawskiej, oraz jej wojewodów, wołoskich hospodarów ziemi mołdawskiej podane juz zostały poprzednio t. VI, 802 w ustępie Multany, Mołdawia; w którym należy zmienić co nieodzowne tytuł jedynie, na Mołdawia al. Wołoszczyzna, czasem błędnie Multanami zwana. Multany bowiem czyli Wałachia naddunajska mają zupełnie odrębne swe dzieje, rozwijające się równolegle z mołdawskiemi, lecz całkowicie inne; chociaż jedne i drugie spływają się ostatecznie, dla wytworzenia dzisiejszej Rumunii. Nie tu miejsce tłumaczyć wyczerpująco przyczyny podobnego powikłania i obłędnego bałamuctwa, jakiego nie potrafili się ustrzedz autorowie opracowań Multany i Bessarabia. Dosyć będzie zaznaczyć, iż w ogółe winą temu przeważną niekrytyczne posiłkowanie się obcemi opracowaniami. Nawet poważni nasi historycy, jak Lelewel, Szajnocha i Szujski, gmatwali istotne znaczenie i stosunek wzajemny owych nazw Wołoszczyzna, Mołdawia a Multany. Nie lepiej zaś działo się pod tym względem i z nazwą Bessarabia, Wywody wstępne w odnośnem opracowaniu t. I niech służą za wskazówkę, o ile wypada byś ostrożnym wobec obcych przywidzeń niedorzecznych, gdy się ma we własnem piśmiennictwie historycznem rzecz faktycznie stawioną. Oto nazwa ta Bessarabia, Basarabie jest przedewszystkiem nazwą niestałą, lecz ruchomą, tak historycznie jak i geograficznie. Z postępem czasu oznaczała ona coraz to inne krainy, dostające się pod władzę znanego nam już rodu Basarabów. Tak więc pierwotnie Basarabiem nazywano najstarszą nad Dunajem dzielnicę tego rodu, między Żelaznemi wrotami i Alutą, mianowicie banat seweryński lub krajowski, czyli dzisiejszą Małą Wałachię, Następnie nazwę tę stosowano i do dalszych posiadłości rodu Basarabów, a wiec do Multan całych, czego mamy częste świadectwa u Długosza, jak i w aktach urzędowych, w których hospodarowie wołoscy, nam blizsi, zwykle tak nazywają naddunajską dziedzinę swych sąsiadów i przeciwników. Nawet w inwentarzach metryki koronnej spotykamy w nadpisach nad pewnymi działami aktów wołoskich Besarabia seu Transylvania oczywiście TransalpiniaMonta nia, używaną w tem właśnie znaczeniu. Nakoniec, gdy Basarabowie multańscy poczęli od czasu do czasu zagarniać pod swą władzę i nadolną ziemię wołoską, mołdawską, z zamkami Kilią i Białogrodem, nagórni Wołosi od Soczawy musieli ją przezywać nieraz podobnież Basarabiem. Co więcej, Bielski, jak wszyscy nasi dawni ściśli pisarze, rozumiejący należycie znaczenie miana Multan, raz nawet nazywa nadolną dzielnicę mołdawskiej Wołoszczyzny ziemią multańską Gdy zaś dla Wołoszy naddunajskiej ustaliła się nazwa Montanii, Multan, a potem Wałachii, nazwa Bessarabii pozostała wyłącznie dla zagarniętego przez Turków i Tatarów od Mołdawii poniża między ujściami Dniestru i Dunaju. W naszym zaś już wieku zastosowano administracyjnie nazwę Bessarabii i do całego międzyrzecza Wołoszczyzny od Dniestru do Prutu, zdobytego od Turków 1812 r. , tak, że nazwa ta posunęła się aż pod Chocim, zapomniana już zupełnie u Wrót żelaznych i nad Dembowicą. Myśmy wszakże w przeszłości zwali ową; nadolną dzielnica Wołoszczyzny, pospolicie, z tatarska Budziakiem, od miana w ich języku, , Budżak, tyle co zawęgle, niejako przypominającego Uhliczów Nestora, siedzą. cych w zawęglu tem przed wieki przy Tywercach. Zwracając się teraz ostatecznie do zasiedlenia i co z tem związane owych dzielnie świata wołoskiego, zaznaczyć w ogóle winniśmy, źe odpowiednio dwoistemu charakterowi przeszłości onego i wszelakie też jej zabytki, dotąd jeszcze, podobnież podwójny charakter noszą. Romanizacya dotknęła wszystkie tam niemal żywioły, wszystkiemu nadano rumuńską, czy zromanizowaną nazwę, osadom, miastom; ale z pod każdej prawie nazwy takiej wyziera znaczenie onej pierwotne, dźwięczy u sąsiadów, i teraz jeszcze bez zmiany, pierwotne, słowiańskie nadewszystko, brzmienie. Brzmienia teź owe, pierwotne słowiańskie, formy nazw, używane przez nas powszechnie i pilnie przestrzegane, winny nas i nadal stale obowiązywać. Podajemy tedy poniżej nazwy słowiańskie staropolskie względnie znaczniejszych z przeszłości miast przynajmniej, do zapamiętania. Tak oto wskazać by się dały Na Wołoszczyżnie mołdawskiej, od Płoniny do morza stołeczna w pierwszej dobie jej dziejów Soczawa, dziś po rumuńsku Suceva, SeretSereth, głośny zwycięztwami bohaterów Chocim Chotin, BotuszanyBotoseni, Chorłowczy HyrłówHarleu, RadowceRadauti, BaniaBaja, NiemczaNemtu, Jasy stołeczne, Jaski targ pierwotnie Jasi, SorokaSoroki, OrchijowOriga, KiszyniewKissineu, ŁopusznoLapusna, Roman czy Romanów targRomanu, Koroczunów kamień Piatra, BakówBacau, WaslinVaslui, Berład Berladu, TekuczaTecuza, Gałace, mały Halicz pierwotnie Galati. Nadto w Budżaku Bessarabii Tehynia czy BenderyBender, Białogrod wołoski, po tur. AkkermanCetatea alba, KiliaChilia, NowesiołoChilia nova, Wilkowo, po gr. LikostomionAkolutra. Na Wołoszczyźnie zaś multańskiej od Żelaznych wrót do Braiłowa ArgiszówArges, TargowiszczeTergoviste, Zewrin ozy SewerynTurnu Sererinu, KrajowaKralowo, ZimnicaZi mnicca, Bukarest, Bukoroszcz raczej Bucuresci, Zurżewo czy DżurdżewoGiurga, BraiłówIbraila, BuzowBuzeu, RybnikRomnik i inne. Sprawy wołoskie za Jagiellonów w t. X Źród. Dziej. ; Wołoszczyzna, Mołdawia i Multany w Pamięt. drug. zjazdu histor. pols. . Aleksander Jabłonowski. Wołoszki, wś, pow. bialski, gm. Połoski, par. r. gr. Kopytów, ma 7 dm. , 47 mk. , 146 mr. W 1827 r. było 5 dm. , 42 mk. , par. Kodeń. Wołoszki, ob. Wołoski 2. Wołoszki 1. w dokum. Wołochy, wś, pow. kowelski, gm. Lubitów, 53 dm. , 647 mk. , cerkiew, szkoła. Uroczyska noszą nazwy Bajurki, Bojarki, Derewań, Bobrynie, Domalnica, Dubno, Gacia, Grobelka, Gumnysza, Osowa, Rudniki, Stawek Sergieja, Zaraszcze. Podług reg. pobor. pow. włodzimierskiego z 1583 r. własność Kiryła Zubczowskiego, horodniczego łuckiego, który ze wsi Dubna, Wolicze Dubieńskiej i Wołochow płaci z 12 dym. , 6 ogr. , 1 koła dor. , 1 popa, 2 bojar Jabłonowski, Wołyń, 121. 2. W. , wś nad Horyniem, pow. rówieński, gm. i par. praw. Kustyń, o 3 1 2 w. od cerkwi filialnej w Kopciewiczach Koptewiczach, o 12 w. na płn. od Równego; smolarnia, przystań. Wołoszków, pow. radomyski, mylnie ob. Horodeczna, za Wołczków. Wołoszków, wś nad Dniestrem, pow. chocimski gub. bessarabskiej, par. Chocim, ma 91 dm. , cerkiew drewnianą. Wołosznik, folw. , pow. sieński, od 1879 r. Śmigielskich, wraz z Szarniewem ma 785 dzies. 166 roli, 70 łąk, 450 lasu. Wołoszyn, las należący do wsi Wiktorówki, w pow. lipowieckim. Wołoszyn, wólka na obszarze Szczurowy, w pow. brzeskim. Wołoszyna, słoboda, w ziemi wojska dońskiego, okr. donieckim, st. poczt. o 38 w. na zach. od Millerowa. Wołoszyna, przys. Jaśkowic, pow. tarnobrzeski. Wołoszynowa, wś, pow. staromiejski, 15 klm. na zach. od Starego Miasta sąd pow. i urz. poczt. . Na płn. zach. leżą Rosochy i Libuchowa, na płn. wsch. Bilicz, na płd. Ławrów i Nanczułka Wielka, na płd. zach. Tycha. Na płd. wsch. powstaje pot. Łysówka i płynie środkiem obszaru na płn. zach. do Rosochów. W dolinie tego potoku leżą zabudowania wsi. Na płd. zach. leży las Kiczera 624 mt. . Na północ góra Wołoszynowa 635 mt. . Własn. więk. ma roli or. 39, łąk i ogr. 11, past. 26, lasu 691 mr. ; wł. mn. roli or. 1528, łąk i ogr. 174, past. 222, lasu 253 mr. W r. 1890 było 133 dm. , 737 mk. w gra. 719 gr. kat. Rus. , 18 izrl. Niem. . Par. rzym. kat. w Starej Soli, gr. kat. w miejscu, dek. staromiejski, dyec. przemyska. We wsi jest cerkiew, szkoła 1 klas. i kasa poż. gm. z kapit. 1143 złr, Za czasów Rzpltej należała wś do dóbr krainy gwoździeckiej, w ekonomii Samborskiej. W lustracyi ekonomii z r. 1686 Rkp. Ossol. , Nr 1255, str. 203 czytamy Ta wś ma łan. 29, z osobna kniazkich łan. 2, Popowskiego pół. Czynsze na św. Marcin Żyrowszczyznę, stróżne, kuchenne, za sądy zborowe, owies, kury, gęsi, drwa do żupy, także wszyst Wołoszyna Wołoszki Wołoszyn Wołosznik Wołoszynowa Wołoszki Wołoszków Wołotówki Wołotowki Wołotowo Wołoty Wołotyń Wołów Wołoszynowka ko wydają z łanu każdego, jako Strzelbice. Z pustych koszonych łanów płacą z każdego po zł. 6. Pop czynszu płaci z cerkwi zł. 10 gr. 11. Wójtowie z domów, wiele ich będzie, płacą z każdego po gr. 24. Czynsze na św. Wojciech Stróżne, kuchenne, za jagnię i jarząbki, dziesię cinę owczą tak płacą, jako Strzelbice. Baranka wielkanocnego dają i jajca z łanu, jako Bylica. Wójtowstwo trzymają w tej wsi Wołoszynowscy, na które prawa nie pokazali W inwenta rzu z r. 1760 Rkp. Os. , Nr 1632, str. 226 czytamy, , Ta wś osiadła na łanach 28 1 2. Vi delicet sianych łan. 9, koszonych 12, pustych 7 1 2. Zosobna kniazkich 2, Popowskiego 1 2Chlebnika ad praesens znajduje się 61. Czyn sze tej wsi wymienione szczegółowo czynią 521 zł. 11 gr. Wójtowstwa tej wsi posesorem JMPan Jozef Piórkowski i Maryanna Kobelnicka, mał żonkowie, skarbnikowie chęcińscy, na które pra wo produxerunt, vigore którego płacić powinni corocznie do kasy ekonomicznej czynszu zł. 600, a to dwiema ratami, na św. Wojciech 300 zł. i na św. Marcin 300, tudzież hybernę na garde kurów JKMości i inne onera fundi płacić tenentur. Powinności tej wsi Z łanu każdego sia nego odbywają do folwarku zupy starosolskiej pług jeden z broną, kosarza jednego i żeńca je dnego. Drogi do wsi Bilicza naprawują. Na posługi wszelkie skarbowe za ordynansem żupy chodzą. Drzewo rokowe z każdego łanu siane go dają łupanego 2, krokiew 1, łat 2, brus 1 seu drzewo kostkowe, gontów kop 2. Stróżnego płacą na cały rok do Starej Soli zł. 9. La sy tej wsi Las od Bilicza i Leniny, nazwany Tyn, jodłowy i smerekowy. Las od Nanczułki Ławrowskiej, nazwany Tołsty, jasieniowy. Las od Nanczułki i Tychy, nazwany Grabo wy. Las od Rosoch, nazwany Jabłonka. Las od Lubochory, zwany Hnyła. Żalą się pod dani tej wsi, iż IchMość szlachta tak z Libuchory, Rosoch, tudzież ks. bazylianie ławrowscy, oraz wójtowstwo wołoszynowskie grunta i łąki odbierają, pastwiska wy pasają, w czem administracya ma dać protekcyą. Do wójtowstwa nad dawne powinności obornik wozić, tłoki odbywać bywają przymuszeni. Opis wsi podany w Naukowym Sbornyku, 1866, str. 324. Lu. Dz. Wołoszynówka 1. wś nad Trubieżą, pow. perejasławski gub. połtawskiej, gm. Skopce. 106 dm. , 554 mk. , 7 wiatraków. 2. W. , wś nad rzką Hołynką, pow. romeński gub. połtawskiej, gra. Hlińsk, o 35 w. na płd. zach. od Romien, ma 385 dm. , 2300 mk. , cerkiew, targi co niedziela, 2 jarmarki, 6 olejarni, 42 wiatraków. Wołoszynówka, ob. Komarniki. Wołoszynowskie, uroczysko w m. powiat. Łucku. Wołotki, pow. maryampolski, ob. Iszonany, właściwie Iszmany, Wołotki, wś, pow. szawelski, w 1 okr. pol, gm. Szawkiany, o 22 w. od Szawel. Wolotów, zaśc, pow. borysowski, w 1 okr. pol. chołopienickim, gm. Zaczyście, o 27 w. od Borysowa. A. Jel. Wołotówka, folw. , pow. borysowski, w 1 okr. pol. chołopienickim, gm. Wołosewicze, o 78 w. od Borysowa. A. Jel. Wołotówka, rzeczka, w gub. witebskiej, prawy dopływ Oboli. Wołotówka, ob. Wołotowo. Wołotówki, nazwa dawana na Litwie nasypom ziemnym, kurhanom. Wołotowki, wś, pow. dzisieński, w 4 okr. poL, gm. Jazno, okr. wiejski i dobra, Korzeniowskich, Puciacin Putiatyn, o 17 w. od Dzisny, 2 dm. , 24 mk. prawosł. w 1865 r. 10 dusz rewiz. . Wołotowo al. Wołtówka, okolica, pow. homelski, gm. Homel, cerkiew par. drewniana, cegielnia. Wołoty al. Wolty, wś, pow. słucki, w 1 okr. pol. starobińskim, gm. Cerewcy, o 18 w. od Słucka. A. Jel. Wołotyń, wś, pow. grodzieński, w 3 okr. poL, gm. bogorodzicka, o 44 w. od Grodna, 544 dzies. ziemi włośc. 82 łąk i pastw. , 42 nieuż. . Wołów 1. wś i os. fabr. , pow. konecki, gm. Niekłań, par. Odrowąż, odl. od Końskich 14 w. , ma 26 dm. , 249 mk. , 190 mr. włośc. i 16 dwor. W 1827 r. było 16 dm. , 153 mk. Istniała tu kuźnica żelaza, produkująca do 1800 cent. żelaza kutego rocznie. 2. W. , wś, pow. konecki, gm. Bliżyn, par. Odrowąż, odl. od Końskich 28 w. , ma 25 dm. , 163 mk. , 125 mr. włośc. i 5 mr. dwor. W 1827 r. było 15 dm. , 125 mk. Wołów, niem. Wohlau, w dok. Wolav, Wolau, ztąd tez poszło polskie Wola, miasto powiatowe, centr dawniejszego księstwa, nad rzką Jezierzycą Jueseritz, także Juesche zwaną po niemiecku, uprowadzającą wody okolicznych bagien i stawów do poblizkiej Odry z praw. brzegu. Leży o 6 mil na zach. płn. od Wrocławia. Posiada kościół par. ewang. i drugi na cmentarzu, kościół par. katol. po klasztorze karmelitów, szpital miejski, dom przytułku dla ubogich, szkołę rzemiosł, szkoły miejskie, zarząd domen królewskich, urzędy powiatowe i miejskie, 85 ha obszaru 49 roli, 15 łąk, 240 dm. , 587 gospodarstw, 3114 mk. i 655 żołnierzy w czynnej służbie. Śród ludności jest 1921 ewang. , 1120 katol. , 12 innych wyzn. chrześc, 61 żydów. W r. 1840 było 2022 mk. i 375 wojskowych z rodzinami, ogółem 2397, w tem 898 ew. , 449 katol. , 50 żyd. W r. 1781 na miejscu zniesionych fos i murów założono plantacye, poosuszano stawy podmiejskie. Pozosta Wołoszynówka Wołoszynowskie Wołotki Wołotówka Wołowa Wołowa ły tylko trzy bramy wrocławska, stynawska i zamkowa. Przy mieście sa trzy przedmieścia wrocławskie, stynawskie i winckie od miasta Winzig zwane. Zawiązkiem miasta był zamek drewniany, wzniesiony r. 1157 przez wypędzonego z Polski ks. Władysława II przy istniejącej tu osadzie. Osada wcześnie otrzymała prawo miejskie niemieckie, które odnawia przy powtórnem nadaniu wójtowstwa r. 1292 Henryk III, ks. głogowski. Konrad I, wypędzony z Ole śnicy, osiada w W. 1327 r. a przedtem w r. 1324 nadaje gród Wernerowi z Pannewitz. Konrad Biały, ks. oleśnicki, obdarza od r. 1450 licznemi przywilejami miasto. Powstaje wtedy kościół św. Wawrzyńca, bractwo strzeleckie, zawiązuje się cech sukienników, wznoszą się mury miejskie. W r, 1463 powstają, liczne cechy rzemieślnicze. Pożar r. 1465 niszczy cale miasto z kościołem, toż samo powtarza się r. 1498. Po tych klęskach otrzymuje miasto, prócz odnowienia przywilejów utraconych, nowe nadania, jak targ na sól, prawo wyszynku piwa. Ks. żegański Jan Szalony, wypędzony z Głogowy i Żegania, mieszkał w W. i zajmował się alchemią. R. 1524 Fryderyk II, ks. na Lignicy i Brzegu, kupuje W. wraz z księztwem. Po śmierci Jerzego II, syn jego Jan Jerzy otrzymał W. jako odrębne księstwo. Od 1634 do 1644 przechodzi miasto cały szereg oblężeń, szturmów i zajęć przez wojska cesarskie, saskie, szwedzkie. Przedtem zaraza nawiedzała miasto w latach 1585 750 zmarłych, 1613 i 1631. W r. 1654 otrzymało W. z okolicą prawa odrębnego księstwa a 1670 zamek odbudowany przez ks. Chrystyana, otrzymał dzisiejszą postać. Śmierć ostatniego Piasta szląskiego Jerzego Wilhelma, księcia na Lignicy, Brzegu i Wołowie, w dniu 21 listop. 1675 r. sprowadziła przejście W. na własność domu cesarskiego. Pożar w r. 1669 zniszczył cale miasto i archiwum. Wojna 7le tnia sprowadziła straty ocenione na 13692 talar. a pożar 1781 zniszczył ponownie miasto. Król pruski Fryderyk II. przeznaczył 78000 tal. na odbudowanie, które się ciągnęło do r. 1786. Kościół ewangielicki, ratusz i zamek dźwignięto z ruin. Nową ustawę miejską wprowadzono r. 1808. Klasztor karmelitów, założony w latach 1712 do 1724, został zamknięty r. 1810. Powiat wołowski ma 14 1 4 mil obszaru. Zajmuje on część plaskowzgórza stanowiącego dział wodny Baryczy i Odry. Wody z obszaru powiatu spływają do Odry z praw. brzegu. Gleba piaszczysta, częścią torfiasta, miejscami nieco żyzniejsza. Płaskowzgórze pokrywają rozległe lasy. W głębi ziemi spotykamy węgiel brunatny. Suche położenie wyniosłych części sprzyja hodowli owiec. Ogólny obszar powiatu wynosi 80324 ha, z tego przypada na role orne 45859, łąki 7858 i lasy 19736 ha. Bo miast należy 2052 ha 1183 roli, 258 łąk, 405 lasu, do gmin wiejskich 32955 ha 23222 roli, 3349 łąk, 3028 lasu, do większej posiadłości 45317 21454 roli, 4251 łąk, 16303 lasu. Ludność ogólna z 48986 mk. w 1871, spadła na 48001 w r. 1885. W tej liczbie było urodzonych w powiecie 35871, co do wyznania 33294 ewang. , 14490 katol. , 43 innych wyzn. , 172 żydów. W 4 miastach Wołów, Auras, Winzig, Dyhrnfurt było 7946 mk. , 738 dm. , 1828 gospodarstw, co do wyznania 5566 ew. , 2213 katol. , 74 innych wyzn. , 53 żyd. ; w gminach 32695 mk. , co do wyznania 21699 ew. , 10950 kat. , 27 innych wyzn. , 19 żyd. ; na większej posiadłości 7358 mk. , a w tej liczbie 6029 ew, , 1327 katol, 2 innych wyzn. Pruska urzędowa statystyka całą ludność powiatu zalicza do plemienia niemieckiego i Polaków nie wykazuje tu wcale. Z miejscowości w powiecie zasługuje na uwagę Dyhrnfurth, które do połowy XVII w. nosiło pierwotną nazwę Brzeg, i Lubiąż Leubus, wś z dawnym klasztorem cystersów, zakład dla obłąkanych, stadnina koni i winnice nad Odrą. Wołowa, wś, pow. płocki, gm. Rogozino, par. Blichowo, odl. 19 w. od Płocka, ma 6 dm. , 80 mk. W r. 1827 było 5 dm. , 59 mk. W r. 1885 fol. W. rozl mr. 437 gr. or. i ogr. mr. 351, łąk mr. 40, past. mr. 3, lasu mr. 32, nieuż. mr. 11; bud. mur. 4, drew. 3; płodozm. 10pol. Wś W. os. 8, mr. 10 wedle wykazów urzęd. 47 mr. . W r. 1578 wś ta należała do par. Święcieniec, składała się z 5 działów szlachec kich. Trzy miały po 1 2 łana czwarty cały łan, piąty l 1 6 łana, prócz tego 1 lan. na folw. zajęty i 2 zagr. bez roli. Siedzą tu Dziedziccy, Sieliscy, Blichowski i Wołowscy Pawiń. , Ma zowsze, 16. Br. Ch. Wolowa al Woły, wś nad rz. Klewą, śród lasów położona, pow. ihumeński, w 3 okr. pol. berezyńskim, gm. Pohost, o 69 w. od Ihumenia, ma 10 osad; grunta lekkie. Podług podania ludowego w czasach, gdy opowiadano wiarę chrześcijańską śród puszcz odwiecznych, pewien zamożny kmieć, nierozumiejąc wyrazu Wialik dzień Wielkanoc i chcąc się przekonać, czy rzeczywiście dzień ten jest dłuższy niż inne, poszedł w pole z wołami orać, i cudem za karę został wraz z wołami w kamień zamieniony. Po dziś dzień wieśniacy pokazują w lesie niedaleko Klewy trzy ogromne kamienie, które podług ich mniemania są właśnie skamieniałemi wołami z oraczem, który nieuszanował dnia świątecznego. Wolowa 1. wś rząd. nad rzką Wołówką, dopłPerejmy, pow. olhopolski, na pograniczu pow. bałckiego, okr. pol i par. katol. Czeczelnik, gm. Demówka, st. poczt i sąd Olhopol o 13 w. , st. dr. żel. Bałta o 22 w. , ma 104 dm. , 1069 mk. , 1236 dzies. ziemi włośc, 64 cerkiewnej. Cerkiew p. w. św. Michała, wzniesiona w 1867 r. , z 1103 parafianami. Niegdyś dobra starościńskie, należały do folw. berezań Wołowe Wołowicz Wołowice Wołowicze Wołowa skiego Berezki, Koczyjówka, Wołowa, nadanego gen. Kurucie a przez niego odstąpionego Napolskiemu, 2. W. karczma, w pow. uszyc kim, przy wsi Iwankowcach. Dr. M. Wołowa 1. przys, Pererowa, w pow. kołomyjskim. 2. W. al. Walowa, grupa domów w Sarnikach, pow. bobrecki. WołowaDolina, uroczysko kolo Lubomirki, w pow. olhopolskim. Wolowa Dolina, obszar wzn. 378 mt. npm. , w pow. tarnopolskim, między rz. Seretem a pot. Hnizdeczną. Wołowa Góra, obszar leśny, we wschodniej czyści pow. borysowskiego, nad kanałem łączącym jez. Beresztę z jez. Pelik, w obrębie gm. Wołosewicze, ma około 200 włók; należy od r. 1840 do Konstantego Ciechanowieckiego. Wolowa Góra, góra pod Sławnem, w Pomeranii, pow. sławiński. Wołowa Karczma, niem. Ochsenkrug, wyb. do Kębłowa, pow. wejherowski, st. p. Luzin; 2 dm. , 46 mk. Wolowa rzeczka est. HaergOja, właściwie Erro, rzeczka, w par. Anzen, okr. dorpackiogo gub. inflanckiej, jedna z trzech rzeczek dających początek rz. Embach W. Przybiera strumień Rebando, wypływający z jez. Jaska. Wolowa struga, dok. Woldwastruga, potok pod Sławnem, w Pomeranii, pow. sławiński. Wołowe, pola pod Międzyrzeczem Wielkopolskim, dawniej ostatnia stacya dla bydła opasowego pędzonego ze wschodnich prowincyi Rzpltej do Niemiec. Wolowe Lasy, niem. Eichfier, wś z kościo łem filialnym, pow. wałecki, st. p. i kośc. paraf. Człopa; szkoła katol. i ew. w miejscu; 2940 ha 2227 roli orn, 50 łąk, 554 lasu; 1885 r. III dm. , 182 dym. , 877 mk. , 203 kat. , 655 ew. , 11 dyssyd. , 8 żyd. Kościół filialny, p. w. św. Trój cy, został zbudowany między r. 1830 a 1840 z drzewa, na miejscu dawnego i konsekrowany r. 1840 przez Antoniego Perzyńskiego, ofi cyała wałeckiego. Filia ta należy do Czło py. O tutejszej szkole parafialnej mówi wi zyt. Kierskiego z r. 1738 Obok cmentarza jest dom szkolny, w którym mieszka rektor szkoły Jakub Kulzdorf, który uczy dzieci, a w niedzielę i dni uroczyste, gdy ksiądz zjechać nie może, czyta ludowi kazanie niemieckie z po stylli w kaplicy, jakoteż w kaplicach wsi Buch holz i Jaglicach. Temu rektorowi szkoły obo wiązany jest każdy chłop dawać po pół kor ca żyta, właściciele zaś sołectw po całym korcu. Prócz tego każdy chłop daje mu boche nek chleba, nieco grochu i zwozi mu drzewo na opał. Od pogrzebu bierze 12 groszy ob. Opis hist. , kościołów w dawnej dyec. pozn. p. Łuka szewicza, I, 228. Kś. Fr. Wołowica, wś nad Desną, pow. sosnicki gub. czernihowskiej, gra. Blistowa, 153 dm. , 1048 mk. , cerkiew. Wołowice, wś, pow. krakowski, na lewym brzegu Wisły, tworzącej tu silny zakręt, o 6 klm. na płd. od Liszek. Par. w Czernichowie. Wś rozrzucona, składa się z dwu większych i 11 drobnych osad. Części te są Grotowa 18 dm. , 85 mk. , Zaprzeżyta 6 dm. , 30 mk. , Niwka 6 dm. , 36 mk. , Sułkowa 3 dm. , 12 mk. , Dziadówka 3 dm. , 22 mk. , Krzemienik 13 dm. , 70 mk. , Na Wyspie 5 dm. , 30 mk. , Podzagacie 14 dm. , 78 mk. , Podedworem 12 dm. , 69 mk. , Wężyce 5 dm. , 22 mk. , Wołowice 80 dm. , 594 mk. i Zawierzbie 8 dm. , 39 mk. . W ogóle 183 dm. 5 1087 mk. , w tej liczbie 17 izrael. Obszar tabularny składają dwie części pierwsza klasztoru norbertanek na Zwierzyń cu ma 299 mr. , druga Józefa Bachora 76 mr. ; pos. mniejsza 646 mr. Gleba urodzajna. Wś ta wedle bulli Grzegorza IX z r. 1229 należała do klasztoru tynieckiego, który następnie, przed połową XV w. , zamienił W. z klasztorem nor bertanek w Krakowie na poblizkie Liszki i soł tystwo w Kolberku zapewne Kolbark, w pow. olkuskim. We wsi obok łanów km. była karcz ma, zagrodnicy, młyn, folwark. Podany przez Długosza opis jest niewykończony Lib. Ben. , III, 61, 62. Wr. 1581 klasztor płaci od 8 półłanków km. , 10 zagr. z rolą, 2 rzem. , 1 ko mor. W. obecnie graniczą na zach. z Czerni chowem i Zagaciem, na wschód z Jeziorzanami i Ściejowicami, na pln. z Nową Wsią i Dą brową. Mac. Wołowicz al. Wołownia, rzka, w pow. no wogródzkim, lewy dopływ Niemna. Zaczyna się ze wzgórz w okolicy wsi Motcza i Horodeczno, płynie na płn. zach. koło wsi Sniatycze młyn, Bronniki młyn, Małosiołki młyn, Bojarskie, folw. Ostaszyn młyn, sioło Zahorje; odtąd zwraca się ku zachodowi pod wieś Sienno i Kapowszczyznę i pod mkiem Lubcz ma ujście. Długa około 5 mil, do polowy ma brzegi malo wnicze, począwszy zaś od wsi Zahorje bardziej nizinne, o wybornych łąkach. Z lewej strony zasila się wielu strumieniami płynącemi ze wzgórzy okolicznych, a pod wsią Zahorje rzką Ossą. A. Jel. Wołowicze, wś i fol. , pow. wyłkowyski, gm. Karliny, par. Kieturwłoki, odl. 25 w. od Wyłkowyszek a 17 w. od Maryampola. Wś ma 14 dm. , 222 mk. ; fol. 6 dm. , 144 mk. W r. 1827 wś rząd. , ma 27 dm. , 198 mk. Dobra W. , w r. 1837 nadane jako majorat gener. v. Tornau, składały się z folw. W. i Parysowszczyzna i wsi W. os. 37, mr. 623; wś Parysowszczyzna os. 20, mr. 262; wś Nowinniki os. 36, mr. 1280; wś Plumbole os. 1, mr. 407; wś Taboryszki os. 17, mr. 967; wś Jegliszki os. 2, mr. 253; wś Tertrubicze os. 6, mr. 272; wś Wołowa Wołówka Wołownia Wołowiczowce Wołowiczowce Wołowiec Posudoniszki os. 13, mr. 157; wś Guldynie os. 2, mr. 115. Wołowiczowce 1. wś, pow. augustowski, gm. Balia Wielka, par. Teolin. Leży przy trakcie z Grodna do Sopoćkiń, odl. od Augustowa 53 w. , ma 43 dm. , 323 mk. W 1827 r. było 23 dm. , 141 mk. 2. W. , gmina, w pow. augustowskim, należy do sądu gm. okr. III w Sopoćkiniach tamże st. poczt. , ma 24689 mr. obszaru i 7894 mk. Śród ludności stałej jest 954 prawosŁ, 16 prot. , 2745 żydów w os. Sopoćkinie. W skład gm. wchodzą Babiczki, Balenięta, Bugieda, Carewo, Czortek, Dorguń, Dźmisiewicze, Horaczki, KadyszHołowieńczyce, K. Gineta, K. Rządowy, Nowiki, Niemnowo, Osoczniki, Ostasz, Pleszczany, Radziwiłki, Rynkowce, Sieniewicze, Simoniszki, Sonicze, Sopoćkinie, Świack, ŚwiackWołowicza, Świętojańsk, Tartak, Teolin, Usienniki, Warniszki, Wasilewicze, Wołkusz i WólkaRządowa. Br. Ch. Wołowiec 1. szczyt w zach. Tatrach, wzn. 2065 mt. npm. Stanowi płd. zach. narożnik w ścianie górskiej zamykającej od płd. dolinę Chochołowską. Od płd. przytyka do W. Rohacz, od wschodu przedni Upłaz. 2. W. góra 696 mt. , na obszarze gm. Szare, w pow. żywieckim, w Beskidzie zachodnim. Wody z niej odpływają do pot. Czerny, płynącego przez Zwardoń. Leży na 36 33 wsch. dług. , 49 31 1 2 płn. szer. Karta wojs. , 7, XX. Wołowiec 1. potok, dopł. pot. Bukowieckiego w pow. Lisko, praw. dopł. Sanu Górnego. 2. W. , potok, prawy dopł, Suczawicy, płynie w pow. radowieckim, w gm. t. n. Wołowiec, wś nad pot. Zawoją, przy ujściu pot. Mareskiego, w pobliżu źródeł Wisłoki, w pow. gorlickim. Wznies. 502 mt, npm. , leży w dolinie potoków, zamkniętej od wschodu i zachodu wyniosłościami sięgającymi 700 mt. We wsi cerkiew filialna do par. w Krywej, szkoła ludowa, 104 dm. , 676 mk. 649 gr. kat. , 7 rz. kat. , 20 izr. . Posiadł. tabularna wynosi 22 mr. ; pos. mn. 1172 mr. roli, 546 mr. łąk i ogr. , 520 mr. pastw. , 80 mr. lasu. W reg. pobor, z r. 1581 podano W. jako wieś świeżo założoną, w pow. bieckim, w par. Ropica. Miała 2 łany km. i 1 łan sołtysi Pawiń. , Małop. , 121. Graniczy na zach. z Jasionką i Krywą, na płn. z Bartnem, na wsch. z Świątkową a na płd. z Nieznajową. Wołowiec, czesk. Volovec, niem. Wolowetz, wś na Szląsku austr. , w pow. i obw. sąd. cieszyńskim, nad rz. Stonawką, dopł. Olszy z praw. brzegu, odl. 8 klm. na zach. od Cieszyna. W r. 1880 było 46 dm. i 238 mk. , 192 rz. kat. , 46 prot. ; 215 Czechów, 21 Polaków, 2 Niemców. Obszar wynosi 517 mr. W. tworzy z Domasłowicami Polnemi Domaslavice Dolni, Nieder Domaslovitz, Kocurowicami Kocurovice, Kotzurovitz jednę gminę administr. Domasłowice Dolne. Paraf. w Domasłowicach Górnych o 3 klm. Szkoła ludowa w Domasłowicach Dolnych. Wołowiec, rum. Wollowetz, wś, pow. radowiecki, na Bukowinie, parafia gr. nieun. w miejscu, st. p. Radowce o 7, 5 klm. . Obszar większej posiadłości należy do funduszu religijnego. Wś ma 2217 mk. W tutejszym starożytnym kościele spoczywają podobno zwłoki Dragosza Bohdana, pierwszego księcia Mołdawii. Wołowiec, osada na lew. brzegu Noteci, w pow. i okr. urzęd. szubińskim, par. i poczta w Rynarzewie, ma 3 dm. , 11 mk. W. powstał po r. 1830. Wołowiel 1. folw. , W. Nowy i Stary, dwie wsi, pow. kobryński, w 3 okr. pol, gm. Woło wiel, o 45 w. od Kobrynia. W W. Starym za rząd gminy, cerkiew, szkoła, Obie wsi mają 55 dm. , 683 mk. , 1065 1 2 dzies. 200 łąk i pastw, , 438 nieuż. ziemi włośc, nadto w W. Starym do cerkwi należy 38 1 2 dzies. Fol. W. należy do dóbr Zakoziel, Kaliksta Orzeszki. Rozległe Mota pomiędzy wsią W. a okolicznemi wsiami Horki, Hołowczyce, Antopol, Demidowszczyzna i in. stanowią główny zbiornik wód Piny i Wołoki dopł. Muchawca. Gmina, położona w pld. czę ści powiatu, graniczy od południa z pow. kowelskim gub. wołyńskiej, od wschodu z gm. Osowiec i Drohiczyn, od płn. z gm. Braszewicze a od zachodu z gm. Antopol, obejmuje 13 miej scowości, mających 334 dm. włośc. obok 9 na leżących do innych stanów, 4260 mk. wło ścian, uwłaszczonych na 6507 dzies. Północną część gminy przerzyna linia dr. źel. poleskich, na przestrzeni ŻabinkaŁuniniec. 2. W. w spisie miejscowości Woławka, folw. . pow. ko bryński, w 3 okr. poL, gm. Antopol, o 40 w. od Kobrynia, 532 dzies. 234 łąk i pastw, 32 la su, 64 nieuż. , nadany przez rząd Sergiuszowi Kuzniecowowi. J. Krz. Wołowiki, wś nad rzką Żygianką, pow. oszmiański, w 1 okr. pol, gm. i okr. wiejski Holszany o 3 w. , o 16 w. od Oszmiany, 30 dm. , 209 mk. 108 prawosł. , 101 katol. ; należała do dóbr Remejkiszki, Salmonowiczów. Wołówka, rzeczka, w pow. bałckim, prawy dopływ Perejmy Sarazynki, płynie z zachodu na wschod do wsi Wołowej, odgranicza pow. bałcki od olhopolskiego, poczem zwraca się na południe i pod wsią Nowipolem Sarażyneczką ma ujście. X. M. O. Wołówka 1. dawna nazwa wsi Komarówki, w pow. radomyskim ob. t. III, 129. 2. W. , miejscowość w pobliżu Oszczowa, w dzisiejszym pow. włodzimierskim. Wołówko, niem. Windtken, wś, pow. olsztyński, st. p. Jonkendorf. Nadana na prawie dziedzicznem w 1346 r. prusakom Wyndeko i Preywicz. Wołownia, wś, pow. suwalski, gm. i par. Jeleniewo, odl. od Suwałk 12 w. , ma 4 7 dm. , Wołowiel Wołowiki Wołówko Wołożeda Wołowska Wołowszczyzna Wołozdyń Wołozie Wołozowo Wołożaniszki Wołożawka Wołożda Wołożenka Wołownia Wołownica Wołowniki Wołowo Wołowodówka 372 mk. W 1827 r. było 31 dm. , 265 mk Wchodziła w skład dóbr rząd Kadaryszki. Wołownia 1 zaśc. szl. pow. wileński, w 3 okr. pol, o 24 w. od Wilna, 1 dm. , 9 mk. katol 2. W. , folw, pow. sieński, należy do dóbr Rotnica, Cypryana Dłużniewskiego. 3. W. , ob. Wołwicz. Wołownica al Biereźnica dwa zaśc, pow. ihumeński, w 3 okr. pol. berezyńskim, gm. Po host, przy drożynie ze wsi Lipnicy do Kapłańców, mają razem 6 osad. A. Jel. Wołownica, rzeczka, dopływ jez. Zioło, w pow. mogielnickim. Bierze początek pod Budzisławiem, w pow. mogilnickim żnińskim, o 8 klm. na płd. wsch. od Rogowa. Płynie od południa ku północy na Ryszewo, odlewa staw Gaszcz. Minąwszy Ryszewo lączy się ze strugi, płynąca z Ryszewka, skręca ku zachodowi, mija Borek, rozdziela Gałęzówko od kol. Lubeckich Lubcz, obraca młyn Gostomkę i poniżej Ochodzy, o l 1 2 klm, na płd. Rogowa, uchodzi do jez. Zioło. W nowszych czasach sprowadzono W. do jeziora Jądrzewic Andreassee, 93, 8 mt. npm. , które także spływa do jez. Zioło. 2. W. , kol, w par. łabiszyńskiej, ob. Wałownica. Wołowniki 1 osada, pow. słonimski, w 4 okr. pol, gm. Pacowszczyzna, własność Korsaków, 84 dzies. 2. W. wś, pow. słonimski, w 4 okr. pol, gm. Rohotna, o 49 w. od Słonima, 195 dz. ziemi włośc. 3. W. , uroczysko, tamże, 70 dzies. roli. 4. W. , uroczysko, tamże, gm. Ko złowszczyzna, o 42 w. od Słonima. 5. W. , wś nad bezim. prawobocznym dopł. Ussy, pow. miński, w 3 okr. poL kojdanowskim, gm. Rubieżewicze, o 11 w. od Kojdanowa a 5 mil od Miń ska, ma 22 osad; grunta szczerkowoglinkowa te, żytnie. Niegdyś własność Radziwiłłów, na leżała do domin. Starzynki. W r. 1740 W. mia ły 7 osad, zamieszkałych przez szlachtę Trace wskich, Matuszewiczów, Niemirków, Wiereszczewiczów, Jacynów, Krapowickich i Zawałków Inwentarz w zbiorze A. Jelskiego w Zamościu. 4. W. , folw. , pow. czerykowski, dziedzictwo Poniatowskich, 310 dzies. 46 roli, 24 łąk, 217 lasu; młyn wodny daje 40 rs. W 1715 r. wła sność Mikołaja Górskiego, łowczego mścisław skiego. J Krz. A. Jel. Wołowo 1 karczma, pow. dzisieński, w 3 okr. poL, o 13 w. od Dziany, 1 dm, 6 mk. żyd. 2. W. obręb, pow. rossieński, w 2 okr. pol, gm. Szydłów, o 20 w. od Rossień. 3. W. , wś, pow. wiłkomierski, w 3 okr. pol, gm. Żmujdki, o 19 w. od Wiłkomierza. Wołowodówka 1. wś nad rzką, Sobkiem, dopł. Sobu, pow. bracławski, na pograniczu pow. lipowieckiego, okr. pol i st. poczt. Woronowica o 15 w. , gm. Obodne, par. katol Niemirów, st. dr. żel Winnica o 33 w. , odl o 38 w. od Bracławia, ma 283 dm. , 1804 mk. , 858 dzies. ziemi włośc, do 3000 dworskiej z Wójtowcami i Potokiem, 47 cerkiewnej. Cerkiew p. w. N. M. P. , wzniesiona w 1782 r. , z 1780 parafianami. Należała do Potockich, dziś Grocholskich. Tu urodził się d. 16 października 1790 r. Szymon Konopacki 1884. 2. W. przedmieście Tulczyna, w pow. bracławskim. Dr. M. Wołowska Wola, pow. włodawski, ob. Wola Wołoska. Wołowszczyzna 1. wś włośc, pow. wileński, w 6 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Mickuny o 6 w. , o 19 w. od Wilna, 3 dm. , 27 mk. katol; należy do dóbr skarbowych Ławaryszki. 2. W. , al. Smolarnia, uroczysko osiadłe, pow. miński, w 1 okr. pol rakowskim, gm. Stare Sioło o 6 w. , o 24 w. od Mińska. 3. W. , białorus. Wołouszczyna, folw. i okolica szlach. nad rzkąCzernicą; , praw. dopł. Świsłoczy, pow. miński, w 2 okr. pol rakowskim, gm. Zasław, o 3 4 w. od st. dr. żel lipawsko romeńskiej Zasław a 15 w. od Mińska, w miejscowości falistej, z glebą dobra, żytnią, łąki obfite. Folw. , około 3 włók, należy od r. 1839 do Łukaszewiczów. W okolicy W. maja własność Narkiewiczowie przeszło 4 włóki; Olesiewiczowie około 4 włók; Pietraszkiewiczowie 1 1 2 włóki; Romanowiczowie około 2 włók; Witkowscy około 1 2 włóki; Szabłowscy około 4 włók; Tatarzyńscy około 1 włóki; Jurewiczowie około 2 włók. Wołowszczyzna, uroczysko na gruntach wsi Sarnów, w pow. proskurowskim ob. t. X, 320. Wołozdyń, rzeczka, na pograniczu gub. witebskiej i pskowskiej, dopływ rz. Łowaci. Wołozie, jezioro, w pow. dzisieńskim, pod folw. Oziory. Wołozowo, wś, należała do dóbr zadnieprskich ks. ze Skwiry Rożynowskich ob. t. X, 744. Wołożaniszki al. Wołożyniszki, zaśc. nad pot. Jusina, pow. wileński, w 1 okr. pol, gra. Niemenczyn o 8 1 2 w. , okr. wiejski Traszkuny, o 32 w. od Wilna, 1 dm. , 9 mk. katol w 1865 r. 9 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Giejany. Wołożawka, rzeczka, w pow. ihumeńskimi dopływ Czernicy, ma ujście w pobliżu zaśc. Peleka. Wołożda, rzka, w pow. bobrujskim, mały lewy dopł. Ptycza, w obrębie gminy Karpiłówka, płynie na zachód głuchemi puszczami prawie 1 milę, ma ujście do lewego ramienia Ptycza, w okolicy folw. Chołopienicze. A. Jel. Wołożeda, os. , pow. bobrujski, w 2 okr. pol paryckim, gm. dawniej Rudobiełka, teraz Karpiłówka, o 65 w. od Bobrujska. A. Jel. Wołożenka, wś i dwa folwarki, pow. czauski, gm. Czausy. Wś ma 21 dm. , 172 mk. ; jeden z folw. , od r. 1871 własność Fliwerków, 141 dzies. 128 lasu, 8 Iak; drugi, własność Wołownia Biełowych, 406 dzies. 36 roli, 28 Iak, 329 lasu. Wołożewicze, ob. Wasilewicze 8. , Wołożnica, wś, pow. sieński, nad błotem, z którego wypływa rz. Bóbr, dopływ Berezyny. Wołożno, jezioro, w pow. newelskim, otoczone błotami. Wołożoda, zaśc. nad rzką Wołożówką, pow. ihumeński, w gm. Wierchmień. A. Jel. Wołożowicze, folw. , pow. rzeczycki, w 1766 r. należał do dóbr Jakimowicze ob. Ludwika Jeleńskiego. Wołożówka, rzeczka, w pow. ihumeńskim, drobny bagnisty dopływ Miany, w obrębie gmi ny Wierchmień, płynie kilka wiorst na płn. zach. głuchą puszczą. A. Jel. Wołożyce al. Wołoczyce, okolica szlach. , pow. słucki, w 2 okr. poL kleckim, gm. Pociej ki, o 68 w. od Słucka. Mają tu własności Steckiewiczowie, w liczbie 12 rodzin, 5 1 2 o włóki; Bereśniewiczowie 3 4 włóki; Dawidowscy 1 4 włóki; Domaszkiewiczowie 1 4 włóki; Dostojewscy 1 4 włóki; Małyszewiczowie 1 10 włóki; Markowscy około i włóki Miarkowscy 1 2 włó ki; Olesiewiczowie około 3 4 wł. , Floryanowiczowie 1 10 wł. ; Chocianowiczowie 1 10 wł. Miej scowość bezleśna, lekko falista, grunta urodzaj ne szczerkowe. A. Jel. Wołożyn, wś nad jez. Wołożyno, pow. dzisieński, w 2 okr. pol, gm. Postawy o 27 w. , okr. wiejski Antonów, o 97 w. od Dzisny, 19 dusz rewiz. W spisie z 1866 r. podany jako zaśc, mający 1 dm. , 9 mk. katol. Wołożyn, mko nad rz. Wołożynką, lew. dopł. Isłoczy, pow. oszmiański, pod 54 6 płn. szer. a 44 11 wsch. dług. , w 4 okr. pol. i gm. Wołożyn, odl. o 56 w. na płd. wsch. od Oszmiany a 112 w. od Wilna. Ma 523 dm. 2 murow. , 2446 mk. 406 prawosł. , 140 katol. , 1900 żydów, 3 cerkwie, synagogę, 3 domy modlitwy żydowskie, zarząd okręgu policyjnego i gminy, biuro sędziego pokoju i inkwirenta sądowego, st. poczt. telegr. , aptekę, 2 doktorów, szpital dla włościan po za mkiem. Targi odbywają się co niedziela, jarmarki zaś 4 razy do roku, z obrotem od 10 do 12000 rs. Główne artykuły handlu bydło, konie, len i skóry. Poprzednio ludnośó była większą, istniała bowiem w W. rozgłośna, bardzo dawna szkoła rabinów i mełamedów t. zw. akademia żydowska, prowadzona w duchu surowej prawowierności, której przewodnicy wespół z rabinem ejszyskim wielkiej na Litwie używali wziętości. Szkoła ta liczyła kilkuset uczniów, pochodzących nietylko z pomiędzy ludności miejscowej lecz i z obcych krajów, jak z Anglii, Austryi, Egiptu, Syryi i in. , a wychodzący z niej rabini słynęli z nauki, zkąd przysłowie Uczony al. mądry jak rabin wołożyński. W 1892 r. minist. oświaty zreformowało tutejszą szkołę i eszybot wołożyński podciągnięto pod ogólną ustawę szkół żydowskich ludowych. Okoliczność tak, jak równie kilkakrotne pożary najgroźniejszy w 1885 r. , wydalenie obcokrajowych wychowańców szkoły i emigracya do Ameryki, wpłynęły na zmniejszenie się ludności. W ogóle W. przedstawia wygląd zwykłego mka żydowskiego, brudnego, zaniedbanego, błotnistego. Przytem brak w nim dobrej wody do picia. Kramów żydowskich mnóstwo, szynków kilkanaście; porządnych rzemieślników brak zupełny. W 1890 r. wniesiono 109 rs. podatków z nieruchomości. Jedna z cerkwi, murowana, przerobiona została w 1866 r. z kościoła katolickiego, ma fronton wzniesiony w stylu atyckojońskim inne części mają nowsze cechy. Druga, drewniana, fundacyi Słuszków, wzniesioną została w 1710 r. ; trzecia wreszcie, również drewniana, wystawioną została w 1866 r. Parafia prawosł. W. , dekanatu błagoczynia wołożyńskiego, p. w. św. Józefa, ma 3464 wiernych; druga, p. w. św. Konstantyna i Heleny, 2631 wiernych, cerkiew filialną i kaplicę. Dekanat błagoczynie wołożyński Obejmuje 12 parafii Wołożyn dwie, Bakszty, Dowbenie al. Douwbenie, Dubina, Horodziłów, Horodźków, Hruzdowo, Mikołajów, Słowieńsk, Wiszniów, Zabrzezie, 12 cerkwi paraf. , 3 filialne, 7 cmentarnych, 5 kaplic, 28660 wiernych. W skład okr. wiejskiego wchodzi mko W. , wsi Augustowo, Gończary, Gordynowo, Jewłasze, Konowały, Mińcie, Podbłocie, Sakowiki, Sidercewicze, Ułanowszczyzna oraz zaśc. Rudniki, w ogóle w 1865 r. 879 dusz rewiz. włośc. uwłaszczonych i 10 b. włośc. skarbowych. Gmina, należąca do 3 okręgu pokojowego do spraw włośc, obejmuje 7 okręgów starostw wiejskich; Wołożyn, Czartowicze, Jackowo, Kibudźcie, Łużany, Ponizie i Suchwozdy Sugwozdy, ma 83 miejscowości, 1013 dm. , 8157 mk. włośc 3420 dusz rewiz. , uwłaszczonych na 8878 dzies. 6679 ornej. Własność większa w obrębie gminy wynosi 22778 dzies. 3512 ornej. Nadto cerkwie posiadają 292 dzies. 174 ornej. Cały obszar gminy wynosi 31948 dzies. 10365 ornej, i ma 10108 mk. Szkoła gminna znajduje się w Wołożynie, szkółki cerkiewne w Wołożynie, Augustowie, Cimkowiczach, Czartowiczach, Domanowszczyźnie, Mińcach, Poliksowszczyźnie, Ułazowiczach, Wedernikąch i Żurawcach. Okr. policyjny stan wołożyński obejmuje 5 gmin powiatu Bakszty, Derewno, Naliboki, Wiszniów i Wołożyn. Przy mstku znajduje się fundum dwór, jako to pałac murowany piętrowy, w stylu klasycznym, z murowaną oficyną, kilka oranżeryi, ananasarnią, park i sad owocowy, wielki śpichlerz murowany na pomieszczenie zboża zbieranego w całych dobrach oraz zapasowego magazynu zbożo wego włościańskiego. Racyonalna hodowla k oni. W pałacu kaplica domowa par. Zabrzezie, dek. wiszniewskiego. Wołożówka Wołożowicze Wołożoda Wołożno Wołożewicze Wołożewicze Wołożyn Wołożyce Wołożyńskie dobra, zwane Wołożyńskiem hrabstwem, położone są w pow. oszmiańskim i mińskim i stanowiły w XV i XVI w. własność ks. Wołożyńskich, idących podobno z tego samego pnia co ks. Holszańscy, dalej Gasztoldów, od 1614 Słuszków, w końcu XVII w. Maryi Denhoffowej, wwdziny połockiej, następnie ks. Czartoryskich, od których w 1803 r. nabył hr. Józef Tyszkiewicz, ssta wielatycki, poczem kolejno synów jego hr. Michała, pułk. w. pol. t 1839 r. i hr. Józefa 1844 r. , dalej hr, Jana, b. marszałka pow. wileńskiego 1892 r. , od 1894 r. własność hr. Michała Tyszkiewicza. Dobra te przed uwłaszczeniom włościan składały się z mka W. , 81 wsi osadzonych włościanami i 17 folwarków; obejmowały one w ogóle przeszło 2000 włók. Po uwłaszczeniu włościan, którym nadano prawie 16000 dziesięcin, dobra mają; obecnie około 30000 dzies. ziemi dworskiej. Składają się one z 6 kluczów wołożyńskiego, sakowskiego Sakowszczyzna, adampolskiego, maryangórskiego, dubińskiego i łojkowskiego. Klucz wołożyński obejmuje mko W. , przy niem fundum dwór, folw. W. , Szapowałów i Justynowo. Bo tego klucza należało niegdyś 7 ulic mka stanowiących oddzielne wsi włościańskie Wileńska, Bednarska, Browarna, Mińska, Krzywa, Zarzecka i Smorgońska, tudzież wsi Sidercewicze, Jewłasze, Ponizie, Kielewicze, Makarówka, Ułazewicze, Podbłoć, Mińcie, Szczełkany, Bielaki, Sowiatycze i Stajki. Do klucza należą osady leśne Pieślewica i Nowosiółki siedziby leśników. Karczmy dworskie znajdują się w folw. Justynowie i we wsiach Poniziu, Mińciach i Stajkach, młyn w fol. Wołożyn na stawie. Klucz sakowski, odl. o 10 w. od fundum, 8 w. od mka Wiszniewa a 45 w. od st. dr. żel lipawskoromeńskiej Mołodeczno, składa się z folw. i dworu Sakowszczyzna, os. leśnej Przyruta, folw. Dworzyszcza białor. Kazinka, tudzież pozostałych od nadziału włościańskiego części wsi Czartowicz, Sakowszczyzny i Nowosiolków. Karczmy dworskie są we wsiach Sakowszczyźnie i Czartowiczach, młyn zaś z krupiarnią i foluszem w Sakowszczyźnie na Berezynie. Do klucza należały dawniej wsi Zamościany, Sakowszczyzna, Pietraszuńce, Żurawce, Czartowicze i Nowosiółki, Klucz adampolski, odległy o 6 w. od fundum a 38 w. od Mołodeczna, obejmuje folw. Johanów, Michałów i Adampol, folwarczek Popowszczyzna, część wsi Rumm, osady leśne Krzywy Bór, Zwirowa Góra, Borsukowina, Białokorzecka, zaśc. Smolanka, Supieckie, Miskowy Bór, folw. Chworzczówka, os. leśne Zabłoć i Litouka. Do klucza należały niegdyś wsi włośc Komarowce, Wiedzierniki, Nosowicze, Burniejki, Sołonaj, Kapuścino, Bobrowicze, Rudniki Jackowskie, Jacków, Podbrzezie, zaśc. Borki Jackowskie, Białokorzec, Rodziewszczyzna, Domanowszczyzna, Aleksandrowo, Biłucie, Prudniowce, Konstantynówka, Brylki z Woznowszczyzną, Rumm, Darahun, Rosoliszki, Borki, Mazurka, Pyten i Prudniki. Karczmy dworskie znajdują się w folw. Adampol, we wsiach Kapuścinie, Bobrowiczach, Jackowie, Rudnikach Jackowskich, Bryłkach i w Rummie; młyn wodny na Isłoczy, z krupiarnią i foluszem oraz tartak w Jackowie. Klucz maryangórski, odl. o 8 w. od fundum a 36 w. od Mołodeczna, obejmuje folw. Maryangóra i Porycz oraz osady leśne Koniuchy, Wołkownia, Dajnówka. Do klucza należały wsi włościańskie Augustowo, Sakowiki, Konowały, Bondarszczyzna, Cynkowicze, Russakowce, Hordynowo, Narejsze, Dajnowo i Dajnówka. Karczma dworska jest w pustce Daj nówce. Klucz dubiński, odl. o 9 w. od fundum a 24 w. od Mołodeczna, obejmuje folw. Dubina, Batury 1 i 2, Adamówka, Józefowo, Kaciucie, zaśc. Kowalewszczyzna, osady leśne Lady, Wasyliszki, siedziby leśników Kudry i Batury i pozostałe od nadziału grunta wsi Dubiny, Wierszyckich Bojarów, Czabajów, Hanczyców, Kibuć, Zofilców, Burmaków, Jesmanów. Podług karty rozgraniczenia dóbr wołożyńskich ks. J. Czartoryskiego z 1774 r. klucz ten graniczył od wschodu z Łużanami i Chołchłą, od pld. z Pierszajami i kluczem adampolskim, od zachodu z kluczem wołożyńskim, od płn. z Zabrzeziem i Horodziłowem. Obejmował wówczas folw. Dubinę, wsi Dubinę Wielką i Małą, Dejnowę, Nerejsze z Poryczem, Zofilas z Kozielowszczyzną; , Kibucie, Raczynięta, Czabaje, Hanczyce, Adamówek, Burmaki i Sidorowszczyznę, Brylki i Woznowszczyznę, Mężykowszczyznę i Polikowszczyznę, Budrowszczyznę, Suchwozdy, Ciabuty. Miał 500 mr. gr. orn. dworsk. , 50 sianożęci, około 650 mr. gr. używanego przez włościan, 93 wł. i 24 mr. lasów. Od płn. klucz dubiski odgraniczała Berezyna, do której wpadały rzki Pralnia, Żukówka, Pierespa, Dubinka; wschodnią, granicę stanowiła Chołchlica, przybierająca Treściankę, Rudawkę, Letan i Osinowica, również graniczna. Karczmy dworskie znajdują, się we wsiach Dubinie, Wierszyckich Bojarach i Zofilcach. Klucz łojkowski, położony w części w gm. Pierszaje pow. mińskiego, odl. jest o 14 w. od fundum, 40 w. od Mołodeczna a 72 w. od Mińska, obejmuje folw. Łojkowszczyznę z os. leśną, zaśc. Rodziejkowo 1 i 2, folw. Szeroki Łok, zaśc. Rymowszczyznę, folw. Jusowszczyznę, zaśc. Meżejki. Do klucza należały przed uwłaszczeniem włościan wsi i zaścianki Konusowszczyzna, Dangielowszczyzna, Mokrycowszczyzna, Wojniłowszczyzna, Leśniki, Ciabuty, Suchwozdy, Nowosady, Budrowszczyzna, Poliksowszczyzna, Mężykowszczyzna, Łuzińskie, Miłasze, Giubowszczyzna, Marszałki i Obuchowszczyzna. Karczmy dworskie znajdują, się we wsiach Konusowszczyźnie, Mokrycowszczyźnie, Ciabutach, Wołożyn Wołożynka Wołożyniszki Suchwozdach i Marszałkach. W w. XVIII wchodziły jeszcze w skład dóbr ul. Smorgońska w mku W. , wsi Izabelport, Konstantynówek, Mordasy, Bankowo, Doubienie, Pieszkurowszczyzna. Lasy rozróżniają sie puszczowe i polne, pomiędzy wsiami porozrzucane. Las puszczowy zaczyna sie od boku Bobrowickiego po prawym brzegu Isłoczy, składa się z uroczysk Litouka, Bratuki i Rudziszcza, ciągnie się dalej po lewym brzegu Isłoczy do granicy pierszajskiej, koło Wiałego nad rz. Wolka do granicy Kamienia i Bakszt, dalej po pr. brzegu Isłoczy koło zaśc. Rosaliszek, granicząc z lasami rządowemi Baksztańskiemi i Wiszniewskiemi hr. Chreptowicza do rz. Berezyny, dalej przylega do sianożęci i gruntów wsi leżących nad Berezyną i Wołożynką koło Żurawców, Czartowicz, Prudnik, Chwoszczówki aż do sianożęci w Połośnej i rz. Isłoczy. Obszar ten zawiera około 15500 dzies. , w tem 1 4 część pod błotami i rojstami, w 1 3 las jest młodociany, resztę stanowi budulec 1 las towarowy. Po lewym brzegu Isłoczy są uroczyska Zwirowa, Żółty Bereh, Ostupiec, Cygany, Borsuki Touszcze, Rowny Ostup, Zalidzika, Kuponiszcze, Mosty, Lipniak, Weliki Łuh, Jagodziny Bor, Sokolnik, Kołodyczny Bor, Wysoka Hora, Pienki, Stopiszcze, Miskowy Bor, Podłużne, Ciakowo, Warnowo, Kupaliszcze, Ponyrne i Zady. Każde z tych uroczysk ma jeszcze mniejsze i większe ostępy, mające właściwe nazwy Po pr. brzegu Isłoczy są uroczyska Wiałe, Supieckie, Osowica, Bukówka, Karczunia, Perelesanka, Załadzie, Dołhaja Hrada, Chwoszczawka, Pieskowy Bor, Antonicha, Podwołczja Jama, Kucharowy Terebez, Żukowska Hrada i Krywyj Bor. Za rz. Wołożynką znajdują się uroczyska Delei, Brohonyja Kruźki, Borkowa Doroha, Żurawskie Rojstwo, Culata, Hryniew Bród, Mokry Bor, Przyruta i Żurawiowa Hora. Lasy polne porozrzucane są między folwarkami i wsiami, a mianowicie Rodmag, Mostki, Cholerne Mogiłki, Staciwskie Końce, Pieślewica, łącząca się z Wołkownią, Hliniszczem, Krularyą, Lwipkami, Koniuchami, Wasyliszkami, Wodonas, Kudry i Zaległe, Popowszczyzna i Szyroka, Stary Zwieryniec, Kowalewszczyzna, łączące się z Budrowszczyzną, Hunia i Borki; obchody za Radynem składają się z Kołohrywca i Miranicki, Sawiszki, Mażutka, Rymowszczyzna, Horki, Kazinki, Tataryszki i Komaryszki. Obszar lasów polnych wynosi około 4000 dzies. Wartość lasu puszczowego na wyręb może wynieść minimalnie do 500000 rachując po 25 rs. za dziesięcinę. W lasach spotykamy sosnę, świerk, dąb, jasion, klon, brzost, lipę, osinę, olchę czarną i białą, jarzębinę, brzozę, czeremchę, leszczynę i in. Zwierzyna stale trzymająca się niedźwiedź, wilk, łoś, dzik, bielak, zając, lis, ryś, kuna, tchórz; przechodną są sarny. Ptactwo miejscowe głuszcze, cietrzew, kuropatwa, przelotne słomka, dubelt, krzyk, kuljony, kacz ka kryżowka, cyranka, podgorzałka, kilka ga tunków nurów, Żóraw, czajka i in. We wsi Białokorzec nad Moczą jest zwierzyniec z daniela mi i pałacykiem myśliwskim drewnianym. W Isłoczy do niedawna jeszcze mnożyły się bobry. Dobra wołożyńskie graniczą, poczynając od Pieslewicy w lesie najpierw z dobrami Słowieńsk hr. Chreptowicza, dalej idą dobra skarbowe Kraże, znów Słowieńsk, Zabrzezie, grunta cer kwi słowieńskiej, maj. Uzbłoć Komara, Józef pol Bażeranowa, znowu Uzbłoć, granica od maj. Sulistrowskiego, od maj. Szawlowskich, maj. Kobyłka kilku dziedziców, Chołchły Garbaniewa, maj. cerkiewnego Łosokiń, maj. Dory hr. Ben. Tyszkiewicza, maj. Kamień Plewaki, maj. skarb. Rakszt, nakoniec graniczy z dobrami Wiszniew hr. Chreptowicza, maj. Daugiewszczyzną oraz Pierszajami hr. Ben. Tyszkiewicza. W obrębie dóbr znajdują się osada szlachecka Mażejki i sianożęcia osady Giedrojć, dalej maj. skarb. Rudniki i ziemie 2 cerkwi wołożyńskich i dubińskiej. Pod względem komunikacyjnym przez obszar dóbr przechodzą dwie główne dro gi, z Wilna na Boruny do Mińska długa w obrębie dóbr 21 w. i z Wołożyna do st. dr. żel. lip. romeńskiej Mołodeczno dług. 13 w. . Prócz tego prowadzą większe drogi do Rakszt 15 w. , Nalibok 16 w. , z Oszmiany na Sakowszczyznę 29 w. i z Zabrzezia na Dubinę. Wszystkie te drogi, konserwowane środkami gminy, znajdują się w najopłakańszym stanie. Z rzek najważniej sza Berezyna Niemnowa Bereza, przybierająca Isłocz z Wołką, Świnkę, Siwiczankę, Siabrynkę, Litonką z Bobrowiczanką, dalej Wołożynkę z Rozakówką i Brudnicą, Dubinkę i Treściankę. Jezior niema. Z bogactw kopalnianych, nieeksploatowanych dotychczas, znajdują się tu dość znaczne pokłady rudy żelaznej zawierającej 47 żelaza w lasach nad rzką Wołką i Świn ką, dalej pokład kamienia ciosowego piaskowca w lesie za Żurawcami, wreszcie bogate pokła dy torfu, w miejscowości po wycięciu lasu nad rz. Isłoczą, koło zaśc. Wiałego. Pod względem archeologicznym przypadkowo odkryto na folw. Kaciuciach monety srebrne i złote, gdzieindziej sporo złotówek Jana Kazimierza i nieco troja ków Jana III. Lucyan Uziębło. Wołożyniszki, ob. Wołożaniszki. Wołożynka, rzeczka, w pow. oszmiańskim, prawy dopływ Isłoczy, lew. dopł. Berezyny Niemnowej Berezy. Bierze początek o 6 w. powyżej Wołożyna, pod wsią Brylki, przepływa pod Wołożynem, gdzie porusza młyn, wsią Ponizie, Chwoszczówka, Borki, Ewłasze, Kielewicze, Makarówka i pod zaśc. Rosaliszki ma ujście. Niespławna i wązka, płytka. Przybiera Rozakówkę pod Chwoszczówką i Brudnicę koło Borków, Wołożyniszki Wołpa Wołożynki al Wołożonki, wś, pow. dzisieński, w 2 okr. pol, gm. Jody o 10 w. , okr. wiejski i dobra, Święcickich, Terezyanów, o 68 w. od Dzisny, 6 dm. , 48 mk. w 1865 r. 15 dusz rewiz. Wołpa, mko przy ujściu rzki Wołpy al. Wołpianki do Rossy, blisko lewego brzegu Niemna, pow. grodzieński, w 3 okr. poL, gm. Wołpa, st. poczt. Łunna o 12 w. , odl. o 57 w. na płdwsch. od Grodna, ma 110 dm. , 2027 mk. w 1886 r. 1634 mk. , zarząd gminy, cerkiew par. , 2 kaplice prawosł. , kościół katol. paraf. , synagoga, 2 domy modlitwy żydowskie, szkoła gminna, 25 sklepów, kilka drobnych zakładów przemysłowych browar, 2 garbarnie, farbiarnia, targi tygodniowe, 5 nieznacznych jarmarków rocznie. Mko ma 923 1 2 dzies. ziemi włośc. 107 łąk i past. , 18 nieuż. , 54 dzies. należącej do różnych właścicieli, 59 1 2 dzies. stanowiących uposażenie cerkwi i 37 1 2 należących do kośc. parafial. Wołpiańska juryzdyka ma 264 dzies. 62 łąk i pastw. , 12 nieuż. . Leśnictwo rządowe Wołpa, ma wraz z leśnictwem mostowskiem i komarowskiem 4436 dzies. Parafia praw. , dekanatu błagoczynia wołkowyskiego, 3021 wiernych. Kościół paraf. katol. , p. wez. św. Jana Chrz. , założony został pierwotnie przez Aleksego ks. Holszańskiego, wwdę wileńskiego, kanclerza króla Kazimierza. Biskup wileński Paweł Algimunt ks. Holszański około 1550 r. fundował przy kościele mansyonarzy. Obecny, drewniany, wzniesiony został w 1773 r. przez bisk. Kossakowskiego. Parafia katol. , dekanatu wołkowyskiego, 2061 wiernych. Gmina, położona w płd. wsch. części powiatu, graniczy od zachodu i płn. z gm. Gudziewicze i Dubno, od płn. wsch. z gm. Mosty, od wschodu i płd. z gm. Roś pow. wołkowyskiego, obejmuje 25 miejscowości, mających 728 dm. włośc. obok 157 należących do innych stanów, 4990 mk. włościan, uwłaszczonych na 10291 dzies. Własność niegdyś ks. Holszańskich, z których Aleksander, kasztelan wileński, darował królowej Bonie a ta utworzyła tu sstwo, które Lew Sapieha, kanclerz w. lit. , na mocy uchwały sejmowej nabył na imię syna swego Kazimierza Leona. Tenże Kaz. Sapieha, marszałek nadw. lit. , przyjmował tu 1643 r. Władysława IV i Cecylią Renatę, jadących do Wilna. Sstwo w wr sumie złp. 100000 na mocy konst. sejmu r. 1661 Pawłowi Sapiezie, wwdzie wileńskiemu, zastawione zostało. W W. 1662 r. rozstrzelany tu został przez zbuntowane wojsko Wincenty Gosiewski, hetman polny litew. Stefan Batory często przyjeżdżał do W. z Grodna i w lasach tutejszych jeszcze na tydzień przed śmiercią polował. Po 1831 r. W. przeszła na skarb. Oprócz własności prywatnej Sapiehów istniało sstwo niegrodowe wołpiańskie, położone w pow. wołkowyskim wwdztwa nowogródzkiego. PoSłownik Geograficzny T. XIII. Zeszyt 156. dług Vol. leg. obejmowało w 1772 r. mto W. , klucz Dubno, Stary Dworzec i Kołodzież w pow. grodzieńskim, które z przyległościami posiadał ks. Jabłonowski, wwda nowogródzki, opłacając 6016 złp. 15 gr. kwarty. Na sejmie z 1773 5 r. Stany Rzpltej przez oddzielną konstytucyę nadały te dobra Wincentemu Platerowi, pisarzo wi polnemu w. ks. lit. , w posiadanie emfiteuty czne. J. Krz. Wołpajnie u Buszyńskiego, w spisie urzęd. Wojnajnie, wś, pow. rossieński, w 1 okr. poL, gm. i par. Kroże. Wołsnów, pow. opatowski, par. Słupia, ob. Walsnów 2. W 1827 r. było 6 dm. , 29 mk. Wołsta, rzka, w gub. smoleńskiej, lewy dopływ rz. Ugry. WołstoPiatnice, wś nad rzką Ozierną, pow. juchnowski gub. smoleńskiej, gmina w miejscu, o 15 w. od Juchnowa, 36 dm. , 165 mk. , zarząd gminy, cerkiew, dom przytułku, 2 jarmarki. Wołswin z Hrudnem, Narudną i Wołświnkiem, wś, pow. sokalski, 18 klm. na płd. od sądu powiat. w Sokalu, tuż na płn. zach. od urz. poczt. w Jastrzębicy. Na pln. leży Bendiucha Poturzycka i Poździmierz, na płd. wsch. Ja strzębica, na zach. Horodyszcze Bazyliańskie i Parchacz. Zach. część obszaru przepływa Bug dzieląc się na liczne ramiona. Zabudowania wsi leżą na płn. Własn. więk. ma roli or. 1, Iak i ogr. 92, past. 19, lasu 1436 mr. ; wł. mn. roli or. 778, łąk i ogr. 1014, past. 324, lasu 102 mr. W r. 1890 było 185 dm. , 1181 mk. w gm. , 2 dm. , 18 mk. na obsz. dwor. 1130 gr. kat. , 18 rz. kat. , 51 izr. ; 1128 Rus. , 71 PoL. Par. rz. kat. w Sokalu, gr. kat. w Jastrzębicy. We wsi jest cerkiew. Dawniej były tu dwa klaszto ry bazyliańskie, męzki i żeński. Bazylianie spra wowali urząd parafialny aż do r. 1796. We wsi jest szkoła lklas. Za czasów Rzpltej należała wieś do dóbr kor. , dzierżawy Jastrzębicy w pow. buskim. Lu. Dz. Wołsza, rzeczka, ob. Wołka. Wołszontowicze, wś, pow. szawelski, w 4 okr. pol, gm. Skiemie, o 60 w. od Szawel. Wołszyna al. Jacka, u Kopernickiego Rzeki i jeziora Wołominów, zapora na Dnieprze, poniżej Kudaku, nie wspomniana ani u Konstantego Porfirogenity ani teź u Beauplana. Wołta, rzeczka, w pow. dzisieńskim, lewy dopływDźwiny. Bierze początek pod wsią Mniuchy, przepływa pod wsiami Suchoworże, Gusaki, Kryki, Kowalewszczyzna, Kruki, Franopol, Polaki, Pohorce, Gowarcze, Michasinki, Zajcowo, llmeńki, Maśniki, Dowalewo, Łysagóra, Kipczewka i po za wsią Kapłanowszczyzna al. Smulki ma ujście. Wołtuchowo, wś nad rz. Serwecz, pow. nowogródzki. 58 Wołtuchowo Wołta Wołszyna Wołszontowicze Wołsza Wołswin Wołsto Wołsta Wołsnów Wołpajnie Wołożynki Wołyń Woły Wołucza Wołudryńce Wołujki Wołumin Wołtuny wś, pow. wiłkomierski, w 3 okr. pol. gm. Żmujdki, o 14 w. od Wiłkomierza. Wołtuszowa, wś, w pow. sanockim, nad Czarnym potokiem dopł. Taby, u stóp góry t. n. , wzn. 669 mt. Zajmuje ustronną dolinę śród lasów szpilkowych, ma 29 dm. , 169 mk. 145 gr. kat. , 5 rz. kat. , 10 izrael. Parafia gr. kat. w Desznie, rz. kat. w Rymanowie. Pos. tabularna hr. Potockich z Rymanowa ma 858 mr. 729 mr. lasu; pos. mn. 319 mr. roli. Gle ba jałowa. Wieś graniczy na zach. z Desznem, na pld. z Wisłoczkiem, na zach. z Rudawką. , a na pln. z zakładem kąpielowym w Rymanowie i Posadą Górną. Mac. Wołtysz, Bołtysz al. Bałtyszka, rzeczka, w pow. czehryńskim, lewy dopływ Taśminu Suchego. Wołucin, zaśc. poradziwiłłowski, pow. miń ski, w 3 okr. poL, gm. i par. katol. Kojdanów o 12 w. , gdzie taż st. poczt. Mają tu własno ści włościanie Niemirko 1 1 2 włóki i Puszkarewicz 1 włókę. A. Jel. Wołucza, wś i fol, pow. rawski, gm. Wałowice, par. Kurzeszyn, ma 24 dm. , 178 mk. W 1827 r. było 16 dm. , 110 mk. Dobra W. skła dały się w r. 1867 z fol. Wołucza, Kurzeszynek i Michalinów rozl. mr. 917 gr. or. i ogr. mr. 533, łąk mr. 64, past. mr. 90, lasu mr. 123, zarośli mr. 80, nieuż. mr. 27. Sam fol. Wołucza ma 435 mr. , wchodzi obecnie w skład dóbr Konopnica. Wś W. os. 29, mr. 409; wś Kurzeszynek os. 11, mr. 172. Ńa początku XVI w. łany km. dawały dziesięcinę na stół arcybiskupi zaś pleb. w Kurzeszynie tylko kolędę, po pół gr. z łanu, zaś łany folw. dziesięcinę dawały pleb. w Kurzeszynie Łaski, L. B. , II, 291. W r. 1579 były tu dwa działy szlach. , jeden obejmo wał 2 łany km. , drugi 1 1 2 łanu Pawiń. , Mazo wsze, 167. Br. Ch. Wołudryńce, w dokum. Wołodryncze, wś u źródeł Trościańczyka, pow. proskurowski, okr. poL, gm. , par. katol. i st. poczt. Jarmoliń ce o 8 w. , odl. o 26 w. od Proskurowa, ma 180 dm. , 896 mk. , 539 dzies. ziemi włośc, 601 dworskiej, 55 cerkiewnej. Cerkiew p. w. św. Jana, wzniesiona w 1792 r. , filialna do Kadejówki. Wś należała do Mniszchów, Langów, obecnie z sąsiednią; wsią Słobódką Kadejowiecką do Orzechowskich. Podług reg. pobor. wwdztwa podolskiego z 1509 r. należała do Wiśniowieckich i miała 1 lan uprawny Jabłonowski, Wo łyń I Podole, 224. Dr. M. Wołujki ob. Olesako VII, 463 1. Wołumin al. Wołomin, w r. 1580 Wolunin, wś i fol. , pow. radzymiński, gm. Ręczaje, par. Kobyłka, odl. 6 w. od Radzymina, ma 124 mk. Przy wsi stacya dr. żel warsz. petersb. , zwana Wołomin, odl. 16 w. od st. Warszawa. Pobudowano tu liczne wille i domy służące za letnie mieszkania dla Warszawian. W 1827 r. było 11 dm. , 91 mk. W r. 1886 fol. W. rozl. mr. 501 gr. or. ogr. mr. 278, łąk mr. 89, pastw. mr. 12, lasu mr. 105, nieuż. mr. 17; bud. mur. 1, z drzewa 11; płodozm. 14pol, las urządzo ny. Wś W. os. 12, mr, 68; wś Sławsk os 5, mr. 163. W r. 1580 r. wś Wolunin, w par. Kobyłka, miała dwa działy szlach. Ścibor syn Jana z Wolunina płacił od 1 lan. km. , 3 zagr. z rolą a Małgorzata, wdowa po Stanisławie, z Ja nem i Mikołajem z W. od 1 łanu Pawiń, , Ma zowsze, 255. Br. Ch. Wołumianek al Albertówka, fol. , pow. radzymiński, gm. Ręczaje, par. Kobyłka, odl. 6 w. od Radzymina. Folw. ten, oddzielony od dóbr Wolumin, rozl. mr. 302 gr. or. i ogr. mr. 117, pastw. 72, lasu mr. 102, nieuż. mr, 11; bud. drew. 5. Wołuńce, folw. pow. trocki, w 3 okr. poL, gm. Jezno, należy do dóbr Koszany, stanowiących własność mta Kowna. Wołungi, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol, o 23 w. od Nowoaleksandrowska. Wołuszewo, wś, pow. nieszawski, gm. i par. Raciążek, ma 437 mk. , 1089 mr. , znaczne pokłady torfu. Częśó gruntów wsi zajęta została na zwiększenie obszaru zakładu kąpielowego w Ciechocinku. W r. 1827 Wałuszewo, wieś prywatna, w par. Słońsk, miała 38 dm. , 340 mk. W r. 1583 wś Wołuszewo, w par. Słońsko, miała części Sobiesierskiego Piotra 1 2 łan. km i Wojciecha Sobiesierskiego al. Borzewickiego 1 2 lan. km. Pawiń. , Wielkop. , I, 250. Wołuta, Wieluta, wś i dobra, nad rz. Cną, lew. dopł. Prypeci, pow. piński, na Zahorodziu, w 1 okr. poL, gm. Łunin, odl. o 110 w. od Pińska, ma 61 osad, 134 mk. , 8127 dzies. ; cerkiewka św. Trójcy, parochii Bostyń. Dobra, dość dawna własność ks. DruckoLubeckich, mają przeszło 406 włók, należą do dominium Łunin. Miejscowość małoludna, cala w puszczach. Na wschód od W. leżą olbrzymie błota Hryczyn. W. niegdyś królewszczyzna z daru kniazia Jarosławowicza królowi Zygmuntowi Staremu, potem w dzierżawie królowej Bony. W. wspomniana w dokumencie z r. 1592 ob. Rewizya Puszcz, str. 322. Woły 1. wś włośc. na lew. brz, Wilii, pow. trocki, w 1 okr. poL, gm. Troki, okr. wiejski i dobra skarbowe Kowieńska Waka, o 15 w. od gminy i tyleż od Trok, 5 dm. , 49 mk. katol. w 1865 r. 33 dusz rewiz. i 7 b. ludzi wolnych. 2. W. , wś, pow. kowieński, w 4 okr. pol, o 30 w. od Kowna. 3. W. , ob. Wołowa, Wołymer, folw. , pow. czerykowski, od 1864 r. Trubczyńskich, 265 dzies. 80 roli, 20 łąk, 125 lasu; młyn wodny i folusz dają 200 rs. Wierzejscy mają tu 110 1 2 dzies. 14 roli, 10 łąk, 70 lasu. Wołyń, wś, pow. brzeziński, gm. i par. Dobra, ma 5 dm. , 60 mk. , 141 mr. włośc. Jestto Wołtuny Wołtuny Wołtuszowa Wołtysz Wołucin Wołumianek Wołuńce Wołungi Wołuszewo Wołuta Wołyń Wołyń świeżego pochodzenia wieś. W tejże gminie ziajdują się w pobliżu wsi Podole i Ukraina. Wołyń fol nad rzką Różanicą, pow dzisieński, w 1 okr. pol, gm. Wierzchnie, okr. wiejski Michalec, o 62 w. od Dzisny, 1 dm. , 14 mk. katol Dawniej stanowił attyn. Mosarza i był własnością, hr. Brzostowskich, dalej Julii Szyrynowej, następnie syna jej Rudolfa. Do dóbr należały wsi Paczkowskie 25 dusz, Pastuchowe 37 dusz, Sieńkowce al Sielkowce 12 dusz, Demidowo 17 dusz i Wyszatki 58 dusz, w ogóle 149 dusz męzkich i 2807 dzies. ziemi dworskiej. Wołyń, uroczysko na gruntach mka Murawica, w pow. dubieńskim, ob. t. VI, 808. Wolyń, Krąj i nazwa. Nazwa Wołyń nie oznacza obszaru o pewnych, stałych, niezmiennych granicach zarówno politycznych jak i geograficznych. Każda epoka dziejowa zmieniała zakres terytoryalny obejmowany przez tę nazwę rozciągając ją lub uszczuplając stosownie do politycznej potęgi krainy, siły jej władzców. Pod względem ściśle geograficznym, a nawet prastaro dziejowym, obejmuje ona dwa dorzecza różne, a mimo to silnie ze sobą zespolone od zachodu dorzecze Bugu w górnym onego biegu, od wschodu zaś Styru z Horyniem; słowem krainę od Wieprza za Słucz w jedną stronę, w drugą zaś sięgającą od wyniosłego wododziału, rozgraniczającego Wierzchowiska rzek powyższych z wodami Bohu i Sanu, aż po za błotniste obszary poleskie górnej Prypeci. Politycznie zaś nazwa ta w biegu czasów to posuwała się na północ ku Brześciowi lub po za Bracław daleko na południe, to zaś skromnie ustępowała zupełnie prawie z lewego brzegu Bugu; pierwotnie nawet, kto wie czy nie była ona równoznaczną z mianem nieokreślonem grodów czerwieńskich, rozciągając się w ten sposób na szerszą rzeszę plemion. Pochodzenie samo nazwy Wołyń jest wcale nieznanem, niezrozumialem. Nie brak oczywiście przeróżnych tłumaczeń; jedno wszelako jest pewnem, że nazwa ta prastara; czy słowiańska i to podległe wątpliwości. Wątpliwe też bardzo istnienie w zmroku wieków zamku tej nazwy, która to nazwa rozciągniętą następnie być miała na kraj cały sąsiedni; chociaż zamek podobnie brzmiącego miana wspomnianym jest u annalistów, i odnajdywany potem przez starożytników przy ujściu niby Huczwy do Buga. Pierwotni mieszkańcy Wołynia noszą u Nestora, obok ogólniejszej nazwy swej Wołynian, miana poszczególne Dulebów i Bużan. Dulebowie przekazali potomstwu pamięć imienia swego razem z podaniem o srogiem ciemięztwie, jakiego doznawali od dzikich Obrów Awarów. Bużanie byli to widać Dulebowie zachodni, siedzący na dorzeczu Buga, tak jak spotykani u latopisców Łuczanie byli mieszkańcami bliższymi starożytnego Łuczeska Łucka. Jednak leży w tem zapewne głęboka historyczna przyczyna, że mimo widomego braku powodów nazwa Wołynian przemogła inne i utrzymała się przez wieki do chwili obecnej. Odwiecznymi sąsiadami Wołynian byli od północy pokrewni im Dregowiczanie po za górną Prypecią i obca Jaćwieź nad Bugiem; od zachodu lechiccy Wiślanie sędomierscy od południa bracia rodzona Chrobaci czerwieni, poczynając od Sanu, z Tywercami, siedzącymi nad Bohem i Dniestrem; od wschodu zaś surowi dziedzice dolnego Polesia, Drewlanie. Do przyjścia Rusów waregskich na południe i usadowienia się ich pod koniec IX w. koło r. 882 nad Dnieprem, w Kijowie, Wołynianie z sąsiedniemi od południa plemionami tworzyli, jak się zdaje, jeden ściślejszy związek polityczny, następnie pod ogólną nazwą Grodów czerwieńskich znany. Związek ten zostawał pod zwierzchnictwem Lachów, a może nawet wchodził w skład ich potężnej na zachodzie słowiańskim rzeszy. Lecz w lat sto po zdobyciu Kijowa, Rusowie wydarli Lachom ok. 981, za świadectwem Nestora, krainy Czerwieńskie z Wołyniem razem. I odtąd Wołyń z najbliższymi swymi pobratymcami od południa, jak Horwaci i Tywerce, zostawszy raz dziedziną rodu Ruryka, nie wychodził już wieki całe z jedności rze szy, wytworzonej wśród plemion starej Słowiańszczyzny przez Rusów i razem z niemi stal się z biegiem czasu ruskim. Nie przemoc atoli z resztą Rusi wiązała Wołyń, lecz spójnie moralne przedewszystkiem. Rusowie zagarnęli w splot swej rzeszy wszystkie bez wyjątku plemiona wschodniosłowiańskie, posiadłości ich na Słowiańszczyźnie kończyły się razem z granicami plemion wschodnich; z plemion zachodniosłowiańskich ani jednego podbić swej władzy nie zdołali. W obec tego Wołyń, o ludności wschodniego odłamu, stale już trzyma się bliższego krewieństwa, trzyma się Polan wschodnich, nie zaś zachodnich, zjednoczony ściślej z pierwszymi, o tyle prastarem jakiemś podaniem, ile sympatyczniejszą następnie kulturą, opartą na unarodowionym zupełnie religijnym obrządku. Skutkiem czego Lachowie polscy, nawet pod Bolesławami, nie byli już w stanie przechylić znów Grody czerwieńskie, na długo ku związkowi zachodniemu, łku rzeszy Piastów. Nie zatraciła wszakże ziemia wołyńska na onie wielkiej rzeszy ruskiej swego indywidualizmu, podobnie jak nie zatraciły onego inne ziemie i plemiona słowiańskie; Ruś bowiem Rurykowiczów nie była państwem wcale, nie była narodem, lecz istotną rzeszą, społeczeństwem związanem jednością rodu panującego i kultury religijnej; w objęciach którego każde plemię o Wołyń drębne, każda ziemia szczególna, miały zapewnione życie swe samoistne. Do czego przyczyniało sie niepomału i samo rozrodzenie się nadzwyczajne panującej dynastyi, sprowadzające w następstwie, że każda ziemia odrębna przestronnej Rusi otrzymała dla siebie w udziale jedną z linii książęcych, pochodzących od mądrego Jarosława, pod którą mogła rozwijać się odpowiednio własnym potrzebom. W taki sposób utrzymał i Wołyń księztwo włodzimierskie wybitną swą indywidualność polityczną i plemienną w obec reszty ziem staroruskich pod Rurykowiczami zrzeszonych. Od połowy w. XIgo zasiadł tu ród Monomacha, w linii starszej idącej od jego wnuka Iziasława Mścisławicza. Pod koniec w. XIIgo ród ten niemniej i sąsiednie księstwo halickie zagarnia, w osobie znanego nam z bojów nad Mozgawą i Zawichostem Romana Mścisławicza. Od tej zaś doby Wolyń i tak zwana z czasem wyłączniej Ruś Czerwona, księstwa włodzimierskie i halickie, mimo wszelkich burz wewnętrznych i zewnętrznych, poczęły po dawnemu ściślej się z sobą zespalać, wytwarzając odrębną zupełnie od reszty Rusi grupę, stanowiącą kraj osobny. Prowadziło ku temu w wyniku nieodzownym ostateczne, najzupełniejsze, po upadku Kijowa, rozszczepienie się wielokoramiennej rurykowskiej rzeszy na składowe onej politycznoplemienne pierwiastki. Wzniesione twardą prawicą surowego Romana w zachodniej połowie Rusi południowej państwo, którego samodzierżcą zwał się on dumnie, posiadało nawet pod względem społecznym charakter odmienny od reszty, luźnie zrzeszonych ziem ruskich. W obydwu swych dzielnicach składowych zarówno, tak halickiej jak i włodzimierskiej, z powodu odrębnego w poprzednich wiekach rozwoju socyalnego, była to kraina możnowładczego bojarstwa, kraina arystokracji, główne onej na długie czasy ognisko. Bezskutecznem zgoła okazało się okrutne jej tępienie przez Romana. W ciągu długiej małoletności sierot jego Daniła i Wasilka, bojarstwo wyrobiło ostatecznie swe siły i doszło do szczytu potęgi. Rozrządzało ono dzielnicami książęcemi podług upodobania; najdowolniej przerzucając książęty, bliższymi i dalszymi bez różnicy, przyzywając cudzoziemców, Polaków i Węgrów, sadowiąc się wreszcie samo chwilami na tron książęcy, w osobach wybrańców swoich, Władysława i innych. Gospodarowało po całym kraju najsamowolniej. utrzymywało własne drużyny zbrojne po swych zamkach i t. p. O doli ludu poddanego, w podobnych w warunkach, już i mówić potrzeby niema. Nie zmieniła zaś potem takowego stanu rzeczy, co do onego istoty, i dzielna prawica Daniela. Tymczasem przyszła niespodzianie 1224 r. nawałnica mongolska i rozerwała dawne spójnie rozluźnionych dzielnic rzeszy Rurykowiczów do reszty. Kijów legł 1240 r, w gruzach, cala rozległa ziemia jego zamieniona w pustynię, prawie i pustynia ta tem bardziej jeszcze wyosobniła od reszty Rusi ziemię czerwieńską z Wołyniem, dokąd teraz, pod osłoną puszcz poleskich i karpackich ostępów górskich cisnęło się wszystko co uszło z życiem od Dniepru, w czasie straszliwego licholecia. W ten sposób zjednoczone księstwa, halickie z włodzimierskiem księstwa Galicyi i Lodomeryi, stały się istotnie odtąd same już w sobie, nie tylko dla zachodu jedynie, Rusią, ziemią ruską, czem właśnie była przedtem ziemia kijowska wyłączniej. Ruś ta przechyliła się teraz najzupełniej ku Zachodowi, dla własnego ocalenia weszła w skład politycznego systematu zachodnich, katolickich, państw słowiańskich i przyjąwszy od papieża koronę królewską 1254 r, , stanęła obok Polski, Czech i Węgier, podobnie do przyozdobionej również wtedy 1252 r. wieńcem królewskim spółzawodniczki swej Litwy. Chociaż zamierzona unia religijna nie doszła do skutku, a związek polityczny państw Europy wschodniej przeciw Mongołom nie dał się utworzyć, pod względem kulturowem wszelako i politycznospołecznym Ruś ta, nowo ukrólewiona, wbrew widokom nawet króla swego, dzielnego Daniła, rozwarła jeszcze bardziej na oścież wrota wpływom zachodnim. Skutkiem oddziaływania tego i potężne już samo przez się bojarskie możnowładztwo normowało się coraz bardziej podług wzorów sąsiednich, w zewnętrznem swem upostaciowaniu nawet. Stosuje się to zaś do obu dzielnic zarówno, tak halickiej jak i włodzimierskiej, chociaż Wołyń, mimo jedności politycznej, miewał wciąż prawie osobnych swych władzców udzielnych. Zaznaczyć tu nadto wypada, że właśnie w takowych warunkach społecznych w zamierzchłej dobie Wołynia należy szukać głębiej ukrytych przyczyn, dla czego ziemia ta i pod panowaniem iitewskiem i w jedności Rzpltej polskiej, występuje na widowni dziejów, jako żywsze od innych ognisko możnowładztwa. Po śmierci króla Daniela 1264 r. i brata jego wołyńskiego Wasilka 1271 r. , w ciągu kilku pokoleń ich następców, życie wewnętrzne Rusi Czerwonej z Wołyniem w niczem się nie zmieniło. Królestwo to czy wielkie księstwo halicko włodzimierskie, stanowiąc jeden jedyny, odrębny i zaokrąglony systemat polityczny, to szło w podziały między książąt, to skupiało się na krótko w jedną całość, nim nareszcie, po wygaśnięciu rodu panującego w osobie ostatniego potomka Daniela Jerzego IIgo 1337 r. , nie przeszło prawem krewieństwa na mazowieckiego Bolka Trojdenowioza, po którego krótkotrwałem panowaniu do 1340 r. podzielili się niem sąsiedzi całą dzielnicę halicką z Bełzem i Wołyń Chełmem zagarnął Kazimierz Wielki na rzecz Polski. Wołyń zaś, a raczej znaczniejsza tylko część onego, dostał się przez Lubarta Gedyminowicza Litwie. Nowe sąsiadów granice miecz zakreślił; prastara dziedzina Bużan, lewy brzeg Bugu odpadł od Wołynia na zawsze. Podział ów atoli, faktyczny, królestwa Danilowego pomiędzy Polską, a Litwą, równemi prawy do posiadania onego uzasadniony, nie tylko nie zaspokoił współzawodników, lecz owszem stał się powodem parowiekowych pomiędzy nimi zapasów zaciętych. Obojgu stronom chodziło o zagarnięcie pozostałości Litwa rada była zająć, kraj nadbużny, Polska zaś występowała z prawem swem do całego Wołynia, a nawet i samego Kijowa, jako niegdyś od królestwa Rusi zależnego poniekąd. Spór ten zaś utorował drogę wyniesieniu na tron polski Jagiełły i był najdrażliwszym motywem w całym procesie jednoczenia się Litwy z Koroną, a raz zostawszy z międzynarodowego sporem domowym, familijnym, doprowadził ostatecznie do unii lubelskiej. Nim zaś to nastąpi, przekazywała ziemia wołyńska epoki Rurykowiczów z grodów swych starych Polsce tylko Chełm, Uhrusk Uhrowiesk, Wereszczyn, Szczekarew później Krasnostaw, oraz Bełz, Bużsk, Brody, wszystkie prawie po lewej stronie Buga. Litwie zaś oprócz dawnych znaczniejszych stolic księstw udzielnycb, jak Włodzimierz, Łuck Łuczesk, Ostróg, Peresopnica, Dorohobuż, Stepań, nadto Czartorysk, Kamień Koszyrski, Turzysk, Mielnicę, Dubno, Murawicę, Mylsk, Peremil, Krzemieniec, Szumsk, Zasław Izjasław, Tychomel, Korzec Korczewsk i inne. Jednem słowem weszły tu grody leżące w obrębie późniejszego województwa wołyńskiego. Ziemia wołyńska pod Litwą. Ziemia wołyńska zagarnięta przez Litwę przedstawiała tedy zupełnie inny kompleks terytoryalny niż w epoce Rurykowiczów. Brana w ścisłem, późniejszem znaczeniu, obejmowała ona, mówiąc ogólnie, obszar pomiędzy Bugiem a Słuczą, stanowiący po zniesieniu udzielności księstw dawnych, ostatecznie już za Kazimierza Jagiellończyka dopiero, trzy powiaty tylko łucki, włodzimierski i krzemieniecki. Lecz nadto, oprócz zawisłego niegdyś od Kijowa Pohorynia, zaliczonem do jej obrębu zostało i całe, utrzymane przy Litwie, niższe Podole, z zamkami Bracławiem, Winnicą i Zwinogrodem. W takim obrębie, zostawszy integralną nawet dzielnicą w. księstwa, używała przecie ziemia wołyńska praw najzupełniejszej niemal autonomii. Władza litewska nie wnosiła w ogóle w ziemiach dawnej rzeszy ruskiej, po za feudalizmem, żadnej zmiany powierzchownej w wewnętrznych onych stosunkach; tem mniej zaś tutaj, w krainie, która dla szczególnych warunków swej przeszłości i samego położenia musiała zająć w państwie potomków Giedymina stanowisko pierwszorzędnej wagi Stała się też ona istotnie głównem ogniskiem całej litewskiej Rusi południowej. Prastary gród jej Łuck był za Witolda, obok Wilna, drugą niejako stolicą Litwy, w nim się też odbył r. 1429 ów zjazd monarchów; za Swidrygiełły zaś, po utracie przezeń r. 1432 w. książęcego dostojeństwa, stolicą istotną jego od 1437 na południu dzielnicy. Ostatni ten udzielny książe Wołynia, w ciągu 15letniego onym władania, w charakterze hołdownika Polski nie Litwy, wywarł też wpływ nie mały na dalszy kierunek rozwoju tej krainy. Zdecydowany wróg Polski, bronił on zacięcie autonomii swej dzielnicy a zarazem i całej Rusi południowej; lecz jednocześnie, naśladując znane polskie porządki, samochcąc rozwarł szeroko Wierzeje wpływom zachodnim. Wprawdzie po jego śmierci r. 1452 ziemia wołyńska, wbrew zabiegom polskim, została zajętą bezpośrednio na rzecz w. książąt i poddana zarządowi starostów, z których jeden bywał jej marszałkiem; ale cały jej ustrój społeczny w ogóle, niepowstrzymanie już, ulegał dalej stopniowemu przeobrażeniu, pod coraz silniejszym wpływem porządków sąsiedniej Polski. Tak, że w połowie w. XVIgo przedstawia Wołyń już cały osobny organizm politycznospołeczny, wydzielający się coraz więcej z jedności rzeszy litewskiej; co z kolei poprowadziło i do stanowczego wprędce przechylenia się krainy tej w objęcia Korony, pociągającego i Kijów daleki. Znaczenie takowe ziemi wołyńskiej podnosił niepomału i sam jej obszar terytoryalny; zaliczanem było bowiem do jej obrębu nie tylko całe niższe Podole, z jego polami dzikiemi, lecz poniekąd i kijowski Żytomierz nawet. Stosunek teź polityczny Litwy z Polską pod Jagiellonami i zawzięty a wytrwały spór, jakie państwa te, zostające właściwie w faktycznej, personalnej unii jedynie, prowadziły o dzielnice efemerycznego królestwa ruskiego, ułatwiały niezmiernie Wołyniowi utrzymanie jego odrębności, niezawisłości względnej. Spór ów prowadził nieodzownie do tego, że Wołyń w istocie rzeczy stawał się i był czemś pośredniem, ni litewskim ani polskim. Obowiązywał tu, jako prawo, statut litewski, panowie wołyńscy za Litwinów się mieli, chociaż rzadkim był prawdziwy Litwin pomiędzy nimi; ale formy społeczne i obyczaje stawały się tam coraz bardziej polskiemi. Nie wygasła też była zupełnie i pamięć dawnej, politycznopaństwowej niejako, wołyńskiej czy halickowłodzimierskiej, tak w obec Polski i Litwy, jako też w obec innych Rusi, odrębności. Wszystko to prowadziło za sobą w następstwie, że nawet w obec statutu ogólnego dla w. księstwa, rozwija się tu osobne prawo ziemi wołyńskiej, wywołane odmiennością warunków jej życia. Najpierwszym dostojnikiem i przedstawicielem politycznym ziemi wołyńskiej był jej marszałek, którą, to godność piastował najczęściej ststa lucki. Był on w niej bezpośrednim namiestnikiem hospodara, zwierzchnikiem niejako innych starostów, przewodniczącym na zjazdach, zborach ziemi całej i najwyższym wodzem sil zbrojnych. Lecz pod koniec epoki litewskiej, skutkiem potrzeby ściślejszej asymilacyi z porządkami koronnemi, dostojeństwo to zastąpionem zostało 1566 r. przez urząd wojewody; tem nieodzowniej, gdy nawet sama ziemia wołyńska, dla swej zbytecznej dotąd rozciągłości, musiała być podzieloną na poły, na województwo wołyńskie właściwe oraz bracławskie. Posiadała ziemia wołyńska swoje stany osobne, które tworzyli władykowie, biskupi, kniaziowie, panowie i ziemianie, wszystka szlachta wołyńskiej ziemi. Stany te ostatni raz prosiły króla o zatwierdzenie swobód r. 1547. Miewała teź i swoje zjazdy, zbory miejscowe, na których radziła o swych potrzebach wyłącznych, niezależnie od sejmów ogólnych wielkiego księstwa, jakowe zaledwie dostojnicy i możniejsi z kniaziów i panów wołyńskich odwiedzali. Za siadali na nich najprzód dwaj władykowie wołyńscy włodzimierski i brzeski oraz łucki i ostrogski, dalej biskup katolicki łuckie po biskupach szli starostowie łucki, włodzimierski krzemieniecki, przedstawiciele i namiestnicy hospodarscy powiatów, na jakie się dzielił Wołyń właściwy, po tych zaś kniaziowie, panowie i ziemianie wszyscy ziemi wołyńskiej Przewodniczył obradom marszałek lub czasem komisarz hospodarski. Oddalone a pustynne jeszcze Podole wołyńskie, bracławskie, w zjazdach tych widać nie uczestniczyło. Pod względem charakteru politycznospołecznego przedstawiała ziemia wołyńska w połowie w. XVIgo, w obliczu zespalających się z sobą coraz ściślejszemi węzły reszty ziem w, księstwa i Korony, obraz nietylko odrębny, lecz do pewnego stopnia wyjątkowy nawet. Przedstawiała jakby jedno wielkie gniazdo możnowładztwa, występującego tu w swej najbardziej może surowej postaci, w postaci rojowiska głównego kniaziów feudalnych. Feudalizm był ogolną normą stosunków politycznospołecznych w, księstwa; przeprowadziła go Litwa po całej Rusi orężem swem zagarniętej, przeprowadziła też ściśle i na Wołyniu, porządkując tylko przygotowane tam już poprzedniem życiem obfite wielce po temu żywioły. Pod władzą zwierz chniczą litewską, w objęciach systematu politycznego Litwy, żywioły te rozwinęły się tylko bardziej i w potężny oryginalny organizm urosły. Cechę najwybitniejszą tego organizmu stanowi tu wszystko pochłaniająca przewaga kniaziostwa. Tyluż to kniaziów mieli Wołynianie już za waregskich, przedmongolskich czasów; potem, gdy w bratnim Haliczu Rurykowicze całkowicie byli wygaśli, Wołyniowi przybyło ich jeszcze więcej z sąsiedniego turowskopiń skiego Polesia. Potęga zwierzchniczych władzców halickowłodzimierskich, Daniła i jego synów, obezwładniła była wprawdzie najzupełniej rozrodzonych kniaziów poleskowołyńskich, nic im więcej oprócz rozległych posiadłości nie zostawiając, tak ze tytuł jedynie świadczył o dawnej ich udzielności. Lecz pod łagodnicjszem panowaniem Litwy, w objęciach jej porządku feudalnego kniaziowie ci odradzają się, przychodzą do poważnego znaczenia, wstępują czynnie w zakres obudzonego na nowo politycznego życia, i pozostawiają imię swe w historyi. A zastęp ich, już sam przez się liczny, pomnażają jeszcze nowi przybysze litewscy, Giedyminowieże etc, ściśle z tamtymi zespalający się w jeden jedyny splot wielki, co ogarnia wszystkie ich stopnie, od potężnych posiadaczy dzielnic całych do kniaziów służebnych. Nie tyle odziedziczone po przodkach dzielnice, ile hojne dary Jagiellonów stanowią podstawę potęgi kniaziów wołyńskich, którzy wyrywają wciąż co się da z rąk swego hospodara króla, nawet jeszcze za Zygmuntów. Sam Zygmunt Stary rozdał kniaziom i panom, w pow. łuckim i włodzimierskim tylko 6 zamków, 4 dwory, 2 włości, 105 siół i znaczną liczbę pomniejszych cząstek, dworów, dworzyszcz i przysiołków; w pow. krzemienieckim zaś jedna włość kuźmińska, darowana przezeń ks. Konst. Ostrogskiemu, zawierała zamek i siół 73, oprócz 11 wsi z zameczkiem, jakie otrzymał z niej ks. Zasławski, etc. Najpotężniejszym ztąd rodem kniaziowskim na Wołyniu był ród książąt Ostrogskich, ród szczeroruski, nie mający żadnych uroszczeń do pochodzenia ze krwi Giedymina; rad się za to wydawać za idący bezpośrednio od króla Daniła, chociaż najprawdopodobniej stanowiący, z tylu innymi na Polesiu rodami, również gałęź książąt turowskopińskich, co pochodzili od Świętopełka IIgo, syna Iziasława, którego Bolesław Śmiały na tron kijowski przywracał. Odroślą ks. Ostrogskich byli ks. Zasławscy. Współzawodniczył z owym rodem ks. na Ostrogu i Zasławiu ród podobnież ruski jak się ostatecznie okazało, lecz za krew Giedymina, po Korybucie Olgierdowiczu, się wydający, ród ks. na Zbarażu etc, pochodzący od skromnych kniaziów Nieświckich czy Nieświezkich może, odrośli również turowskiej, lecz spotężniały następnie i rozszczepiony czasem na 4 gałęzie dwie silniejsze Zbarazkich i Wiśniowieckica, oraz Poryckich i Woronieckich słabsze. Po nich idą kniaziowie na Czetwertni, podobnież ze pnia turowskiego, co przybranym z czasem przydomkiem Świętopełk przytwierdzać by się zdawali; z pokrewnymi sobie Wołyń bliżej Sokolskimi, Wyszkowskimi. Buskiego też pochodzenia jeszcze są kniaziowie Rożyńscy i gałęź ich Rohowiccy, prawdopodobnie, choć się od Narymunta Giedyminowicza wyprowadzają. Bo możniejszych rodów należący Czartoryscy są za to predzej Litwinami ze krwi, podobnie jak Sanguszkowie, chociaż i nie Lubartowicze, na dwie gałęzie Kowelskich i Koszyrskich dzielący się. Kniaziowie Koreccy niemniej krwi Giedymina, od wnuka Jego Patrycego Narymuntowicza. Dubrowiecy, z Holszańskimi pokrewni, Litwini podobnież, ale od dawniejszych na Litwie dynastów pochodzący. Oprócz tych główniejszych rodów kniaziowskich są jeszcze w polowie w. XVIgo na Wołyniu całe tłumy kniaziów mniejszych, uboższych, bez znaczenia nieraz, wyjąwszy tytułu, niżej stojących od panów i ziemian. Policzyć ich i ułożyć w grupy rodowe niepodobna; często też są to nazwy efemeryczne, istniejące w ciągu paru pokoleń zaledwie. Oto owi kniaziowie, w łuckim powiecie najgęściej osiedli Kurcewicze, roszczący sobie przydomek Koryatowiczów, dawnych udzielnych panów Podola; dalej Ostrożeccy, Weliccy, Boremlscy, a nadto Kozikowie, Kropotkowie z Jełowicz; nareszcie przybysze litewscy i siewierscy Sieńscy, Sokolińscy, Lubeccy i Massalscy. W obec tych zastępów przeróżnego pochodzenia i znaczenia kniaziów, rozwiniętem było podobnież potężnie i stare bojarstwo ziemi wołyń skiej, występujące w polowie XVIgo w. już jako panowie i ziemianie. Panowie ci i ziemianie, to kość z kości dawnego możnowładztwa miejscowego z czasów panowania Rurykowiczów; jednak wpłynęło tu było nieco krwi litewskiej i coraz żywiej przenikali tu wszelkiemi drogami Polacy. Otóż i bojarstwo, możniejsze przynajmniej, występuje w tej epoce już niemal zupełnie na wzór polskiego szlachectwa wyrobionem. Pierwotne, prostacze, przezwiskowe nazwy rodów prawie już się nie powtarzają przechowały się one w tradycyi tylko. Staroświeckie bojarstwo Bohowityn, Bohusz, Bokij, Bołbas, Bołoban, Borejko, Borzobohaty, Cata, Czapla, Dederko, Denisko, Hornostaj, Hurko, Chmara, Chomek, Jeło, Kierdej, Kisiel, Kiszka Kostiuszko, Meleszko, Mokosiej, Myszka, Nepituszczy, Obuch, Serbin, Siemaszko, Sieniuta, Sołtan, Szyło i litewskie Gasztold, Gietold, Montowt, występuje w nowych zupełnie szatach świątecznych. Nawet, powstałe następnie z poprzednich, nazwy patronymiczne w znacznej części ustały. Spotykamy wprawdzie jeszcze Bohowitynowiczów, Bohuszewiczów, Czapliczów, Deniskowiczów, Chodkiewiczów, Jełowiczów, Obuchowiczów, Sieniutyczów, Sołtanowiczów, Woroniczów, ale formy te nazwisk są tylko przejściowemi, z niewielkiemi wyjatkami. Występują już powszechnie nazwy, na wzór polski, od posiadłości przybierane i utrzymywane odtąd stale jako nazwiska familijne, z pozostawieniem czasem rodowego przezwiska lub nazwy patronymicznej, najczęściej zaś bez tego już wcale. Widzimy więc dalej podwójne formy w nazwach Bohowityn Kozieradzki, Bokij Pieczychwostski, Borzobohaty Krasieński, Czaplicz Szpanowski, Deniskowicz Reduchowski, Hurko Omelański, Chomek Smordowski, Kierdej Mylski, Kisiel Dorohonicki i Nieskinicki, Myszka Chołoniewski, Mokosiej Bakowiecki, Siemaszko Rykański i inni. Znaczniejsza część ziemian wołyńskich atoli nosi już w polowie XVIgo w. nazwiska od dóbr posiadanych, tak Beresteccy, Hostscy, Chryniccy, Jełowiccy, Kałusowscy, Koryteńscy, Kozińscy, Krasnosielscy i tylu innych. Niektóre rody przecie utrzymały stare swe przezwiska lub powróciły do nich, jak Borejkowie, Hornostaje, Kisiele, Siemaszki. Ustalone zaś nazwiska od miejscowości z biegiem czasu przybrały co do wymowy formy czysto polskie Drzewiński, Krzywicki, Wierzchowski, z nielicznemi wyjątkami, tem łatwiej, że panowie wołyńscy i znaki teź swe pieczętne, pospolicie z głosek pisma cerkiewnego urobione, zmieniają na herby nazw polskich. Odpowiadało to oczywiście istotnemu też, postępowemu podnoszeniu się Ziemiaństwa wołyńskiego pod względem społecznopolitycznym; podnoszeniu się ubezpieczanemu coraz pewniej przez takie ostoje, jak przywilej powszechny ziemi wołyńskiej r. 1501 i przepisy pierwszego z r. 1529 statutu, wzmocnione następnie bardziej jeszcze w statucie drugim z r. 1566, wołyńskim zwanym. Teraz brakowało już tylko, dla ostatecznego zrównania się ze szlachtą, koronną, przechylenia się od Litwy ku Koronie i tyle upragnionego przez ziemian wołyńskich, oddawna już szlachtą się zwących, poddania sie następstwom politycznej unii 1569 r. Dotąd bowiem, mimo wszystko, utrzymywało się jeszcze faktycznie szczeblowanie dawne warstw tej szlachty, wśród której obok ziemian hospodarskich byli ziemianie pańscy, zależni zupełnie prawie od swych kniaziów i panów. W obec kniaziów, panów i ziemian stanowisko mieszczan wołyńskich, nawet miast hospodarskich, , powiatowych, jak Łuck, Włodzimierz i Krzemieniec, było oczywiście podrzędniejszego znaczenia. Miasta jednak owe posiadały, pierwotnie, w epoce litewskiej nie małą wagę, jeśli nie jako ogniska przemysłu i handlu, to jako miejsca obronne i przez zamki swe, główne opory organizacyi wojennej. Ztąd więc i mieszczanie, uorganizowani w stan społeczny osobny, mieli względnie uznanie pewne, jako niezbędny pierwiastek obronności kraju. A stosuje się to i do miast większych prywatnych, jak Ostróg, Zbaraż, Korzec etc. Napróżno jednak miasta większe hospodarskie Wołynia usiłują, w obliczu stanu ziemiańskowojennego, utrzymać sta Wołyń Wołyń re swe prawa i rozlegle posiadłości. Za to, dla podniesienia się, przez zabezpieczenie tak od nadużyć namiestników hospodarskich, jak i przywłaszczeń warstwy wojennej, wcześnie poczynają zdobywać przyznanie prawa magdeburskiego. Tak Krzemieniec jeszcze 1431, Łuck o rok później, Włodzimierz pod koniec w. XVgo, w następnym zaś Kowel 1518, Torczyn 1540, Ołyka 1564 itd. Co do ludu poddanego, włościańskiego ziemi wołyńskiej, w epoce bezpośredniego tu litewskiego zwierzchnictwa, stan ludzi, tak hospodarskich jak i pańskich, nie wiele chyba różnił się od stanu odpowiednich im warstw w innych ziemiach w. księstwa. Wogóle zatem biorąc, zewnętrzny wygląd ziemi wołyńskiej w polowie XVI w. , i do samej unii, przedstawiał obraz pierwotnego prawie jeszcze stanu we wszystkiem, obraz pierwotnej prawie sielskości. W pasie północnym puszcze ciemne, wody rzek mnogich, piaski nagie i trochę pastwisk leśnych, jak przed wieki bywało na Polesiu; na Wołyniu środkowym, właściwym, łak więcej i pól uprawnych, ale rolnictwo nie folwarczne jeszcze, na starych ruskich dworzyszczach spoczywa; na południowych zaś kresach ukrainnych stepy niezmierzone, a na nich rzadkie chutory. Obronność ziemi wołyńskiej ubezpieczają trzy tylko zamki hospodarskie Łuck, Włodzimierz i Krzemieniec. Zameczków za to kniaziowskich, gniazdowych, niezmierna liczba Ostróg, Zasław, Dubno, Korzec, Wiśniowiec, Zbaraż, Poryck, Kowel, Kamień Koszyrski, Czartorysk, Klewań, Kuków, Czetwertnia, Równo, Zwiahel i inne. Niemniej liczne obronne siedziby ziemian rodów starodawnych Beresteczko, Hoszcza, Kisielin, Kozin i tyle innych. Nareszcie upadłe zabytki czasów waregskich Stepań, Peresopnica, Dorobuż, jak z drugiej strony nowopowstały Torczyn biskupi. Liczne teź ślady gorliwości religijnej panująjcej klasy, gorliwości w utrzymaniu starego obrządku słowiańskiego; słynne monastery we Włodzimierzu, Dermaniu, Mielcach, Dubnie, Poczajowie. Chociaż przed unią jeszcze lubelską już i katolicyzm dokoła Łucka mocno usadowiony, a w Podkamieniu z klasztorem dominikańskim posiada od wieków miejsce swe święte. Co do charakteru etnicznego mieszkańców ziemi wołyńskiej pod koniec epoki litewskiej, przedstawiali oni lud, który w przeciągu wieków zupełnie się był już ujednostajnił był ruskim, wołyńskim i żadnym innym, pozechowując, jako część konaru południoworuskiego, wszystkie swe odrębne właściwości, język różny i obyczaj. Wyróżniał się on mocno, jak i wyróżnia dotąd, od Rusi litewskiej, krzywickiej, inny, osobny lud stanowiącej, od którego oddzielało go najbliżej mu pokrewne Polesie górne, brzeskopińskie, następnie przy Litwie zatrzymane. Wśród samego zaś ludu ówczesnej ziemi wołyńskiej, jeśli były jakie odcienia, takowe mogły się okazywać jedynie na rozgraniczach ku północy przechodząc w typ ludu poleski, ku południowschodowi, na stepach bracławskich, stając się ludem ukraińskim, należącym już do wschodniego odłamu południowej Rusi, gdy Wołyniacy właściwi z halickimi Czerwieńcami odłam zachodni stanowią. Żywioł polski przenikał na Wolyń oddawna, powoli, najwięcej oczywiście z pobliskiego, a również należącego do w. księstwa, Podlasia, lecz z czasem, ze samej też Korony, mimo wszelkich przeszkód i ograniczeń prawnych, o ile takowe szlachty dotyczyły. Tak było do unii 1569 r. , mocą której ziemia wołyńska, rozdzielona już parę lat pierwej na dwa województwa, wołyńskie i bracławskie, została przyłączoną do Korony, Województwo wołyńskie. Wydany przez Zygmunta Augusta w czasie sejmu, dnia 26 maja 1569 r. t. zw. Przywilej przywrócenia ziemi wołyńskiej do królestwa polskiego, o ile z jednej strony robił ją uczestniczką wszystkich praw i swobód koronnych, o tyle z drugiej zapewniał jej najzupełniejszą autonomię, statut litewski, pismo ruskie, urzędy z pośród koła rycerskiego własnego województwa etc. etc. Utrzymanie owej autonomii zależało już w znacznej części od samych obywateli, tak co do charakteru onej, jak teź rozciągłości i mocy. Litwa, mimo unii, długo nie chciała zrzec się nad Wołyniem swego zwierzchnictwa. W pierwszem bezkrólewiu nakazywała ona Wołynianom podatki podawnemu do skarbu w. księstwa wnosić; ale ci nie dali się już odprowadzić od nowego związku, a o ile chętnie przysięgali na wierność Koronie przed wysłańcami sejmu lubelskiego, o tyleż szczerze przyjmowali wszelkie uchwały sejmowe w czasie bezkrólewi, i mimo dąsań się Litwy, łączyli się coraz ściślej instytucyami z Koroną. Kiedy też Litwa na pierwszą elekcyą wysłała ze swej strony dwóch dostojników jedynie, niby państwo udzielne, Wołyń całem gronem wyprawił na nią swoich kniaziów i panów. Ustanowione r. 1578 ziemstwa, t. j. urzędy na wzór polskich, odrazu wszystkie nastały na Wołyniu, podobnież jak pierwej sądownictwo. Utworzoną atoli została osobna metryka ruska przy kancelaryi królewskiej, dla aktów administracyi i sądowych, idących od króla lub sejmu, dla wojowództw wołyńskiego, bracławskiego i kijowskiego, mających być zapisywanemi w języku ruskim. Gdy przyszło do urządzenia 1575 r. trybunałów, województwa powyższe miały utworzyć osobny dla siebie trybunał w Lucku, jako stolicy ziemi najwyżej z nich pod względem uspołecznienia stojącej, oraz będęcej naturalną i prawdziwą ówcześnie ich przedstawicielką. Wolały one przecie wyrzec się tej swojej odrębno ści i 1589 r. przechyliły się do trybunatu lubelskiego, jakowy w ten sposob stal się ogólnym dla całej prowincyi małopolskiej, do której właśnie województwa te zaliczonemi zostały. Ale przez to same otwarły mowie polskiej wrota do akt i wyroków, wbrew prawu zapewnionemu przez unię i sama ustawę trybunału, a którego nikt zgoła łamać nie myślał. Chociaż zkądinąd szlachta wschodnich ziem ruskich, osobliwie wołyńska, jako między bracią przodująca, przestrzegała, mimo wszystko, dość długo, formalnie przynajmniej, utrzymania języka urzędowego ruskiego przy życiu. Jeszcze też r. 1632 na sejmie konwokacyjnym w Warszawie, na żądanie szlachty tej, wniesiono do egzorbitancyi punkt pisania ruskich praw dotyczący, a co było popartem jeszcze w instrukcyi posłom wołyńskim na sejm 1638 r. Ale nowe potrzeby życia, nowa onego istota, wymagały form nowych. Język urzędowy litewskoruski, który, jak wiadomo, był językiem oddawna martwym, językiem pisma jedynie, utrzymywanym był jeszcze pewien czas w prawie dlatego, że przyjaciele tradycyi za tą pamiątką obstawali, lecz życie rzeczywiste przecie brało górę. Język dawny, starosłowiański niby, stawał się tedy dla Wołynia tylko pamiątką, jak i jego obrządek stary, jak jego kniaziowie. Go do starego zaś obrządku cerkiewnego, opierał się on również silnie na swej politycznoprawnej podstawie; ale w obliczu wielkiej na Zachodzie reformy religijnej, oraz przy oddziaływaniu nieuniknionem takowej, został on wstrząśniętym do posad. W ostatecznym wyniku czego zapanowała na Wołyniu kościelna unia. Zanikli powoli i starodawni z litewskiej epoki kniaziowie, niektóre rody wygasły, niektóre podniosły się na wyżynę książąt prawdziwych, większość utonęła w tłumie ogólnie szlacheckim. Ale, mimo wszystko, długo jeszcze odzywa sie u Wołynian poczucie odrębności politycznej. Po dokonanej unii 1569 r. dawna, z epoki litewskiej, ziemia wołyńska zostaje tylko wspomnieniem, występuje natomiast wołyńskie wwdztwo. Wwdztwo to, wytworzone jeszcze 1566 r. , znalazło się po odcięciu Bracławszczyzny w znacznie uszczuplonych granicach. Od północy stykało się z Polesiem pińskobrzeskiem, począwszy od rz. Słuczy powyżej Dąbrowicy Strzelska, po linii łamanej, idącej dalej po pod Serniki, Borowę, Czerewiszcze w wwdztwie brzeskolitew. , ku górnemu biegowi Prypeci, aż za dopływ jej Turyę, poniżej Chociszewa. Od zachodu z ziemią chełmską, również po linii łamanej, wijącej się, począwszy od wołyńskiego Chociszewa, lewą stroną Turyi, którą przekracza powyżej chełms. Datynia, oraz lewą rz. Wyżwy, okolając mstko tejże nazwy, wprost na południe po pod chełmski Maciejów i wołyński Dolsk, ku Bugowi, który przechodzi poniżej do Wołynia należ. Uściługa, zkąd jeszcze parokrotnie go przebywając, wkracza naprzeciw Latowicza na rubież województwa bełzkiego; następnie owym rubieżem po pod wołyńskie Milatyn, Kniaże, Rzyszczew, na rz. Sudyłówkę, którą dalej zmierza do Styru, Styrem zaś aż do ujścia Słonówki; ztąd rubieżem już ziemi lwowskiej wwdztwa ruskiego, pomiędzy woł. Radziwiłowem a rus. Brodami, po pod Ledóchów, przez rz. Ikwę, powyżej Krutniewa woł. na Wierzchowiska Seredu, należącego już do dorzecza Dniestru; nakoniec wkraczając już na rubież ziemi halickiej, okoliwszy Czernichów woł. i przeszedłszy Sered poniżej rusk. Tarnopola a Hnieznę poniżej zbaraskich Borków, zmierza wprost ku Wołoczyskom woł. na Zbrucz, którym już dochodzi do granicy wwdztwa podolskiej, pomiędzy ujściem Medwedówki a Tarnorudą. Południowa granica wwdztwa wołyńskiego szła od Zbrucza, wprost ku wschodowi, najprzód rębem włości wołoczyskiej po przez źródła Mszańca i Bohu, powyżej podoi. Kupieli, ku wierzchowiskom Bożku, dalej Bożkiem samym aż do Paszutyniec woł. , zkąd po za Ikwę, wyżej Pilawy, a dalej już wododziałem między do rzeczem Bohu a Słuczy, głośną Honczarychą Wschodnią nakoniec granicę Wołynia, od woj. kijows. nominalnie rz. Słucz stanowiła. Podobnie jak właściwa ziemia wołyńska za Litwy, dzieliło się województwo wołyńskie na trzy powiaty łucki, włodzimierski i krzemieniecki, z których włodzimierski zajmował krawędź onego zachodnią, łucki pas północny, krzemieniecki zaś południowy. Linia graniczna pomiędzy powiatami włodzimierskim a łuckim szła z północy na południe, poczynając od rubieży pińskich, prawą stroną lecz nie brzegiem rz. Stochodu, który przekraczała powyżej ujścia Mielnicy, dalej wododziałem tej ostatniej 1 lewej strony Stochodu, aż powyżej Witoniża, potem Stochodem samym w górę aż do jego źródeł, zkąd przez Wierzchowiska dopływów Styrowych Stawu i Tykwy aż do Pustomyt, od których zwraca się już na południozachód, by u Milatyna dotrzeć do bełzkiej granicy. Pomiędzy powiatami zaś łuckim a krzemienieckim rozgranicze stanowi linia, która poczynając się u ujścia Sudyłówki do Styru, okoliwszy Beresteczko, przechodzi tę ostatnią rzekę u ujścia Plaszowy, zwraca się po pod Rohoźno ku rz. Ikwie, którą przekracza poniżej Werby, spada aż ku rębom krzemienieckiego starostwa, zkąd podnosi się ku wierzchowiskom Ponoru do Styru, dalej powyżej ujścia Kotuńki przebywszy Wilię spada ku Horyniowi, aż w pobliżu Szelwowa, poczem znów się zwraca rębem kstwa ostrog, aż ku Sławucie, powyżej której przechodzi Horyń, by ztąd zwrócić się już wprost ku Słuczy, gdzie się też kończy poniżej Baranówki. Zawarte w powyższych granicach wołyńskie województwo ogarniało powierzchnię o 742, 18 Wołyń Wołyń mil kw. g z których 374, 30 przypadało na powiat łucki, 122, 65 na włodzimierski, 245, 23 zaś na krzemieniecki. Nierównomierność owa pomiędzy powiatami co do ich obszaru już dawno powstała. Księstwo włodzimierskie, z którego wytworzył się powiat tejże nazwy, pierwotnie większe nawet nieco od łuckiego, straciło było na rzecz Korony z czasem cala polać swa zachodnią, mianowicie Chełm i Bełz, tak, że przy Wołyniu pozostała część onego mniejsza, po prawej stronie Bugu, obejmująca i dzielnice koszyrską, , która chwilowo osobny też powiat stanowiła. Powiat łucki zaś objął cale starożytne księstwo łuckie, z którego wyrastały były czasowie i tonęły w niem następnie drobniejsze dzielnice, jak Drohobuż, Peresopnica, a potem Ostróg, Korzec i inne, tak że nic on z obszaru dawnego księstwa nie stracił, zkąd też trzy razy z górą większy od włodzimierskiego. Powiat krzemieniecki nic tworzył nigdy osobnego księstwa, skupiony koło jedynego tu zamku hospodarskiego, ważył się długo między Wołyniem a Podolem i ostatecznie pochłonął w sobie drobniejsze powiaty, Zbaraż, Kuźmin i inne. Stan zasiedlenia owych obszarów województwa wołyńskiego ledwie dopiero pod koniec XVI w. da się nieco pewniej zaznaczyć statystycznie. Tak oto miast i miasteczek w owej epoce na Wołyniu okazuje się 68, z których 3 królewskie, 3 duchowne a 62 prywatne; ogółem zaś jedno na 10, 97 mil kw. powierzchni. Z tych na powiat łucki przypada 30, pomiędzy któremi 1 król, 2 duch. a reszta prywatna, ogółem zaś jedno na 27 mil kw. ; na włodzimierski 13, z których 1 król. i 1 duch. , lecz ogółem jedno na 11 mil kw. ; na krzemieniecki 25, wyjąwszy 1 król. , wszystkie prywatne, jedno na 24 m. kw. W roku unii 1569 miasta Wołynia wogóle, mniej liczne jeszcze, wniosły pobór od 1, 124 łanów uprawnych, w pow. łuckim od 649, we włodz. od 198, w krzem, od 277. Pomiędzy znaczniejszemi miastami Wołynia pod koniec XVI w. znajdujemy w powiecie łuckim Łuck, Ostróg, Dubno, Ołykę, Korzec, Międzyrzecz, Stepań, Torczyn, ; we włodzimierskim Włodzimierz, Kowel, Turzysk, Litowiż, Poryck; w krzemienieckim Krzemieniec, Zbaraż, Wiśniowiec, Zasław, Konstantynów, Bazylia, Ostropol, Lubartów. Ilość osad wiejskich na Wołyniu pod koniec XVI w. 1583 dochodzi do 1600 1595, z których 760 przypada na powiat łucki, 285 na włodz. , 550 na krzem. Zkąd, wobec 724, 18 mil kw. powierzchni wwdztwa wołyń. , wypadnie na 1 milę kw. od 2, 1 do 2, 6 wsi. Uprawiają zaś one po 5, 8 łanów km. przeciętnie, mianowicie w pow. łuckim po 6, 2, włodz, po 7, 2, krzem, po 4, 4. Liczba ogólna ludności Wołynia w tymże czasie sięgała 300, 000 293, 780 głów, więc średnio po 396, 9 na 1 milę kw. ; z tych przypadało 248690 głów na ludność wiejską, zatem 335 na milę, zaś 45090 głów na miejską, t. j. 61, 9 na 1 m. kw. Co do poszczególnych zaś kategoryi owej ludności, to na 248690 głów wiejskiej wogóle składało śię 155160 ludności kmiecej, 77580 innej opodatkowanej, 15950 folwarcznej; zaś na 45090 głów miejskiej 40000 opłacających szos, 1840 duchowieństwa obojga obrządków, 3250 sług etc. zamkowych. Ilość ludności żydowskiej, osobno branej, nie pewna; w r. 1578 miało jej być do 3000 głów tylko. Rozmieszczenie topograficzne zaludnienia wołyńskiego województwa w owej źe epoce, skupiającego się w poosobnych włościach, przedstawia obraz wielce urozmaicony. Najprzód obszar wwdztwa tego wogóle ogarnia sobą, niezależnie od podziału na powiaty, dwie wielce różne pod każdym względem dzielnice Polesie i Wołyń właściwy, a potem każda z tych dzielnic uwydatnia w sobie, nie mało wyróżniające się wzajem, obręby dorzeczowe. Na Polesiu takowych jest 3 obręb Turyi Kowel, Styru Czartorysk, oraz dolnego biegu Horynia ze Słuczą Stepań, Korzec; na właściwym Wołyniu jeszcze więcej, obręb Bugu z Ługiem Włodzimierz, Poryck, potem Styru Łuck, Beresteczko, dalej Ikwę Dubno, Krzemieniec, Horyń średni Ostróg, Zasław, nadto górny bieg onego razem z przytykającemi Wierzchowiskami dopływów dniestrowych Seredu i Zbrucza Wiśniowiec, Zbaraż, i nakoniec całe dorzecze Słuczy od źródeł po za ujście Chomaru Konstantynów, Połonnc. Włoście zaś same roztaczają się przed naszemi oczyma, po tych obrębach obydwu dzielnic, w następującym porządku, poczynając od północno zachodniego narożnika województwa. Na Polesiu tedy, wszedłszy na dorzecze Turyi, stanowiące całą północną połowę powiatu włodzimierskiego, mamy przed sobą najprzód rozległą książęcą włość koszerską, rodu Sanguszków, zajmującą w dwóch działach Kamień i Niesuchojeże razem 38, 28 mil kw. , od granicy starostwa ratneńskiego w ziemi chełmskiej, aż po za Stochód do granicy powiatu łuckiego, na południe zaś aż do rzeki Mielnicy. Na tej rozległej przestrzeni, poczynającej się z północy od nieprzerwanych prawie moczarów i trzęsawisk, widzimy rozsiadłe, jakby na oazach wśród borów i błot, nieużytków piaszczystych, 2 miasteczka z 30 i parą ledwie drobnych wsi książęcych 23 i innych, mieszkańcy których, bardziej niż rolą trudnili się wszelakim przemysłem leśnym. Lepszy przecie zaraz co do tego stosunek znajdujemy, posuwając się w górę po tejże Turyi, nieco na południowschód. Tam we włości kowelskiej, zajmującej 16, 77 mil kw. , w którym obrębie znajduje się też Mizów i Stary Koszer 7 wsi, również nie bez moczarów i nieużytków, osobliwie po samym środku włości, po lewej stronie Turyi; ale tu już wypada na milę 2 wsi dużych, nadto, oprócz Kowla, sa tu jeszcze dwa miasteczka Wyżwa i Milanowicze. W sąsiedniej od południowschodu włości Kupieczowskiej władyków włodzimier. , z nowoosadzonem miasteczkiem Jeziorzanami, rozpostartej tylko na przestrzeni 3, 13 mil. kw. , podobnież na 1 mili kw. po 2 wsi duże. Za to powyżej Kowla leżąca włość turzyska, zajmująca 6, 17 m. kw. , choć ma na 1 mili kw. 2, 7 wsi, lecz te są znacznie słabsze. Po wierzchowisku Turyi i po Mielnicy do Stochodu wpadąjącej, śród osad należących do mniej zamożnych ziemian gniazdowych, stosunek zaludnienia napewno bliższym był Turzyska niż Kowla, osady wszakże jak Hołowby, Mielnica i inne są dosyć znaczne. Odmienniej nieco przedstawia się sąsiedni u wschodu dorzecza Turyi obręb. W borach dolnego biegu Styru i Horynia już w łuckim powiecie, pług jeszcze nie zdołał wiele zagarnąć zdatnej do uprawy ziemi, zresztą wystarczała tu gospodarka, oparta na bujnych, leśnych wypasach, myśliwstwie, rybołówstwie, bartnictwie, stosunki teź i co do zaludnienia, bardziej tu podobne do tych, jakie widzimy we włości koszerskiej niż kowelskiej. Włość czarnohorodzka, rozciągająca się od granicy pińskiej, pomiędzy Stochodem i Styrem i wszystkie osady dokoła niej, to typ właśnie błotnoleśnej pustyni, wśród której rozproszyły się, niby ostrowki jakie, rzadkie sioła i zaścianki. W gniazdowej włości książęcej Czartoryskiej, zalegającej aż 40, 13 mil kw. po obydwu brzegach dolnego Styru, dostrzegamy ledwie 36 osad, między któremi są takie, co nie posiadają i dwóch dymów nawet, obok znaczniejszych, jak Włodzimirzec o 41 dym. i inne, bliższe samego miasta Czartoryska, gdy znów cała połowa włości północna poniżej Włodzimierca koło 20 mil kw. , to bór prawie tylko, przerywany moczarami. Leżąca na Styrze powyżej, t. j. na południe od Czartoryska książęca wlośc czetwertyńska przedstawia przy 3, 6 m. kw. obszaru, na 1 milę zaledwie 4 kmiece lany. Podobnyż stosunek uprawy gruntu i zaludnienia panował zapewne i wyżej jeszcze po Styrze i Stoch odzie, dokoła gniazd równie drobnych tam rodów kniaziowskich, w Wielicku, Sokolu, Lubczu, Woronczynie, Nieco lepszy może w Berezku, oraz włości władyków łuckich przy m. Bożyszczu. Za to znów w rozległej książęcej włości stepańskiej, na dolnym Horyniu, widzimy na 46, 9 m. kw. wsi, ledwie jedną przeciętnie na mil parę; co tem zrozumialsze, ile ź tu osady trzymają się prawie brzegów Horynia jedynie a nietylko cala połowa północnowschodnia włości, lecz i cały wązki rubież zachodni, od włości Czartoryskiej aż do księstwa dubrowickiego i Słuczy, stanowi całkowicie niemal pustynię leśną. Lecz i tutaj wcale to nie świadczy ani o malej zamożności, ani o zbyt słabem zaludnieniu tamtych okolic m. Stepań dość ludne i wobec nieznacznej uprawy roli przy osadach, żywa zabiegliwość w puszczy. Wyższy oczywiście stopień zaludnienia przedstawiają leżące na południe od stepańskiej, po lewej stronie Horynia a stykające się już z właściwym Wołyniem, włości. Wlośc ołycka, obejmująca cale dorzecze Putyłówki, dopływu Horynia, posiada na przestrzeni 14, 64 mil kw. ze 35 wsi, a razem z miastem ok. 7380 ludności. Na wschód od poprzedniej, rozpostarta po dorzeczu dolnego Stubła, wlośc klewańska na obszarze 10, 44 m. kw. obejmuje oprócz 20 z górą wsi książęcych, nadto do 15 osad stanowiących gniazda i posiadłości ziemian miejscowych, które powstały były niegdyś dokoła starożytnej Peresopnicy, Warunki tu zaludnienia, jeśli nie lepsze, to równe jak we włości ołyckiej, chociaż samo miasto Klewań bardzo jeszcze skromne. Sąsiednia dalej od wschodu i podobnież rozległa o 10, 11 m. kw. włość rowieńska, ogarniająca w swym obrębie nadto Szpanów, Zaborol i inne ziemiańskie dziedziny, posiada i zaludnienie takież, jak na dorzeczu Putyłówki i Stubła, t. j. w dwóch poprzednich włościach, przynajmniej po lewej, południowej tutaj strome Horynia, gdy po prawej północnej, ku Stepaniowi, zalegało widocznie obszerne leśne pustkowie. We włości drohobuzkiej, rozproszonej wyżej przy Horyniu, jako resztka dawnego księstwa udzielnego, mniej już może dodatni stosunek w samem jej zwartem jądrze, przecie na 0, 90 m. kw. miasteczko i 5 wsi. We włości hosckiej, po prawej stronie Horynia, dalej na wschód ku Międzyrzeczowi, przy 3, 18 m. kw. obszaru, znajdujemy do 10 wsi, o słabej jednak uprawie. Słabszą zaś jeszcze napewno jest ona w Tuczynie i całym przestworze dalej na północ, przez moczary, ku rubieżom księstwa koreckiego. Z dorzecza dolnego Horynia przechodząc dalej na wschod ku Słuczy, w obręb jej lewych dopływów Kiecki, Korczyka i Ceremu, spotykamy odmienny też widok. Zjednoczone włoście korecka z międzyrzecką roziągające się na przestrzeni 3, 79 m. kw. , ogarniają 57 wsi 21 36, przy 2 miastach, z których kilka leży już za Słuczą, a więc urzędowonominalnie już w wwdztwie kijowskiem; nadto zaznaczyć też należy, że cały pas północny koreckiego księstwa, które włoście owe tworzą, pokryty borem i moczarami. Sam narożnik północnowschodni wołyńskiego Polesia stanowiąca wlośc książęca zwiahelska, równie po za Słucz, w Kijowszczyznę nieco przekraczająca, obejmuje po lewej stronie tej rzeki i nad jej dopływem Smołką 9, 12 mil kw. , na którym to obszarze rozrzucone z 10 wsi i chutorów, choć i wsi te bardziej chutorami zwaćby wypadało. Ludnośó zagrodnicza wszakże, rozproszona po borach, szczu Wołyń Wołyń płą być nie mogła, mając przytem na znacznej przestrzeni rybną Słucz jej dopływami. Nie inaczej też pewnie było i we włości berezniańskiej, na północ od księstwa koreckiego, między włością stepańska a Słuczą, podobnie jak i w rozciągającej się od niej na południe, po przez Korczyk, Cerem i Smolkę, włości berestowskiej, obejmującej na 10, 28 mil kw. 9 wsi. Po wyszczególnieniu powyższych włości, gdy się rzuci okiem na Polesie wołyńskie w ogółe, wypadnie przyznać, że co do zaludnienia onego pod koniec XVI stulecia, było takowe dość należytem, tylko że mało miejscowości mocniej w niem osadzonych. Skutkiem czego cala ta polać leśna województwa przedstawia się jako kraina, mniej zapewnie uprawiona niż dzisiaj, ale nie o wiele słabiej zaludniona chyba. Większe jak gdziekolwiek od Tatar bezpieczeństwo, obfitość pastwisk, zwierzyny, ryb, pasiek, bogatsze niż gdzieindziej rudnie, wszystko to razem skupiało tu ludność bardziej niż może ponęty żyzniejszej gleby w miejscowościach otwartych. Tak, że nie mogło być jeszcze w owe czasy podobnej różnicy w stopniu zaludnienia Polesia i Wołynia właściwego, jaka później z rozwojem gospodarstwa rolnego nastąpić musiała. Pas Wołynia właściwego, rozciągający się pomiędzy połacią poleską a podolskiem Pobożem przedstawia wszakże innego niż na Polesiu rodzaju, co do zaludnienia, postać. Tak poczynając równeż od zachodu, od granicy chełmskiej, obręb Ługu, między Bugiem a Styrem, stanowiący połowę południową powiatu włodzimierskiego, z pozbawionem dawnej swej włości miastem Włodzimierzem, należy do lepiej już zaludnionych okolic Wołynia; bardziej zabezpieczone położenie i żyzniejsza od nadturyjskiej połowy powiatu gleba temu sprzyjają. Leżąca na zachód od Włodzimierza włość władyków miejscowych mikulicka posiada na przestrzeni 1, 24 m. kw. 7 wsi, a im dalej na południe w górę Ługu, tem zaludnienie silniejsze. Na południozachód od Mikulicz, bliżej ku Bugowi nad Studzianką, na równi Hrubieszowa w ziemi chełmskiej w drobnej posiadłości biskupów łuckich choteczowskiej, zajmującej ledwie 0, 8 mili kw. widzimy 5 wsi o 64 łanach kmiecych; przykład wyjątkowy prawie, przyświadczający, że i wtedy już miejscami, w dobrach duchownych przeważniej, spotykać się daje na niewielkim kawałku żyzniejszej ziemi uprawę wyższą, gdyż i folwark porządny isniał tu niezawodnie. We włości latowizkiej z Sielcem, od Buga po Ługu, na 4, 28 m. kw. widzimy 16 wsi. Wyżej na Ługu leżąca książęca włośó porycka, u granicy bełzkiej, ledwie 2, 14 m. kw. rozległa, ma miasteczko i 7 wsi. Jeszcze mniejsza od poryckiej, ku północy od niej, włośó książęca zamlicka, lepiej nieco od niej osadzona, ma bowiem na l, 15 m. kw. 6 wsi. Rozciągająca się na północnowschód od poprzedniej włość łokacka, rozległa 2, 47 m. kw. przedstawia stosunek jeszcze lepszy, posiada mstko i 10 wsi. Podobnyż stosunek przeważa tu zapewne i na calem pograniczu powiatu łuckiego, po wododziale między Ługiem a Styrem, ku źródłom Stochodu, tu w rozproszonej włości świniuskiej naprz. 13 wsi. W przytykającym od wschodu do dorzecza Ługu obrębie górnego Styru z jego dopływami, najprzód rozciągająca się po lewej strome tej rzeki włośó biskupia torczyńska z Sadowem na 4, 5 mili kw. posiada miasto i 14 wsi. Nie gorszy też stosunek panuje i na calem dorzeczu Tykwy, nasiadłem przedewszystkiem gniazdami ziemiańskiemi, oraz rozmaitej przynależności dobrami kleru obojga obrządków. Ku południowi dalej i granicy bełzkiej, na dorzeczu Zboryszówki zaludnienie jeszcze znaczniejsze, tu we włości horohowskiej na 1, 27 m. kw. znajdujemy mstko i 4 wsi duże. Mniej zaludniona nieco sąsiednia włość holatyńska, czyli zwinihorodzka, na tejże Borysówce bliżej Styru leżąca, która przy 2 m. kw. ma mstko i 6 wsi. Po prawej stronie Styru, koło stołecznego Łucka i zakonnego Żydyczyna, wsi choć gęste, nie rozległe, monasterskich 5 wsi; Łuck zaś włość swą właściwą oddawna już, podobnie jak Włodzimierz, na rzecz gniazdowych tu ziemian, oraz duchowieństwa utracił. Powyżej przy Styrze u ujścia Ikwy rozpostarta, na 1, 09 m. kw. drobna włość targowicka ma 1 mstko i 7 wsi niewielkich. Taki też stosunek występuje i dalej na południe, wśród gniazd ziemiańskich od Krasnego ku Rohoźnu i Kozinowi nad Plaszewką, pogarszając się odtąd ciągle już w powiecie krzemienieckim, w miarę zbliżania się ku Radziwiłowu i granicy bełzkiej. Na dorzeczu Ikwy i poblizkich strumieni stopień zaludnienia nie jednostajny. W powiecie łuckim, w rozległej włości dubieńskiej, obejmującej razem przestrzeni 19, 33 m. kw. , siedzi 40 wsi książęcych a nadto kilka bliższych m. Dubna wsi szlacheckich oraz, zalegająca od północy, oddzielana czasem od głównej, drobna włośó żornowieńska o 6 wsiach. W przytykającej od wschodu do Dubieńszyzny nieznacznej włości kniahynińskiej nad górnym Stubłem, w bardziej zwartym żyznym obszarze, wyższa norma zaludnienia, 8 wsi na 1, 32 m. kw. Mniej pomyślny stosunek w sąsiednich Warkowiczach. W powiecie krzemienieckim na górnym biegu wpadającej do Ikwy Jełowicy, włośó antonowiecka, o 6 wsiach na 3, 15 m. kw. , bardziej rażący stosunek przedstawia, mało tu jeszcze wśród borów i majdanów kmieć uprawia roli. Lecz w starostwie krzemienieckiem, po prawej stronie górnej Ikwy i na wierzchowisku zmierzającej ku Horyniowi Wilii, na 4, 64 m. kw. miasto i 12 wsi, przy widocznych śladach gospodarki król. Bony. Na przytykającem do Ikwy dorzeczu górnej Wi lii, na przestrzeni conajmniej 15 m. kw. , od Szumbaru, przez Suraż ku Kuniewu stosunek zaludnienia i uprawy o wiele słabszy, za wyjątkiem pobliża samej rzeki, gdzie osady sa większe i liczniejsze. Na średnim Horyniu, po obydwu Jego brzegach włość książęca ostrogska szeroce oto rozpościera się długim, z zachodu na wschód, pasmem, od Kniahynina do Beresdowa, na południe sięga Białogródki a ku północnozachodowi, przez dział swój Zdołbicę, wbija się klinem między włoście klewańska i rowieńska i zajmuje razem 32, 03 m. kw. Całe pierwotne księstwo jednem słowem posiada teź zaludnienie wielce urozmaicone, silniejsze po brzegach rzek, najsłabsze po leśnych wodziałach dopływów Horynia i innych, ogółem wsi 72 68 4 zdołb. i 1 miasto. Gorszy jeszcze stosunek dostrzegamy, posuwając się dalej na południo wschód i po za średni Horyń, ku wierzchowiskom Chomru z jednej, Korczykazaś z drugiej strony; na północ bowiem od Zasławia, gniazda obszernej książęcej włości tu się rozpościerającej po nad Cwetochą i wyżej, tam gdzie później powstały Sławuta, Szepietówka, bór, tylko, puszcza. Ztąd we włości Zasławskiej na 32, 33 m. kw. , oprócz miasta, wsi 37 tylko, stosunek o połowę słabszy niż we włości ostrogskiej. Żywiej za to wygląda dział dorzecza Horynia powyżej Zasławia, od Kornicy, przez Lachowce ku Januszpolowi w drobnej włości tu Lachowieckiej 7 wsi. Jeszcze bardziej zwarte i silne miejscami zaludnienie widzimy na górnym biegu Horynia, poczynając od jego wierzchowisk u czerwonoru skiej granicy. Skrajna tu włość wiśniowiecka obejmuje 17, 53 m. kw. , na których się mieści 16 wsi, oraz parę mstek. Niżej po Horyniu leżąca włość januszpolska ma na 3, 12m. kw. 6 wsi, oprócz mstka. Nielepszy stosunek i w Łanowcach, drobnej włości ziemiańskiej, na południu powyższej, nad Żerdzią, wpadającą do Horynia, tu na 1, 52 m. kw, sześć niewielkich wsi. Za to w drugiej drobnej włości ziemiańskiej, przytykającej od południowschodu do dwóch poprzednich, na Połtwie, płynącej ku Horyniowi, mian. Czołhańskiej Teofilpol, wyjątkowy przykład silniejszej uprawy, w 6 wsiach na przestrzeni 2, 48 m. kw. We wiości wyszogrodzkiej, ogarniającej wierzebowiska rzeczek spływających do Żerdzi, na 2, 22 m. kw, 9 wsi. Gorzej znacznie od dorzecza górnego Horynia uprawionem jest i słabiej zaludnionem, przytykające do niego na całej ścianie od południa, zagarnięte w obręb województwa wołyńskiego, dorzecze wód zbiegających ku Dniestrowi. Tu najprzód od samej granicy halickiej spotykamy na dopływie jego Seredzie, włośó czerniechowską, mającą na obszarze 3, 48 m. kw. 9 wsi, drobne osady nad jeziorzyskami, jakby na jakiem pustkowiu poleskiem. Lepiej już w sąsiedniej od wschodu włości kołodeńskiej nad Hnizną. , do Seredu spływająca, gdzie na 4, 69 m. kw. mstko i 14 wsi. Na południowschód od włości książęcych wiśniowieckiej i kołodeńskiej, po wierzchowiskach strumieni biegnących częścią do Seredu, więcej zaś do Zbrucza, rozsciełające się dalsze włości tegoż rodu zbarazkiego, przedstawiają w miarę posuwania się na południe coraz mocniejszy stosunek uprawy i zaludnienia. Najprzód we włości Zbarazkiej, zajmującej mil kw. 13, 46, miasto i 13 wsi zaledwie, stosunek słabszy znacznie niż w Kołodnem. Lecz już w leżącej na północnowschód ku Czołhanowi włości białozerskiej, na 9, 44 m. kw. 35 wsi. W dopełniających zaś niejako powyższe, mniejszych 2 włościach, o Podole już opartych, znajdujemy w wołoczyskiej na 2, 41 m. kw. 10 wsi, w monaczyńskiej na 3, 74 m. kw. 13 wsi. Dorzecze Słuczy, stanowiące granicę Wołynia na południu od Podola, korytem zaś rzeki na wschodzie od Kijowszczyzny, ogarniając wcale znaczną przestrzeń wołyńskiego województwa przedstawia i pod względem gęstości zaludnienia znaczące urozmaicenie. Stosownie do rozmaitości gleby i położenia odmiennie teź ono wygląda w obrębie swym południowym, inaczej we wschodnim. Całe leśne wierzchowisko Słuczy stanowi włość krasiłowska, zajmująjąca razem ze świeżą Bazylią i starożytnym Kuźminem mil kw. 17, 84 o 19 wsiach jedynie, przy 3 mstkach. W przytykającej do niej, niżej po Słuczy, od wschodu, a rozciągniętej po tej dopływie Ikopoci, oraz wierzchowiskach Ikwy podolskiej, włości konstantynowskiej, na 20, 25m. kw. żyznego, stepowego bardziej grantu, wsi 47 tylko, oprócz miasta. Pomniejsza z ostrogskich włości, oparta o poprzednią od północowschodu, a leżącą na górnym Chomorze u granicy Zasławskiej, mian. sulżyńska ma na 4, 39 m. kw. 10 wsi. Opierająca się zaś o konstantynowską, ze strony przeciwnej południowowschodniej, włość ostropolska na Słuczy i jej dopływie Biełce, posiada na 8, 25 m. kw. mstko i 15 wsi. Nakoniec, zwróciwszy się ku północy, z biegiem Stuczy, która w tę stronę odtąd już zmierza, wkraczamy na dobre w napół stepowe, na pół leśne pustkowie prawie, narażone nadto na częstsze zniszczenia koczowników. Główną tu dziedzinę stanowi włość połońska, rozciągająca się po lewej stronie Słuczy, stanowiącej tu granicę Wołynia z Kijowszczyzna, po przez Chomor aż do wododziału z Okopem, a z południa na północ od włości ostropolskiej aż pod ręby Zwiahelskie i granicę tam powiatów krzemienieckiego z łuckim; zajmuje ona mil kw. 20, 12, na którym to obszarze wsi 26. Cały zaś przestwór dorzecza górnego Smołki, na północowschód od właściwej włości połońskiej, od Sudyłkowa i Chrolin aż po za Majdan Łabuński, to już prawdziwa leśna puszcza, łącząca się bez Wołyń pośrednio z lasami zasławskiemi nad Cwetochą. Na południozachód od Połonnego, ku Sulżynowi, po Chomorze głównie i dopływie Jego Pohance rozsiadła włość łabuńska ma na 411 m. kw. 7 wsi. Na południowschód zaś od Połonnego rozciągająca sie wązkim pasmem ku Ostropoloć wi i granicy podolskiej, już i po za Słuczą, włość lubartowska, o 3, 25 m. kw. przedstawia podobny chyba do połońskiej stan zaludnienia. Każda z powyższych włości skupia sie oczywiście koło swego miasteczka. Niemniejsze tez urozmaicenie uwydatnia z natury rzeczy względny stopień uprawy w owych obrębach wwdztwa wołyń. pod koniec XVI w. Oto w połaci poleskiej cały najprzód pas pogranicza wołyńskiego Polesia od strony północnej, t. j. wwdztwa brzesko litewskiego, na przestrzeni od ziemi chełmskiej aż do powiatu żytomierskiego, po dolnym biegu wszystkich rzek spływających do Prypeci, jest to długi łańcuch borów, kniei i trzęsawisk, wśród których zrzadka tylko rozsiane drobne większa częścią; osady, ubocznie zaledwie trudniące się rolą, tak że tu najwięcej 5 łanów kmiecych przeciętnie przypada na 1 milę kw. , niżej tego w Stepaniu i Zwiahlu, wyżej w Korcu. Za to w pasie południowszym, we włościach kowelskiej, ołyckiej, klewańskiej, rowieńskiej, ilość uprawnych łanów przechodzi cyfrę tę o 4, 5 razy. W innych przecie drobniejszych jest słabszą, , wyjątkowo jednak w posiadłości duchownej Kupiczowie, bliżej Kowla, do 33 łan. km. dochodzi. W połaci właściwie wołyńskiej, na dorzeczu Ługu najprzód uprawa silniejsza niż w pasie południowym Polesia, przeciętnie przekracza 25 łan. km. na 1 milę kw. , chociaż wyjątkowo w dobrach duchownych, bliżej Włodziemierza przeskakuje z 10 w Mikuliczach na 6 razy tyle w Choteczowie. Na Styrze, bliżej Łucka stosunek łanów Jeszcze wyższy nad 25, osobliwie w dobrach duchownych sięga po za 30 łan. km. , podnosząc się w drobnym Horochowie aż wyżej 60, by w Targowicy spaść do 15. Na Ikwie przeskoki nie mniej rażące na dolnej włość dubieńska ma do 16 łanów tylko, na górnej włość krzemieniecka do 60; za to drobne włości odwrotnie, tam Kniahynin ma wyżej 45 łan. km. , tu Antonowce o 7 razy ich mniej. Na średnim Horyniu za to uprawa daleko słabsza aniżeli niżej Drohobuż etc. i wyżej na tem dorzeczu włość ostrogska ma przec. 11 łan. , zasławska o połowę mniej. U wierzchowisk bowiem tej rzeki i na Jej górnym biegu stopień uprawy znów się podnosi na 15 łan. przeciętnie, przy czem jednak Łanowce mają 12 a Czołhan aż 30 lan. km. Na dorzeczu wód do Dniestru spływających, od zachodu po Seredzie licha uprawa, 6 łan. km. na 1 milę, na południowschód po Zbruczu 3 razy tyle. Górne dorzecze Słuczy przedstawia na południozachodzie 7 lan. tylko, gdy na północowschodzie do 16. Na koniec średni bieg tejże rzeki to już pustkowie tylko, wyzywające ku wznowieniu osiedlenia. Co do stosunków własności ziemskiej na Wołyniu pod koniec XVI w. , to poczynając od dóbr królewskich, zaznaczyć najprzód z góry należy, iż przedstawiają one w owej epoce już tylko szczątki jedynie dawnej ich przestronności i bogactwa. Utrzymały się tu ledwie 3 ubożutkie, prawie wszystkie oskubane wielce, starostwa przy 3 zamkach królewskich, stanowiących ogniska 3 wołyń. wwdztwa powiatów. R. 1570 do klucza łuckiego należało 7 wsi Czarnohorodek, Kołek i inne, ale już 1583 r. są one w posiadaniu ks. Sanguszków; ststwo włodzimierskie dawniej włość swą straciło; przy krzemienieckiem jedynie pozostał obszar 4, 04 mil kw. , ciągnący się podłużnie od Ikwy na wschód ku wierzchowisku Wilii. Za to uposażenie duchowieństwa obojga obrządków Jest wcale znacznem na Wołyniu. Co więcej samo położenie i roz grupowanie topograficzne dóbr duchownych podnosi ich znaczenie, leżą one najbliżej centrów hierarchicznych, zaokrąglone i zagospodarowane należycie. Oczywiście przeważały dobra panującego wschodniego obrządku, który posiadał tu aż dwie katedry łucką i włodzimierską, dyecezya której obejmowała i powiat brzeski, pozostały i po 1569 r. przy Litwie. Nadania tych katedr pochodziły jeszcze ze staroruskiej epoki. Władyctwo łuckie miało swe dobra rozproszone po zachodnim Wołyniu, główną włośó których stanowiły Rożyszcza nad Styrem, nadane jeszcze przez Lubarta Giedyminowicza 1322 r. razem z Mizoczem etc. Włodzimierskie zaś posiadało uposażenie, oprócz mienia rozrzuconego pojedyńczopo powiecie, w dwuch kompleksach; z tych włość Mikulicze tuż nad Ługiem, Kupiczów zaś, dar jeszcze Romana Mścisławicza, bliżej Kowla. Z monasterów obrządku wschodniego na Wołyniu najzamożniejszy żydyczyński w pow. lackim, posiada całą włość rozrzuconą nad Styrem poniżej Łucka o 10 wsiach etc; po nim idący dermański, bogato uposażony w 5 wsiach włości ostrogskiej; starożytny drohobuski trzyma jeszcze wieś Drozdów, za to peresopnicki widocznie już pochłonięty we włości klewańskiej. W pow. włodzimierskim najprzód monaster Spasa we Włodzimierzu posiada wś Janowiec; mielnicki dzierży Zadyby we włości niesuchojeskiej, Michajłowski w Turzysku ma wś Michajłowice; monaster w Oranach uposażony na miejscu; nakoniec w Zimnie miał czas pewien Marków Staw we włości litowizkiej. Posiadają na Wołyniu i archimandryci pieczarscy w Kijowie Horodek i Obarów, w powiecie łuckim, włości rowieńskiej. W powiecie krzemienieckim żadnych dóbr duchownych. Oprócz monasterów mają teź i niektóre znaczniejsze cerkwie i parochie wsie własne. Wołyń Obrządek zachodni, łaciński, posiadał na Wołyniu nie mniej znaczące uposażenie swego duchowieństwa. Biskupstwo łuckie, do którego dyecezyi należały, oprócz wołyńskiego, wwdztwa bracławskie, podlaskie i brzeskielitew. , miało dobra rozległe, choć rozproszone, w pobliżu stolicy samej, tak dyecezyi, jak i wwdztwa; glówną, ich podstawo stanowiła włośó torczyńska na dorzeczu Stawgi, wpadającej do Styru poniżej Łucka, od której nieopodal już w pow. włodzimierskim, ku Bugowi, leżała niewielka lecz zamożna wlość choteczowska. Nie dość tego, obok katedry łacińskiej, posiadali też wsi własne po 2, kanonie łuckie, kustosz, dziekan, oraz przeor klasztoru dominikanów w Łucku, wszystkie w pow. łuckim. Nawet pop ormiański łucki dzierży majątek ziemski Czeporów, w pow, łuckim, nad Tykwą. Co do dóbr ziemiańskich, szlacheckich, nakoniec, przeważały takowe na Wołyniu niepomiernie dwie powyższe, choćby razem wzięte dóbr kategorye, tak jak znów wśród nich samych przeważały oczywiście kniaziowskie, uksiążęcone latyfundye Najpotężniejsze ze wszystkich tu latyfundyi stanowiła Ostrogszczyzna. Znane pod tą ogólną nazwą posiadłości rodu książąt Ostrogskich w wwdztwie wołyń. zajmują niemal 1 3 onego, przedstawiają konglomerat prawie, nietylko kluczów i włości, lecz i księstw całych. Podstawę tego, rozczłonkowanego nieco wprawdzie konglomeratu stanowiła włośó ostrogska, właściwe księstwo ostrogskie pierwotnie, ogarniające i sąsiednią włość dubieńską. Do tych dwóch włości, przedstawiających razem z Zasławiem gniazdową dziedzinę rodu książąt Ostrogskich, dołączyli oni z czasem kilka innych jeszcze na Wołyniu księstw i włości. Do liczby tych w pow. łuckim należą uksiążone włości rowieńska, stepańska, zwiahelska, oraz szczątki dawnego księstwa drohobuzkiego. Ogółem w pow. łuckim obszar przewyższający 1 3 onego, mil kw. 130. W powiecie zaś krzemienieckim do domu tego należy już cały prawie bieg Słuczy od samego jej Wierzchowiska niemal aż ku włości zwiahelskiej. Idą tu po sobie porządkiem włości nast. krasiłowska, konstantynowska, oraz klucze ostropolski i sulżyński, wszystko razem stanowiące niegdyś jedną wołost powiat kuzmińską, hojny dar Zygmunta I; niżej jeszcze Słuczy wloście połońska i lubartowska. Nadto nabyte z dziedziny rodu Zbaraskiego dwie drobne włości kołodeńska i czerniechowska. Ogółem w pow. krzemienieckim obszar mil kw. 82 z górą, stanowiący 1 2 onego. W pow. włodzimierskim tylko ród ks. Ostrogskich nic nie posiada. Do dziedzin tego rodu w linii jego młodszej, Zasławskiej, należy policzyć nareszcie, stanowiącą osobne księstwo, włośó zasławska w pow. krzem. , która zajmowała 32 z górą mil kw. , czyli 1 13 powiatu. Zatem ród ks. Ostrogskich z Zasławskimi władał w wwdztwie wołyńskim obszarem 242, 5 m. kw. , czyli blizko 1 3 tegoż. Zbarazczyzna przedstawia drugi z rzędu co do potęgi materyalnej konglomerat, stanowiący pierwotnie jedną książęcą dzielnice, a następnie rozpadły pomiędzy rozszczepione linie książąt rodu Zbarazkiego. Dzielnica ta pierwotna, położona w pow. krzem. , zajmowała cala południowozachodnia krawędź Wołynia, ogarniającą tu wododział Prypeci z Dniestrem, razem z Wierzchowiskami dopływów tego ostatniego, jak Sered i Zbrucz, oraz całym górnym biegiem Horynia. Składały takową następnie włość zbarazka właściwa na 3 działy rozpadła, Wołoczyska z manaczyńską, oraz książęca wiśniowiecka na 4 działy rozdarta, do której przytykała, później nabyta wlość januszpolska. Co wszystko razem stanowiło obszar do 52 m. kw. , czyli blizko 1 4 powierzchni pow. krzemienieckiego. Młódsze dwie linie rodu Zbaraskiego, mian. ks. Poryckich i Woronieckich, miały właściwie gdzieindziej, po za kompleksem gniazdowym, swe dzielnice, z tych uksiążęcona włość porycka w pow. włodzimierskim, gniazdowy zaś ks. Woronieckich Worończyn w pow, łuckim. Chociaż i starsze dwie linie Zbaraska i wiśniowiecka miały też w powiatach owych rozproszone swe dobra. Sanguszkowszczyzna, czyli dzielnica Sanguszkowiczów, książąt na Koszerze i Kowlu, obejmowała pierwotnie całą niemal północną połać pow. włodzimierskiego, obszar znaczny Polesia po obydwu stronach Turyi, od jej wierzchowisk prawie. Dzielnica ta rozpadła się z czasem na grupy włości, z których dolna, stanowiąca właściwe księstwo koszerskie, zawierała 2 włości Kamień i Niesuchojeże; średnia tworzyła ks. kowelskiej z onego dobrami, nabyte ok. 1536 przez kr. Bonę, a potem oddane ks. Kurbskim 1564 i górna, najmniejsza z nich wlośc turzyską z Dolskiem. Nadto posiadali Sanguszkowicze, już po za obrębem dzielnicy gniazdowej, włośó Łokacze. Ogółem tedy w pow. włodz. przed utratą Kowla obszar do 65 m. kw, , t. j. większą połowę powiatu. Oprócz tego należały do nich w pow. łuckim na Polesiu włoście Czarnohorodek i Beresko; na Wołyniu włośc. Horohów, Holatyn Zwinihorodek, oraz Peremil. Czartoryzczyzna, oprócz pierwotnej, gniazdowej swej włości książęcej Czartoryskiej w pow. łuck. na Polesiu, obejmowała na Wołyniu właśc. w tymże pow. włość klewańską ze starożytna Peresopnicą, oraz w pow. włodzimierskim włości latowizką i sielecką. Razem obszar do 50 m. kw. Korecczyzna, którą stanowi półn. wschodni narożnik wwdztwa, jako księstwo osobne, składające się z dwóch włości koreckiej i międzyrzeckiej, obszar do 37 m. kw. Z czasem posiedli też ks. Koreccy i włość tar Wołyń gowicką w pow. łuckim. Nakoniec do rozległych dziedzin kniaziów znaczniejszych trzeba zaliczyć i posiadana na Wołyniu przez potężnych na Litwie a uksiażęconych Radziwiłłów wlość ołycką, w pow. łuckim, otrzymana po Kiszkach; miasteczko zaś Radziwiłów leżało odosobnione w pow. krzemienieckim. Dziedziny mniej znacznych kniaziów Wołynia należą już do kategoryi średniej własności. Kolebkąrodów drobniejszych kniaziów wołyńskich było zachodnie Polesie, u samego rozgranicza powiatów włodzimierskiego i łuckiego. Tu gniazda ich rodowe prawie wszystkie, bez różnicy pochodzenia. Oto, poczynając od zachodu w pow. włodzimierskim naprzód Bożyn, jeszcze po lewej stronie Turyi, między włośćmi turyjską i kowelską, dziedzina kniaziów Różyńskich, którzy pierwej zwali się i Rohowickimi od drugiego ich gniazda Rohowicz. Dalej na wschód od Rożyna, między Mielnica a Stochodem, już w pow. łuckim, Wielick, gniazdo kn. Wielickich. Między Stochodem zaś a Lutycą, nad Styrem, Sokól, gniazdo kn. Sokolskich. Nad Lutycą, w pobliżu Lubcza, dziedzina kn. Lubeckich odrośli Druckich. Niedaleko ztąd, między Stochodem, w widłach, Worończyn, który się dostał najmłodszej linii domu Zbarazkiego, piszącej się ztąd Woronieckimi. Na dorzeczu Ługu, w pow. włodzimierskim, Zamlice, włość kn. Kozików; Tworenicze Kurcewiczów. O miedzę na południe Poryck, włość i gniazdo młodszej linii Zbaraskich, kn. Poryckich. Sąsiednie Trubki kn. Trubeckich, innych pewno od znanych za Dnieprem, chyba skrawek tylko włości poryckiej. Najbardziej na południe wysunięte drobne gniazdo kniaziów stanowi Boremel nad Styrem, w pow. łuckim, dziedzina ks. Boremskich. Przy samym Łucku Jałowicze dziedzina kn. Kropotków, którzy na chwilę poczęli się byli pisać Jałowickimi; różni wcale od Bożeńców, możnej rodziny ziemiańskiej podobnego nazwiska w pow. krzemienieckim. Niedaleko Łucka też Ostrożec, gniazdo kn. Ostrożeckich. W głębinach Polesia nad Styrem, Czetwertnia, dziedzina pierwotna kn. Czetwertyńskich, spotężniałych czasem w Bracławszczyznie. W pow. krzemienieckim przybysze Prońscy dzierżą już Beresteczko po Bohowitynach; Podhorscy Borek po Tołmaczach; Masalscy Chodaki, Puzyny Straklów. Dobra możnych ziemiańskich rodów Wołynia wyrównywały włościom kniaziów średniej potęgi. Najznaczniejszą z wielkopańskich była gniazdowa włośó Kierdejów Hojskich Hoszcza, w pow. łuckim, głównie po prawej stronie Horynia z Krupą później Horyngrodem etc. Inne bardziej zwarte włoście w pow. łuckim Targowica, Czapliców, potem kn. Koreckich, przy ujściu Ikwy; Świniuchy na południowschodnim narożniku pow, włodzimierskiego, dziedzina rodu krwi polskiej GniewoszówŚwiniuskich; główne siedlisko Bożeńców Jełowickich, Łanowce, w pow. krzemienieckim, nad Żerdzią; o miedzę Czołhan późn. Teofipol gniazdo Czołhańskich. Inno dobra szlacheckie, znaczniejsze nieraz od powyższych, lecz mniej lub wcale nieskupione, w pow, łuckim Szpanów, Czapliczów, śród kstwa rowieńskiego; Milatyn, Bokijów, nad Horyniem, niżej Ostroga; Małyń, Jełów Małyńskich, bliżej włości ołyckiej; Warkowicze, Myszków, nad Stubłem. W pow. krzemienieckim Lachowce, Sieniutów nad Horyniem; Szumbar, Bohowitynów, potem Łaszczów; Łabuń, gniazdo Łabuńskich, nad Chomorem. W pow włodzimierskim Mielnica Siemaszków, nad rz. tejże nazwy, oraz tegoż domu Tuczyn nad Horyniem, w pow. łuckim. Oprócz powyższych bardziej zwartych włości, posiadały znaczne dobra rozproszone nadto rodziny w pow. włodzimierskim Drzewińscy, Hulewicze, Kałusowscy, Kisiele, Orańscy, Zaborowscy; w pow. łuckim Bakowieccy, Bohuryńscy Chrebtowicze, Borejkowie, Bukojemscy, Dorohostajscy, Chołoniewscy, Krasieńscy, Prusimowscy, Rohozińscy, Rzyszczewscy, Świszczowscy, Żórawniccy; w pow. krzemienieckim Andruscy, Kozińscy, Leduchowscy, Roztoccy Bołbasy, Zabokrzyccy i in. Własność drobna ziemiańska występuje, wobec latyfundyi kniaziów i możnych pańskich rodów, na Wołyniu, jeszcze za króla Stefana nawet, w postaci dosyć nieokreślonej, ani co do zasady prawnej, ani faktycznie. Spotykamy tu wszelkie stopnie, nie dających się wyosobnić wyraźnie, odcieni posiadania, począwszy od zawisłości zupełnej feudalnej, bojarskiej, aż do zupełnej własności alodyalnej, szlacheckiej. Wszelkie te róźnopostaciowe kategorye posiadania zlewają się wszakże powoli w jeden typ własności szlacheckiej, dziedzicznej, co bardziej jeszcze, gniazdowej po większej części. Gniazda ziemian, szlachty na Wołyniu, wytworzyły się z poprzednich nadań hospodarskich; zatem w obrębie dawnych królewszczyzn jedynie, dokoła królewskich zamków. Na ziemiach książęcych za to gniazda takowe ledwo dostrzedz się dają, chyba przy zamkach niedawno przez króla odstąpionych; nie wypuszczali bowiem kniaziowie swych własnych ziemian, a dawnych bojarów, z feudalnych więzów. Spotykani tedy w owej epoce, obok hospodarskich wołyńskich ziemian, szlachty, ziemianie księstw oddzielnych nie są wcale tamtym równi, bo od swych kniaziów zależni. Dosyć oni liczni jeszcze, choć tylko prawie w połaci poleskiej Wołynia wyłącznie, powiecie łuckim. Oto ziemianie stepańscy trzymają 12 wsi na 27 zamkowych, koreccy również ale na 9 zamkowych, ołyccy 7 na 23, ostrozcy nakoniec 12 na 15 zamkowych. Na południu Wołyń Wołyń Wołynia ziemian książęcych wcale nie ma, chociaż jeszcze 1545 r. w darowanej księciu Konst. Ostrogskiemu włości kuźmińskiej, przy zamku krasiłowskim na 9 siół zamkowych było aż 33 bojarskich. Rozmieszczenie tedy uniezależnionych gniazd rodowych szlacheckich wielce nie równomierne. Tak poczynając od powiatu włodzimierskiego, najprzód w księstwach koszerskiem i kowelskiem nie ma prawie, jak naturalna, ani jednego gniazda. Na północ od Włodzimierza, po górnym biegu Turyi gniazd nie wiele; za to na południe licznie już takowe rozrzucone po całej połaci powiatu, przerywane tylko miejscami przez większe włości. Tu, u granicy ziemi chełmskiej, bliżej Buga, znajduje się i gniazdo, najstarożytniejszego może z rodów ruskich Kisielow, mian. Nieskinicze i Dorohinicze. W powiecie łuckim cała połać poleska powiatu nie ma prawie gniazd rodowych szlachty, wśród tamecznych latyfundyj książęcych. Natomiast istnem rojowiskiem gniazd ziemiańskich wydaje się być dzielnica Łucka w ściślejszem znaczeniu, obejmująca i dawniejszy powiat włość peremilski jednem słowem całe dorzecze górnego Styru, od ujścia Sudyłówki i granicy ziemi bełzkiej aż poniżej Łucka. Nie wiele tu dóbr znaczniejszych, przeważnie gniazda rodowe szlachty, których do 50 naliczyć by się tu dało. Większość przytem nazw tutejszej szlachty gniazdowej tak brzmi po staropolsku, że z łatwością można je było brać za powstałe gdzieś na Powiślu. Dalej na wschód od togo głównego mrowiska przeciska się pasmo podobnych gniazd j kilkunastu po za rz. Stubeł, pomiędzy książęce włoście klewańską i rowieńską z jednej, a dubieńską i zdołbicką z drugiej strony; nadto występuje kilka jeszcze gniazd nad Horyniem, na północ od włości ostrogskiej. Co zauważyć należy, że znaczna część tych gniazd leży w promieniu dwóch starożytnych zamków Peresopnicy i Drohobuża, zatem pochodzi z bardzo dawnych czasów. W pow. krzemienieckim jedynie dzielnica onego północna, od granicy bełzkiej po pod powiat łucki, ku Zasławszczyznie, przedstawia dosyć zwarty łańcuch gniazd szlacheckich, układających się we 2 grupy od granicy Radziwiłowa po za Ikwę Krzemieniec kilka tylko 10 ognisk rodowych, na dorzeczu Wilii i Horynia gniazd kilkanaście. W dobie następnej, ogarniającej całą pierwszą połowę XVII w. aż do ruiny, stosunki własności ziemskiej w wwdztwie wołyńskim, oraz ewolucye onej, rozwijały się już na tle, jakie się było uwydatniło pod koniec XVI w. , Stwierdza to wyraźniej dotknięcie szczegółów. Tak oto w zakresie królewszczyzn, każde z trzech powyżej wskazanych starostw pozostaje i nadal w dotychczasowym obrębie, rozrastając jodynie wewnątrz pod względem ekonomicznym; przybywa tylko do ich liczby, jako ststwo, przy wrócona po KurbSłownik Geograficzny T. XIII. Zeszyt 156. skich do dyspozycyi królewskiej wlośc kowelska. Starostwo to 1525 r. obejmuje m. Kowel z 9 wsiami i 1 folwarkiem, mstko Milanowice z 7 wsiami i 2 folwarkami i mstko Wyzwę, z 4 wś. i folw. 3. Ze starszych jedynie krzemienieckie znaczniej się podniosło, posiada ono w tymże czasie 15 wsi i 5 folw. W zakresie dóbr duchownych większe zmiany; wprawdzie obszar posiadłości kleru wschodniego, niezależnie od przyjętej unii religijnej, pozostał ten sam, lecz zato przybyło dóbr, zakonnemu szczególnie duchowieństwu łacińskiemu. Tak przed samą ruiną należą do ks. jezuitów ostrogskich m. Suraż z 9 wsiami, oraz części 14 siół włości kniahynińskiej, do łuckich zaś wsi Łyszcze i Botyn; do ks. dominikanów łuckich Nowystaw i nadto wsi parę, do kamieńskich Ołble; do ks. franciszkanów koreckich Duplinki, międzyrzeckich Popowce; do brygitek łuckich Hołuzie. Posiadały teź i probostwa łuckie, tuczyńskie, olyckie, po jednej wsi każde. W zakresie własności ziemiańskiej, szlacheckiej, na Wołyniu zaszły w ciągu pierwszej połowy XVII w. zmiany daleko znaczniejsze i bardziej charakterystyczne. Włoście większe, pojedynczo brane, nie zmieniły, z małemi wyjątkami chyba, swego obrębu; zato doznało zmiany, znacznej nieraz, onych rozgrupowanie, w ręku nowych, niepomału obcych dotąd Wołyniowi, dziedziców. Najprzód oto rozpadła się owa potężna, skupiona przez ks. Bazylego Konstantyna, Ostrogszczyzna. Z głównego działu onej ks. Janusz, kaszt. krak. , wytwarza 1618 r. słynną ordynacyę, podstawę której właśnie stanowią dobra wołyńskie. W skład owej ordynacyi weszły tam włoście najprzód Ostróg i Dubno, dalej na dorzeczu Słuczy Krasiłów, Konstantynów, Sulżyn z ich przynależytościami, nadto Lutowiź na dorz. Buga. Co wszystko, po wygaśnięciu 1620 r. linii starszej ostrogskiej przechodzi na linię ks. Zasławskich. Wloście zaś domu ks. Ostrogskich nie objęte ordynacyą dostały się jako wiana Połonnc, Ostropol i Lubartów domowi Lubomirskich, którzy posiedli nadto Łabuń i Sudyłków; Równe, Drohobuż i Żornowno Zamoyskim; Zwiachel nakoniec, Berezdów chwilowo Chodkiewiczom; Suraż 1640 ks. jezuitom ostrog. Wygaśli też 1631 i ks. Zbarazcy. Jak dzielnica linii ostrogskiej dostała się przeważnie ks. Zasławskim, tak dziedziny starszej linii zbarazkiej przeszły do Wiśniowieckich, Podobną drogą jak znaczne działy Ostrogszczyzny, t. j. przez wiana, przechodzi niemała liczba i innych włości wołyńskich w ręce obce, przedewszystkiem zaś, obok Zamoyskich i Lubomirskich, do innych Małopolan, czerwonoruskiej szlachty najbardziej, chociaż niebrak Litwinów i Wielkopolan nawet. Wobec czego wiele ze starowołyńskich rodów zanika zupełnie. Tak 59 Wołyń pod koniec pierwszej polowy XVII w. , przed samą, , ruiną; z pomiędzy włości znaczniejszych Wołynia Czartorysk, Targowica, Berestów należą już do Leszczyńskich; Milanowicze do Opalińskich; Mosor Firlejów, Hubków i Tuczyn, Daniłowiczów; Świniuchy Sobieskich; Mielnica Kaszowskich; Krupiec Cetnerów; Morawica, Dorohostaje, Sapiehów; Tajkury i Mylsk Ossolińskich; Bortniew Czapskich; Radziwiłów Koniecpolskich; Sklin Ostrorogów; Solo win Działyńskich; Horochów Warszyckich etc. Pomiędzy posiadaczami zaś drobnej ziemiańskiej własności o jednej lub paru wsiach, spotykamy już z jakie 50, różnego pochodzenia, rodzin polskich. Oto naprzykład są tu już Bieniewscy, Budziszewscy, Cieszkowscy, Dąbrowscy, Falibowscy, Głęboccy, Głogowscy, Gnatowscy, Górscy, Gościmińscy, Gostyńscy, Grotowscy, Chomętowscy, Komorowscy, Krasińscy, Lipscy, Lubienieccy, Ładowie, Łaszcze, Michałowscy, Miłkowscy, Młodziejowscy, Modrzewscy, Mrowińscy, Mysłowscy, Niepokojczyccy, Opaccy, Paproccy, Piaseccy, Przyjemscy, Pstrokońscy, Rakowscy, Roguscy, Stanisławscy, Stępkowscy, Suchodolscy, Sułkowscy, Więckowscy, Wilczopolscy, Wilgowie, Wronowscy, Wyleżyńscy, Załęscy, Zapolscy, Zdżarscy, Żelińscy, Żółkiewscy i in. Ale występują tu zaś rodziny pochodzenia notorycznie litewskiego, jak Horainy, Narbuty, Naruszewicze, Puzyny lub przybysze z Ukrainy nawet Łaskowie, Niemirycze, Piasoczyńscy, Strybyle. Me mniej też przechodzą gniazdowe dziedziny starych wołyńskich rodów w posiadanie innych domów wołyńskich; tak Poryck należy już 1644 r. do Zaborowskich, Hoszcza 1648 r. do Kisielów, Czetwertnia 1625 do ks. Zbarazkich etc. W drugiej połowie XVII w. , po ruinie postać Wołynia pod każdym względem jeszcze bardziej się zmieniła. Druga połowa XVII w. przechodzi tu na wysileniach, ku wydźwignieniu się z bezwładu po przebytem wstrząśnieniu powszechnem. Wspierały wysilenia owe coraz liczniej przybywające tu żywioły zachodnie, pożądane teź wielce dla zastąpienia zanikłych w burzy żywiołów starodawnych. Ztąd w wieku następnym powierzchowność Wołynia tak się przeobraża pod względem warunków bytu ziemiańskiego, że pod koniec onego nie różni się już województwo to niczem prawie od sąsiednich, podolskiego i ruskiego, dawniej z Koroną zjednoczonych. Co do stosunków własności ziemskiej; w dobrach tak królewskich jak i duchownych nie ma wprawdzie zmian widomych, obszary ich pozostają te same; za to w dobrach prywatnych, pod koniec istnienia Rzpltej już przewrot zupełny, nie tylko pod względem obrębów dawnych włości i ich ugrupowań, lecz i właścicieli samych, z zachodu przedewszystkiem dalej się posuwających. W zakresie książęcych latyfundyi, zaraz u samego świtu drugiej polowy XVII w. , po wygaśnięciu 1651 r. rodu ks. Koreckich, dobra ich rozpadają się włość korecka dostaje się ks. Czartoryskim, międzyrzecka przechodzi do rąk Lnbomirskich 1706, Targowicę posiadają 1669 Bieniewscy. We 25 lat po Koreckich wygasł i ród ks. na Ostrogu w linii onego Zasławskiej a dobra roz. ległe ordynacyi ostrogskiej, przyznane na. razie spokrewnionym Sanguszkom, zostały następnie, ze szkodą Rzpltej, rozszarpane przez możnowładzców. Z łupu tego dostały się na Wołyniu, rozdane przez ostatniego ordynata ks. marsz. nadw. lit. Janusza Sanguszkę, przy tranzakcyi kolbuszewskiej 1753 włoście W pow. włodzimierskim Łokacze i Lutowiż z 9 wsiami Potockim, które następnie 1778 w ręce Wilgów przeszły. W pow. łuckim Dubno ze 70 wsiami pom. któremi Dermań, Suraż, Zdołbunów Lubomirskim; Stepań i wsi 80 podobnież Lubomirskim, która to wlość przeszła z czasem do Potockich 1775 a potem Worcelów 1780; Ostróg połowa z 36 wsiami Mizocz etc. Małachowskim, później 1772 Jabłonowskich; Świniarzyn i 6 wsi Czackim; nadto nadania drobniejsze. W pow. krzemienieckim Bazalia ze 13 wsiami, oraz Krasiłów z 18 Sapiehom; Kuźmin z 15 wsi Szydłowskim; Konstantynów. ze 36 wsiami Czartoryskim i Lubomirskim, potem 1794 Rzewuskich; Kulczyny i 34 wsi Lubomirskim; Miropol i 13 wsi podobnież; Sulżyn, oraz 19 wsi Jabłonowskim, nadto drobniejsze działy. Z dóbr zaś książąt Zasławskich na Wołyniu, które nie zostały objęte ordynacyą ostrogską Zasław ze Sławutą i Szepietówką dostaje się najprzód 1675 Lubomirskim, potem 1703 przechodzi do Sanguszków. W ogóle też wszystkie prawie, za małym wyjątkiem, znaczniejsze włoście, znajdują się w ostatniej dobie istnienia RzpItej w innych rękach. W powiecie włodzimierskim Kamień Koszerski należy od 1656 do Krasickich; Niesuchojeże 1650 do Sapiehów; Turzysk 1773 do Ossolińskich, potem Moszyńskich; Dolsk 1696 ks. Wiśniowieckich, 1794 Moszyńskich; Kisielin 1773 do Ledochowskich; Uściług 1705 do Lubomirskich; Poryck 1694 Czackich; Świniuchy 1664 Leszczyńskich, 1765 Rzewuskich. W powiecie łuckim Włodzimierz Krasickich; Czartoryjsk po Leszczyńskich, 1677 ks. Wiśniowieckich, 1725 Radziwiłłów; Czetwertnia po Horainach wraca 1750 do ks. Czetwertyńskich; Krupa Horyńgród po Radziwiłłach, 1777 podobnież Czetwertyńskich; Hoszcza 1775 Leńkiewiczów; Młynów 1780 Chodkiewiczów; Murawica po Chodkiewiczach 1790 Wołyń Krasickich; Boremel 1782 Czackich; Horochów 1791 Poniatowskich, 95 Strojnowskich; Beresteczko 1765 Zamoyskich, 95 Platerów etc. W powiecie krzemienieckim Radziwiłów 1787 Miączyńskich; Kozin po Firlejach, 1787 Tarnowskich; Poczajów 1650 Domaszewskich, i 1774 Tarnowskich; Wiśniowiec 1774 Mniszchów; Zbaraż 1774 Potockich; Wyżgródek po Zaborowskich, 1697 Czackich, 1746 Potockich, 1758 Rzyszczewskich; Wołoczyska 1775 Moszyńskich; Lachowce 1660 Opalińskich, 1745 Jabłonowskich, 92 Sapiehów; Teofipol Czołhan Jabłonowskich 1744; Jampol Januszpol Radziwiłłów 1774; Sudyłkow ok. 1750 Lubomirskich, 1771 Młodziejowskich, potem Grocholskich; Łabuń 1675 Lubomirskich, 1775 Stępkowskich. Na schyłku istnienia Upitej r. 1790 posiadało województwo wołyńskie podług obliczeń Moszyńskiego w Dzien, handl. 761 mil kw. , a na tym obszarze ogółem 2348 osad, mian. miast i miasteczek 114, wsi zaś 2234, w których było razem 130, 656 dymów z tych w dobrach królewskich 5409, w dziedzicznych 124, 883 364. Wartość ogólna dóbr w kapitale wynosiła złp. 192, 323, 708; z których królewskich 6, 382, 880, dziedzicznych 185, 940, 828. Intratę tych dóbr ogółem obliczono na 9, 616, 185 złp. , mian. królew. na 319, 144, dziedzicznych 9, 297, 041 złp. Ludność województwa w ogóle miała sięgać 805, 170 głów. Względnie do przestrzeni onego zatem wypadało na 1 milę kw. 183 dymów, 1058 dusz. Co do miast samych Wołynia z owej doby 1788 r. , odnośny stosunek stopnia ich siły względnej, podług ilości dymów, przedstawia się Bueschmg Korzon w następnym porządku Naj ludniej szem miastem województwa ówcześnie jest ordynackie Dubno, ma bowiem 1127 dymów; za nim tuż idą Zasław o 844 dymach, Połonnc 813, Lubar 805. Ostróg ma 705 dymów, Konstantynów 672; królewskie Krzemieniec 607, Łuck stołeczny tylko 597, gdy ordynacka Ołyka 594. Od 550 do 500 dymów posiadają Równe, Łabuń, Stepań i powiatowy Włodzimierz. Kowel ma 407, Lachowce mają 400 dm. , Horochów 367, Wiśniowiec 356. Od 350 do 300 dymów znajduje się w Oleksińcu, Kuźminie St. , Turzysku. Niżej jeszcze, od 300 do 250 dm, posiadają Wołoczyska, Bazylia, Jampol, Klewań, Krasiłow, Czartorysk, Korzec, Sudyłków, Torczyn. Reszta miasteczek Wołynia już należy do kategoryi niżej 250 dym. , jak np. Miropol, Zwiahel, Usciług, a nawet niżej 150, jak Radziwiłów, a inne niżej jeszcze. Na zamknięcie powyższego zarysu zaznaczymy tu jeszcze, iż przy upadku Rzpltej, całe niemal województwo wołyńskie dostało się w udziale Rossyi. Austrya bowiem oderwała od Wołynia r. 1772, przy pierwszym rozbiorze, jedynie wazką u granicy Rusi Czerwonej listwę, ze Zbarażem, Załoźcami i Podkamieniem, jakby po to tylko, by upozorować racyę dodania do nowego tytułu zdobytego królestwa Galicyi Halicza i Lodomeryi, niby Vladimirii, księstwa włodzimierskiego czyli dawnego Wołynia, do którego właśnie i ten skrawek należał. Pod panowanie Rossyi przeszło wszakże województwo wołyńskie nie odrazu. Najprzód przy drugim rozbiorze Rzeczypospolitej zajęła Rossya wschodnią, mniejszą, połać onego, a następnie pozostały dział, nieco większy, przy rozbiorze ostatecznym. W r. 1793 tedy podług obliczeń Friedericha w Alt und Neu Polen 308, 25 mil kw. z 386, 500 mk. , mianowicie z powiatu łuckiego 185, 02 mil kw. oraz 206, 500 mk. i z pow. krzemienieckiego 123, 23, mil kw. mk. 180, 000. W r. 1795 zaś 446, 25 mil kw. z 554, 500 mk. ; mianowicie z pow. łuckiego mil kw. 260, 37 oraz 315, 500 mk. , z pow. krzemienieckiego 68, 63. mil kw i 104, 000 mk. , nadto cały już powiat włodzimierski, mający 117, 25 mil kw, oraz 135, 000 mk. Razem więc, mocą obydwu ostatnich rozbiorów 754, 50, mil kw. i 941, 000. mk. Wszelkie dane powyższe mogą, oczywiście, mieć tylko przybliżone znaczenie. Źródła Dziejowe t. VI Ziemia Wołyńska w połowie XVIgo w. ; t. XX Wołyń i Podole XVIgo w. ; t. V Starostwa ukrainne w pierwszej połowie XVIIgo w. ; Encyklop. powsz. Orgelbr. art. Wołyń J. Bartoszewicza; Arch. Kij. , cz. VII, t. 2; Wykaz dóbr wwdztwa wołyń. z połowy XVII w. . Aleksander Jabłonowski, Wołyńska gubernia, jedna z gub. zachodnich Rossyi Europejskiej, leży pomiędzy 41 20 i 47 5 wsch. dług. od F. a 49 28 i 52 3 pln. szer. geogr. Graniczy od płn. z gub. grodzieńską i mińską, na wschód z gub. kijowską pow. radomyski i skwirski, na płd, z gub. kijowską pow. berdyczowski i podolską pow. winnicki, lityński, latyczowski i proskurowski, na płd. zach. z Galicyą, na zach. zaś przez Bug z gub. lubelską pow. hrubieszowski i chełmski i na malej przestrzeni z gub. siedlecką pow. wlodawski. Podług obliczenia Strjelbickiego obejmuje 63126 w. kw. w tem 100, 2 w. kw. pod znaczniejszemi jeziorami, t. j. 6575625 dzies. Podług dawniejszych obliczeń gubernia obejmowała 1287 mil al. 62209 w. kw. Powierzchnia jest rozmaita północna jej część przedstawia równinę płaską, niską, pokrytą błotami i lasami i noszącą wybitny charakter Polesia. Pośród błot występują niekiedy piaszczyste wyniosłości, mające kształt albo obnażonych pagórków albo też podługowatych walów, ciągnących się pasami. Wyniosłości te tworzą często urwiste wybrzeża Słuczy i Horynia, nprz. od wsi Remczyc do Strzelska pow. równieński, gdzie Horyń i Słucz zbliżają się do siebie na 10 w. gdzie cale międzyrzecze pokryte jest wydmami djunami piaszczystemi. Zupełnie odmienny charakter nosi na sobie większa płd. zach. częśó gubernii, przerznięta dość wysokiemi górami w kierunku z płn. zach. na płd. wsch. Gęste zaludnienie, mnóstwo rzek i rzeczek, zwłaszcza górskich strumieni i wyniosłych pagórków i pasm górskich, zarosłych lasem liściastym, ożywiają miejscowość, czyniąc ja bogatą i malownicza. Wschodnia nakoniec część gubernii przedstawia mniej albo więcej równa miejscowość, żyzną i dobrze zaludniona. Z Galicyi wchodzą do gub. wołyńskiej dwie gałęzie gór karpackich. Pierwsza z nich służy za dział wodny pomiędzy Bugiem a Styrem. Ciągnie się ona od mka Drużkopola pow. włodzimierski w kierunku płn. wsch. , wypuszczając z siebie odrośle na płn. zach. , do płd. części pow. łuckiego, i doszedłszy do rz. Stochodu znika w błotnistych obszarach. Najwyższe wzniesienia dochodzą pod mkiem Torczynem w pow, łuckim do 903 st. npm. , pod mkiem Rożyszcze 652 st. a przy wsi Oranowicze 715 st. Odrośle tej gałęzi dochodzą z jednej strony do rz. Bugu w pow. włodzimierskim, z drugiej zaś do Styru, tworząc lewy, urwisty brzeg tej rzeki. Druga gałęź gór karpackich wkracza do pow. krzemienieckiego pod wsią Wolicą, przechodzi przez południową częśó pow. krzemienieckiego, zasławskiego i starokonstantynowskiego, ciągnie się granicą z gub. podolską, przechodzi dalej przez południową częśó pow. żytomierskiego. Wkracza wreszcie do gub. kijowskiej i dotarłszy do Dniepru tworzy porogi na tej rzece. Najwyższe wyniosłości w tej gałęzi dochodzą pod mkiem Białozorką w pow. krzemienieckim do 1120 st. npm. , pod Zapadyńcami w pow. starokonstantynowskim do 1203 st. a odrośli jej w pow. żytomierskim pon Kodnią do 809 st. , pod Szwejkówką 882 st. , pod Ozodówką 910 st. i pod wsią Rohoźna do 983 st. npm. Pod Krzemieńcem odnogi gór Karpackich dochodzą do 1328 st. npm. Wyniosłości te dają początek wielu rzekom, z których ważniejsze Turya, dopływy Styru, Horyń, Ikwa, Słucz, Teterew, i in. ; wszystkie te rzeki wypływają z północnych zboczy. Zbocza południowe dają początek rz. Zbruczowi, Buzkowi i in. , wpływającym, po krótkim biegu, w granice gub. podolskiej. Pod względem geognostycznym w południowej części gubernii pierwsze miejsce zajmuje granit, zawierający ziarna kwarcu, miki i szpatu polnego, rzadko przechodzący w gnejs, śród którego znajdują się warstwy gliny porcelanowej a niekiedy grafitu. Taki granit tworzy pod Owruczem wysokie skaliste brzegi rz. Norynia, pod Żytomierzem wyniosłe wzgórza na wybrzeżach Teterowa i Kamionki, pod Zwiahlem pagórki nad Słuczą. Obnażenia granitu spotykają się dalej pod mkiem Korcem pow. nowogradwołyński i Rajgródkiem pow. żytomierski. Z innych formacyi krystalicznych spotykamy w gub. wołyńskiej bazalty w pobliżu wsi Berestowiec, o 35 w. na płn. od Równego, nad Horyniem. W ogóle granit dominuje w pow. żytomierskim, nowogradwołyńskim, większej części owruckiego, w części rówieńskiego, zasławskiego i starokonstantynowskiego. W pozostałych powiatach zalegają formacye osadowe, pomiędzy któremi przeważa kreda, występująca we wszystkich miejscowościach niskich, zwłaszcza zaś na wybrzeżach Ikwy i Horynia. Formacya kredowa najbardziej jest rozpowszechniona w pow. krzemienieckim, przechodzi jednak do sąsiednich powiatów ostrogskiego, zasławskiego i starokonstantynowskiego. Również szeroko rozpowszechnioną jest w gubernii formacya trzeciorzędna, podstawę której stanowią pokłady gliny garncarskiej, różnej grubości, leżące bezpośrednio na kredzie. Nad gliną zalega zbity wapień, bądźto bezpośrednio, bądź przedzielony słojem piasku lub węgla brunatnego. Gleba przeważnie piaszczysta i gliniasta. Pierwszą spotykamy w płd. zach. części gubernii; dalej około Radziwiłłowa, zkąd rozszerza się na wschód pod Krzemieniec i na płn. pod Kamień Wierzbowski. Gleba gliniasta znajduje się w pozostałych częściach. Czarnoziem spotyka się w pow. starokonstantynowskim i w niektórych miejscowościach pow. żytomierskiego. Z bogactw kopalnych znajdują się glina garncarska, fajansowa i porcelanowa, labrador, marmur, krzemień, węgiel brunatny w Zaliścach, pow. krzemieniecki, ruda żelazna błotna w pow. zasławskim, zwłaszcza zaś pod Szepietówką, gdzie znajdują się żródła mineralne, bursztyn w okolicach Dąbrowicy i pod Dubnem, granit i wapień. Rzeki gubernii należą głównie do systematu Prypeci i Teterewa Teterwi, dopł. Dniepru, i Bugu. Mniej ważne są dopływy Dniestru i Bohu. Prypeć bierze początek w pow. włodzimierskim i od mka Ratno jest spławną. Z dopływów jej najważniejsze Turya, Stochód, Styr z Ikwą, Horyń ze Słuczą, Uborć i Usza Uż. Teterew, również dopływ Dniepru, Merze początek w pow. żytomierskim i ma ujście w gub. kijowskiej. Dla gubernii wołyńskiej małego jest znaczenia, równie jak i jego dopływy. Bug, oddzielający gub. wołyńską od królestwa polskiego na przestrzeni 170 w. , jest żeglowny i spławny ima w granicach gubernii pięć głównych przystani. Pozostałe rzeki są mniejszego znaczenia, chociaż w nie obfituje gubernia, zwłaszcza jej część północna. Jeziora znajdują się przeważnie śród błot poleskiej części gubernii. Najważniejsze z nich Świtiaź 20 w. kw. i Pulemieckie 14 w. kw. w pow. włodzimierskim, Tur 13 w. kw. , Peremut 12 w. kw. i Białe do 5 w. kw. w pow. kowelskim. W południowej części niema jezior, natomiast znajdują się stawy uformowane z zatamowania rzek. Najważniejsze znaj Wołyń dują się na Ikwie, Horyniu i Słuczy i niektóre z nich dosięgają do 6 w. kw. Najrozleglejsze Mota znajdują się w pow. włodzimierskim i kowelskim, w pln. części pow. łuckiego na wybrzeżach Styru, w rówieńskim po prawym brzegu Słuczy i w pow. owruckim. Największe bioto rozciąga się od granicy gub. grodzieńskiej do Prypeci i zajmuje do 1000 w. kw. W pow. rówieńskim Mota zajmują do 1200 w. kw. od wsi Niemowicze nad Słuczą aż do połączenia się jej z Horyniem. W płd. górzystej części gubernii znajdują się również Mota, zwłaszcza zaś od Ikwy do Słuczy. Błota po większej części pokryte są nieprzebytym lasem lub wysoka trzciną i sitowiem. Klimat gubernii w ogóle jest umiarkowany i zdrowy, lecz podległy częstym zmianom, zależnym od kierunku wiatrów. Latem upały dochodzą; do wysokiego stopnia, zima zaś niebywa wielkich mrozów, panują natomiast silne zamiecie, którym towarzysza gwałtowne wiatry a niekiedy nawet uragany. Wiosna nastaje bezpośrednio po zimie, skutkiem czego następuje gwałtowny wylew rzek i rzeczek a zwłaszcza strumieni górskich. Płody przyrodzone gubernii w różnych jej częściach sa bardzo rozmaite. Część płd. zach. i wschodnia sa bardzo urodzajne. Północna połowa pokryta jest wielkiemi lasami, przeważnie sosnowemi, w których znajdują się niedźwiedzie, wilki, łosie, dziki, borsuki itd. , oraz mnóstwo przelotnego ptastwa, zwłaszcza w błotach Polesia i zaroślach rzek południowych. W 1885 r. było w gubernii 2176790 mk. podług późniejszych danych 2, 485, 764, w tej liczbie podług stanów 17239 szlachty dziedz. , 10029 szlachty osobistej, 11503 stanu duchow. prawosł. świeckiego, 289 zakonnego, 148 katol. , 12 ewang. augsb. , 10 czeskohusyckiego, 424 żydow. , 1 karaimskiego, 9 mahomet. i 22 baptystów; 919 obyw. honor. dziedz. , 1042 osobistych, 3331 kupców, 411072 mieszczan, 10932 cechowych, 1433512 włościan, 58022 kolonistów, 14520 Czechów, 11854 żydów rolników, 17662 wojska regularnego, 1597 nieregularnego, 47992 żołn. urlopowanych, 120714 żołn. dymisyonowanych i ich rodzin, 22262 cudzoziemców, 932 innych stanów; podług wyznań zaś niewliczając w to wojska tak regularnego jak i nieregularnego 1590088 prawosŁ, 5629 rozkolników, 174881 katol. , 91388 ewang. augsb. , 14520 husytów, 3814 baptystów, 295938 żydów, 103 karaimów i 449 mahometan. W tymże roku zawarto 21736 małżeństw, urodziło się 109641 dzieci 1850 nieprawych, zmarło 72860 osób, przyrost zatem wynosił 36781 dusz. Główne zajęcie mieszkańców, zwłaszcza w części południowej, stanowi rolnictwo. W części północnej, poleskiej, ważną rolę obok rolnictwa gra przemysł leśny. Najbardziej urodzajnemi są. powiaty starokonstantynowski, zasławski, ostrogski i krzemieniecki, najmniej zaś urodzajnemi łucki i owrucki. W całej gubernii pod rolą. znajduje się około 2108000 dzies. , t. j. 1 3 ogólnej przestrzeni. W 1885 r. zasiano 172794 czetw. pszenicy ozimej, 5433 jarej, 521534 żyta, 432712 owsa, 146289 jęczmienia, 126451 tatarki, 13593 prosa, 483923 kartofli, zebrano zaś 1030550 czet. pszenicy ozimej, 20983 jarej, 2726986 żyta, 1915018 owsa, 578132 jęczmienia, 438723 tatarki, 152346 prosa, 2835955 kartofli. Zbiory nietylko wystarczają w zupełności na przeżywienie mieszkańców i potrzeby miejscowych gorzelni ale pozostaje nadto nadmiar, wywożony po zagranice gubernii. System gospodarstwa przeważa trzypolowy, Len i konopie uprawiają, przeważnie na własną potrzebę. Ogrodnictwem i sadownictwem zajmują. się przeważnie mieszkańcy miast i miasteczek; w ogóle obie te gałęzie niezbyt są. rozwinięte. Gubernia obfituje w łąki i pastwiska. Łąki zajmują do 764000 dzies. i wydają siana od 45 do 50 mil. pudów rocznie. Wyborne jest zwłaszcza siano w południowej części gubernii, mianowicie z pow. starokonstantynowskiego i zasławskiego. Powiaty poleskie wydają obfitość siana, jakkolwiek nie tak wyborowego gatunku. Skutkiem bogactwa paszy hodowla bydła oddawna stanowiła jedną z głównych gałęzi zajęcia mieszkańców. Gub. wołyńska zawsze zaopatrywała swem bydłem Królestwo i Litwę. W nowszych czasach hodowla bydła poczęła upadać, ilość koni, bydła rogatego i owiec zwyczajnych zmniejszać się, natomiast chów owiec cieńkorunnych czyni widoczne postępy. W 1885 r. było w gubernii 507858 sztuk koni, 644659 bydła rogatego, 604503 owiec zwyczajnych, 126596 cieńkorunnych, 492096 trzody chlewnej, 22749 kóz, 143 osłów i mułów. Pszczelnictwo dosyć jest rozwinięte w poleskiej części gubernii. Lasy zajmowały do niedawna 2686400 dzies. , t. j. przeszło 1 3 część ogólnej przestrzeni. W części północnej zalegają wielkie, często nieprzebyte lasy, przeważnie sosnowe. W części południowej lasów jest znacznie mniej; na pln. stokach wyżyny Awratyńskiej drzewostan jest mieszany, iglasty i liściasty, na płd. zaś przeważa dąb, klon i lipa. Najbardziej lesistym jest powiat owrucki, w którym lasy zajmują przeszło połowę ogólnej przestrzeni; najmniej leśnym jest starokonstantynowski, mający do 8000 dzies. lasów. Z ogólnej ilości było przeszło 1065000 dzies. lasu budulcowego; do skarbu należało 634650 dzies. Las budulcowy i opałowy spławiają przeważnie do Warszawy i Gdańska rzekami Bugiem, Styrem, Ikwą, Horyniem, Słuczą i in. Z innych przemysłów leśnych zasługują na uwagę wyrób naczyń drewnianych, palenie potażu, dziegciu i smoły, budowa statków wodnych nad Bugiem i Styrem łyżwy, barki, półbarki i łódki. Przemysł fabryczny ciągle się Wołyń rozwija. W 1885 r. było w gubernii 1040 fabryk i zakładów przemysłowych, zatrudniających 14291 robotników i produkujących za 13038347 rs. , podczas gdy dane z 1860 r. wykazują 671 fabryk, zatrudniających 6110 robotników i produkujących za 2856000 rs. Pierwsze miejsce pod względem ważności zajmują cukrownie, w liczbie 14, zatrudniające 5997 rob. i produkujące za 6712134 rs. w 1860 r. było 6 cukrowni i 1 rafinerya, z produkcyą na 1206000 rs. . Dalej idą gorzelnie 123, zatrudniające 964 ludzi i produkujące za 3574688 rs. , papiernie 9, zatrudn, 516 robot. , z prod. 501200 rs. ; tartaki 24, zatrud. 655 robotn. , z produkcyą 373644 rs. ; garbarnie 215, zatrudn. 560 ludzi i produk. za 211393 rs. ; 9 fabryk tabacznych 119 robot. , 200430 rs. prod. ; 73 browarów piwnych 177 robot. , 184308 rs. ; 1 fabryka żelaza 120 robot. , 180505 rs. ; 41 fabryk sukna 469 robotn. , 159327 rs. ; 157 smolarni 488 robotn. , 156196 rs. ; 7 odlewni żelaza 2030 robotn. , 148941 rs. ; 27 hut szklanych 662 robotn. , 142885 rs. ; 6 fabryk wyrobów fajansowych 242 robotn. , 120292 rs. , 1 fabryka wyrobów mechanicznych 198 robotn. , 72000 rs. ; 97 cegielni 352 robotn. , 63067 rs. i in. Pod względem administracyjnym gubernia dzieli się na 12 powiatów dubieński, kowelski, krzemieniecki, łucki, nowogradwołyński, ostrogski, owrucki, rówieński, starokonstantynowski, włodzimierski, zasławski i żytomierski. Powiaty te nie są jednakowe. Największym lecz natomiast najmniej zaludnionym jest pow. owrucki, mający 9272, 9 w. kw. lecz tylko 13, 8 mk. na 1 w. kw. ; najmniejszym lecz jednocześnie najlepiej zaludnionym jest pow. starokonstantynowski 2249, 8 w. kw. , i 70, 6 mk. na 1 w. kw. . Powiaty dzielą się na okręgi policyjne stany, ktorych znajduje się po 3 w pow. dubieńskim i ostrogskim, po 5 w pow. źytomierskim i nowogradwołyńskim, w pozostałych zaś po cztery. Nadto w gubernii jest 207 gmin od 13 do 22 na powiat. . Ludność zamieszkuje 3991 miejscowości w tem 12 miast i 140 miasteczek. Spis gmin z 1890 r. podaje w gubernii 6180 miejscowości zamieszkałych licząc w to i pojedyncze osady, rozdzielając folw. od wsi włośc. itp. , mających 240242 dm. włośc, obok 88332 należących do innych stanów. Pod względem kościelnym wyznanie prawosławne stanowi oddzielną eparchią wołyńską, utworzoną w 1799 r. , przyłączoną w 1843 do eparchii warszawskiej a w 1860 r. oddzieloną od niej. Pod względem zarządu cerkiewnego powiaty kowelski, owrucki, włodzimierski i zasławski dzielą się na cztery dekanaty błagoczynia; powiaty dubieński, krzemieniecki, łucki, nowogradwołyński, rówieński, starokonstantynowski i żytomierski na 5 dekanatów każdy i wreszcie powiat ostrogski na 6 dekanatów, tak źe w ogóle cała gubernia obejmuje 57 dekanatów błagoczynii. W ogóle w 1885 r. było w gubernii 1780 cerkwi 228 murowanych, 11 monasterów, 182 kaplic 28 murowanych. Kościół rz. katolicki należy do dyecezyi łuckożytomierskiej ob. Łuck. Każdy powiat tworzy oddzielny dekanat. W ogóle w 1885 r. w gubernii znajdowało się 113 kościołów katol 85 murow. , 4 klasztory i 127 kaplic 73 murow. . Rozkolnicy mają 12 domów modlitwy 1 murow. , ewangielicy 15 kościołów 3 murowane i 139 domów modlitwy 1 murow. , baptyści 7 domów modlitwy drewn. , husyci czescy 1 dom modl. drewn. . Z wyznań niechrześcijańskich żydzi posiadają 87 synagog 50 murow. i 472 domów modlitwy 98 murow. , karaimi 1 synagogę i mahometanie meczet. Pod względem oświaty gubernia należy do okręgu naukowego kijowskiego i nie posiada wyższego zakładu naukowego. Z zakładów średnich znajdują się 1 gimn. męzkie i 1 żeńskie, szkoła realna, seminaryum duchowne prawosł i katol. , seminaryum nauczycielskie, 2 progimnazya, szkoła dla dziewcząt stanu duchownego, szkoła eparchialna żeńska, 4 duchowne szkoły powiatowe i in. W ogóle w 1885 r. było w gubernii 1551 zakładów naukowych w tem 686 szkół ludowych, 175 szkółek cerkiewnych, 237 szkół przy kościołach i kantoratach niemieckich, 22 szkółek czeskich i 376 chederów, do których uczęszczało 47253 dzieci 38398 chłopców i 8855 dziewcząt. Pod względem komunikacyjnym gubernią przerzyna z płnzach. na płd. wsch. linia dróg żel. płd. zach. , na odnodze BrześćKijów, przechodząca przez Kowel, Równo do Berdyczowa i dalej, która w Zdołbunowie łączy się z odnogą do Radziwiłowa długą 85 w. , w Kowlu z dr. źel. nadwiślańską a w Równem z dr. żel wileńsko rówieńską będącą odnogą dróg żel poleskich. Nadto ze st. Kiwercy wychodzi odnoga do Łucka. Długość linii dr. żel. w granicach gubernii wynosi około 645 w. Z dróg bitych najważniejszy jest dawny trakt kijowskowar szawski, przechodzący przez Żytomierz, Nowogradwołyński, Równo, Łuck, Włodzimierz Wołyński do Uściługa, mający w granicach gubernii przeszło 400 w. Trakt ten w Żytomierzu przecina droga z Berdyczowa, przez Iskorość, Owrucz do Skorodnego gub. mińska, długa 196 w. , dalej wychodzi z Żytomierza droga przez Cudnów, Starokonstantynów, Kupiel do Wołoczyska dług. 216 w. , z Klewania droga do Karasina na granicy gub. mińskiej, długa 91 w. , z Łucka do Drużkopola na granicy Galicyi, długa 60 w. i z Włodzimierza przez Kowel do st. Horniki długa 105 w. . Z Proskurowa przez Zapadyńce, Starokonstantynów, Zasław, Ostróg do st. dr. źel. Krzywin prowadzi droga, długa w granicach gubernii około 125 w. St. telegraficznych w gubernii było 38, pocztowych 44. Nadto w gubernii było 227 st. poczt. Wołyń Wołyna Wołyniec Wołyna Wołyńce gminnych do przewozu urzędników. Marszałkami szlachty gub. wołyńskiej byli w porządku alfabetycznym Czacki hr. Michał 1822, Go styński Alojzy 1808 12, Giżycki 1814, Hański Wacław 1812, Iliński hr. Henryk 1816, Iliński hr. Józef August 1797, Ledochowski hr. Wincenty 1822, Lenkiewicz Gra cyan 1832, Miączyński hr. , Moszyński Piotr 1825, Sanguszko ks. Eustachy 1816 20, Wilga, Wurcel hr. Stanislaw 1805. Opisy gub. wołyńskiej są dość liczne. Z dawniejszych za sługuje na wzmiankę Bessera, Rzut oka na jeo grafię fizyczną Wołynia i Podola, Wilno, 1828; z nowszych zaś Steckiego, Wołyń, pod wzglę dem statystycznym, historycznym i archeologicznym, Lwów, 1864 i 1871; Nowickiego, Wołyń i jego mieszkańcy, Drezno 1870; Teodorowicza, Opis eparchii wołyńskiej, dotychczas 3 tomy, zawierające opis 8 powiatów, Poczajów, 1888 1893 r. i in. Wiele opisów pojedynczych miejscowości wyszło z pod pióra Pierogowskiego i Sendulskiego w Wołyńskich gubern. i eparchialnych wiedomostiach. Pod względem geo gnostycznym zbadał gub. wołyńską Gotfryd Os sowski. J. Krz. Wołyna, Wołynaja, sioło we włości płońskiej, t. j. w dzisiejszym pow. nowogradwołyńskim al. w płd. zach. części pow. żytomierskiego. Wołyńce 1. wś i fol. , pow. siedlecki, gm. Wiszniew, par. Skurzec, ma 28 dm. , 207 mk. , 745 mr. W 1827 r. było 11 dm. , 78 mk. , par. Niwiska. W r. 1563 wś Wolynice, w par. Niwiska, w ziemi liwskiej, miała 9 łan. km. Pawiń. , Mazowsze, 415. 2. W. , wś, pow. suwalski, gm. Sejwy, par. Puńsk, odl. od Suwałk 31 w. , ma 28 dm. , 407 mk. W r. 1827 wś Wołynie miała 15 dm. , 134 mk. Wołyńce 1. przysiołek wsi Nowosiołki, pow. kobryński, w 2 okr. pol, gm. Wierzcholesie. 2. W. , osada, pow. sokólski, w 1 okr. pol, gm. Kruglany, o 23 w. od Sokółki, własność Iwańczuka, ma 15 dzies. Wołyńce, mko na pr. brzegu Dryssy, pow. dryssieński, gm. Pilipowicze, o 20 w. od Dryssy a 7 w. od st. dr. żel. dyneb. witebskiej Swołna, ma 12 dm. , 156 mk. , cerkiew paraf. , kościół katol, dom modlitwy żydowski, szkolę, garbarnię, cegielnią, 3 sklepy, jarmarki 24 czerwca i w pierwszą niedzielę po święcie Pokrowy N. M. P. Prom przez rzekę. Dobra, zwane pierwotnie Okaciewszczyzną, stanowiły uposażenie cerkwi św. Mikołaja w zamku połockim, następnie nadane przez Stefana Batorego jezuitom, który zamienili Okaciewszczyznę na Zacharewicze z Tukowiczami. Dobra zawierały wówczas 8 włók, z 6 poddanymi. Okaciewszczyzna przybrała w tym czasie nazwę W. , od zamieszkujących tam włościan Wołyńców. Wkrótce Tukowicz sprzedał W. Konstantemu Szczyttowi. Syn jego Antoni sprzedaje w 1715 r. dobra te Jerzemu i An nie z Hłasków Zabielskim Szczytom, wojskim połockim, za 100 tal. bitych. Ci fundują tu 1716 r. kościół p. wez. św. Jerzego, i osadzają przy nim dominikanów, dając im na uposażenie dobra W. wraz z wielu innemi. W 1746 r. Au gust III daje przywilej na zaprowadzenie tar gów tygodniowych w niedzielę i dwóch jarmar ków dorocznych na św. Dominika i N. M. P. Rożańcową. W 1756 r. ks. Jerzy Hylzen, bi skup smoleński, konsekruje tutejszy kościół. W kościele są groby rodziny Szczyttów, na miej scowym zaś cmentarzu nagrobki wielu obywa teli tej parafii, Jak Szczyttów, Chrapowickich, Swołyńskich, Chełchowskich, Medunieckich i in. Przeorami tutejszego zgromadzenia byli kś. Lu dwik Borowski; Mateusz Głuchowski, za czasów którego ukończono kościół drewniany; Damian Jurkiewicz, za którego w 1731 ukończono bu dowę klasztoru i założono nowicyat; Placyd Błażewicz; Alojzy Trokiniecki, który rozpoczął budowę murowanego kościoła; Karol Zakrzew ski; Onufry Kulesza; Remigiusz Lenartowicz; Ludwik Rybiński; Dominik Massalski; Remigiusz Zaborowski, rozpoczął budowę klasztoru muro wanego; Aureli Lubowicki; Ludwik Hryniewicz; Jakub Kozakowski; Franciszek Kochanowski; Aleksander Szystowski; Wincenty Downarowicz; Hyacynt Strumiłło, Albert Szołucha, Michał Kozłowski, Czesław Paprocki, Kazimierz Wienczycki, Alan Kawecki, Antoni Klimaszewski, Maciej Magnuszewski, Faustyn Ciecierski, Ju lian Sokólski, Reginald Szaniawski, Andrzej Jaczkiewicz, Tomasz Bagieński, Donat Ohejko i Hieronim Bajkowski. A. K. Ł. Wołyńce, nieistniejąca obecnie wś, w pow. żytomierskim, w okolicach Czerniachowa. Podług rewizyi zamku żytomierskiego z 1545 r. wraz z Toporyszczami i Wołosowem własność Olizara Wołczkiewicza Jabłonowski, Rewizye, 131. Na początku XVII w. należy do Adama Olizara Wołczkowicza. Do dóbr należą sioła Krasnosiółka i Zarubińce Jabłonowski, Ukraina, II, 61, 63, 546. Wołyniec, zaginione sioło, w dawnym pow. łuckim. Podług reg. pobor. pow. łuckiego z 1570 r. własność kn. Bohdana Masalskiego, który płaci z 15 dym. , 5 ogr. po 2 gr. , 2 kół młyn. , kotła gorzałcz. Jabłonowski, Wołyń, 8. Wołynież, wś, pow. klimowicki, gm. Rodnia o 15 w. , ma 49 dm. , 366 mk, zapasowy śpichlerz gminny. Wołynka, zaśc. szlach. , pow. wileński, w 5 okr. pol, o 34 w. od Wilna, 1 dm. , 5 mk. katol. Wołynka, wś nad rzką Wołynką, pow. sosnicki gub. czernihowskiej, gm. Wołynka, o 10 w. na płn. od Sosnicy, 431 dm. , 2673 mk. , zarząd gminy, 2 cerkwie, szkoła, targi co niedziela. Wołynież Wołynka Womba Wołyńskie Wołyńskie, wś, pow. sochaczewski, gm. i par. How, ma 67 mk. , 346 mr. W r. 1827 był 1 dm. , 16 mk. Spis urzęd, osad gub. warsz. z r. 1870 podaje w gm. Iłów wś Wolmek, będzie to zapewne zepsuta nazwa tej osady. Wołyńskie Baraki al. Budy, ob. Ciemniewo. Wołyny, część wsi Golejewko, pow. krobski. Wołżsk, ob. Wolsk. Womba, rzeczka, lewy dopływ Wilii, uchodzi między Naczalą a Padalosą. Womińsk Mikołajewszczyzna, dobra skarbowe, pow. trocki, w 2 okr. pol, gm. Sumieliszki, okr. wiejski Mustyniany. Wommen 1. posiadłość, pow. frydlądzki, st. p. Friedland Ostpr. 2. W. , os. leśn. , pow. iławski, st. p. Friedland Ostpr. Wonasznia, kar. i zaśc. rząd. , pow. wileński, w 1 okr. pol, o 10 1 2 w. od Wilna, 3 dm. , 25 mk. 20 katol. , 5 żydów. Wond, os. leś. , w pow. międzychodzkim, w dobrach Sieraków. Wondagi, okolica szlach. nad rzka Mieduksztanką, pow. trocki, w 4 okr. pol, o 67 w. od Trok, 5 dm. , 63 mk. 7 prawosł, 52 katol. , 4 żydów. Wondolleck, pol. Wądolek, huta żelazna, pow. jańsborski, st. p. Dlotowen. Wondrysel, niem. Wagendruessel, węg. Vagendriszeł al. Merény, miasteczko na Węgrzech, w hr. spiskiem, pow. bańskim, nad górnym biegiem Gielnicy Hnilca, praw. dopł. Hornadu, na wzn. 533 mt. npm. , w kotlinie górskiej rozszerzonej przy ujściu dwóch źródłowych potoków Gielnicy. Wysokie pasmo górskie Hegen Gebirge osłania W. od północy. W r. 1890 było 308 dm. , 2224 mk. , 1625 Niemców, 553 Słowaków i 44 Węgrów; pod względem religii 1284 wyzn. augsb. , 845 rz. kat. , 88 gr. kat. , 6 helweckiego i 1 izr. Gmina obejmowała 9760 mr. Kościół paraf. rz. kat. w miejscu, również i kościół prot. , gr. kat. par. we wsi Zawadka. Jest to starożytna osada górnicza, wspominana już w dok. z r. 1290. Zdawna istnieją tu kopalnie rudy żelaznej i miedzianej, tudzież kuźnice żelaza. Znajduje się też urząd telegraf. i pocztowy, i szkoła ludowa. Miasteczko jest porządnie zabudowane, składa się niemal z samych drewnianych domków. Należy ono do tych miejscowości na Spiżu, które w ostatnich czasach wskutek wychodźtwa ludności najwięcej ucierpiały. Ludnośó z 3112 spadła na 2224 mk. Przyczyna tego jest upadek górnictwa w ogóle na Spiżu a mianowicie w powiecie bańskim i brak zupełny innych gałęzi przemysłu. Ten sam objaw spotykamy i w innych osadach górniczych jak Gielnica, Smolnik i Swedlar. O 3 klm. na płn. zach. od W. znajduje się zakład kąpielowy Schwarzenberg węg. Teketchegy a należący do gminy W. Jest to zakład hydropatyczny, w środku pięknego lasu sosnowego położony, wzn. 664 mt. npm. Nieopodal wznosi się szczyt góry Schwarzenberg na 811 mt. npm. W. należy do urzędu podatkowego w Gielnicy a sadu pow. w Nowej Wsi Igló. Ob. Mueldner H. Kąpiele Schwarzenberg, Warszawa, 1879; Weber Zipser Ges chichts u Zeitbilder. W. H. Wongi, ob. Wągi. Wonglick, pol Wąglik, wś, pow. jańsborski, st. p. Johannisburg. Wonglikowitz niem. , ob. Węglikowice. Woniacz al. Dobre Wody, wś należąca w 1629 r. do dóbr Hubków w pow. rówieńskim Stanisława Daniłowicza, ssty czerwonogródzkiego, miała wówczas 29 dym. ob. III, 199. Woniacza, wś, pow. owrucki, gm. Kisarycze, par. praw. Hołysze o 15 w. . Woniacze 1. białoros. Waniaczy, od nieda wna nazwane Lubicze, uroczysko i folw. , pow. ihumeński, w 1 okr. poL uździeńskim, gm. Szack o 10 w. , par. katol. Uzda, o 80 w. od Ihumenia. Poprzednio W. wchodziły w skład Werkał ob. , wydzielone przy podziale rodziny Józefowi Obrąpalskiemu, który założył folwark i nazwał go Lubiczami. Miejscowość lesista, wśród nizin i piasków, nieposiadajaca warunków dla gospodarstwa. 2. W. al. Wojniacze, zaśc. poradziwiłłowski; pow. miński, w 3 okr. pol. i par. katol. Kojdanów o 10 w. , przy linii dr. żel. moskiewskobrzeskiej, w pobliżu st. Nieho rełe, o 49 w. od Mińska, należy do domin. Nie horełe, do niedawna Abłamowiczów, teraz hr. Czapskich. Grunta wyborne. W. należały w r. 1740 do domin. Rudzica ks. Radziwiłłów, było tu wtedy 8 osad szlacheckich, zajmowanych przez rodziny Ciszków, Baruczewskich, Chmie lewskich, Nasznikiewiczów, Mereckich. Koni było w zaśc. 3, wołów 4 Inwentarz w archiwum piszącego w Zamościu. A. Jel. Woniaczka al. Zulnia, rzka, w pow. rówieńskim, prawy dopł. Horynia. Wpada za Stepaniem. W. słynęła niegdyś żeremami bobrowemi. Woniaczyn, w dokum. Woniatyncze, Woinathinczc, Woniathincze, wś nad Zharem, dopł. Bohu, pow. lityński, okr, poL Bahrynowce, gm. Sosny, par. katol. i st. poczt. Lityn o 4 w. , st. dr. żeL Winnica o 36 w. , ma 140 dm. , 1186 mk. , 1139 dzies. ziemi włośc, 38 cerkiewnej. Posiada cerkiew p. w. św. Parascewii, wzniesioną; w 1757 r. , z 1045 parafianami. W 1566 r. trzymali ją Jazłowieccy, którzy płacili od 3 pługów. W 1569 r. Jazłowieccy płacą ztąd od 2 pługów. W 1578 r. w posiadaniu Jassowskiego, który płaci od 6 pługów, od koła dorzecznego 12 gr. i od popa 2 fl. Jabłonowski, Wołyń i Podole, 199, 227, 303. Następnie wchodziła w skład sstwa lityńskiego i podług lustracyi z 1615 r. ze wszystkiemi czynszami i daninami Wołyńskie Wołyńskie Baraki Wołyny Wołżsk Womińsk Mikołajewszczyzna Wommen Wonasznia Wond Wondagi Wondolleck Wondrysel Wongi Wonglick Wonglikowitz Woniacz Woniacza Woniacze Woniaczka Woniaczyn Woniuczka czyniła 112 fl. 13 gr. Jabłonowski, Lustracye, 73. Po 1833 r. wraz z całem sstwem nadana prawem emfiteutycznem Chołoniewskiemu, z opłatą, kwarty 2893 złp. , dziś skarbowa. Dr. M. Woniajki, wś nad rzka Połonka, pow. owrucki, gm. i par. praw. Łuhin o 6 w. na płd. , ma 42 dm. , 336 mk. , cerkiew filialną; p. w. św. Mikołaja. Podług opisu zamku owruckiego z 1545 r. wś Woniakowszczyzna należy do Stanisława i Niemiry Surynowiczów, z wysługi ich ojca. W 1628 r. własnośc Hrehorego Czernika, Anny Szaszkiewiczówny i Michałowej Pronckowej Dereweneckiej, którzy płacą z Woniajek z 2 dym. , 5 ogr. Jabłonowski, Ukraina, I, 69. Wonicze al. Gończa, wś nad rzką Janczanką, lew. dopł, Olsy, pow. bobrujski, w 4 okr. pol świsłockim, gm. Bacewicze, o 49 w. od Bobrujska, ma 5 osad. A. Jel. Woniecko, wś, pow. łomżyński, ob. Grądy Woniecko, Leży na wyspie, wzn. 525 st. npm. , otoczonej zewsząd błotami i korytem Narwi. Według lustracyi z r. 1549 była to wieś szlach. w starostwie łomżyńskiem. W r. 1578 wś Wonieczk, w par. Zawady, ma 1 łan km. a Grandi 12 łan. Pawiński, Mazowsze, 378. Wonieść al. Woniejść, niem. Woynitz, w dok. Woneszcz, Woniesiec, Wojgnesz, Wojnice, Vanesch, Wanesech, Wonec, Wonesesz, Uneszce, wś kościelna, w pow. kościańskim Szmigielskim, urząd okr. w Szmiglu, urz. stanu cywil. w miejscu, stac. kol. i urząd poczt. w Starem Bojanowie Alt. Boyen, szkoły i paraf. katol. z kościołem w miejscu, ewang. i sąd okr. w Szmiglu. Wś gospod. ma 228 ha, 7 dm. , 81 mk. 59 katol. ; wś rycerska ma 724 ha, 28 dm. , 339 mk. 279 katol. . W. leży na płd. od Kościana, wsch. Szmigla, zach. płn. Krzywinia. W r. 1258 Bolesław, syn Wład. Odonicza, potwierdzając przywilej Wład. Laskonogiego z r. 1231, wymienia między posiadłościami benedyktynów lubińskich W. z wszystkiemi częściami. W r. 1277 Przemyśl II uwalnia W. od opola krzywińskiego. W r. 1294 potwierdzono posiadłości klasztoru. W r. 1296, Przemysław, zlewając prawa książęce na opatów lubińskich, wymienia W. z jeziorem, na którem prawo rybołówstwa nie mają. dziedzice Gryżyny i Osieka. W r. 1382 występuje jako świadek Hanko, pleban z W. , a w r. 1588 w W. Maciej z Drzęczkowa z braćmi swymi i inną, szlachtą; , pozwalają, Janowi, kaszt. przemęckiemu, i Maciejowi, kaszt. moderskiemu od os. Modrze, prowadzić wodościeki przez ich dziedzictwa do Jezierzyc. Między świadkami są Mikołaj, pleban, i Piotr, karczmarz miejscowi. W r. 1397 występuje pleban Świętosław. W r. 1393 Agnieszka de Vonicz, żona Dominika, w grodzie poznań. prawo oddać musi bisk. poznań. R. 1398 występuje Prądota de Venszecze, prawujący się z Wojciechem Górskim. R. 1400 opat lubiński występuje przeciwko Janowi Gryżyńskiemu o rozgraniczenie Gryżyny, W. i Gniewowa i prawuje się z nim o jezioro W. B. 1408 Jan, oficyał pozn. i komisarz apostolski, przysądził klaszt. lubińskiemu to jezioro. Łączy się ono na pld. od Kościana z jeziorem Osiec kiem z pod Osieczny i odpływa do Obry poniżej Gryżyny. R. 1547 umarł w W. Stanislaw Woniescensis, benedyktyn lubiński, ekonom Nowe go Dworu Novae Curiae. W r. 1580 ma W. 12 3 4 łan. os. , 1 4 karczm. , 3 zagr. , 4 komorn. z bydłem, 6 bez bydła, 7 rzemieśl, 5 rybaków, 2 wiatraki. Około r. 1620 był w W. plebanem Jan Noskowicz, uczony teolog. R. 1648 Włady sław IV dał klasztorowi lubiu. na poprawę wie ży podupadłej dziesięcioletnie opłaty skarbowe z dóbr W. i Gniewowa. Księgi kościelne W. się gają, r. 1696. Kościół jest p. w. św. Wawrzyń ca. Dzisiejszy, z cegły paloną; , pochodzi z XVII w. Odnowiony w r. 1865 i ostatecznie 1891, ma wysoką wieżę. W tym kościele jeden z ołtarzy założył r. 1447 Iwan, dziedzic Karmina, Grono wa i Jezierzyc. W. Ł. Wonieskie, jezioro, w pow. wschowskim, na obszarze wsi Wonieść, stanowi częśó całego pasma jezior, których wody odprowadza do Obry z lew. brzegu rzka Samica. Podobno cale to pasmo stanowiło niegdyś jedno wielkie jezioro, które Długosz nazywa Wonieska, ob. Osieckie jezioro, Woninkeim, posiadłość, pow. gierdawski, st. p. Dietrichsdorf. Woniuczka, rzeczka, w gub. podolskiej, prawy dopływ Siniuchy, lewego dopł. Bohu. Od Żurawlinki płynie pod Płoskie. Uchodzi poniżej ujścia Jatrani. Wonjacina, węg. Vajnatinu, wś, w hr. ungwarskiem. Kościół katol. filialny, 478 mk. Wonk, zaśc. szlach. , pow. trocki, w 1 okr. poL, o 18 w. od Trok, 1 dm. , 4 mk. katol. Wońki, wś nad rz. Wiedźmą, lew. dopł. Szczary, pow. słucki, w 2 okr. pol kleckim, gm. Niedźwiedzica, o 78 w, od Słucka, ma 15 osad; miejscowość lekko falista, bezleśna, grun ta i łąki wyborne. A. Jel. WońkiWismontyszki, wś, pow. telszewski, w 4 okr. pol, gm. Wornie. Włośc. Tyszko ma 24 dzies. 2 lasu, 2 nieuż. . Wońkowce, mstko u zbiegu dwóch strug Kołomyjki i Niczyporówki, dopł. Kalusa Bystrzycy, pow. uszycki, okr. pol. Wierzbowiec, gm. Osłamów, st. dr. żeL Derażnia o 35 w. , st. poczt. w miejscu, odl. o 25 w. od Nowej Uszycy, ma 319 dm. , 2541 mk. , 502 dzies. ziemi włośc, dworskiej w 4 folw. 4067 dzies. , 80 cerkiewnej. Posiada cerkiew p. w. św. Dymitra, wzniesioną w 1843 r. , z 1564 parafianami, kościół paraf. katol. , synagogę, 2 domy modlitwy żydowskie, szkołę wiejską lklas. , gorzelnię, cegielnię, 3 młyny, aptekę, 20 sklepów, 40 Woninkeim Wonieskie Wonieść Woniecko Wonicze Woniajki Wonk Wonjacina Woniajki Wonowice Wonorze rzemieślników; targi co dwa tygodnie. Piękny dom mieszkalny właścicielki, z ogrodem na 13 dzies. Położenie wzgórzyste, gleba glinkowata. Znajduje się tu glina i kamień wapienny. W. mają 4 przedmieścia Berezówka, Majdan, Tatarynka i Zastawnia. Był tu niegdyś kościołek ormiański. Kościół parał katol. , p. w. N. M. P. Anielskiej, fundowany dla franciszkanów przez Zamiechowskiego w 1643 r. , z muru wzniesiony w 1780 r. przez Humieckich, konsekrowany t. r, przez bisk. Cieciszowskiego, posiada obraz św. Antoniego Padewskiego, uważany za cudo wny. Filia kaplica w Żeniszkowcach pow. la tyczowski, kaplice w Daszkowcach i Morożowce, dawniej teź w Hlibówce i Karaczyjowcach. Parafia katol. , dekanatu uszyckiego, 4415 wier nych. W skład parafii, oprócz W. z przedmie ściami, wchodzą wsi Bystrzyca, Daszkowce, Hlibów z Hutą, Homernia, Kalusik, Karaczyjow ce z Majdanem, Karażyn, Ludwikówka, Łoma czyńce, Łopatówka, Mierzyjowka, Morozów, Osłamów, Porosiatków Wielki i Mały z Hutą Starą i Nową z Majdanem i Pilipami, Wysoka Grobla i Żurżówka. Podług reg. pobor. wwdztwa podolskiego z 1583 r. wś Wonikowcze płaci od 13 pługów, od popa, od koła dorocz. i 7 ogrodn. po 4 gr. Jabłonowski, Wołyń i Podole, 302. Własność następnie Zamiechowskich, Tyszkie wiczów, Humieckich, Starzyńskich i Orłowskich, którzy sprzedali Czerkasowi a ten Kosielskiej, teraźniejszej właścicielce. Dr. M. Wońkowiecki Majdan, ob. Majdan. Wraz z Tatarynką ma 235 dm. , 1110 mk. Wonlarowo, wś i b. st. pocztowa, w gub. smoleńskiej, przy dawnej szosie ze Smoleńska do Witebska, o 13 w. za Hniezdowem. Wonna 1. niem. Wonno, wś włośc, pow. lubawski, st. p. i par. kat. Szwarcenowo, szkoła kat. w miejscu, 663 ha 617 roli or, 22 łak; 1885 r. 44 dm. , 95 dym. , 413 mk. , 354 kat. , 58 ew. wyb. Dziura ma 5 dm. , 22 mk. . 2. W. , folw. , tamże, 361 ha 290 roli or. , 54 łąk; 1885 r. 6 dm, 10 dym. , 52 mk. , 8 kat. , 44 ew. ; hodowla bydła, owczarnia. Zdaje się, że za czasów krzyżackich stał tu zamek obronny i mieszkał komtur. W 1278 r. występuje bowiem komtur Otto z Wonny Wonneburg. Miała też W. kościół murowany paraf. , p. w. św. Leonarda. Do prob. należały 4 włóki, które r. 1833 zamienione zostały na inne, dogodniej w Szwarcenowie położone. Szkoła i plebania stały opodal cmentarza. E. 1670 wizytator Strzesz już kościoła nie zastał, tylko niektóre ruiny, choć r. 1630 jeszcze istniał. Zdaje się więc, że go Szwedzi zburzyli. Los ten spotkał całą wieś, bo wizyta Strzesza opiewa, że było w niej tylko 2 włościan, dawniej 12 ob. Utracone kościoły p. kś. Fankidejskiego, str. 121. Wizyta Strzesza z r. 1667 72 opiewa, że proboszcz szwarcenowski miał tu chałupkę nad jeziorem, Szczepankowską zwaną, z której pobierał 5 fl. czynszu str. 289b. Taż wizyta donosi, że dawniej było tu 12 kmieci, wówczas tylko 2. Sołtysów było 3, dwóch siedziało na 7 włókach, trzeci na trzech. Dwóch pierwszych nabyło nadto włókę Kasprowską i podzielili się nią ob. str, 291. Wonneberg, wś, pow. reszelski, st. p. Seeburg. Wonneberger Grund, wyb. do Oruni, pow. gdański górny, st. p. Orunia, 12 dm. , 89 mk. Wonnenberg niem. , ob. Wujeścisko. Wonnenmorgen, os. należąca do Tczewa. Wonno, ob. Wonna. Wonnwitz, 1260 Voynouci, dobra i wś, pow. niemczyński, par. ew. Siegroth, kat. Niemczyn. W r. 1885 dobra miała 107 ha, 4 dm. , 53 mk. kat, 4; wś miała 12 ha, 9 dm. , 57 mk. 12 kat. . Wonogi, wś, pow. dyneburski, par. Warków, posiada kaplicę katol. murowaną, p. w. św. Anny, wzniesioną w 1882 r. Wonorze, teź Wąnorze, w dok. Wanore, wś i kol. , w pow. inowrocławskim, urz. okr. i stanu cywil. w Dąbrowie Louisenfelde, st. kolei w Gniewkowie Argenau, urząd poczt. w Parcha niu, szkoła katol. w Ośniszczewku, ew. w miejscu par. katol. w Brudnie, ew. w Murzynnie, sąd okr. w Inowrocławiu. Wś gospod. ma 349 ha, 25 dm. , 250 mk. 24 katol, kolonia ma 191 ha, 20 dym. , 199 mk. 7 katol. Wś ta na leżała do klasztoru w Strzelnie. R. 1308 Miko łaj, opat klasztoru, pożyczywszy pewną sumę od Gerwarda, bisk. kujawskiego, oddaje mu w za staw wieś klasztorna Wanore Kod. dypl pol, II, 162. Wr. 1583 było 5 łan. os. , 1 zagr. , 1 rzem. Sołtys miał 2 1 4 łanu. W. Ł. Wonowice al Fonowice, niem. Wonsdorf, część gm. Polanka, w pow. opawskim, okr. sąd. klinkowieckim, ma 126 mk. Wonsin niem. , ob. Wądzyn. Wontajnie 1. wś, pow. kowieński, w 2 okr. pol, o 80 w. od Kowna. 2. W. , wś, pow. szawelski, w 4 okr. pol, gm. Radziwiliszki, o 15 w. od Szawel Wontuszka, obszar pagórkowaty 548 mt. , w Zarzyczu, pod Delatynem, w pow. nadworniańskim Karta wojs. , 12, XXXI, 11, XXXI. Vonzog, folw. , ob. Ploetzig. Wonzow niem. , ob. Wąsosz. Wonzower Weg, wyb. do Krajenki, pow. złotowski, 23 dm. , 147 mk. Wonżodziszki, folw. szl, pow. trocki, w 3 okr. pol, o 43 w. od Trok, 2 dm. , 21 mk. katol Woo, Wou al Woehhondo eston. WöuJöggi, rzeka w gub. inflanckiej, dopływ jeziora pskowskiego. Bierze początek z płaskowzgórza Odempe, przepływa przez jezioro Waggula i Tammula, pod mtem Werro, w par. Rappin przybiera rzkę Meda, wypływającą z jeziora Tabina w par. Neuhausen. Bługość właściwej rzeki wy Wonogi Wonnwitz Wonno Wonnenmorgen Wonlarowo Wonna Wonnenberg Wonneberg Wonneberger Wońkowiecki majdan Wonżodziszki Wonzow Wontuszka Wontajnie Wonsin Wordon Woplany Wopienica Wopiec Wopejki Wop Wordomen Wordel Worcowszczyzna Worany Worańce Wora Wopsowszczyzna Woopen Woopen Worgule Woplisdorf nosi 70 w. , z jeziorami zaś, przez które przepływa i z rzką Piucha, uważaną za jej źródłowiska, do 110 w. Spadek od jeziora Waggule do ujścia wynosi 158 st. Woopen, posiadłość, pow. frydlądzki, st. p. Domnau. Wop, rzeka, w gub. smoleńskiej, prawy dopływ Dniepru. Bierze początek w pow. bielskim, w pobliżu chutoru Akiejewa, przepływa powiat bielski i duchowszczyński, ma ujście poniżej Dorohobuża. Płynie w kierunku południowwym, długa około 130 w. , szeroka od 1 do 10 saż. , głęboka od 5 do 9 st. Wiosną, na rzece odbywa się znaczny spław drzewa. Przybiera od prawego brzegu Sosznię, Otrię al. Wotrią i Carewicz. Wopejki, wś, pow. wiłkomierski, w 1 okr. poL, gm. Szaty; wlość. Blus ma 30 dzies. Wopiec, rzka w pow. dorohobuskim gub. smoleńskiej, prawy dopływ Dniepru. Wypływa z niewielkiego jeziora, płynie w kierunku płd. wschodnim i ubiegłszy około 40 w. uchodzi poniżej Dorohobuża. Na wiosnę spławiają po niej drzewo. Wopienica, wś, pow. wileński, w 2 okr. poL, gm. Mejszagoła o 7 w. , okr. wiejski Izabelin, 3 dusze rewiz. ; należy do dóbr Joda, Januszewskich. Woplany, wś pow. trocki, w 2 okr. pol, gm. i okr. wiejski, Żośle o 2 w. , 29 dusz rewiz. ; własność dawniej Ignacego Żukowskiego, następnie Sztejerów. Woplauken, dobra ryc, pow. rastemborski, st. p. Rastenburg. Woplisdorf w dok. , ob. Waplewo, w pow. szczycieńskim. Wopotnia, folw. , pow. szawelski, w 1 okr. poL, gm. Szawkiany, o 23 w. od Szawel. Woppen 1. wś, pow. olsztyński, st. p. Spiegelberg. 2. W. , wś, pow. brunsberski, st. p. Lichtenau. Woprit, rzeka, lewy dopływ Nadwy lew dopływu Ipuci. Wopsowszczyzna, zaśc. pryw. , pow. wilejski, w 1 okr. pol, o 28 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. z Ilii do Radoszkowic, 1 dm. , 4 mk. prawosł. Wora, Woria, rzeka w gub. smoleńskiej, lewy dopł. rz. Ugry. Worańce, wś, pow. szawelski, w 3 okr. poL gm. Poszwityń, o 38 w. od Szawel. Worany, ob. Orany. Vorbrigen niem. , ob. Folwarki, wś, w pow. rybnickim. Worcowszczyzna, pow. owrucki, ob. Szwaby. Vordamm niem. , ob. Miranowo. Wordel niem. , ob. Orle i Mochle. Wordell ob. Orle 1. . Vorderberg, kol. niem. w pow. gródeckim, tuż na płd. wsch. od Gródka, nad Wereszycą, na granicy Czerlan i Artyszowa. W r. 1890 było, tu 12 dm. , 195 mk. w gm. ; 2 dm. , 14 mk. na obsz. dwor 85 obrz. rzym. kat. , 86 gr. kat. , 18 izrl. , 20 innych wyzn. ; 52 PoL, 105 Rus. , 43 Niem. , 2 innej narod. Par. rzym. i gr. kat. w Gródku. Lu. Dz. Vordergand niem. , ob. Grań Pośrednia. VorderGebirg, pasmo wzgórzyste na obszarze gm. Mikuszowice Nikelsdorf, w pow. bielskim, na Szląsku austr. Vorderharte niem. , pow. krobski, ob. Dąbrówka 4. t. I, 938. Vorterheide, dobra i st. dr. żel, pow. lignicki, par. ew. i kat. Lignica. W r. 1885 miały 715 ha, 2 dm. , 10 mk. 1 kat. . St. dr. źel. na przestrzeni od Lignicy do Głogowy, odl. 11 klm. od Lignicy. Wordomen, wś, pow. frydlądzki, st. p. Bartenstein. Wordon, ob. Fordon, Worduksznie 1. wś, pow. szawelski, w 4 okr. poL, gm. Skiemie. Bortkiewiczowie mają tu 154 dzies. 37 lasu, 8 nieuż, , Łapińscy 54 dzies. 12 lasu, 3 nieuż. , Misiewiczowie w W. i Norejkiszkach 58 dzies. 11 lasu, Radziszewscy 8 dzies. 2. W. , ob. Werduksznie. Wórdzelka, ob. Podbrykula 2. . Worehlen, wś, pow. darkiejmski, st. p. Kleschowen. Worejki, wś, pow. poniewieski, w 4 okr. pol, o 26 w. od Poniewieża. 2. W. , wś, pow. wiłkomierski, w 3 okr. pol, gm. Towiany, o 10 w. od Wiłkomierza. Worele, dwór, pow. szawelski, w 2 okr. pol, gm. Kurszany, o 35 w. od Szawel. Należy do dóbr Ryngowiany. Woreningken, wś, pow. ragnecki, st. p. Kraupischken. Woreny, wś, pow. kowieński, w 3 okr. pol, gm. Kiejdany. Worfengrund, wś, pow. szczycieński, st. p. Ortelsburg. Worgi, w spisie z 1765 Worogi, wś, pow. wilejski, w 3 okr. pol, gm. i dobra ks. Druckich Lubeckich, Mańkowicze o 6 w. , okr. wiejski Radźki, o 63 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. połockiej, 3 dm. , 29 mk. prawosł, 14 kat. w 1865 r. 13 dusz rewiz. . Worglitten, wś, pow. iławkowski, st. p. Reddenau. Worgony, pow. wilejski, ob. Wargany. Leżą o 76 w. od Wilejki, mają 14 dm. , 88 mk. 79 praw. , 9 kat. . Worgule, wś i folw. , pow. bialski, gm. Sitnik, par. Biała odl. 11 w. ma 49 dm. , 470 mk. W r. 1827 było 32 dm. , 210 mk. Dobra W. składały się w r. 1884 z folw. W. i Jagodnica, oraz przyl. Ludwinów, Zaberwecze al. Sobszczyzna i las Florya rozl. mr. 2641; folw. W. z przyl. Worgony Worehlen Worejki Worele Woreningken Woreny Wopotnia Woppen Worfengrund Worgi Worglitten Woprit Woplauken Worduksznie Workallen Worgule Ludwinów gr. or. i ogr. mr. 623, łak mr. 134, pastw. mr. 231, lasu mr. 330, nieuż. mr. 24; bud. mur. 6, drew. 19; płodozm. 6, 8 i 9 pol; folw. Jagodnica z przyl. Zaberwecze al. Sobszczyzna gr. or. i ogr. mr. 650, łąk mr. 296, pastw. mr. 328, nieuż. mr. 25; bud. mur. 7. drew. 14; las urządzony, pokłady torfu. Wś W. os. 53, mr. 1115; wś Jagodnica os. 20, mr. 1, Worgule, niem. Worgullen, wś, pow. jańsborski, st. p. Drygallen. Vorhaus, dobra i wś, pow. zlotoryjskohąj nowski, par. ew. Samitz, łat. Hainau. W r. 1885 dobra miały 771, ha. 13 dm. , 95 mk. 2 kat, wś 327 ha, 73 dm. , 397 mk. 5 kat. . Por. Samitz 1. . Vorheide, os. , młyn parowy, w pow. międzychodzkim ob. t. VI, 372. Worhol, wś, nad rzką Worhola, pow. głuchowski gub. czernihowskiej, gm. Jarosławiec, 106 dm. , 535 mk. , cerkiew, 2 jarmarki, młyn wodny, gorzelnia i cegielnia. Worienen 1. wś, pow. królewiecki, st. p. Lindenau bei Koenigsberg. 2. W. , wś, pow. iławkowski, st. p. Pr. Eylau. Woritten, jezioro, ob. Woryty. Workallen, posiadłość, pow. morąski, st. p. Liebstadt. Workeim, wś, pow. licbarski, st. p Heilsberg. Worki, wś, na wyspie Rugii. Przy wsi grupa mogił olbrzymich ob. t. IX, 957. Workiewicze, wś nad rzką Czarną, pow. nowogródzki, w 1 okr. pol. i gm. Wsielub, o 12 w. od Nowogródka, ma 10 osad; miejscowość dość wzgórzysta, w gruntach dobrych. A. Jel. Workole al. Workiele, zaśc, nad Niemnem, przy ujściu rzki Łopojni, pow. kowieński, w 3 okr. pol, gm. Kiejdany, własność Witortow, ma 50 dzies. 5 lasu. Workowa, ob. Warków. Worlack, posiadłość, pow. iławkowski, st. p. Landsberg. Worle, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol, o 46 w. od Nowoaleksandrowska. Worle, ob. Orle. Worliny, niem. Worleinen, wś, pow. ostródzki, st. p. Locken. Worlinie, dwór, pow. rossieński, w 2 okr. poL, gm. Rossienie, o 24 w. od Rossień. Worlowa al. Worłów, szczyt górski 397 mt. , na obszarze wsi Kozówki, w pow. brzeżańskim. Ze stoków wzgórza wypływa rz. Koropiec, lewy dopływ Dniestru Karta wojs. , 8, XXXII. Wormaczka, zaśc. pow. ihumeński, w gm. Jurewo, przy drożynie z Iwanowska do Domo wioka, o 11 w. od Ihumenia; grunta piaszczy ste. A. Jel. Wormditt, ob. Orneta. Wormen, łotew. Wahrme, dobra pryw. w okr. , pow. i par. Goldingen Kurlandya. Do dóbr należą folw. Alt Wormen i Nitten. Wormen 1. wś, pow. iławkowski, st. p. Wildenhoff. 2. W. , dobra ryc. i przyst. dr. żeL, pow. rastemborski, st. p. Schippenbeil 3. W. , os. leśna, pow. iławkowski, st. p. Glommen. Wormino, wś nad rzką Worminka, pow. mgliński gub. czernihowskiej, gm. Mglin, 102 dm. , 669 mk. , cerkiew, jarmark. Worms, estoń. Wormsisaar al. Hiorootsisa ar, wyspa na m. Baltyckiem, należy do pow. hapsalskiego wikskiego gub. estlandzkiej. Leży na płn. zach. od Hapsalu, o 14 w. na płn. wsch. od wyspy Dagden a 4 w. od półwyspu Nukkoe. Długa 15 w. , szeroka od 6 do 9 w. , zajmuje 1. 59 mil al. 77 w. kw. Powierzchnia przeważnie równa, tylko w płn. zach. zakątku znajduje się szereg pagórków. Cześć płn. zach. zarosła jest lasem sosnowym, w pozostałych częściach przeważa las liściasty, Część północna kamienista i nieurodzajna, południowa ma glebę gliniastopiaszczystą, zdatna pod uprawę. Mieszkańcy, w liczbie około 1600 osób, sa prawie wyłącznie pochodzenia szwedzkiego i używają języka staroszwedzkiego, różnego od dzisiejszego. Główne zajęcie rolnictwo, rybołówstwo, wypalanie wapna i retmaństwo. Wyspa stanowi oddzielną parafią św. Olaja i zawiera 1 pastorat, 2 folwarki i 12 wsi, mających wogóle do 200 dym. Wormsahten Gros, wś, w okr. i pow. hazenpockim, par. amboteńska Kurlandya, ma pokłady pirytu. Wornianka, rzeczka, w pow. telszewskim, kilka wiorst tylko długa, miejscami oparzelista, wychodzi z jez. Łukstas, wpada do jez. Birżulis. Worniany 1. mko i folw. , pow. wileński, w 4 okr. poL, gm. i okr. wiejski Worniany, odl. 60 w. od Wilna a 18 w. od st. dr. żel. libawskoro meńskiej, ma 24 dm. , 249 mk. 13 prawosŁ, 22 katol. , 114 żydów, kościół par. katol. , dom modlitwy żydowski, zarząd gminy, szkółkę wiejską, dom przytułku, 18 sklepów, cegielnię, targi co niedzielę, oraz jarmarki kiermasze, w czasie dorocznych odpustów, czyli festów kościelnych. Folw. , o 1 2 w, od mka, ma 1 dm. , 9 mk. katol. , gorzelnię i młyn wodny. Piękna rezydencya z parkiem. Kościół tutejszy, jeden z najdawniejszych na Litwie, fundowany został w 1462 r. przez Marynę Sągajłowę; później odnowiła fundacyę Maryanna Abramowiczowa w 1769 r. Kościół ten, p. w. św. Jerzego, z cegły zbudowany, o dwóch z frontu wyniosłych wieżach, na pagórku położony, odnowiony został w 1880 r. Parafia katol. , dekanatu wileńskiego powiatowego, 4300 wiernych. Kaplica w Woronie murowana. Okr. wiejski obejmuje mko W. , wsi Bolniki, Chroły, Jurczuny, Lachy, Nowa, Staubury Górne i Dolne i zaśc. Łozowo, wogóle w 1865 r. 403 dusz rewiz. włośc. uwłaszczonych. Gmina, należąca do 2 okr. pokoju do spraw włościań Worgule Worhol Worienen Woritten Workeim Worki Workiewicze Workole Workowa Worlack Worle Worliny Worlinie Worlowa Wormaczka Wormditt Wormen Wormino Worms Wormsahten Wornianka Worniany skich, składa się z 12 okręgów wiejskich Bobrowniki, Dubniki, Galczuny, Gierwiaty, Goza, Kuleszki, Markuny, Ostrowiec, Podworzańce, Ryndziuny, Sokołojce, Worniany, obejmuje 130 miejscowości, mające 1015 dm. , 12469 mk. włościan, uwłaszczonych na 19919 dzies. ziemi 14916 ornej. Oprócz tego w obrębie gminy znajduje się 34216 dzies. większej posiadłości 6748 ornej, 292 należnych do kościołów in. 113 ornej. Dawna własność Abramowiczów, którzy pisali się z Wornian, dziś Andrzeja Śniadeckiego. Pod koniec XVI w. Jan Abramowicz, ststa lidzki i wendeński a potem wwda smoleński, założył tu zbór reformowany a przy nim szkołę i szpital, hojnie wspierając uczącą się młodzież. Za czasów biskupa wileńskiego Abrahama Wojny kś. Żabiński, proboszcz miejscowy, dźwignął plebanię i pomnożył jej fundusz, uzyskawszy zapis od Mikołaja Abramowicza, kasztelana mścisławskiego. 2. W. , pow. kowieński. W 1554 r. Jan syn Wojciecha Białłozor otrzymał, jako bliski krewny, od Nikifora Michajłowicza Hrehorowicza Łowejkowicza dobra Sarwy i Worniany. Porów. Hrynkiszki. Worniańce, ob. Warniańce. Wornieczeny, ob. Orliczany. Wornie, jezioro, w pow. święciańskim, na wschód od toru dr. żel warsz. petersb. , między Ignalinem a Dudą. . Wornie 1. wś włośc, pow. oszmiański, w 1 okr. pol, gm. Polany o 9 w. , okr. wiejski Oszmianką Murowana, o 9 w. od Oszmiany, 12 dm. , 124 mk. katol. w 1865 r. 45 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Daukszyszki. 2. W. , zaśc, pow. kowieński, w 4 okr. pol, o 10 w. od Kowna. 3. W. , Wornie, dawniej Miedniki, żmujdzkie Wornej, w dokm. krzyżackich Medeniken, Medwalgen i Medwagen, mstko nad rzka Wornianką, pow. telszewski, pod 55 45 płn. szer. a 40 2 wschd, dług. , w 4 okr. pol, gm. Wornie, odl. 31 w. na płd. od Telsz a 50 w. od najbliższej st. dr. żel Kurszany. Otoczone 4 jeziorami, z których największe Łukszta, w miejscowości niskiej i błotnistej, z niezdrowym klimatem, w 1859 r. miało 120 dm. , 442 mk. , zarząd okręgu pol. i gminy, kościół katol paraf. , kaplicę cmentarną; , dom modlitwy żydowski, seminaryum duchowne katolickie, garbarnię, młyn wodny, szkołę ludową. Po pożarze w 1863 r. i przeniesieniu stolicy biskupiej i seminaryum duchownego do Kowna msto podupadło, tak że podług nowszych danych ma 19 dm. , 205 mk. , cerkiew, 3 kościoły katol. , 3 domy modlitwy żydowskie, szkołę ludową; , st. poczt. telgr. , 49 sklepów, kilka drobnych zakładów przemysłowych. Targi odbywają się co wtorek i piątek, jarmarki zaś kiermasze 19 marca, 27 czerwca i 8 września. Kościół par. katol. , p. w. św. Piotra i Pawła, fundowany w 1421 r. , przebudowany w r. 1691 przez biskupa żmujdzkiego Paca. Kaplica na cmentarzu. Parafia katol. , dekanatu worniańskiego, 2, 226 wiernych. Parafia W. zwie się też nowoworniańską, dla odróżnienia od staroworniańskiej w Worniach starych, tuż obok W. leżących, gdzie jest kościół p. w. św. Aleksandra, fundowany w 1416 r. przez w. ks. Witolda, z 2, 241 parafianami. Dekanat worniański dyecezyi żmujdzkiej obejmuje część pow. telszewskiego i cząstkę szawelskiego. Liczy 9 parafii Wornie, Wornie stare, Twery, Łukniki z filiami Upina i Ubiszki, Użwienty, Żorany z filią. Ławkosody i Medyngiany, Janopol, Powondeń i Ławków z filia Pojewiory, w ogóle 9 kośc. par. , 7 filialnych, 7 kaplic, 37, 535 wiernych, st. poczt. W. na trakcie KownoMożejki, między Kołtynianami a Darywojniami, odl. jest o 16 1 2 w. od Darywojń. Gmina, położ. w płd. wschod. zakątku powiatu, graniczy od zachodu z gm. Żorany; na niewielkiej przestrzeni od płn. z gm. Gadonów pow. telszewskiego, z pozostałych stron otoczona jest gm. Łukniki, Szawkiany, Błagowieszczeńsk pow. szawelskiego i gm. Kołtyniany, Pojurze, Kostantynów i Łabardzie pow. worniańskiego, obejmuje 113 miejscowości, mających 943 dm. włośc, obok 132 należących do innych stanów, 8, 580 mk. włościan uwłaszczonych na 19, 358 dzies. Nadto w obrębie gminy znajduje się 15, 863 dzies. ziemi właścicieli większej posiadłości 4, 102 ornej, 2, 291 skarbowej 18 ornej; 349 należą; cej do kościołów i in. 139 ornej. Okręg policyjny W. obejmuje 3 gminy powiatu Wornie, Bernatowo i Żorany, 6 miasteczek, 4 sioła, 189 wsi, 235 zaścianków, 11, 460 dusz męzkich. W. , niegdyś okolica kś. żmujdzkiego, później powiatu i rezydencya biskupów żmujdzkich, wzmiankowane są w kronikach od początku XIII w. Krzyżacy nieraz napadali na W. , jako na miejsce święte. Tu d. 27 lipca 1320 r. Żmujdzini pobili na głowę Niemców, przyczem w. mistrz Henryk t. Plotzke z 29 rycerzami zakonnemi poległ na placu a brat Gerhard Rode, wójt sambijski, dostawszy się w niewolę, spalony został na ofiarę bogom. W r. 1329 w. m. Werner razem z królem czeskiem Janem, na czele 18, 009 wojska, z różnych narodów zebranego, d. 1 lutego zdobył zamek tutejszy i wszystek lud w nim zebrany do chrztu przymusił. Niebawem jednak żmujdzini wrócili do pogaństwa. W 1377 r. mistrz inflancki ze szczętem W. spustoszył. W 1389 r. komandor kłajpedzki Mewejnard Raschau, zapuściwszy się na rabunek w głąb Żmujdzi, otoczony pod W. śród jezior, poniósł zupełna klęskę, przyczem sam dostał się do niewoli i został żywcem spalony bogom na ofiarę. Mszcząc się zaś Krzyżacy w r. 1381 W. zrabowali i spalili, msto jednak te zostało wkrótce odbudowane. W 1413 r. Władysław Jagiełło z Witoldem zburzyć tu kazali ołtarze bałwochwalcze i lud nawrócili do chrześciańskiej wiary. W 1417 r. arcybiskup lwowski Worniańce Worniańce Wornieczeny Wornie Worobie Wornika Worobicz Woro Wornupiany Wornulis Wornoławki Wornogiry Worniszki Worninken Wornika Wornikagole Worniny Wornikiele Wornin Worniki Jan z Rzeszowa i biskup wileński Piotr, z pole cenia soboru konstancyeńskiego urządziwszy bi skupstwo żmujdzkie w mieście tutejszem, ks. Macieja z Wilna wyświęcili na pierwszego biskupu. Papież Marcin V w 1421 r. potwierdził tę nowe dyecezyę. W 1425 r. morowe powietrze wyniszczyło trzecia część ludności. W 1491 r. biskup Marcin nadal miastu prawo chełmińskie a Władysław IV, na prośbę biskupa Jerzego Tyszkiewieza, w 1635 r. przeniósł W. na prawo magdeburskie, nadał miastu za herb ś. Jerzego na koniu z tarczą, naznaczył targi co wtorek i dwa jarmarki do roku. Pierwszy synod dyecezyalny odbył się tutaj w 1656 r. za biskupa Je; rzego Tyszkiewicza, a piąty czyli ostatni zwoła ny został w 1752 r. przez biskupa Antoniego Tyszkiewicza. Szwedzi zrabowali msto w 1655 i 1656 r. Pożar w 1689 r, pochłonął część mia sta. W 1710 r. sroga zaraza wielu sprzątnęła mieszkańców. Na początku 1713 r. szwedzi spalili część miasta. Katedrę p. w. św. Piotra i Pawła z drzewa wystawił w 1464 r. biskup Je rzy litwin. Chylącą się ku upadkowi świątynię Michał Radziwiłł, wwda wileński, w 1519 r. zazaczął murować, ale biskup Wacław Wierzbicki, zaniechawszy dalej mury prowadzić, w 1555 r. odbudował katedrę z drzewa, na miejscu gdzie później stało seminaryum. Gdy ta świątynia w 1680 r. zgorzała, biskup Kazimierz Pac r. 1691 na innym miejscu za rzeką wymurował ją wła snym nakładem. W katedrze, kanonikami której byli między innymi znany pracownik Piotr Roizyusz właściwie Piotr Ruiz de Moros i dziejop. Maciej Stryjkowski, spoczywają zwłoki biskupów żmujdzkich. W świątyni tej znajduje się rów nież pomnik, wystawiony w 1779 r. przez kapi tułę żmujdzką dla ks. biskupa Jana Dominika Łopacińskiego t 1778 r. , który kosztem swym wymurował gmach dla seminaryum, przeniesio nego tu w 1741 r. z Kroż, gdzie istniało od 1570 r. W 1785 r. zgorzała dzwonnica katedralna, a w niej stopił się wielki dzwon, w XVII w. przez biskupa Paca fundowany a także piękny zegar, W 1817 r. biskup Józef Arnolf ks. Giedrojć ko sztem własnym odnowił katedrę. Po przeniesie niu stolicy biskupiej i seminaryum do Kowna w pałacu biskupim mieści się stacya pocztowa i apteka, w gmachu seminaryjnym koszary pułku kozackiego. W dzień św. Piotra i Pawła 1891 r. odbyła się w W. po raz pierwszy wystawa ko ni. Poprzednio Istnieli w W. szochici, fundo wani przed r. 1735 przez biskupa Aleksandra Horaina, którzy utrzymywali tu szpital dla obłąkanych. J. Krz. Wornika, rzeczka, w gub. kowieńskiej, prawy dopływ Wilii. Wornikagole, wś, pow. wiłkomierski, w 3 okr. pol, gm. Towiany, o 12 w. od Wiłkomierza. Worniki, wś włośc. nad jez. Trockiem, pow. trocki, w 1 okr. pol, gm. Troki, okr. wiejski Troki Stare, o 7 w. od Trok, 7 dm. , 61 mk. kat. w 1865 r. 27 dusz rewiz. b. włośc. skarb. i 11 jednodworców; należy do dóbr skarbowych Troki Nowe. Wornikiele 1. wś włośc, pow. trocki, w 1 okr. pol, gm. Troki, okr. wiejski Troki Stare, o 5 w. od Trok, 14 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Troki Nowe. 2. W. Nowe, zaśc, tamże, o 4 w. od gminy, 6 dusz rewiz. Wornin al. Aleksnapernis, zaśc. nad jez, Warlis, pow. święciański, w 1 okr. pol, o 69 w. od Święcian, 2 dm. , 22 mk. katol. Worniny, niem. Warneinen, dobra ryc, wś, pow. ostródzki, st p. Osterode. Paweł r. Rusdorf, w. m. , nadaje r. 1428 Janowi Pfeil 12 włók w Worninach na prawie magdeburskiem. Ludwik v. Seinsheim, kontor ostrodzki, nadaje r. 1490 Piotrowi v. Vollis 12 wł. tamże, na prawie magdeburskiem Kętrz. O ludn. poL, 364. Worninken, ob. Woreningken, Worniszki 1. okolica szlach. , pow. lidzki, w 1 okr. pol, o 12 w. od Lidy, 5 dm. , 52 mk. 2. W. , zaśc, pow. trocki, w 1 okr. poL, gm. Troki, okr. wiejski i dobra skarbowe Brażoła, o 16 w. od Trok, 1 dm. , 8 mk. katol. w 1865 r. 2 dusze rewiz. . 3. W. , wś nad jez. Akie, pow. wileński, w 3 okr. pol, gm. Podbrzezie o 11 w. , okr. wiejski Adamejciszki, o 50 w. od Wilna, 21 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Pacuny. 4 W. , zaśc, pow. nowoaleksandrowski, o 23 w. od Nowoaleksandrowska. 5. W. , wś, pow. rossieński, par. Szweksznie. 6. W. , ob. Warniszki. Wornogiry, pow. kalwaryjski, ob. Warnagiry. Wornoławki al. Warnoławki, okolica, pow. rossieński, w 3 okr. pol, gm, i par. Botoki, o 30 w. od Rossień. Włośc. Butkusy mają tu 41 dzies. 14 lasu, 1 nieuż. . Posiada kościół fil. , p. w. św. Trójcy, z drzewa wzniosiony w drugiej połowie zeszłego wieku a przebudowany w 1860 r. kosztem parafian. 2. W. , wś i dobra, pow. rossieński, w 4 okr. pol, gm. Sartyniki, o 88 w. od Rossień. 3. W. , Ożwiany, dwór, pow. rossieński, w 5 okr. pol. , gm. Konstantynów, własność Bucewiczów, ma 600 dzies. 288 lasu, 25 1 2 nieuż. . Wornulis, wś, pow. wiłkomierski, w 4 okr. pol, gm. Owanty, włośc Żwinis ma 60 dzies. 5 lasu, 19 1 2 nieuż. . Wornupiany, ob. Warnupiany. Woro, wzgórze, w pow. dorpackim gub. inflanckiej, w par. Ringen, nad jeziorem Wirzjaerw, przy ujściu rz. Embach Mały Omowża. Podług podania, nieuzasadnionego zresztą, wzgórze to usypane zostało rękami ludzkiemi. Worobicz rzka, w gub. kijowskiej, prawy dopływ Sobu. Worobie 1. okolica, pow. lidzki, w 4 okr. Worobiewska Buda Worobiewka Worobiewicze Worobiewa Worobiew Worobiejnia Worobiejewicze Worobie poL, gm. i okr. wiejski Pokrowsk Sobakińce, o 2 w. , 12 dusz rewiz. ; należy do dobr skarbowych Wasiliszki. 2. W. , wś nadrz. Stracza i jez. Puszcze, pow, święciański, w 4 okr. pol, o 42 w. od Święcian, 13 dm. , 134 mk. 120 kat. , 14 star. . 3. W. , wś nad rzka Daustą, pow. święciański, w 4 okr. pol, o 77 w. od Święcian, 6 dm. , 27 mk. katol. 4. W. , wś i folw. . pow. wilejski, w 2 okr. poL, gm. Budsław o 5 w. , okr. wiejski Worobie, 26 dusz rewiz. w części Oskierków, 38 dusz w części należącej do dóbr Irzykowo Irzykowiczów i 17 dusz w części skarbowej. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsi W. , Kulikowa, Nowosiółki, Olchówka i Wasilewszczyzna, wogóle w 1865 r. 173 dusz rewiz. 5. W. , Werebie, wś, pow, wołkowyski, w 3 okr. poL, gm. Juszków, o 49 w. od Wołkowyska, 86 dzies. ziemi włośc. 6. W. , okolica, tamże, gm. Szymki, o 49 w. od Wołkowyska, 335 dzies. 9 łąk i pastw. , 1 lasu. 7. W. , ob. Werebie. Worobie 1. Nowe, wś nad rzką Pierejezdką pow. owrucki, okr. pol narodycki, gm. W. N. , st. poczt. Radomyśl, odl. o 80 w. od Owrucza a 100 w. od Żytomierza, ma 101 dm. , 862 mk. , zarząd gminy, cerkiew, szkołę, gorzelnię, fabry kę smoły o 4 w. . Cerkiew par. , p. wez. Na rodzenia N, M. Panny, z drzewa wzniesiona w 1759 r. kosztem parafian, uposażoną jest 38 dzies. Do parafii należą wsi Rudnia Worobiewska o 3 w. , Łumla nad rzką. Rysią i Łoszką o 7 w. i Hurkowka o 5 w. . W całej parafii 238 dm. , 1850 mk. 7 katol. . Gmina, położona w płd. wsch. zakątku powiatu, graniczy od płn. z gminą Bazar, od zachodu, płd. i wsch. z pow. ra domyskim, obejmuje 25 miejscowości, mających 1756 dm. wlośc. obok 523 należących do in nych stanów, 10630 mk. włościan, uwłaszczo nych na 12160 dzies. Nadto w obrębie gminy znajduje się 27454 dzies. 5198 ornej ziemi na leżącej do właśc. większych posiadłości i 103 dzies. ziemi cerkiewnej 63 ornej. 2. W. , Stare, wś nad stawem, tamże, o 77 w. od Owrucza a 4 w. od W. Nowych, ma 63 dm. , 433 mk. , cerkiew par. , p. w. św. Michała Arch. , z drzewa wzniesioną w 1759 r. kosztem parafian i uposażoną 32 dzies. ziemi. Do par. należą wsi Rutwianka o 7 w. , Buda Jasionów ka o 5 w. i słoboda Kropiwna o 10 w. . Obie te wsi należały do katedry św. Zofii w Kijowie, następnie własność metropolii prawosławnej ki jowskiej i archimandryi pieczarskiej kijowskiej. W r. 1705 wypuszczone zostały w dzierżawę na trzy lata przez biskupa lwowskiego i t. d. Józefa Szumlańskiego cześnikowi ziemi podolskiej Sa muelowi Szumlańskiemu ob. Arch. J. Z. R. , cz. I, t. 4, 248. J. Krz. Worobiejewicze, dwie w pobliżu siebie leżące wsi nad rzką Retymlą, dopływem Wołowni, pow. nowogródzki, w 1 okr. pol. , gm. Lubcz, o 12 w. od Nowogródka. W. Wielkie mają 37 osad, W. Małe 14 osad. Miejscowość bezleśna, mocno wzgórzysta, grunta i łąki wy borne. A. Jel. Worobiejnia, wś nad rzką Teremuchą, pow. mgliński gub. czernihowskiej, gm. Worobiejnia, o 45 w. od Mglina, 66 dm. , 427 mk. , zarząd gminy, cerkiew. Worobiew, wś, pow, horodniański gub. czernihowskiej, gm. Pietrusze, 90 dm. , 550 mk. , dom modl. żydowski. Worobiewa, okolica, pow. newelski, gm. Trechalewo o 10 w. , cerkiew filialna, jarmarki na trzeci dzień po Trójcy św. i 8 września. Worobiewicze, białorus. Warabjewiczy, wś, pow. słucki, w 3 okr. pol. kopylskim, gm. By stryca, o 33 w. od Słucka, ma 41 osad. Miej scowość dość leśna. Błonia błotne łączą się kanałem z rz. Wuswą. A. Jel. Worobiewka 1. wś nad rzką Wara, pow. nowogrodsiewierski gub. czernihowskiej, gm. Mamiekin, 280 dm. , 1275 mk. , cerkiew, młyn wodny. 2. W. al. Rudnia, wś nad rzką Pakopką, pow. suraski gub. czernihowskiej, gm. Hordiejewka, 71 dm. , 531 mk. , 3 wiatraki. 3. W. , wś nad rzką Kowrycią, pow. zołotonoski gub. połtawskiej, gm. Bezpalcze, 133 dm. , 763 mk. , 10 wiatraków, 2 olejarnie. 4. W. , słoboda nad rz. Tałuczejewą, pow. bohuczorski gub. woroneskiej, o 95 w. od Bohucza, ma 710 dm. , 5372 mk. Małorusów, 2 cerkwie, szkoła, 4 jarmarki. 5 W. , st. poczt. , pow. kodnikowski gub. wołogodzkiej, na trakcie z Rodnikowa do Todmy. Worobiewo 1. wś, pow. dzisieński, ob. Werebiewo. Odl. o 47 w. od Dzisny, ma 8 dm. , 42 mk. praw. i 35 kat. 2. W. , zaśc, nad rzką Żeleńnicą, pierwszym prawym dopływem Słu czy, pow. słucki, w 3 okr. pol. kopylskim, gm. Hresk. A. Jel. Worobiewo, wś nad rzką Jakszynką, pow. gżacki gub. smoleńskiej, gm. Worobiewo, 43 dm. , 291 mk. , zarząd gminy, cerkiew. Worobiewska Buda, wś, pow. czerkaski, w 2 okr. pol, gm. Meżyrycz, par. praw. Rożówka o 2 w. , odl. o 69 w. od Czerkas, otoczona wielkiemi lasami, ma 556 mk. w 1863 r. 311 mk. . Należała do dóbr Meżyrycz, Parczewskich. Worobiewska Buda, wś nad rzką Warą, pow. nowogródsiewierski gub. czernihowskiej, gm. Mamiekin, 125 dm. , 547 mk. , cerkiew. Worobiewska Rudnia, wś w pobliżu rz. Ryźni, pow. owrucki, na pograniczu pow. radomyskiego, gm. i par. Worobie Nowe o 3 w. , na zach. od Unina, niegdyś dobra monasteru pieczarskiego w Kijowie. Worobijówka 1. zaśc, pow. wilejski, w 1 okr. pol, gm. Wiazyń o 11 w. , okr. wiejski i dobra skarbowe Ilia, 2 dusze rewiz. 2 W. , folw. , pow. rohaczewski, gm. Rzeczki, od 1879 Worobijówka Worobiewska Rudnia Worobie Worobiewo Worobijówka r. własność Gerardów, ma wraz z Bartłomiejówką 1688 dzies. 148 roli, 60 Iak, 957 lasu; karczma. Worobijówka 1. wś nad Bohem, paw. bracławski, okr. poL, par. katol. , sąd i st. poczt. Niemirów o 15 w. , gm. Peczara, st. dr. żel. Rachuj o 26 w. , odl. o 24 w. od Bracławia, ma 102 dm. , 731 mk. , 503 dzies. ziemi włośc, 1553 dworskiej, 37 cerkiewnej. Posiada cerkiew p. w. N. M. P. , z drzewa wzniesiona w 1737 r. , z 897 parafianami; gorzelnia. Gleba glinkowata. Wś należała do Koszków, którzy posiadali w tych stronach znaczne nadania klucz szpikowski i krośniański. W r. 1572 Iwan i Andrzej zrobili dział ojcowizny i wkrótce Iwan Koszko sprzedał część swoją Szpików, Worobijówkę i Rohoźnę ks. Ostrogskiemu. Następnie władali nią Świejkowscy, Leszczyńscy, Płońscy, dziś Abazy. Do wsi należy przysiołek Gwozdów. 2. W. , wś otoczona lesistemi jarami, pow. czerkaski, w 2 okr. pol. , gm. Meżyrycz o 5 w. na płd. , odl. o 67 w. od Czerkas, ma 1224 mk. W 1741 r. było tu 50 sadyb, w 1863 r. 762 mk. Posiada cerkiew p. w. św. Mikołaja, z drzewa wzniesioną na miejsce dawniejszej w 1802 r. a odnowioną w 1854 r. i uposażoną 42 dzies. Do par. praw. należy wś Łuka odl. o 2 w. . Należała do dóbr Meżyrycz Parczewskich, od których w 1863 r. nabyta wraz z Rożówką przez gen. Tichanowskiego. 3. W. , wś, pow. kijowski, w 2 okr. pol. , gm. i par. praw. Byszew o 1 w. , przy drodze do Paszkówki, o 55 w. od Kijowa, ma 513 mk. Włościanie, w liczbie 166 dusz rewiz. , uwłaszczeni zostali na 537 dzies. , ze spłatą po 640 rs. 69 kop. rocznie. Należała do klucza byszewskiego Charlęskich, dziś Anny Charlęskiej, mającej 327 dzies. roli i łąk i 172 lasu. 4. W. , cześć wsi Mikołajówki, w pow. kaniowskim. W 1858 r. nabyta przez Komarowiczów od Piotra Czachowskiego, miała 1341 dzies. 5. W. , u Marczyńskiego Wolobijówka, wś nad Śniwodą, dopł. Bohu, pow. lityński, okr. poL, gm. , par. katol. i st. poczt. Ułanów o 3 w. , par. praw. Rybczyńce, st. dr. żel Berdyczów o 40 w. , sąd w Chmielniku, odl. o 35 w. od Lityna, ma 61 dm. , 665 mk. , 436 dzies. ziemi włośc, dworskiej z Rybczyńcami 1406 dzies. ; młyny wodne, gorzelnia. Należała do Chołoniewskich, dziś Mazarakiego. 6. W. , przedmieście Szarogrodu, nad rz. Muraszką, w pow. mohylowskim. 7. W. , wś, pow. nowogradwołyński, gm. Kustowce, par. katol. Lubar, odl. o 90 w. od Nowogrodu Wołyńskiego, 25 w. od st. dr. żel. Połonne a 17 w. od st. poczt. Lubar, ma 101 dm. , 854 mk. , 911 dzies. ziemi włośc, 659 dworskiej; cerkiew, p. w. Pokrowy N. M. P. , z drzewa wzniesioną na fundamencie murowanym w 1848 r. , uposażoną 3 1 2 dzies. ziemi; kaplice drewnianą z 1875 r. Wś ta wymieniona jest w akcie z 1601 r. w liczbie wsi zniszczonych przez Tatarów, należała wówczas do ks. Janusza Ostrogskiego. W zeszłym wieku własnośc ks. Lubomirskich, obecnie Źurakowskich. 8. W. , Worobiejówka, wś nad rzką Koliną, pow. ostrogski, gm. Semenów, par. praw. Pohorelce Pogorzelce w pow. krzemienieckim, odl. o 4 w. , ma 5 0 dm. , 387 mk. Posiada cerkiew filialną, p. w. św. Jana Bogosłowa, wzniesioną z drzewa na murowanym fundamencie w 1877 r. i uposaż oną 28 1 2 dzies. ziemi. Reg. poborowe z 15 70 r. wymieniają wś Worobiejówkę w liczbie wsi należących do Stepana Szumskiego, a z 1583 r. pomiędzy włościami zmarłego ku. Władysława Zbarazkiego. Pobor oddzielnie nie wykazany Jabłonowski, Wołyń, 30, 128. W t. r. syn ku. Władysława Piotr oddaje W. w arendę, pomiędzy innemi, Mikołajowi Wąsowiczowi i żydowi nowozbaraskiemu Efraimowi Arch. J. Z. R. , cz. VI, t. 1, 235. W zeszłym wieku należała do ks. Jabłonowskich, później do Sapiehów. Przed 1820 r. ks. Teofila Sapieżyna sprzedała j edną połowę wsi Zabokrzyckiemu, drugą zaś Kaweckim, którzy w r. 1852 odstąpili ją również Zabokrzyckiemu. Drogą wiana przeszła na Różyckiego. Pozycya równa, bezleśna, stepowa, gleba czysty czarnoziem pszenny, wydający obfite plony. Włościanie tradnią się wyłącznie rolnictwem i są wogóle zamożni. 9. W. , wś u źródeł rzki Ławryka, dopł. Berezianki, po w. skwirski, w 1 okr. pol, gm. Worobijówka, o 12 w. od Skwiry, ma 295 dm. , 1817 mk. w 1862 r. 1342 mk. , zarząd gminy, cerkiew paraf. , p. w. Narodzenia N. M. P. , wzniesioną w drugiej połowie zeszłego wieku, kaplicę katol. par. Wołodarka, szkołę ludową, 2 młyny wodne i wiatrak. W zeszłym wieku W. należała do klucza antonowskiego dóbr kn. Wiśniowieckich, w bieżącym wieku Kuczalskich, od sukcesorów których w 1840 r. nabyli Bezus 2750 dzies. i 468 dusz rewiz. i Sieger 933 dzies. i 184 dusz rewiz. . Wś położona na wyniosłej równinie, otoczona jest starym lasem dębowym. Gmina obejmuje 15 okręgów starostw wiejskich, 16 miejscowości 1 chutor, 2 karczmy, mających 1920 dm. , 11143 mk. , 20423 dzies. ziemi 8 787 włośc, 11354 dworskiej, 282 cerkiewnej. 10. W. , wś nad rz. Tarnawą, dopł. Dniestru, pow. uszycki, okr. pol, par. kat. , sąd i st. poczt. Dunajowce o 6 w. , odl. o 42 w. od Uszycy, ma 169 dm. , 1046 mk. , 542 dzies. ziemi włośc, 993 dworskiej w dwóch częściach, 36 cerkiewnej. Posiada cerkiew, p. w. św. Parascewii, wzniesioną w 1766 r. , z 708 paraf. W reg. pobor. wwdztwa podolskiego w 1569 r. wymieniona pod nazwą Dunajowce Niżne, własność Herburtów, płaci od 3 pługów, 2 kół, 5 komorn. W r. 1578 Dunayowcze Niuże za Niżne al. Worobyówka, własność Herbartówien, płaci od 3 pługów, 4 ogr. po 4 gr. , 2 komorn. po 2 gr. , od kola młyń. 24 gr. i Worobijówka Worochta Worochciański Worochcel Worobijówka Woroblin Worobijówka od koła stempnego od 15 gr. Jabłonowski, Wołyń i Podole, 220, 254. Następnie własność Bogusza, Wilamowskiego, Borkowskiego, dziś w połowie bar. Majdlowej 548 dzies. i Wilgi 445 dzies. , przedtem Żery. 11. W. al. Lipowe, karczma, pow. uszycki, gm. Rachnówka. Worobijówka 1. wś, pow. tarnopolski, 16 klm. na płd. zach. od sądu pow. w Tarnopolu, 7 klm. na płd. zach. od urzędu poczt. w Hłuboczku Wielkim. Na płn. leży Czernichów, na wsch. Hładki i Kurowce, na płd. Kurowce, na płd. Kurowce, na płd. zach. Cebrów, na płn. zach. Seredyńce. Płn. wsch. część obszaru przepływa do pływ Seretu, nadpływający z Seredyniec. W dolinie tego potoku leżą zabudowania wiejskie. Własn. więk. ma roli or. 96 łąk i ogr. 1, pastw. 51, lasu 60 mr. ; wł. mn. roli or. 782, łąk i ogr. 28, pastw. 35 mr. W r. 1890 było 90 dm. , 515 mk. w gm. , 2 dm. , 21 mk. na obsz. dwor. 15 obrz. rzym. kat, 515 gr. kat. , 6 izrl; 23 Pol, 513 Rus. . Par. rzymkat. w Jeziernej, gr. kat. w miejscu. Do tej parafii należą Cebrów i Kurowce. We wsi jest cerkiew, szkoła 1 klas. i kasa poż. gm. z kapit. 2230 złr. 2. W. , wś, pow. zbaraski, 35 klm. na płd. wsch. od Zbara ża, 12 klm. na płd. wsch. od sądu pow. w No wem Siole, 12 klm. na płd. wsch. od st. kol. i urzędu poczt. w Podwołoczyskach. Na płd. leżą Prosowce, na płd. zach. Pieńkowce i Medyń, na płn. zach. Hnilice Małe al. Hniliczki, na płn. Hołotki, na płnwsch. Toki, na wsch. Sobolów ka wś pow. starokonstantynowskiego. Wzdłuż granicy wsch. płynie Zbrucz na małej przestrze ni, środkiem wsi płynie mały dopł. Zbrucza. W dolinie tego dopływu leżą zabudowania wsi. Własn. więk. ma roli or. 495, łąk i ogr. 82, pastw. 24 mr. ; wł. mn. roli or. 707, łąki ogr. 41, pastw. 20 mr. W r. 1890 było 103 dm, 615 mk. w gm. , 6 dm. , 24 mk. na obsz. dwor. 511 gr. kat. , 112 rzym. kat. , 16 izrl. ; 570 Rus. , 69 Pol. Par. rzym. kat. w Tokach, gr. kat. w i Medyniu. We wsi jest szkoła lklas. , kasa poz. gm. z kapit. 1819 złr. i młyn. Lu. Dz. Woroblin, wś i folw. nadrz. Bug, pow. konstantynowski, gm. Bohukały, par. Pratulin, odl. 12 w. od Janowa, 25 w. od Biały, ma 21 dm. , 178 mk. W r. 1827 było 13 dm. , 102 mk. ; w 1791 r. było 123 mk. W r. 1886 folw. W. rozl. mr. 708 gr. or. i ogr. mr. 195, łąk mr. 160, pastw. mr. 164, lasu mr. 205, nieuż. mr. 84; bud. drew. 25; płodozm. 6 poL; las, w części dębowy, nieurządzony, cegielnia. Wś W. os. 17 mr. 273. Wś W. w XVI w. należała w części do Czyżewicza w części do Łosowicy, majątków leżących po drugiej strome Buga. W r. 1569 było dokonane rozgraniczenie między temi częściami. W części czyżewickiej, należącej do Bohdana Kuczuka Czyżewskiego i brata jego Aleksandra Kuczuka Łazuckiego, było 6 gospodarzy, dla których wymierzono 4 włók 19 mr. Słownik Geograficzny T. XIII. Zeszyt 156. pól i sianożęci, pozostawiając resztę dla gospodarzy z części łosowickiej, będącej wówczas w zastawie od Jerzego Ilinicza u Mikołaja Kiszki, wojew. podlaskiego, a przez Ilinicza darowanej Stanisławowi Mogilnickiemu ob. Łosowica, Lasu i łąk w nim dla wielkiej wody nie dzielono, pozostawiając je we wspólnem używaniu. W r. 1597 Semen Aleksandrowicz i Anna z Telatyckich Kuczukowie Łazuccy sprzedali schedę swą w Łazukach i Woroblinie Wasylowi Aleksandrowiczowi Kuczukowi Łazuckiemu. Do drugiej połowy XVIII w. część włościan w W. odrabiała pańszczyznę do Łosowicy, część do Czyżewicz, a dwóch do Krzyczewa. W r. 1752, po nabyciu Łosowicy przez Jana Grotthusa, ustala pańszczyzna do Czyżewicz, a w 1758 r. Ksawery Hornowski, dziedzic Krzyczewa, dwóch swoich chłopów odprzedał malz. Grotthusom za złp. 4000. W r. 1767 Grotthusowie dobra Łosowica z wsią Rudawcem, a także Woroblin zbyli Józefowi Dulębie, którego synowiec Józef Dulęba, w r. 1814 sprzedawszy Łosowicę Joachimowi i Annie z Iwaszkiewiczów Bryndzom, w dniu 15 lipca t. r. sprzedał im także wieś Woroblin za 100, 000 złp. We wsi W. nie było wówczas jeszcze folwarku, tylko las i większa częśó łąk były w używaniu dworu, reszta gruntów była podzielona między włościan, bardzo podupadłych po wojnie z 1812 r. Pozostawiono tu 10 gospodarzy, innych przeniesiono do Łosowicy i z pustek utworzono folwark. Dopiero w r. 1858, po nabyciu W. w drodze działów przez Ludwika Bryndzę, ustał stosunek z Łosowicą. L. Br. Worochcel, potok górski, prawy dopł. Prutu, powstaje na obszarze Mikuliczyna i uchodzi pod wsią Worochtą. Worochcel, os. w Mikuliczynie, pow. nadworniański. Worochciański, szczyt w dziale górskim Beskidu lesistego zw. Grzebień, na obszarze Mikuliczyna, w pow. nadworniańskim. Szczyt ten wzn. 1325 mt. n. p. m. jest najwyższym w całym dziale. Nazwę nosi od przyległej wsi Worochty, części Mikuliczyna. Worochta 1. część Mikuliczyna, pow. nadworniański. Wieś ta, osada huculska, w malowniczej górskiej okolicy nad Prutem, ma cerkiew filialną par. Mikuliczyn, 472 mk. Ob. Mikuliczyn, 2. W. , wś, pow. sokalski, 28 klm. na płd. zach. od Sokala, 7 klm. na płn. zach. od sądu pow. , st. kol. i urzędu poczt. w Bełzie. Na zach. leży Machnówek, na płn. Budyniu, na wsch. Tuszków, na płd. Staje pow. Rawa Ruska, Środkiem wsi płynie Rzeczyca. W jej dolinie leżą zabudowania wiejskie. Własn. więk. ma roli or. 321, łąk i ogr. 171, pastw. 29, lasu 117 mr. ; wł. mn. roli or, 377, łąk i ogr. 152, pastw. 14 mr. W r. 1890 było 84 dm. , 439 mk. w gm. , 11 dm. , 54 mk. na obszarze dwor, 274 rzym. kat. , 207 gr. kat. , 10 izrl. , 2 60 Worociec in. wyzn. ; 349 Pol, 143 Rus, 1 Niem. . Par. rzym. kat. w Bełzie, gr. kat. w Budyninie. We wsi jest szkoła 1 klas. i kasa poz. gm. z kapit. 788 złr. Lu. Dz. Worobijówka, pow. przylucki gub. połtawskiej, ob. Orobijowka. Worobin, wś nad Horyniem, pow. rówieński, gm. Dąbrowica o 3 w. , posiada kaplicę katol. par. Dąbrowica, młyn wodny, gorzelnie, browar, piękny pałac i wzorowe gospodarstwo. Był tu zbiór obrazów, miedzy niemi znajdowało sie wielkiej piękności płótno, przez znawców przypisywane Dominichinowi, a przedstawiające N. M. P. Bolesna. Należała do dóbr Dąbrowica br. Platerów. Worocewicze, dwie wsi, folw. i dobra, pow. kobryński, w 5 okr. poL, gra. Worocewicze, o 70 w. od Kobrynia. Jedna wś ma 575 dzies. ziemi włośc. 245 Iak i pastw. , 25 nieuż. , druga wś 796 dzies. ziemi włośc. i 64 cerkiewnej. Obie mają 77 dm. , 824 mk. , zarząd gminy, 2 cerkwie, 2 wiatraki, jarmark. Dobra, własność Paleologów, 710 dzies. 455 łąk i pastw. , 70 lasu, 50 nieuż. ; osada 15 dzies. ; należy do Wysiekierskich. Dobra należały dawniej do Ordów. Urodził się tu w 1807 r. Napoleon Orda, znany rysownik, wydawca Albumu. W. były niegdyś własnością kn. pińskich i przez Teodora Jarosławicza testamentem zapisane Zygmuntowi I; z kolei trzymała je królowa Bona. Znajdujemy różne wzmianki o W. w dokumentach XVI w. ob. Rewizya puszcz, 84, 112, 271, 278, 279 i Piscewaja kniga, str. 125. W XVIII w. znajdujemy W. w posiadaniu Oskierków, jako dobra hybernowe. Wskutek nieporozumień z sąsiadami wyznaczoną została w 1775 r. komisya dla uregulowania granie, pod przewodnictwem Bystrego, łowczego nadw. w. ks. lit. ob. Vol. leg. , VIII, 714 i 817. Worochale, wś skarbowa, pow. świeciański, w 1 okr. pol, 8 dm. , 94 mk. kat. Worochobowicze, Worochowicze, zaginione sioło w pow. owruckim, w pobliżu granicy dzisiejszego pow. radomyskiego od pow. rzeczyckiego, należało do dóbr monasteru św. Nikoły pustyńskiego w Kijowie. W r. 1628 wniesiono ztąd pobór od 5 ogr. Jabłonowski, Ukraina, I, 68. Worociec, Worocień, wś, pow. rzeczycki, w 2 okr. pol. brahińskim, gm. Mikulicze, o 93 w. od Rzeczycy, ma 26 osad. Grunta wyborne, jęczmienne i pszenne. A. Jel. Worocień 1. al. Worotniki, zaśc. nad Berezyną, pow. bobrujski, w 2 okr. poL i gm. Parycze, o 55 w. od Bobrujska, stanowi własność donacyjną Puszczynów, przy dom. dawniej staroscińskiem Parycze. Miejscowość obfita w łąki, rybołówstwo, grunta lekkie. 2 W. , pow. ihumeński, ob. Krapiwna. 3 W. , ob. Worociec, Worociszki, zaśc, pow. święciański, w 2 okr. pol, o 30 w. od Święcian, 3 dm. , 22 mk. katol. Woroczin, pow. dubieński, ob. Woronicze. Woroczyn, wś nad Stochodem, pow. włodzimierski, gm. Kisielin, ma 50 dm. , 410 mk. , cerkiew, kaplicę, młyn wodny. Worodzków, wś i folw. nad rzką Wołczasą, pow. czerykowski, gm. Bielica, 22 dm. , 149 mk. , cerkiew paraf. drewniana, kościół katol. , p. w. Wniebowzięcia N. M. P. , z drzewa wzniesiony w 1669 r. przez braci Aleksandra, kanonika, i Aleksego, karmelitę, Poniatowskich. Par. katol. , dekanatu czerykowskiego, 561 wiernych. Kaplice w Zabołociu i Uspolu. Dobra, własność dawniej Poniatowskich, od r. 1845 Husakowskich, 212 dzies. 45 roli, 15 łąk, 105 lasu. Worok, rzeczka, w pow. ihumeńskim, drob ny lewy dopływ Uszy berezyńskiej, w obrębie gminy Bieliczany, na obszarze dóbr Rawanicze. Bierze początek z jez. Głuche, płynie na wsch. puszczą 4 w. , ma ujście pod osadą fabryczną, w której wyrabiały się sukna przez obywatela Słotwińskiego. A. Jel. Worokoliszczyzna, czy Worokomszczyzna, wś, pow. słonimski, w 4 okr. pol, gm. Dworzec, o 45 w. od Słonima. Worokoml, w dokm. Wrokomle, wś, pow. kowelski, gm. Hłusza Wielka, 83 dm. , 615 mk. , cerkiew, kaplica, cegielnia, gorzelnia. Posiada filię parafi katol. Kamień Koszyrski. Podług reg. pobor. pow. włodzimierskiego z 1583 r. należy do włości Kamień kn. Hrehorego Koszerskiego Sanguszki, który płaci ztąd z 28 dym. , 5 ogr. Jabłonowski, Wołyń, 114. Worokomszczyzna, ob. Worokoliszczyzna. Woroń, wś nad wielkiem jeziorem t. n. , pow. lepelski, w 3 okr. pol, gm. Woroń, odl. o 15 w. od Lepla, przy drodze z Lepla do Uszacza, ma 25 dm. , 304 mk. , zarząd gminy, cerkiew, p. w. Przemienienia Pańskiego, kaplicę katol. par. Lepel, szkołę, gorzelnię. Tutejszą kaplicę, p. w. św. Tekli, z pięcioma ołtarzami pięknej roboty, fundował Szymon Kmitynicz Sielawa, chorąży lepelski a następnie kurator honorowy gub. witebskiej i syn jego Franciszek. Gmina w płd. zach. części powiatu, graniczy od płn. z gm. gutowską, od wschodu z gm. bielską i niesińską, od płd. z gm. Franopol i Pyszno, od zach. z gub. mińską, obejmuje 16 miejscowości, mających 319 dm. włośc. obok 9 należących do innych stanów, 2163 mk. włościan, uwłaszczonych na 3282 dzies. W. w 1601 r. był własnością Despot Zenowiczów, później hr. Chodkiewiczów, od których nabywa Tadeusz Woroniec, chorąży gwardyi lit. , po czem drogą wiana za córką jego Apolonią przechodzi na Józefa Dyszlewicza, sędz. borysowskiego, córka którego Tekla wnosi w posagu Szymonowi Kmityniczowi Sielawie, dziś syna ich Franciszka. Dawniej dobra W. , do których należały wsi Wacław, Żary, Prudok Worobijówka Worobijówka Worobin Worocewicze Worochale Worochobowicze Worocień Worociszki Woroczin Woroczyn Worodzków Worok Worokoliszczyzna Worokoml Worokomszczyzna Woroń Worona Worona Woroncowka Woroncówka Worońcewicze Worońce Woronajcie Woronajewo i Królewiec, były obszerniejsze i obejmowały 650 włók; dziś, po odejściu ziemi włościańskiej, folw. W. ma 1551 dzies. A. K. Ł. Worona 1. folw. nad stawem, pow. wileński, w 4 okr. pol, gm. i par. Worniany, odl. o 53 w. od Wilna, 1 dm. , 6 mk. 2 katol. , 4 żydów, kaplica katol, p. w. św. Jerzego, z muru wzniesiona przez Brzostowskich, gorzelnia, młyn wodny. Własność Czyżów. 2. W. , folw. pow. , wileński, w 4 okr. pol, gm. Worniany, 1943 dzies. ziemi dworskiej; własność Górskich. 3. W. , wś nad stawem, pow. wileński, 5 okr. pol, o 39 w. od Wilna, 2 dm. , 20 mk. katol Worona, karczma, pow. uszycki, w gm. Mukarów, przy wsi Siniakowcach. Worona 1. rzeka, prawy dopływ Bystrzycy, wypływa na krawędzi właściwych gór, na wysokości około 600 mt. a uchodzi na wysokości około 230 mt. Źródła jej mieszczą się na obszarze Strymby, w pow. nadworniańskim. Całe dorzecze W. przedstawia okolicę równa, zrazu podniesiona lekkiemi płaskiemi garbami, a następnie płaską, w górnym biegu zalesiona. Dolina jej, podobnie jak i Bystrzycy, przecina Karpaty na poprzek i to prawie prostopadle do ich pasem i uwarstwowań. Dolina W. u źródeł wrzyna się w dyluwium rzeczne i w aluwium. Wypływa W. na obszarze Strymby, przy gościńcu wiodącym z Delatyna do Nadworny, przepływa nareszcie wśród wzgórzy, z rzadka porosłych drzewiną, doliną dosyć głęboką, po pod Horby i Poharyl Na obszarze Nadwórny robi wygięcia w kształcie litery S. Płynie dalej w kierunku płn. wsch. przez Nazawizów, granicą Tarnawicy Leśnej, Przerośla a Paryszcz, granicą Cucyłowa, Wołosowa a Hawryłówki, przez Weleśnicę Górną i Dolną, Winograd, Woronę, granicą Worony a Ottynii, przez Krasiłówkę, Słobódkę, Czarnołoźce, Przeniczniki, Tyśmienicę, Podpieczary i Podłuże. Całe dorzecze W. jest krainą pagórkowatą, podniesioną rozległemi płaskiemi garbami bez wyraźnych i wybitnych pasem. Opada z lekka ku północy. Miejscami okolica lesista, od Worony płynie potok na wschód, gdzie przypiera aż po brzegi wyżyny tyśmienickiej, opłukuje ją, płynąc na północ do Tyśmienicy. Tu odparty przez tęż wyżynę przelewa się ku płn. zach. i tak płynie do ujścia. Wyżyna tyśmienicka wznosi się nad łęgiem W. około 600 mt. Prawe dopływy W. są Weleśnica z pot. Czarnym, Stebnik z pot. Krzywym. Babianka zbiera bardzo liczne dopływy z lesistych obszarów, jako to Opraszynę z potokami Czarny, Glinki, Bilenki, Rumysty, Brabeuki; do pot. Babianki płynie dalej Holiszanka z pot. Iwanów, Chorosna, z pot. Wiksze, dalej do Holiszanki Bobrówka i Korzelówka. Do Babianki płynie następnie pot. Targowa. Z lew. brzegu do W. płyną pot. Poliński, Rokitna, Strymba z Uniawą, Studeniec. Długość W. około 70 klm. Karta wojs. , 11, XXXI, 10, XXXI, 11, XXXII, 10, XXXII i Atlas geolog. Galicyi. 2. W. , prawy dopł. Słonicy, wypływa w Stebniku, uchodzi w Bolechowcach. Płynie z pod lesistej góry Ły sej 388 mt. i zbiera dopływy z lesistych ob szarów Lipy, Baranicy. Długa około 4 klm. Karta wojs. , 8, XXIX. 3. W. por. t. II, 450, mylnie, zam. Wownia. St. Maj. Worona 1. częśó Cucyłowa, pow. nadwor niański. 2. W. , wś, pow. tłumacki, 21 klm. na płd. zach. od Tłumacza, 19 na płd. zach. od są du pow. w Tyśmienicy, 5 na płn. zach. od urzę du poczt. w Ottynii. Na płn. zach. leży Ladz kie, na płn. wsch. Krasiłówka, na płd. wsch. Ottynia, na płd. zach. Winograd. Srodkiem obsza ru płynie od zachodu na wsch. Worona, a na po łudnie od niej jej dopływ Weleśnica zasilona Stebnikiem. Zabudowania wsi lezą na płd. zach. , w dolinie Worony i Weleśnicy. Najw. wzn. na płd. zach. 313 mt. znak triang. WŁ więk. ma roli or. 218, łąk i ogr. 353, pastw. 202, lasu 568 mr. ; wł. mn. roli or. 745, łąk i ogr. 715, pastw. 24, lasu 6 mr. W r. 1890 było 410 dm. , 1327 mk. w gm. , 1dm. , 9 mk. na obsz. dwor. 1221 gr. kat. , 28 rzym. kat. , 68 izrl. , 18 innych wyzn. ; 1220 Rus. , 98 Pol, 18 Niem. . Par. rzym. kat. w Ottynii, gr. kat. w miejscu. dek. tyśmienicki. We wsi jest cerkiew i szkoła etat. lklas. Lu. Dz. Woronajcie, dwór, pow. telszewski, w 4 okr. pol, gm. Żorany, własność Kunejków, ma wraz z zaśc. KiwajciePubżubie 297 dzies. 31 1 2 lasu, 41 1 2 nieuż. . Woronajewo, włas. pryw. , pow. dzisieński, w 2 okr. pol, o 95 w. od Dzisny, 1 dm. , 21 mk. Worońce 1. wś, pow. dzisieński, w 1 okr. pol, gm. Łuck o 7 w. , okr. wiejski Buki, o 59 w. od Dzisny, 11 dm. , 124 mk. katol w 1865 r. 70 dusz rewiz. . 2. W. , wś, pow. święciański, w 2 okr. pol, o 50 w. od Święcian, 11 dm. , 77 mk. katol. 3. W. , wś nad jez. Narocz, pow. święciański, w 3 okr. pol, gm, i okr. wiejski Kobylniki o 3 w. , o 51 w, od Święcian, 4 dm. , 45 mk. prawosł. , 3 żydów w 1865 r. 19 dusz rewiz. ; należy do dóbr Antonieberg, Kałków. 4. W. , ob. Woroniec. Worońce, wś nad rzką Śleporodą, pow. łubieński gub. połtawskiej, gm. Łazorki, 165 dm. , 1000 mk. , cerkiew, 20 wiatraków. Worońcewicze, wś i folw. , pow. orszański, gm. Stare Sioło o 15 w. , 8 dm. , 33 mk. , cerkiew paraf. drewniana, dom przytułku, zapasowy śpichlerz gminny. Folw. , od r. 1873 Goniprowskich, 1082 dzies. 240 roli, 130 łąk, 500 lasu; karczma daje 100 rs. Woroncówka, os. , pow. opoczyński, gm. Białaczew, par. Petrykozy, odl od Opoczna 4 w. , ma 7 dm. , 32 mk. , 67 mr. Utworzona na gruntach poduchownych po r. 1864. Woroncowka, słoboda nad rz. Osieredą, Woroneż pow. pawłowski gub. woroneskiej, na płn. wsch. od Pawłowska, ma 1625 dm. , 11625 mk. , 3 cerkwie, szkołę, szpital, 5 jarmarków bardzo handlowych, st. pocztową. Mieszkańcy, oprócz rolnictwa, zajmują się garbarstwem. Woroncowo Horodyszcze, st. dr. żel. chwastowskiej, w pow. czerkaskim, o 3 w. od mta Horodyszcza ob. , pomiędzy st. Korsuń o 22 w. a Ćwietkowo o 14 w. , odległą jest o 154 w, od Chwastowa a 129 w. od Znamienki. Worońcowskie Białozierze, pow. czerkaski, ob. Pożeża. Worończa 1. dobra nad rz. Dorogówką, lew. dopł. Serwecza, pow. nowogródzki w 2 okr. pol. horodyszczańskim, gm. Cyryn o 28 w. od Nowo gródka, w okolicy malowniczej, z glebą wyborną, pszenną. Par. kat w miejscu. Kościół murowany św. Anny, z r. 1781, fundacyi ówczesnego dzie dzica Józefa Niesiołowskiego, ostatniego wwdy nowogródzkiego, ma kaplice w miejscu, w Tuhanowiczach, Serweczu i Kozłach Kozłowiczach; przeszło 2500 parafian. Wojewoda Niesiołówki żył długo w W. , zmarł w 1814 r. i pochowa ny w podziemiach kościoła. Syn jego generał wojsk poL, po śmierci ojca W. zamienił z gen. Floryanem Kobylińskim na dobra w Królestwie. Córka Kobylińskiego hr. Rostworowska sprze dała W. około 1844 Antoniemu Mierzejewskie mu. Obecnie przez wiano M. Mierzejewskiej, poślubionej Aleksandrowi Lubańskiemu, synowi Jana, b. marszałka pow. wilejskiego, przeszła w ręce Lubańskiah. Dobra W. mają przeszło 104 włóki. Piękny pałac, z drzewa wzniesiony śród wspaniałego parku, zawiera pamiątki przeszło ści i jest ozdobą okolicy. Gospodarstwo i ogro dnictwo znaczne i porządne. Młyny, propina cye. Oprócz pałacu zasługują na uwagę wszy stkie budynki z muru ufundowane, tudzież pię knej architektury. Starożytny skarbiec, z wie żą gotycką, jak niemniej olbrzymie szpalery lipowe. W r. 1807 był tu zastępcą pełnomocnika u wojewody Niesiołowskiego, głośny starożytnik Adam Czarnocki, piszący pod pseudonimem Zoryana Dołęgi Chodakowskiego i przebywszy tu do 25 marca r. 1808, odjechał do Omska. O W. i wojewodzie Niesiołowskim znajdujemy wzmiankę w Panu Tadeuszu, kiedy wojski, zgorszony polowaniem młodzików na zające, po wiada Cóźby rzekł na to wojewoda Niesio łowski stary, Który ma dotąd pierwsze na świe cie ogary I dwiestu strzelców trzyma obyczajem pańskim. I ma sto wozów sieci w zamku worończańskim, A od tylu lat siedzi jak mnich na swym dworze. 2. W. , karczma, pow. nowo gródzki, przy gościńcu z mtka Horodyszcza do dóbr Worończa, należy do tego dominium, odl. od niego o 1 w. A. Jel. Worończuki, wś nad rzką Małonką, pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , gm. Ihumenowo o 15 w. , okr. wiejski Julianowo, o 65 w. od Dzisny, 7 dm. , 68 mk. w 1865 r. 14 dusz rewiz. ; należy do dóbr Bazylpol Fedorowiczów. Woronczyn, wś, pow. włodzimierski, aa płn. wsch. od Kisielina, posiada kaplicę katol. par. Kisielin. Na początku XIX w. siedziba Ludwika Kropińskiego, generała, poety. Znaleziono tu pod warstwą pni dębowych młotki i siekierki krzemienne, oddane potem do muzeum krzemienieckiego ob. Niemcewicz, Podróże historyczne, 293. Niegdyś własność ks. Woronieckich, którzy podług rewizyi zamku łuckiego z 1545 r. zobowiązani byli do opatrywania wespół z innymi, dwóch horodni zamkowych Jabłonowski, Rewizye, 36, 40. Podług reg. pobor. pow. łuckiego z r. 1570 własność kn. Jurgy Jerzego Woronyczkego; pobór oddzielnie niewykazany. W r. 1577 kn. Jurya Woroniecki płaci ztąd od 10 dym. po 16 gr. , i ogr. po 6 gr. , 7 ogr. po 3 gr. a w r. 1583 kn. Janusz ze Zbaraża Woroniecki z 16 dym. , 6 ogrod. Jabłonowski, Wołyń 17, 59, 94. Woronecz, ob. Woroniecz. Woronele, wś, pow. poniewieski, w 2 okr. pol, o 54 w. od Poniewieźa. Woroneż, mko nad rzką Osotą, pow. głuchowski gub. czernihowskiej, gm. Woroneż, o 35 w. od Głuchowa, 549 dm, 2824 mk. , zarząd gminy, 6 cerkwi, 19 sklepów, targi w poniedziałek i piątek, 3 jarmarki, cukrownia. W pobliżu tomy wybornego kamienia na żarna młyńskie. Woroneż, mto główne gub. woroneskiej, na pr. brzegu rz. Woroneża lew. dopł. Donu, przy linii dr. żel. płd. wschodnich, pod 51 39 płn. szer. a 56 52 wsch. dług. , odl o 550 w. od Moskwy a 1154 w. od Petersburga. Zbudowane na wyniosłej płaszczyźnie, otoczone słobodami Czyżowska, Jamska, Troicka, Prydacza i Monastyrszczenka, w 1888 r. miał 61336 mk. W r. 1860 było tu 4741 dm. 1214 murow. , 37772 mk. 325 katol, 117 rozkoln. , 94 prot. , 245 żydów, 24 mahomet, 23 cerkwie, 2 monastery męzkie i 1 żeński, kościół par. katol, p. w. Przemienienia Pańskiego parafia, arch. mohylewskiej, 2457 wiernych, 451 sklepów 354 murow. , teatr, szpital, dom przytułku, dom dla obłąkanych, dom poprawy i roboczy, więzienie, korpus kadetów, gimnazyum męzkie i żeńskie, seminaryum, szkoła powiatowa i paraf. Pod względem przemysłowym było tu 29 fabryk, produkujących za 659790 rs. W t. r. było 2543 rzemieślników 607 majstrów. Targi odbywają się dwa razy tygodniowo, jarmarki zaś cztery razy do roku. Do miasta należało 3128 dzies. 2045 lasu. Dochód miasta w r. 1860 wynosił 46031 rs. Dzisiejsze miasto założone zostało w r. 1586 w celu obrony od napadów Tatarów; w 1590 spalone przez Czerkiesów, 1603 i 1604 r. zajmowane i niszczone przez Samozwańców. Po pożarze w 1672 r. Woroncowo Horodyszcze Woronele Woronecz Woronczyn Worończuki Worończa Worońcowskie Białozierze Woroncowo Woroni Woroni car Feodor Aleksiejewicz kazał zbudować tu na nowo twierdzę. Ważne znaczenie zyskało mto za Piotra I, który wybudował tu fortecę i urządził warsztaty okrętowe. W 1708 r. zaliczone do gub. azowskiej, która w 1725 r. została przemianowaną na gub. woroneską. Woroneski powiat, położony w północnej części gubernii, zajmuje 91 mil al. 4423 w kw. 460170 dzies. . Powierzchnia wogóle równa i nizinna; nieznaczne wyniosłości towarzyszą prawemu brzegowi Bonu, Usmani i Woroneżu. W pld. części powiatu podłoże stanowi formacya kredowa, w płn. zaś dewońska. Czarnoziem spotyka się przeważnie na pr. brz. Donu i na lewym brz. Usmani, w pozostałych częściach powiatu gleba piaszczysta i gliniasta. Rzeki zraszające powiat należą do dorzecza Bonu, przepływającgeo w części zachodniej powiatu. Z dopływów jego najważniesze Woroneż z Usmanią i Diewica. Jeziora, wogóle nieznaczne, zgrupowano są po obu brzegach Bonu. Błota spotykają się na wybrzeżach Woroneżu, Usmani, Prawej Chawy i Tamłyku. W 1860 r. było w powiecie bez miasta 150731 mk. 4420 rozko. . W t. r. było 66 cerkwi i 4 monastery. Wyłączne zajęcie mieszkańców stanowi rolnictwo i hodowla bydła. Ogrodnictwo, sadownictwo i pszczelnictwo słabo rozwinięte. Łąki zajmują do 37600 dzies. , z których zbierają około 2 mil. dudów siana. W r. 1860 było w powiecie 67000 sztuk koni, 50700 bydła rogatego, 119400 owiec zwyczajnych, 27400 cienkorunych, 27300 trzody chlewnej i 210 kóz. Pod lasami znajdowało się do 64000 dzies. ; w drzewostanie przeważały brzoza, osina i in. Pod względem przemysłowym w t. r. było 77 fabryk i zakładów przemysłowych, zatrudniających 2500 robot. i produkujących za 870000 os. Najważniejsze 3 fabryki sukna z produkcyą na 179000 rs. i 7 gorzelni, produkujących za 405600 rs. Woroneska gubernia, jedna z gubernii środkowych wielkoruskich, graniczy na płn. wsch. z gub. tambowską i saratowską, na płd. wsch. z ziemią wojska dońskiego, na pld. i płd. zach. z gub. charkowską na zach z gub. kurską i orłowską i zajmuje 1196, 4 mil al. 57001 w. kw. , z czego 60, 3 przypada na grunta orno, 17, 2 na łąki, 9, 1 na lasy i 12, 4 na nieużytki. Rz. Bon dzieli gubernię na dwie polowy, z tych zachodnia przecięta jest niewielkiemi wzgórzami kredowemi i parowami, wschodnia jest mniej wyniosła i dosyć równa. Glebę w części zach. stanowi czarnoziem, we wschodniej po większej części grunt jest piaszczysty, lecz znajdują się pasy czarnoziemu i lotnych piasków. Pod względem geognostycznym płn. część gubernii należy do formacyi dewońskiej, płd. zaś do formacyi kredowej. Powierzchnię gubernii zraszają trzy rzeki żeglowne Bon na przestrzeni 600 w. , Woroneż lewy dopływ Bonu, na przestrzeni 140 w, i Choper również lewy dopływ Bonu. Z rzek nieżeglownych zasługują na uwagę dopływy Bonu Wieługa, Djenica Cicha Sosna, Czarna Kalitwa, Boguczar, Ikorec, Forostań, Bitiug, Osereda i dopł. Woroneżu Usmań i Obawa. Większych jezior jak również i błot nie ma w gubernii. Klimat umiarkowany, średnia temperatura roczna wynosi 5, 1 R. W 1888 r. było w gubernii 2663683 mk. , t. j. 46 na 1 w. kw. W r. 1860 było tylko 1974406 mk. , w tej liczbie 11470 rozkoln. , 695 katol. , 1979 prot. , 337 żydów i 114 mahomet. Pod względom etnograficznym gubernię zamieszkują Wielkorusi, Małorusi przeszło 40, koloniści niemieccy 1700 i cyganie 2700. W tymże r. było w gubernii 727 cerkwi 57 w miastach i 8 monasterów 5 w miastach. Ludność zamieszkuje 12 miast i 4972 innych osad, wogóle dość ludnych. Mieszkańcy zajmują się przeważnie rolnictwem i sieją żyto, owies, pszenicę, jęczmień, grykę i proso. Nadmiar zboża, pozostający po zaspokojeniu potrzeb miejscowych, używa się w części na potrzeby gorzelni, w części zaś wywozi do innych gubernii. Ogrodnictwo i sadownictwo mało jeszcze rozwinięte, natomiast hodowla bydła znajduje się w kwitnącym stanie. W r. 1860 było w gubernii 516000 sztuk koni, 625400 bydła rogatego, 1430000 owiec zwyczajnych, 478000 cienkorunych, 375000 trzody chlewnej, 27400 kóz. Lasy zajmują zaledwo 1 10 ogólnej przestrzeni. W drzewostanie przeważa dąb i brzoza, stanowiące około 90. Na pozostałe 10 składają się olszyna czarna, sosna, jesion i in. Pod względem przemysłowym w t. r. było w gubernii 449 fabryk, zatrudniających 9300 robotników i produkujących za 3466000 rs. najważniejsze 57 gorzelni z produkcyą 1333600 rs. i 4 fabryki sukna, wyrabiające za 295000 rs. . Pod względem administracyjnym gubernia dzieli się na 12 powiatów biriuczeński, bobrowski, boguczarski, korotojakski, niżniediewicki, nowochoperski, ostrogoski, pawłowski, wałujski, woroneski, zadoński i ziemiański, mających wogóle 34 okręgów policyjnych stanów i 232 gmin. Woroni, ob. Wroni. Woroniackie przedmieście, część m. powiatowego Złoczowa. Woroniaki, nazwa pierwotnie nadana pasmom pagórków ciągnących się na południe od Złoczowa, w okolicy wsi Woroniak; z czasem rozciągniono ją na całą częśó pln. krawędzi wyżyny podolskiej, od Gołogór aż do granicy Galicyi, do Awratyna. Za granicę Woroniak od Gołogór przyjęto dolinę Złotej Lipy, staw w Gołogórach i kotlinę pot. Wyżary. Gołogóry trzymają się linii równoleżnikowej, Woroniaki zaś wysuwają się z południa daleko na północ, pomiędzy 42 23 a 43 wsch. dług. Wziąwszy za podstawę do rozejrzenia się w stosunkach u Woroniackie przedmieście Woroniaki kładu pionowego W. warstwicę 300 400 mt. n. p. m. wzniesioną, widzimy najpierw, że znaczna cześć obszaru całej wyżyny podolskiej dosięga tej warstwicy, że najwyższe obszary znajdują się na zachodzie, gdzie góra Kamuła dosięga 477 mt. Po nad 400 mt. sięgają znaczne obszary, które podnoszą północną krawędź wyżyny, inne znów ciągną się ku południowi, często ze zboczeniem wschodnim, nadając całej wyżynie wiele rozmaitości. Występują one ta jako lekkie sfalowania powierzchni, lab w postaci wałow górskich, grzbietów płaskich lub czubowych wierzchołków. Wody podarły ich stoki, a w wielu miejscach odsłoniły skały lub rozwarły szerokie doliny, w których człowiek, pod osłoną wysokich brzegów doliny i w pobliżu wody, znalazł korzystne warunki dla osiedlenia. Od południa właściwie nie mają W. żadnej granicy, podnoszą się zwolna i zresztą wyżyny zlewają się w jedną całość. W wielu miejscach, przy samej krawędzi nieraz, na znacznej przestrzeni przechodzą warstwicę po nad 400 mt. w postaci odosobnionych gór kopcowych, lub jako płaskie wyżyny i garby lub pasemka. Najwyżej wyniosła się okolica Łysej góry 448 mt. , gdzie wystąpił najpierw wązki, 4 klm. długi garb, a dalej ku wschodowi rozwinęła się obszerna wyżyna, poszarpana potokami z niej spływającemi. Nad źródłami samej Złotej Lipy wznosi się góra Stary Majdan 430 mt. i Hrac 430. Przy drodze łączącej Kondratów ze Szpikłosami wzniosło się pasemko, zwane Nad Krupką, od którego na południe wysuwają się osobne działy. Od Jasienia więc ku Woroniakom ciągną się dwa garby na Fedenową dolinę. Lewe jej zabrzeże stanowi krótkie pasemko Zalesie, oddzielone żłobem od garbu wzniesionego z południa nad Woroniakami. Najwyższe wzniesienie stanowi tu góra Zalasy 420 mt. . Na wschód od Zalasów ciągnie się rozległy dział, po nad 400 mt. wzniesiony, w okolicę Pomorzan, Dalej na wschód okolica się obniża, a podnosi się nad Płuchowem do 409 mt. , nad Podlipcami góra Mogiła 417 mt. , nad Łuką góra Bochenkowa 405 mt. W kierunku ku północy okolica podnosi się coraz wyżej, ze wzniesieniami Kruczą górą 431 mt. , Orłowa 422 mt. , a kończy się na północy górą Bzowy 409 mt. Zrazu wązkim grzbietem, potem obszerną wyżyną łączy się okolica, którą umaił las jarosławski, z poprzedniemi obszarami i dochodzi do najwyższego wzniesienia 423 mt. . Liczne też wzgórza po nad 400 mt. ciągną się równolegle do siebie w stronę ku Jeziornej. Między Załościami a Kołtowem okolica nie dosięga 400 mt. wzn. , dopiero od Werchobuża podnosi się ku północy, w lesie Biłocha, w szczytach Łysa Góra 400 mt. , Huke 445 mt. . Najrozleglej podniosły się działy podhoreckie, a mianowicie po zachodniej stronie drogi ze Sassowa do Podhorzec, las Sewczyński z górą Olesko 415 mt. , po wschodniej stronie las Podsławski, na południe od niego las Stawki z górą Zełeny Horb 439 mt. , od niego wyżej wznosi się bezimienny garb 445 mt. . Wschodnie krańce działów umaił las Majdański, płd. wsch. las Chodaczkowski, płd. las Poręby ze szczytem 455 mt. W działy podhoreckie wgłębiły się liczne kotliny; najznaczniejsze z nich kotlina Kierniczyny. Huty Pieniackiej i kotlina Majdańska. Od Wolicy i Łuhu ciągnie się garb do 16 1 2 klm. długi, ze szczytami Kamienną górą 431 mt. i Wysokim Kamieniem 444 mt. . W lesie zwanym Buczyną niektóre miejsca dochodzą do 402 mt. Inaczej przedstawia się wyżyna podolska, gdy do niej zbliżamy się z północy. Występuje ona jako grzbiet wyraźnie oddzielający się od kotliny nadbużańskiej, jego krawędź jest poszarpana głębokiemi kotlinami, ciasnemi debrami, podniesiona górami kopcowemi, podłużnemi garbami albo wreszcie przechodzi w lekki pomost, łączący nizinę z wyżyną. Krawędź ta tworzy kilka znacznych zakosów, a mianowicie 1 od Gołogór na północ do Łysej góry, długi do 7 klm. , z zatokowem wcięciem pot. Wy żary; 2 od Łysej góry do Płuhowa 25 klm. , z kierunkiem ku wschodowi. Wzdłuż tej krawędzi wcisnęła się kotlina Złoczewska; 3 od Płuhowa do góry Podlesia 377 mt. z kierunkiem na północ, długi do 90 klm. , w prostej linii 20 klm. Ta część krawędzi najbardziej zniszczona, posiada głębokie doliny, które im dalej na północ, tem szersze są i dłuższe. Dopływy Bugu powykrawały rodzaj półwyspów. Na najmniejszym z nich wznosi się góra Krawska 330 mt. na drugim, rozszczepiającym się na dwa mniejsze półwyspy, wznosi się góra Kozakowa 384 mt. . Pomiędzy niemi płyną dopływy Złoczówki, z którą łączy się dolina Trościaniecka. Trzeci półwysep objęły doliny Bieniwska i Jelechowicka. Czwarty, ze wszystkich najdłuższy, wznosi się pomiędzy kotliną Jelechowicką a sassowskokołtowską z górami Bracką 375 mt. , Horodecko 389 mt. , Żulicą 369 mt. . Kotlina sassowskokołtow ska, utworzona przez Bug i rozpłukana jego dopływami do 6 klm. szerokości, łączy się z dolinami pot. Spinochy i Buźka. Czwarty półwysep, rozszczepiony trójkątną kotliną na dwa mniejsze, z górami Włoska 378 mt. , Turychą 320 mt. , Świętą 362 mt. i Podlesiem 377 mt. Czwarty zakos ciągnie się od Podlesia do Huciska Brodzkiego, z kierunkiem na wschód, dług. do 30 klm. Stoki tej części dosyć słabo rozwinięte, przejście z wyżyny do niziny nadbużańskiej łagodne, żaden znaczniejszy potok nie przerwał tej krawędzi. Wznoszą się na niej Menicz 384 mt. , Wywóz 393 mt. , Makitra 369 mt. . Wzdłuż wschodniego grzbietu krawędzi utworzyła się rozległa dolina Ponikwy ze stawem. Pięty zakos od Huciska Brodzkiego do góry Boratyńskiej 393 mt. , z kierunkiem ku płn. Woroniaki zach. , długi 10 klm. Doliny utworzyły w tej części krawędzi trzy półwyspy, najznaczniejszą doliną jest Szmejkałka. 6 Od Boratyńskiej góry do kotliny Suchowolskiej, z kierunkiem wschodnim, dlugi do 11 klm. , z najwyższem wzn. Mogiłą 362 mt. . 7 Od doliny Suchowolskiej do Makucy 355 mt. , z kierunkiem ku północy, dług. około 10 klm. Grzbiet dobrze rozwinięty, z główna doliną Szabasową. Woroniaki stanowią część działu wodnego miedzy stokami Baltyku i morza Czarnego, a to między Wyżarą a Złotą Lipą, Złoczówką a główną Strypą, Bugiem a Kierniczyną i Wiatyną, między Łahodowym pot. a Wolicą. Od Podlesia staje się krawędź trzeciorzędnym działem wodnym między Ikwą a Styrem, dalej pomiędzy niemi a dopływami Dniestru. Wczasie, kiedy podłoże wyżyny podolskiej w epoce sylurskiej wyłoniło się z morza, nie było jeszcze w Europie ani Karpat, Alp, Apeninu, ni Pirenejów. Po innych okolicach osadzały morza spłuczyska w epoce węglowej, permskiej, tryjasowej, a wyżyna podolska sterczała, jako suchy ląd, nad falami oceanu. Dopiero w epoce jurajskiej częśó jej nad Dniestrem zanurzyła się w fale morza a bardziej jeszcze w epoce kredowej i trzeciorzędowej. Na pokładach paleozoicznych leżą bezpośrednio na naszej wyżynie nowsze utwory. Na południu Podola rzeki wryły się tak głęboko, że dostały się do paleozoicznego spągu. Północna zaś krawędź odsłoniła tylko warstwy kredowe i trzeciorzędowe. Już w epoce przedlodowej zniszczyły wody trzeciorzędową warstwę, grubą na 150 mt. , zaś lodowce skandynawskie, sięgające do dzisiejszej północnej krawędzi a w wielu miejscach i po za nią na południe, spłukiwały coraz to głębsze warstwy, corocznie bowiem nadtapiające się lody zdzierały warstwę po warstwie, a płynące z nią rzeki uprowadzały z sobą wszystkie rumosze do morza. I tym sposobem pozostała część wyżyny stanęła jak krawędź nad niziną nadbużańską. Na wyżynie ułożyła się glina stepowa loess. Liczne potoki, rozpłukawszy krawędź, odsłoniły pokrywę trzeciorzędową i kredową. Kreda biała występuje w bardzo wielu miejscach na wierzch, po deszczu drogi przez nią prowadzące, stają się śliskie i trudne do przebycia, a w miejscach stromych nawet niebezpieczne. Tu i owdzie występuje na kredzie węgiel brunatny, towarzyszą mu szare iły i łupki iłowe lub marglowe, np. w Hucisku Oleskiem, w Trościańcu Małym, koło Złoczowa, Nuszcza, Kołtowa, w Hucisku Brodzkiem i Hucisku Oleskiem. Cztery kilometry na wschód od Podhorzec występują warstwy sarmackie i nadsarmackie. Pierwwsze pojawiają się u szczytów wzgórzy jako regularne warstwy, rzadziej jako sterczące skały w Hucisku Brodzkiem i Podkamieniu, drugie jako duże porozrzucane bryły Szwer, Ratyszcze. Przez górne warstwy przesiąka wilgoć, 1 zatrzymuje się na nieprzemakalnej kredzie, gdzie tworzy się cały system wód, wydobywający się na wierzch łąk obficie w postaci płynących potoków i źródeł. Północna krawędź Podola ma wieloraką doniosłość, odcina ona najpierw krainy wyżynne od nizin, jest działem wód, granicą między młodszemi i starszemi warstwami geologicznemi, a dalej linią rozdziału różnych światów roślinnych. Na północ od niej zaległa niska, posępna kraina piasków, podmokłych łąk, topieli grząskich, torfów i lasów sosnowych. Tu i owdzie po rozległych łąkach rozsiadły zrzadka poważne dęby. Do ich towarzystwa jak i do sosnowych borów wdziera się wszędzie brzezina, okala je, lub wkradłszy się do wnętrza buja szybko i tłumi młode nierozwinięte olbrzymy. Nie jest to jednak kraina w sobie zamknięta, całość stanowiąca, taki obraz przedstawia bowiem cała północna część Europy środkowej. Na krawędzi Podola świat się odmienia, rozwesela; sosnowe bory pozostały na błoniu nadbużańskiem, za to rozpostarła się tu kraina buku, który począwszy od działu lwowskotomaszowskiego otoczył po krawędzi podolskiej niziny nadbużańskie, rozrósł się w rozległe buczyny i stał się skarbem dla okolic Złoczowa, Tarnopola a poczęści i Lwowa. Od niego na południe poczynają się mieszane lasy podolskie. Odmienne warunki niziny a wyżyny wpływają i na życie ludności wiejskiej. Głodny lud z piaszczystych błoni często zagląda na pszeniczne łany Podola, ofiarowując tu swą pracę. Lud ten mieszka w chatach drewnianych i pali drzewem, a nawet na sprzedaż wypala węgiel. Podolanin mieszka w lepiance, pali słomą i nawozem i cały oddany pracy koło roli. Źródła Karta wojskowa 6, XXXI, 6, XXXII, 6, XXXIII, 7, XXXI, 7, XXXII i opracowania Olszewski, Rys geologiczny północnowschodniej części Podola austryackiego Sprawozd. komis. fizyogr. , 1876; Łomnicki, Powstanie krawędzi północnej płaskowzgórza podolskiego odbitka z Kosmosa, 1884 r. , Lwów; Feisseyre, Ogólne stosunki kształtowe i genetyczne wyżyny wschodniogalicyjskiej Sprawozd. kom. fizyograf. , 1894 r. ; Paleomorfologia Podola Sprawozd. kom. fizyogr. , 1894; Kilka uwag o węglu brunatnym i poszukiwaniach geologicznych na Podolu Spraw. kom. fizyogr. 1892; dr. Rehman, O formacyach roślinnych w Galicyi Sprawozd. kom. fizyogr. r. 1870 i 1871. St. Majerski. Woroniaki, wś, pow. złoczowski, tuż na płd. od sądu pow. , urzędu poczt. i stac. kol. w Złoczowie, położona w pasmie Woroniaków, wzn. 401 do 414 mt. Nastają tu liczne strumyki, z których jedne, ze stoku południowego, podążają do Złotej Lipy, drugie zaś, ze stoku północnego, do Złoczówki. Wś stanowi jednę gminę katastralną ze Złoczowem. W r. 1890 było 330 dm. , 1859 mk. w gm. , a 3 dm. , 7 mk. na obsz. Woroniaki Woroniaki Woronicza Woronica Woronicz Woroniany Woroniany Woronie dwor. 1099 gr. kat. , 751 rz. kat. , 16 izr. ; 1831 Bus. , 35 Pol. Par. rzym. i gr. kat. w Złoczo wie. We wsi jest szkoła lklas. i kasa pożyczk. gm. z kapit. 2501 złr. Lu. Dz. Woroniany, wś, pow. sokólski, w 2 okr. poL, gm, Nowawola, o 6 w. od Sokółki, 252 3 4 dzies. ziemi włośc. 67 łąk i pastw. , 42 nieuż. . Woronica, rzeczka, w gub. smoleńskiej, lewy dopływ Ipuci lew. dopł. Soży. Woronicz, szczyt 749 mt. lesisty, ma stoki silnie rozwinięte, sięgające do doliny Rybnicy i Riczki, na obszarze Jaworowa, w pow. kosowskim, na 42 39 wsch. dług. , 48 16 płn. szer. Karta wojsk. , 12, XXXII. Woronicza, rzeczka, w gub. grodzieńskiej, dopł. rz. Łaszy, lew, dopł. Sokoldy. Woronicze 1. folw. , pow. lidzki, w 4 okr. poL, gm. Pokrowsk, okr. wiejski Chodziłonie, o 48 w. od Lidy a 10 w. od Wasiliszek, 14 mk. katol. , 196 dzies. ziemi dworskiej; własność Narbutów, następnie Żorawskich. Kaplica katol. par. Zabłocie. 2. W. , wś włośc, pow. wilejski, w 2 okr. poL, gm. Rabuń o 20 w. , okr. wiejski i dobra skarbowe Huby, o 23 w. od Wilejki, 10 dm. , 144 mk. w 1865 r. 44 dusz rewiz. . 3. W. , wś, pow. słonimski, w 2 okr. poL, gm. Mieżewicze, o 17 w. od Słonima, 796 dzies. ziemi włośc. 179 łąk i pastw. , 41 nieuż. . 4. W. , wś i dobra, pow. słonimski, w 3 okr. poL, gm. Stara Wieś, o 33 w. od Słonima. Wś ma 269 dzies. ziemi włośc, dobra zaś, z chut. Brudno Brodno, 359 dzies. 56 łąki pastw, , 15 lasu, 20 nieuż. ; własność Iwanowych. 5. W. , uroczysko do wsi Sokołda, pow. sokólski, w 3 okr. pol, gm. Ostrów, o 25 w. od Sokółki. 6. W. , wś, pow. wołkowyski, w 2 okr. pol, gm. Porozowo, o 32 w. od Wołkowyska, 61 dzies. ziemi włośc 7. W. , wś i folw. w pobliżu rz. Ptycz, lew. dopł. Prypeci, pow. ihumeński, w 4 okr. pol. puchowieckim, par. katol. dawniej dukorska, teraz kalwaryjska, gm. Citwa, o mała milę od st. Rudzieńsk dr. żel. lip. romeńskiej, o 56 w. od Ihumenia, dawna własność rodziny Janiszewskich. Wieś za poddaństwa należała do domin. Citwa, ma 32 osad. Cerkiew paroch. , p. w. św. Michała, fundacyi dziedziców Janiszewskich, ma gruntu z dawnych zapisów 3 włóki i 9 mr. ; około 1000 parafian. Filie w Rusakowiczach św. Eufemii, w SłobódceKrystynopolskiej Wniebowzięcia N. P. i kaplica w miejscu. Folw. , około 10 włók, w początku bieżącego stulecia należał do Szyszków i tu się urodził 8 listopada 1811 r. znany pisarz Michał Bohusz Szyszko, zmarły 28 lutego 1877 r. w blizkim Cichowie, pochowany na cmentarzu w Uźlanach. Gleba wyborna, łąki obfite. 8. W. , białoros. Waroniczy, zaśc, pow. słucki, w 3 okr. pol. kopylskim, gm. Hresk, przy drożynie wiodącej przez puszcze i moczary z Werkał do Zamościa odl. o 39 w. od Słucka, ma 9 osad. J. Krz. A. Jel. Woronicze, w dokum. Woronycze, Woroczin, wś, pow. dubieński, gm. Tesluhów, par. praw. Rohoźno. Podług reg. pobor. pow. łuckiego z 1570 r. należała w częściach do Falileja, Dmytra i Daniła Rogozińskich. W 1583 r. również w częściach Mikołaja Hrennickiego płaci od 1 dym. , 2 ogr. , z 1 4 koła waln. i 1 4 dwóch popów, Matfieja Rogozińskiego, Dymitrowej Rogozińskiej w imieniu której wnosi pobór Jan Worona Borotyński i Wasila Rogozińskiego. Pobór oddzielnie niewykazany Jabłonowski, Wołyń, 10, 18, 97, 101, 103. Woronie 1. wś, pow. oszmiański, w 4 okr. poL, o 44 w. od Oszmiany, 12 dm. , 88 mk. 10 prawosł, 78 katol. . 2. W. , zaśc, pow. wileński, w 5 okr. pol, gm. Ilino o 9 w. , okr. wiejski Słoboda, 9 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Świrany. 3. W. , okolica, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 2 okr. pol, gra. Rajsk, o 7 w. od Bielska, 137 1 2 dzies. 9 łąk i pastw. , 4 lasu, 2 1 2 nieuż. 4. W. , pow. piński, ob. Worony. Woronie, ob. Woronne. Woronie, osada przemysłowa, w pow. i gub. kostromskiej, o 71 w. na płn. wsch. od Kostromy, ma 100 dm. , 600 mk. zajmujących się malarstwem, wyrobem wozów i slusarstwem, 2 cerkwie, fabrykę świec, st. poczt. , targi tygodniowe, jarmark od 10 12 czerwca. Woroniec 1. fol. i dobra nad rz. Krzną, pow. konstantynowski, gm. Swory, par. Biała, odl. 21 w. od Janowa, ma 6 dm. , 71 mk. W dobrach jest gorzelnia, młyn wodny i folusz. W 1827 r. było 2 dm. , 6 mk. Dobra W. składały się w r. 1885 z folw. W. i Frampol, attyn. Mirsk, Kostunin i Muszki, rozl. mr. 3551 folw. W. gr. or. i ogr. mr. 1070, łąk mr. 361, pastw, mr. 161, lasu mr. 1168, nieuż. mr. 46; bud. mur. 4, drew. 35; płodozm. 8 i 13pol. , las nieurządzony; fol. Frampol gr. or. i ogr. mr. 511, pastw. mr. 223, lasu mr. 4, nieuż. mr. 7; bud. drew, 7. Wś Sycyna os. 34, mr. 873; wś Swory os. 127, mr. 3414. Właścicielem dóbr w r. 1885 był ks. Świętopełk Mirski. 2. W. , wś i fol. , pow. radzyński, gm. Brzozowykąt, par. Komarówka, ma 35 dm. , 222 mk, 639 mr. W 1827 r. było 25 dm, 154 mk. , par. Kolembród. Woroniec 1. al. Worońce, mylnie Worowiec ob. Świr, zaśc nad rzką Świrzycą, pow. święciański, w 4 okr. poL, gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe Swir o 2 w. , o 40 w. od Święcian, 1 dm. , 7 mk. katol. 2. W. , folw. pryw. nad jez. t. naz. , pow. wilejski, w 3 okr. poL, gm. Mańkowicze, o 64 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. połockiej, 1 dm. , 5 mk. prawosł. Woroniec, rum. Woranetz, wś, pow. suczawski, okr. sąd. i poczta Gurahumora odl. 7 klm. , par. gr. nieun. w miejscu. Wś ma 460 mk. Większa własność należy do funduszu religijnego. Pokłady glinki porcelanowej. Do wsi Woroniec Woronicze Woroniłowicze Woroniecz Woronińce Woronino Woronińskie należą przysiołki Bukozoja i Fontina al Białokiernica. Woroniecz, mko i dobra nad Uszaczą, pow. lepelski, w 4 okr. pol. , gm. Woroniecz, o 53 w. od Lepla, ma 20 dm. , 134 mk. , zarząd gminy, cerkiew paraf. , kaplicę katol. par. Zaskórki, szkołę, szpital, st. poczt. , prom przez rzekę. Dobra, własność Lisowskiego, 2509 dzies. Gmina, w płn. zach. części powiatu, graniczy od płn. z gm. bonońską pow. połockiego, od wschodu z gm. t. pow. Turowi, od pld. z gm. Uszacz od zach. zaś z gm. Kublicze Bobynicze i Wietrzyno, obejmuje 48 miejscowości, mających 549 dm. wlośc. obok 116 należących do innych stanów, 3884 mk. włościan, uwłaszczonych na 4467 dzies. W 1563 r. W. wymieniony jest w liczbie przygródków pskowskich, zajętych przez Iwana Groźnego. Podczas rokowań o pokój w 1567 r. Iwan Groźny żądał od Zygmunta ustąpienia całej prowincyi połockiej wraz z Woronieczem. W 1579 r. Stefan Batory zajął W. , ustąpił go jednak następnie i dopiero za czasów wojen za Zygmunta III znowu został przyłączony do Rzpltej, w posiadaniu której pozostawał do 2go podziału. Woronienka 1. góra 958 mt. na płd. wschód od Jabłonicy i przełęczy Tatarskiej, wznosi się wśród rzadkich lasów, na granicy pomiędzy Galicyą a Węgrami, nad pot. Jabłoni cą i Zimirem, na 42 8 wsch. dług. , 48 17 płn. szer. Karta wojs. , 12, XXXI. 2. W. , góra lesista 810 mt. występuje jako przypora do pasemka, objętego dolinami Bystrzycy i pot. Podbuża. Wznosi się na granicy wsi Smolnej a Stronnej, w pow. drohobyckim, na 40 51 1 2 wsch. dług. , 49 18 1 2 płn. szer. Z jej zbocza wypływa na pln. pot. Pstruhów Karta wojs. , 8, XXVIII. St. M. Woronienka, os. w Jabłonicy, pow. nadworniański. Woroniłowicze, sioło i wś, pow. słonimski, w 2 okr. pol, gm. Różana, o 44 1 2 w. od Słonima, 27 dm. , 310 mk. , cerkiew, szkoła, 262 dzies. ziemi włośc. i 90 1 2 cerkiewnej, wś zaś 123 1 2 dzies. ziemi włośc. Woronin, folw. , pow. słucki, w 3 okr. pol kopylskim, gm. Kijewicze, w okolicy pomiędzy wsiami Puzowo i Komszycze. Miejscowość lekko falista, małoleśna, grunta pszenne. Własność Wojniłłowiczów, przy domin. Mokrany. A. Jel. Woronin, pierwotna nazwa mka Makarowa, w pow. kijowskim ob. V, 922 i VI, 751. Woronińce al. Woronicze, wś nad Śniwodą, która rozlewa się tu w duży staw, pow. lityński, na pograniczu pow. Winnickiego, okr. pol, gm. , par. katol. i st. poczt. Ulanów o 4 w. , st. dr. żeL Kalinówka o 37 w. , odl. o 18 w. od Chmielnika a 49 w. od Lityna, ma 133 dm. , 1255 mk. , 1103 dzies. ziemi wlośc, 557 dworskiej, 41 cerkiewnej. Posiada cerkiew p. w. Wniebowzięcia, wzniesioną w 1802 r. , z 1054 parafianami. W lustracyi sstwa chmielnickie go z 1615 r. czytamy Wś Woronicze słoboda. Ta wieś należy do Ułanowa morte urodzonego pana Stanisława Dąmbrowskiego, której to wsi przerzeczony p. Dąmbrowski był in possessione za ustąpieniem prawa przez sławnej pamięci p. Pretficza, wwdy podolskiego, dzierżawcę naten czas Ulanowskiego, na osobę swoją cum ea conditione, źe post decessum jego samego ea omnia bona videlicet vulgo Woroniec ad tenutam S. R. Majestatis ulanoviensem pleno jure wrócić się miały, jakoż wróciły, o czem przywilej króla IMci de data Varsaviae in conventu generali a. 1607 świadczy; ratione libertatis pożytków nie czyni żadnych, prócz sianożęci, której się może uprzedać za fl. 5 Jabłonowski, Lustra cye, 51. Później wchodziła w skład sstwa chmielnickiego, które w 1715 r. posiadał Paweł Uszański. Następnie były własnością Piotra Iwanowskiego, drogą wiana za córką jego Karo liną Elźbietą przeszły na ks. Wittgensteina, obecnie ks. HohenloheSchilling. Zdaje się, że pierwotnie wś ta zwala się Woronowce i źe tu Jan Kamieniecki, kaszt. lwowski, w 1508 r. po bił Tatarów i do 2000 ich położył, odebrał lupy i odbił jeńców. Dr. M. Woronińce, wś nad rzką Irklejewą, pow. zołotonoski gub. połtawskiej, gm. Mielniki, 192 dm. , 99 6 mk. , cerkiew, 12 wiatraków, olejarnia. Woronino 1. zaśc. pryw. , pow. dzisieński, w 1 okr. pol, o 22 w. od Dzisny, 1 dm. , 8 mk. katol, 2. W. , osada, pow. kowieński, w 2 okr. poL, o 88 w. od Kowna. 3. W. , wś, pow. słucki, w 2 okr. pol. kleckim, gm. Hrycewicze, o 58 w. od Słucka, ma 12 osad. Cerkiew św. Mikołaja filialna, parafii Hrycewicze. Miejscowość falista, małoleśna, grunta urodzajne. 4. W. , wś, pow. sieński, gm. Rasna, ma 21 dra. , 160 mk. 5. W. , zaśc, pow. dryssieński, należy do dóbr Sarya, ma 56 1 2 dzies. 6. W. , wś, pow. wieliski, przy trakcie z Wieliża do Pańkowa. WoronińskieLeśnictwo, w pow. słuckim, w gm. Zaostrowiecze, należało przed r. 1874 r. do ordynacyi kleckiej ks, Radziwiłłów, odtąd weszło w skład ordynacyi nieświeskiej. A. Jel. Woroniów, pow. owrucki, ob. Woronowo. Woroniów, bezleśny garb 567 mt. , na granicy Łopusznicy a Smolnicy, w pow. dobro milskim, na 40 23 1 2 wsch. dług. a 49 29 płn. szer. Zalesienie tylko po stokach, tam gdzie wody głębiej się werżnęły. Wody odpływają do Strwiąża Karta wojs. , 8, XXVII. J. M. Woroniówka, rzeczka, w pow. owruckim, lewy dopływ Uszy, w pobliżu wsi Bechy. Woroniszki 1. wś nad Łukowicą, pow. lidzki, w 3 okr. pol, gm. Bożanka, okr. wiejski Sakowicze, o 60 w. od Lidy, 6 dm. , 42 mk. W Woroniów Woroniówka Woroniszki Woroniecz Woronin Woronienka Woronków spisie z 1865 r. podane dwie wsi, jedna, mająca 11 dusz rewiz. , należała do gm. von Frankensteina; druga, 9 dusz rewiz. , do Jarosława Szczuki. 2. W. al. Zielony Róg, zaśc, pow. trocki, w 2 okr. pol, gm. Żośle o 9 w. , okr. wiejski Kowhany, w 1865 r. 5 dusz rewiz. ; własność Kuczewskich. 3. W. , folw. , pow. trocki, w 2 okr. pol, , o 28 w. od Trok, 1 dm. , 6 mk. katol. 4. W. , zaśc. szlach, pow. wileński, w 1 okr. pol. o 21 w. od Wilna, 4 dm. , 37 mk. katol. 5. W. , wś rząd. , pow. wileński, w 1 okr. pol, o 32 w. od Wilna, 2 dm. , 17 mk. katol. 6. W. , 1 i 2, dwa zaśc, pow. wileński, w 3 okr. pol, gm. Podbrzezie o 8 w. , okr. wiejski Adamejciszki, 6 i 4 dusze rewiz. ; należą do dóbr skarbowych Pacuny. Spis z 1866 r. po daje tylko zaśc. W. , mający 7 dm. , 73 mk. ka tol. 7. W. i i 2, dwie wsi, pow. poniewieski, w 4 okr. pol, o 35 w. od Poniewieża. Woronka, rzka, w pow. mińskim, drobny lewy dopływ Isłoczy, w obrębie gm. Raków, płynie w kierunku zachodnim wiorst kilka koło wsi Woronka, folw. Pomorszczyzna i pod Rako wem ma ujście. A. Jel. Woronka 1. wś pryw. , pow. dzisieński, w 2 okr. pol, o 71 w. od Dzisny, 6 dm. , 44 mk. prawosł. 2. W. , fol. skarb. pod potokiem, pow. wileński, w 4 okr. pol, o 48 w. od Wilna, 1 dm. , 15 mk. katol. 3. W. , fol. szl. nad po tokiem, pow. wileński, w 4 okr. pol, o 45 w. od Wilna, 1 dm. , 8 mk. katol. 4. W. , zaśc, pow. wileński, w 4 okr. pol, gm. Worniany o 3 1 2 w. , okr. wiejski Goza, 4 dusze rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Bystrzyca. 5. W. , wś nad rzką t. n. , pow. miński, w 2 okr. pol i gm. Raków, ma 15 osad. Miejscowość wzgórzysta, grunta szczerkowe, żytnie. 6. W. , ob. Wo ronki. J. Krz. A. Jel. Woronka, futor, pow. bracławski, 25 dzies. , należy do Kołonika. Worońki 1. wś, pow. dzisieński, w 3 okr. poL, gm. , okr. wiejski i dobra ks. Radziwiłłów Czeres o 6 w. , 56 dusz rewiz. 2. W. , wś, pow. dzisieński, w 4 okr. pol, gm. , okr. wiejski i dobra, Korsaków, Jazno o 9 w. , o 23 w. od Dzisny, 6 dm. , 71 mk. w 1865 r. 23 dusz rewiz. 3. W. , wś i folw. , pow. lidzki, w 3 okr. pol, gm. i okr. wiejski Lack, o 2 w. od gminy a 13 w. od Szczuczyna, 10 dm. , 86 mk. w 1865 r. 32 dusz rewiz. ; własność Błażejewskich. 4. W. , folw. , pow. grodzieński, w 3 okr. pol, gm. Świsłocz, należy do Kłosy Kołosy Butkiewiczów. 5. W. , Woronka, wś i folw. , pow. miński, w 2 okr. pol, gm. i par. katol. Raków o 2 w. , o 38 w. od Mińska. Folw. , dawniej Świętorzeckich, teraz Prozorowej, należy do dom. Trzaskowszczyzna. 6. W. al. Woronka, wś przy ujściu rzki Moczyny do Świsłoczy, pow. miński, 2 okr. poL rakowskim, gm. Zasław, w pobliżu linii dr. żel lip. romeńskiej, o 3 w. od stacyi Zasław, a 26 w. od Mińska, ma 3 osady. Łąki wyborne, grunta szczerkowe dobre. J. Krz. A. Jel. Worońki 1. wś nad Supojem, pow. kozielecki gub. czernihowskiej, gm. Worońki, o 50 w. od Kozielca, 412 dm. , 2150 mk. , zarząd gminy, cerkiew, szkoła, gorzelnia, targi tygodniowe, jarmark 14 września. 2. W. , mko nad rzką Mnohą, pow. łochwicki gub. połtawskiej, gm. Worońki, o 25 w. od Łochwicy, 744 dm. , 3800 mk. , zarząd gminy, 2 cerkwie, szkoła, targi we wtorki, czwartki i soboty, jarmark, 42 wiatraków, 5 olejarni, obszerne sady. Należało do dóbr zadnieprskich ks. Wiśniowieckich. Podług inwentarza dóbr ks. Jeremiego było tu 145 gospodarzy i 1 koło młyńskie. Woronków, wś nad Woronkową Doliną, dopł. Rybnicy, pow, bałcki, okr. pol i sąd w Oknach, gmina Woronków, par. kat. Rybnica, st. pocz. Rezina w gub. bessarabskiej, o 8 w. , odl. o 47 w. od Bałty, ma 374 dm. , 2073 mk. , 2225 dzies. ziemi włośc, 108 cerkiewnej. Po siada cerkiew p. wez. Wniebowzięcia, wzniesio ną w 1800 r. , z 1723 parafianami; zarząd gmi ny. W skład gminy wchodzą Giederyma, kol. żydowska Herszonówka, Kołbasna, Mokra, Popenki, Woronków, Wychwatyńce, Zazulany, ra zem 8 okr. starostw wiejskich, mających 1198 osad, 6251 mk. włościan, uwłaszczonych na 10963 dzies. 8893 ornej. Oprócz tego w obrębie gminy mieszka 700 osób innych stanów, posiadających 16211 dzies. 6062 ornej. Cała więc gmina obejmuje 17174 dzies. 14961 or nej i ana 6951 mk. Dobra, niegdyś Lubomir skich, następnie folwark skarbowy, do którego należały wsi Domnica, Erżew, Kajetanówka, Krasny Kąt, Saraceja. W 1816 r. nadany na 12 lat admirałowi Tetu, który ustąpił Mikołajo wi Czarnomskiemu, z opłatą 603 rs. kwarty. Ferma, mająca 1190 dzies. , nadaną została Kryworotowi. Lr. M. Worońkow, mko nad rzką Szloną, pow. perejasławski gub. połtawskiej, gm. Woronkow, o 45 w. od Perejasławia, 634 dm. , 4837 mk. , zarząd gminy, 2 cerkwie, dom modl. żydowski, szkoła, 2 jarmarki, 72 wiatraków, 11 olejarni. Niegdyś mto sotnicze pułku perejasławskiego. Woronkowa Dolina, rzeczka, w pow. bał ckim, prawy dopł. Rybnicy, zaczyna się powy żej kol. Herszunia, mija wś Woronków, poniżej której ma ujście. X M. O. Woronkowce, wś nad Słuczą, pow. starokonstantynowski, gm. Kuźmin, par. kat. Starokonstantynów, 122 dm, 516 mk. , cerkiew, szkoła, 2 młyny wodne. Podług reg. pobor. pow. krzemienieckiego z 1503 r, należy do włości starokonstantynowskiej kn. Konstantego Ostrogskiego, który wnosi ztąd z 7 dym. , 1 ogr. , 2 kół waln. , 1 foluszu Jabłonowski, Wołyń, 129. Woronkówka, wś u źródeł ruczaju Koska, pow. kijowski, w 1 okr. poL, gm. Dymer, par. Woronka Worońki Worońkow Woronkowa Woronkowce Woronkówka Woronka Woronok Woronkowszczyzna draw. Demidów o 10 w. , odl o 32 w. od Kijowa, ma 143 mk. Włościanie, w liczbie 25 dusz rewiz. , uwłaszczeni zostali na 214 dzies. , ze spłatą po 118 rs. rocznie. Wś otoczona ze wszech stron lasami, należy do dóbr demidowskich, od 1867 r. Sinielnikowych. W. wraz z Demidowem darowana została w 1659 r. przez Jana Kazimierza Pawłowi Teterze Morzkowskiemu. Woronkowszczyzna, fol. pryw. nad rzką Spuszą, pow. lidzki, w 3 okr. pol, o 13 w. od Szczuczyna, 14 mk. Woronna, w dokum. Worona, wś, pow. kowelski, na płd. wsch. od Kowla a na płn. wsch. od Kupieczowa w pow. włodzimierskim. Podług reg. pobor. pow. włodzimierskiego z 1577 r. należy do dóbr władyki włodzimierskiego, który wnosi ztąd pobór od 10 dym. , 4 ogr. i od kola wieśn. 12 gr. W 1583 r. podana jako własność prywatna p. Własnego Iwanowicza Czernskiego, który płaci z 14 dym. , 1 ogr. , 13 rzem. , 1 roli pustej Jabłonowski, Wołyń, 68, 118. Woronne, mylnie Woronie ob. Konstantynówka 4. , wś nad Tykiczem Uhorskim, tworzą cym tu olbrzymi staw, pow. humański, w 3 okr. poL, gm. Chiżna o 3 w. , odl. o 45 w. od Hu mania. W malowniczem położeniu, przy drodze z Białejcerkwi do Humania, ma 1817 mk. w 1863 r. było 1390 mk. . Posiada cerkiew p, w. św. Michała, z drzewa wzniesioną na miejsce dawniejszej w 1802 r. i uposażoną 6 7 dzies. Oddzielna część wsi, śród stepu założona, nosi nazwę Konstantynówka. Przed uwłaszczeniem włościan W. wraz z Ochmatowem miały 5916 dzies. , same zaś W. , po wydzieleniu nadziału włościańskiego, mają 1100 dzies. w bardzo żyznej glebie i do 300 dzies. stawów. Należała da wniej do Rohozińskich, około 1888 r. przeszła na własność włościanina Krotenki za 265000 rs. Na polach przyległych do W. , pod Ochmato wem, hetman Stan. Koniecpolski odniósł w 1644 r. słynne zwycięztwo nad Tatarami. Po jedena stu latach, d. 2 lutego, te same pola znowu się krwią zbroczyły. Dwaj hetmani Potocki i Lanckoroński, wraz ze Stefanem Czarnieckim walczyli tu z Chmielnickim, Buturlinem i ze sprzy mierzoną z niemi hordą. W zwycięztwie tem brał udział młody ssta jaworowski Jan Sobieski, rannym został Wesp. Kochowski, autor Klimakterów, poległ zaś generał artyleryi koronnej jednooki Krzysztof Grodzicki, niegdy komendant twierdzy kudackiej. J. Krz. Woronica, grupa domów, młyn i karczma w Wołczkowie, pow. stanisławowski. Worono 1. jezioro, w pow. lepelskim, w pobliżu granicy gub. mohylewskiej. Od jeziora zaczyna się błoto Grada, zajmujące do 10 w. kw. 2. W. al. Orono, jezioro, w pow. siebieskim, łączy się przez rzkę Uhrynkę z jez. Siebieskiem, Białem i Nieczeroco. Woronok, osada, pow. starodubowski gub. czernihowskiej, o 28 w. na płd. zach. od Staroduba, ma 550 dm, 5035 mk. , w tej liczbie do 5000 starowierców, dom modlitwy rozkolników, st. pocztowa. Prowadzi znaczny handel konopiami. Woronów 1. Werenów, mko i folw, nad rzką Błocianką Bołotianką, dopł. Żyzmy, pow. lidzki, w 2 okr. poL, gm. Bieniakonie o 11 w. , okr. wiejski Woronów, o 32 w. na płn. od Lidy, przy trakcie do Wilna o 59 w a 20 w. od Ejszyszek. Mko ma 42 dm. , 18 mk. prawosł, 117 katol. , 333 żydów, kościół paraf. katol. , synagogę, dom modlitwy żydowski, 2 garbarnie, 12 sklepów, st. poczt. , młyn wodny, targi co niedzielę, jarmarki 4 razy do roku. Słynne są wypiekane tu obwarzanki. Folw. 100 mk. katol. , 18 ewang. , 8 żydów, browar. Kościół par. katol. , p. w. Zbawiciela, z drzewa wzniesiony został w r. 1705 przez Aleksandrowicza. Parafia katol. , dekanatu raduńskiego, 1738 wiernych. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsi Bojary, Bolcienikielc, Byryły, Kletkienniki, Kodzie, Łazarzyszki, Muchladziszki, Ramuty, Ściłguny, Sztaniszki, Towzginiany i okolica szL Towzginiany, w ogóle w 1865 r. 240 dusz rewiz. włośc. uwłaszczonych i 9 jednodworców. Własność niegdyś, wygasłego rodu Gasztoldów, następnie Scypionów, z których Jan, kasztelan smoleński, ssta lidzki, fundował tu kolegium i szkoły pijarskie przed 1738 r. Z rozporządzenia komisyi edukacyjnej szkoły te przeniesiono następnie do Lidy. Obecnie W. należy do Zarzeckich. 2. W. , zaśc, pow. ihumeński. Pod zaśc. rozciąga się niewielkie błoto zw. Jaźwinka ob. . Woronów 1. al. Woronowa, wś, pow. rówieński, gm. Tuczyn, par. prawosł Korościatyn o 2 w. . 2. W. , uroczysko na gruntach mka Tuczyn, pow. rówieński. 3. W. , nieistniejąca pod tą nazwą wieś, w pow. dubieńskim, podług reg. pobor. pow. łuckiego z 1583 r. należy do włości mta Dubna; wniesiono pobór od 2 ogrod Jabłonowski, Wołyń, 82. Woronów, ob. Prucki t. X, 71. Woronów 1. częśó Nieźwisk, pow. horodeński. 2. W. , wś, pow. rawski, 28 klm. na płn. wsch. od Rawy Ruskiej, 13 klm. na wsch. od sądu pow. i urzędu poczt. w Uhnowie. Na płn. leżą Staje, na wsch. Teklów, na płd. Chliwczany, na zach. Ostrobuż. Środkiem wsi płynie od zach. na wsch. Sołokija. Zabudowania wsi leżą w środku obszaru. Własn. mn. ma roli or. 165, łąk i ogr. 4, pastw. 54 mr. W r. 1890 było 38 dm. , 194 mk. w gm. , 4 dm. , 23 mk. na obsz. dwor. 198 gr. kat. , 1 rz. kat. , 19 izr. ; 189 Rus. , 1 Pol, 27 Niem. . Par. rz. kat. w Zniatynie, gr. kat. w Ostobużu. W r. 1507 w pobliżu W. Jan Kamieniecki, ststa buski, zadał wielką klęskę Tatarom, par, Woronińce. Lu. Dz. Woronkowszczyzna Woronna Woronne Woronica Worono Woronów Woronów Woronów Woronowa Woronowce Woronowe Słobody Woronowica Woronowicka Michałówka Woronowicze Woronów, potok, dopł. Chocimirki, w pow. horodeńskim. Woronowa al. Batule, wś nad jez. Stasińskiem, pow. witebski, gm. Łoświca, 10 dm. , 136 mk. , szkoła. Woronowa, pow. rówieński, ob. Woronów. Woronowa, wś, pow. gżacki gub. smoleńskiej, gm. Lipce, 19 dm. , 122 mk. , dom modlitwy, 2 wiatraki. Woronowa zapora, na Dnieprze, za porogiem Nienasyteckim, bardzo niebezpieczna. Woronowce 1. wś nad rz. Żerdzią, rozla ną tu w staw, pow. krzemieniecki, gm. Swiatec, st. poczt. Teofipol o 10 w. , st. dr. żel Woło czyska o 30 w. , ma 70 dm. , 568 mk. prawosŁ, 15 katol. , 20 żydów, cerkiew paraf. , szkolę lu dową od 1875 r. Cerkiew, p. w. Podwyższenia Krzyża św. , z muru wzniesioną została w 1783 r. kosztem właściciela wsi ks. Świętopełka Cze twertyńskiego i uposażona 36 dzies. ziemi. Cer kwie filialne we wsiach Iłkowce o 1 w. i w Niemierzyńcach również o 1 w. . Podług rewi zyi zamku krzemienieckiego z 1545 r. wś Woronewcy należała do zamku krzemienieckiego, była nowo osadzoną i miała 20 ludzi na woli siedzących Jabłonowski, Rewizye, 104. W 1570 r. Piotr Ostafijowicz z części Woronowieczkiej płaci z 1 1 2 dworz. , 5 ogr. po 4 gr. , 1 kola. W 1583 r. własnośc w części Sawy Jałowickiego, podsędka ziemsk. krzemien. , który płaci z 2 dym, , w części zaś kn. Podgórskiego, płacącego z 3 dym, 8 ogr. , 1 koła waln. Ja błonowski, Wołyń, 26, 137, 139. Pewnie ten sam Piotr Ostafiewicz, pod nazwą Piotra Wasi lewicza Woronowieckiego wymieniony jest pod 1582 r. w Pamiętnikach kn. Kurbskiego t. II, 122, 129. W 1601 r. wś należała do ks. Kon stantego Ostrogskiego i była spustoszona i spa lona przez Tatarów. 2. W. , wś skarbowa, pow. uszycki, okr. poL Wierzbowiec, gm. Pilip kowce, par. katol. Zamiechów, sąd i st. poczt. Letniowce Nowa Uszyca, o 11 w. , st. dr. żel. Wołkowińce o 50 w. , ma 103 dm. , 430 mk. , 612 dzies. ziemi włośc, 43 cerkiewnej. Posiada cerkiew p. w. św. Dymitra, wzniesioną w 1719 r. , z 473 parafianami. Należała do sstwa bachtyńskiego Bachtyn, Bachtynka, Nowosiołka, Petrymany i Woronowce. W 1817 r. nadana na 12 lat gen. Zakrzewskiemu bez opłaty kwar ty. J. Krz. Dr. M. Woronowe Słobody, ob. Soino Wielkie. Woronowa, część Żurawienka, pow. rohatyński. Woronowica, mko nad rzką Kaszlanką dopł. Bohu, która tworzy tu trzy stawy, pow. bracławski, gm. Łuka, st. dr. źel. Winnica o I 20 w. , przy trakcie poczt. z Winnicy do Niemii rowa, o 39 w. od Bracławia. Ma 320 dm. , 2035 mk. , cerkiew p. wez. Narodzenia N. M. P. , z muru wzniesioną w 1777 r. 1477 parafian, kościół katol. paraf. , synagogę, dom modlitwy żydowski, zarząd okręgu policyjnego stanu dla 3 gmin powiatu Łuka, Obodne, Rubań, sąd po koju 4 okręgu, szkoła 2klasowa 180 uczniów, st. poczt. i telegr. , apteka, 4 młyny, 72 rze mieślników, targi co drugi tydzień; 1847 dzies. ziemi wlośc, 1971 dworskiej, 62 cerkiewnej. Powierzchnia wyniosła, mająca po dołach bło tniste rudy; gleba glinkowata, w części z pia skiem pomieszana. Kościół paraf. katol, p. wez. św. Michała Archanioła, z muru został wznie siony w 1793 r. kosztem Grocholskiego, konse krowany w 1836 r. przez biskupa Mackiewicza. Kaplica w Michalówce, dawniej i w Obodnem. Parafia katol. , dekanatu bracławskiego, 1942 wiernych. W skład parafii, oprócz mka W. , wcho dzą wsi Bajrakówka, Czaulsk, Dubowiec, Fedo rówka, Futory Pawłowskie, Glinianiec Kordyszowski i Niemirowski, Hańszczyzna, Helenówka, Izabelówka, Kalniszówka, Komarów, Kordyszówka, Kudłaje, Łatańce, Łozowata, Mar kówka, Michalówka, Obodne, Rosocha, Soroczyn, Stepanówka, Szandyrów, Tomaszpol Aleksan drówka, Trościaniec i Zarudyńce. Obok mka o 5 w. fabryka cukru, należąca do spółki cukro wni stepanowskich, założona w 1874 r. , posiada 12 dyfuzorów, mieszczących 1368 wiader; prze rabia do 100000 berkowców buraków. W. nale żała pierwotnie do Woronowickich i przez nich prawdopodobnie została założoną. Helena Woronowicka wniosła ją w dom Łasków, posiadają cych tu znaczne dobra. Część W. posiadał w 1609 r. Stefan Zaleski z donacyi Heleny Marcinowej Butowiczowej, córki Iwana Hordiejewicza Mikulskiego. Część wreszcie posiadała Marusza z Mikulińskich Kopijewska, która sprzedaje ją w 1613 r. za 6000 zł. Zaleskiemu. Podług reg. pobor. wwdztwa bracławskiego z 1629 r. wła sność w części Bohdana Łasko, skarb. bracław. , który z części W. i Stepanówki wnosi z 60 dym. , w części podstarośc. Winnickiego, płacącego z 21 dym. , wreszcie w części Halszki Zaleskiej z synami, płacącej z W. i Soroczyna z 96 dym. Jabłonowski, Ukraina, I, 133, 138, 142 i II, 153 i in. . Jedyna córka Bohdana Łasko, uro dzona z Maryny Obodeńskiej, Teofila, wniosła W. Radzimińskiemu, a Anna Radzimińska Mi chałowi Grocholskiemu. W ostatnich czasach od Grocholskich nabył W. Możajski. Prawo miej skie otrzymała W. z nadania Augusta III w 1748 r. Dr. M. Woronowica, wś nad Dniestrem, pow. chocimski gub. bessarabskiej, par. katol Chocim, ma 82 dm. , cerkiew, prom. Woronowicka Michałówka, pow. bracławski, ob. Michałówka 1. Woronowicze, wś i zaśc, pow. bobrujski, w 4 okr. pol. świsłockim, gm. Horbacewicze, o 4 w. od Bobrujska w stronie południowej. Wś ma 7 osad. A. Jel. Woronówka Woronowka Woronowo Woronowsk Woronowszczyzna Woronowy Woronówka, jezioro, w pow. dzisieńskim, pod zaśc. Ostrów. Woronówka 1. wś i fol. , pow. wilejski, w okr. pol, gm. Budsław o 10 w. , okr. wiejski Wosin, o 65 w. od Wilejki. Fol. ma 1 dm. , 10 mk. katol. , wś zaś 6 dm. , 37 mk. t. wyzn. w 1865 r. 23 dusz rewiz. ; własność Hutorowiczów. 2. W, zaśc. pryw. , pow. wilejski, w okr. pol, gm. Duniłowicze, o 78 w. od Wilejki, 1 dm. , 17 mk. katol. 3. W. , karczma, pow. kowieński, w 1 okr. pol, o 34 w. od Kowna. 4. W. , fol. , pow. bychowski, dziedzictwo Potapowiczów, 149 dzies. 30 roli, 20 łąk, 92lasu. 5. W, , wś, pow. klimowicki, gm. Moszewo, ma 32 dm. , 220 mk. 6. W. , fol. , pow. mścisławski, własność Bartoszewiczów, 524 dzies. 150 roii, 32 łąk, 270 lasu. Woronówka 1. wś nad Dnieprem, pow. czehryński, w 1 okr. pol, gm. Czaplica, par. praw. Podorożne o 4 w. , odl. o 28 w. od Czehrynia, ma 511 mk. w 1863 r. 469 mk. . Wchodziła w skład sstwa czehryńskiego, obecnie należy do dóbr państwa. O 2 w. powyżej nad Dnieprem leżało mko t. n. , wymienione w traktacie pomiędzy Rzpltą a Rossyą z 1686 r. Mko to podmyte i zniszczone zostało przez fale Dniepru. W wizycie dziekana czehryńskiego z 1741 r. opisana jest istniejąca wówczas w mku cerkiew św. Michała, wzniesiona w 1728 r. na miejsce poprzedniej, która zgorzała. Było wówczas w W. 80 dm. i do 600 mk. 2. W. , wś nad Lehliczem, pow. kijowski, w 4 okr. pol, gm. i par. katol. Rzyszczów, par. praw. Zikracze o 2 w. , odl. o 77 w. od Kijowa, ma 509 mk. W 1792 r. było tu 12 sadyb i 112 mk. a w 1863 r. 49 dm. i 391 mk. Włościanie, w liczbie 178 dusz rewiz. , uwłaszczeni zostali na 326 dzies. , ze spłatą po 556 rs. 28 kop. rocznie. Własność dworska ma obecnie 230 dzies. ziemi użytkowej i 27 nieużytków. Wś założoną została przez jednego z Woroniczów, dziedzica Rzyszczewa. Należała do dóbr Chałcza Berezówka, Józefówka i W. do hr. Działyńskich, następnie wraz z Berezówką do ks. Lubomirskich, od których w 1882 r. nabył kupiec Wasiuchnow. 3. W. , wś przy ujściu rzki Tołstej do Olszanki, pow. zwinogródzki, w 1 okr. pol, gm. Olszana, o 35 w. od Zwinogródki, ma 2199 mk. w 1863 r. 1715 mk. . Posiada cerkiew Bohosłowską, z drzewa wzniesioną na miejsce dawniejszej w 1846 r. i uposażoną 36 dzies. Należy do klucza olszańskiego dóbr hr. Branickich. Woronowka, wś nad rzką t. n. , pow. bielski gub. smoleńskiej, gm. NikołoWietlica, 15 dm. , 80 mk. Woronówka 1. grupa domów w Kozłowie, pow. Kamionka Strumiłowa. 2. W. , karczma w Haliczu, pow. stanisławowski. Woronowo, jezioro, w pow. dzisieńskim, w gm. Druja, pod wsią Leonowce. Woronowo 1. folw. , pow. dzisieński, w 1 okr. pol, o 55 w. od Dzisny, 1 dm. , 20 mk. 1. W. , fol. rząd. , tamże, o 61 w. od Dzisny, 1 dm. , 21 mk. katol. 2. W. , fol. rząd. , tamże, o 61 w. od Dzisny, 1 dm. , 21 mk. katol. 3. W. , folw. prywat. , tamże, o 62 w. od Dzisny, 1 dm. , 14 mk. 4. W. , wś skarbowa, tamże, o 60 w. od Dzisny, 3 dm. , 31 mk. prawosł. 5. W. , wś skarbowa, tamże, o 62 w. od Dzisny, 8 dm. , 60 mk. 6. W. , wś, tamże, o 64 w. od Dzisny, 6 dm. , 78 mk. 7. W. , zaśc, tamże, o 36 w. od Dzisny, przy b. dr. poczt. połockiej, 1 dm. , 11 mk. katol. Spis z 1865 r. podaje wś W. , w gm. Głębokie o 12 w. , okr. wiejski Zaborce, mają cą 33 dusz rewiz. 8. W. , Woronowsk, folw nad Szyrwintą, pow. wileński, w 2 okr. pol. gm. Szyrwinty, o 56 w. od Wilna, 1 dm. , 10, mk. katol. ; w 1865 r. własność Raksimowiczów. 9. W. , wś, pow. rossieński, w 4 okr. poL, gm. Skawdwile, o 33 w. od Rossień. 10. W. , folw. , pow. sieński, gm. Wysoki Horodek, nale ży do dóbr Antopol, Staniszewskich, posiadał niegdyś piękne lasy, obecnie wytrzebione. Do bra Antopol maja 1905 dz. ziemi używalnej 499 roli, 185 łąk, 1221 lasu i 1124 dz. nieu żytków. Obfite łąki, młyn na rz. Uświei we wsi Toupinie. Wś Antopol zaleca się pięknem poło żeniem nad Uświeją, należy do gm. czerejskiej. Dwa młyny wodne, folusz i karczma dają 400 rs. J. Krz. A. Ch. Woronowo, Woroniów, wś na lew. brzegu rz. Użu, pow. owrucki, gm. Iskorość o 8 w. , par. praw. Paszyny o 3 w. . Grunta składają się z gnejsu i czerwonego granitu. Przez wś przechodzi szosa z Żytomierza do Owrucza. Woronowsk, wś, pow. kalwaryjski, gm. Balkuny, par. Mirosław, odl. od Kalwaryi 40 w. , ma 18 dm. , 137 mk. Woronowsk, pow. wileński, oh. Woronowo. Woronowszczyzna 1. folw. i dobra skarbowe, pow. oszmiański, w 1 okr. pol, gm. Graużyszki, o 10 w. od Oszmiany, 1 dm. , 15 mk. katol. 2. W. , zaśc, pow. święciański, w 3 okr. poL, gm. Jasiewo, okr. wiejski Sołowie Słowiki, o 1 w. od gminy a 44 w. od Święcian, 1 dm. , 7 mk. katol. ; należy do dóbr skarbowych Zahacz. 3. W. , wś, pow. ihumeński, w 2 okr. pol gm. Wierchmień, należała za poddaństwa do dom. Szypiany, Moniuszków, ma 4 osady. Grunta lekkie, 4. W. , zaśc, pow. słucki, w 3 okr. pol. kopylskim, gm. Hresk, o 18 w. od Słucka. 5. W. , okolica nad rz. Hornią, pow. rohaczewski, gm. Rasochy, ma 68 dm. , 470 mk. , cerkiew paraf. drewnianą, wiatrak. Woronowy las, w pow. zaleszczyckim, na obszarze gm. Latacz. Znajduje się w nim cmentarzysko przedhistoryczne. Woronowy potok, dawna nazwa jednego z potoków płynących przez obszar gm. Kalne, w pow. stryjskim. Woronówka Woronówka 1 Worosicze Woroszyłki Woroszyłów Woroszyłówka Worony Worony, 1. wś włośc, pow. lidzki, w 3 okr. pol, gm. i okr. wiejski Szczuczyn o 9 w. , 7 dm. , 70 mk. w 1865 r. 24 dusz rewiz. ; nale ży do dóbr skarbowych Rodziewicze. 2. W. , wś, pow. wilejski, w 3 okr. pol, gm. Mańkowi cze o 13 w. , okr. wiejski i dobra hr. Tyzenhauzów, Smycz, o 69 w. od Wilejki, 5 dm. , 24 mk. prawosł, 20 katol. w 1865 r. 30 dusz re wiz. . 3. W. , wś, pow. wilejski, w 3 okr. poL, gm. Parafianów o 14 w. , okr. wiejski i dobra Świętorzeckich, Berezówka, o 72 w. od Wilejki, 19 dm. , 194 mk. w 1865 r. 121 dusz rewiz. . 4. W. , wś, pow. grodzieński, w 3 okr. pol, gm. bogorodzicka, o 43 w. od Grodna, 231 dzies. ziemi wlośc. 5. W. al. Woronie, wś i dobra nad odnogami Horynia i rz. Czaków, pow. piń ski, na Zarzeczu, w 3 okr. pol płotnickim, gm. Terebieżów, o 77 w. od Pińska, ma 24 osad. Cerkiewka p. wez. św. Mikołaja, filialna parochii buchlickiej. Dobra, własność dawniej Sołtanów, obecnie urzędnika Poleżajewa, mają przeszło 432 włók. W XVIII w. w schedzie Nereusza Olizara ob. t. IV, 419. Miejscowość bogata w dary natury. Lasy dębowe, łąki, ry bołówstwo. A. Jel. Woronycze, pow. dubieński, ob. Woronicze. Woropaj, pow. miński, ob. Repiej. Woropaje 1. wś, pow. miński, w 2 okr. poL i gm. Raków, o 55 w. od Mińska. 2. W. , folw. , pow. mohylewski, dziedzictwo Otraszkiewiczów, 110 dzies. 45 roli, 20 łąk, 36 lasu. 3. W. , wś, pow. horodkowski, wzgórza. Woropajew, wś nad Desną, pow. osterski gub. czernihowskiej, gm. Żukin, 146 dm. , 668 mk. Woropajewo, folw. , pow. dzisieński, w 2 okr. pol, gm. Postawy o 23 w. , okr. wiejski Woropajewo, młyn wodny i folusz. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsi Borówki, Charki, Jasiuki, Kiejziki, Kozarowszczyzna, Łopaczenki, Makarszczyzna, Maniewszczyzna, Miadzielica, Mościszcze, Świdnica, Wasilewszczyzna i Zarzeckie, w ogóle w 1865 r. 428 dusz rewiz. Woropajewszczyzna, dobra, pow. lepelski, gm. marcinowska, par. Hubin, 895 dzies. ziemi dworskiej. Własnośc pierwotnie, wygasłej rodziny Woropajów, od których przybrała nazwę, około 1689 r. Jana Pakosza, pisarza grodzkiego połockiego, dalej Mackiewiczów, dziś drogą wiana Jasiewiczów. Woropajówka, wś na pr. brzegu Teterowa, pow. radomyski, w 5 okr. pol, gm. i par. praw. Przyborsk o 5 w. , odl. o 105 w. od Radomyśla, ma 153 mk. Włościanie, w liczbie 27 dusz rewiz. , uwłaszczeni zostali na 330 dzies. , ze spłatą po 93 rs. 77 kop. rocznie. Wś należy do dóbr Przyborsk, dawniej Horwatów. O 3 w. na płd. wsch. od W. znajduje sic dość znaczne jezioro, zw. Święte, które, podług miejscowego podania, powstało z zapadnięcia się pod ziemię istniejącej na tem miejscu niegdyś wsi wraz z cerkwią. Twierdzą dalej, źe i dzisiaj podczas rezurekcyi odzywają się dzwony z pod wody. Woropańszczyzna 1. wś nad jeziorem Ukle, pow. dzisieński, w 3 okr. pol, gm. Woropańszczyzna, okr. wiejski i dobra, Mirskich, Zajnowo, o 76 w. od Dzisny, 5 dm. , 55 mk. katol. 26 dusz rewiz. w 1865 r. . 2. W. , zaśc, tamże, o 74 w. od Dzisny, 1 dm. , 2 mk. Gmina W. składa się z 2 okręgów starostw wiejskich Ikaźń i Zajnowo, obejmuje 34 miejscowości, mające 249 dm. , 3019 mk. włościan, uwłaszczonych na 4867 dzies. 2132 ornej. Nadto w obrębie gminy znajduje się 6337 dzies. 2343 ornej ziemi należącej do właścicieli większej posiadłości i 202 do cerkwi itd. Porów. Obrępalszeczyzna. Woropniew mylnie, ob. Worotniów. Woropniszki, wś i folw. , pow. wileński, w 4 okr. pol, gm. Bystrzyca o 15 w. , okr. wiejski Bujwidze, o 31 w. od Wilna. Folw. ma 1 dm. , 2 mk. katol. , wś w 1865 r. 3 dusze rewiz. ; własność Duczmanów. Worosiatka al. Wolosiatka, Wołosatka, wś i folw. , pow. borysowski, tuż przy granicy gub. wileńskiej, w 3 okr. pol, gm. Dokszyce, o 97 w. od Borysowa, ma 8 osad. Folw. , od r. 1841 własność Hrehorowiczow, ma około 9 włók. Worosicze, białorus. Warosiczy, wś nad be zim. dopł. Borowej, pow. bobrujski, w gm. Bro ża, ma 17 osad; miejscowość głucha, grunta piaszczyste. A. Jel. Woroszny, pasemko górskie, na obszarze Kryczki, w pow. bohorodczańskim. Od pasma Czortki wybiega na północ pasmo Malinowiszcze, od tego zaś ku płn. zach. grzbiet Woroszny. Jest on bezleśny, o stokach silnie rozwiniętych, ze szczytem wzn. 823 mt. Z niego spływają od zachodu potoki do Płoski, ze wschodu potoki Luszkowice i Gruniek. Długość pasma dochodzi 4 klm. Karta wojs. , 11, XXX. Woroszyłki, wś, pow. święciański, w 4 okr. pol, gm. Świr o 4 1 2 w. , okr. wiejski Konstantynowo, o 41 w. od Święcian, 15 dm. , 153 mk. katol. w 1865 r. 62 dusz rewiz. ; należy do dóbr Komarowszczyzna, Chomińskich. Woroszyłów, wś wymieniona w dok. z XVIII w. jako należąca do klucza Dzitwa, ks. Wiśniowieckich. Woroszyłówka, mko przy ujściu rzki Barana do Bohu, pow. winnicki, st. poczt. Tywrów o 12 w. , st. dr. żel Gniewań o 6 w, , odl. o 35 w. od Winnicy, ma 391 dm. , 2519 mk. , cerkiew p. w. N. M. P. , wzniesioną w 1750 r. 1058 parafian, kościół paraf. katol. , synagogę, dom modlitwy żydowski, gorzelnię, browar, młyn wodny, cegielnię, szkołę lklas. w 1875 r. 2 naucz. i 52 uczniów, aptekę, 14 sklepów, 19 Worony Woronycze Woropaj Woropaje Woropajew Woropajewo Woropajewszczyzna Woropajówka Woropańszczyzna Woropniew Woropniszki Worosiatka Woroszny Worota Worotniki Worotynicze Worotyń Worotno Worotniszki Woroszyłowo Woroszyłowszczyzna Woroszyły Worot Worotna Worotnia rzemieślników, targi co drugi tydzień, 1015 dzies. ziemi wlośc, dworskiej z Borskowem 1389 dzies. , 45 cerkiewnej. Przeprawa promem przez Boh. Grunta równe, po większej części leśne. Kościół par. katol. , p. wez. św. Mateusza, został w 1776 r. przez stolnika halickiego Bąkowskiego z drzewa wzniesiony. Parafia katol, dekanatu Winnickiego, 2549 wiernych. Bo parafii, oprócz W. , należą wsi Borsk słoboda, Gniewań, Gryzińce, Ilkówka, Majanów, Mohylówka, Rowiec, Ryżawka, Sutyska, Teodorówka i Witawa. Plantacye winogradu na 2045 saż. kw. Była tu znana fabryka sukna Kapla. Prawa miejskie posiada z zeszłego wieku W. wraz z Sytyskami należała do Anny Siemaszkówny, po której spadla na córkę jej Nikonową Tyszczynę Maryą Komarowską, ta zaś w 1600 r. przyznaje ją synowi swemu Janowi Żytyńskiemu. W 1607 r. taż Maryna z Denisków Komarów Nikonową Trzaszczyna sic pozwaną jest przez Jana Koszkę w sprawie eksdywizyi 1 4 części dóbr W. i inn. W 1612 r. Nastazya Krasnosielska Koszczyna pozywa Iwana i Hordyja Żytyńskich o wydzielenie jej dóbr jure successivo należących. W 1618 r. dobra Woroszyłowce, zwane mkiem Międzybóż, odebrane zostały Janowi Żytyńskiemu przez Wincentego i Maruszę z Skarewskich Skarzewskich małż. Łabętów. Jednocześnie od 1596 r. jako właściciele W. występują Wasyl a następnie Andrzej Hulewiczowie, z którym w 1606 r. prawuje się Janowa Werejska Ewdotya Komarowa o wydzielenie 1 4 części dóbr. Tenże w t. r. sprzedaje dziedziczne dobra swoje w wwdztwie bracławskim, między innemi i W. , Stefanowi Łozce. Później własność Mikołaja Obodeńskiego, który 1622 r. pozywa Jana Kucharskiego o to, że niewiadomo jakiem prawem trzyma dobra między innemi i W. do niego należące. Mimo to W. pozostało się przy Kucharskim, który w 1629 r. wnosił pobór z W. i części Janowa z 56 dym. Jabłonowski, Ukraina, I i II. Następnie własność Potockich z linii Bełzkiej, poczem Bąkowskich, dziś Krasickich. W 1657 r. W. zniszczoną została przez Kalinowskiego, kiedy szedł na Neczaja, zamkniętego w Krasnem. Dr. M. Woroszyłowo, wś, pow. rosławski gub. smoleńskiej, gm. Woroszyłowo, zarząd gminy, cerkiew, kaplica, dom przytułku, szkoła, jarmark, huta szklana. St. poczt. przy dawnym trakcie ze Smoleńska do Czernihowa, o 34 w. przed Rosławiem. Woroszyłowszczyzna, uroczysko, pow. białostocki, w 2 okr. pol, gm. Białostoczek, o 5 w. od Białegostoku, 57 1 2 dzies. ziemi włośc. 24 1 2 łąk i pastw. , 1 nieuż. . Woroszyły 1. uroczysko, właściwie przedmieście mta nadet. Wasilkowa, w pow. sokólskim. Wawrzyniec Kozyrski ma tu oraz w Jaroszówce 37 dzies. 4 Iak i pastw. . Fabryka szody wełny sztucznej, należąca do kupca białostockiego N. Zejznera. Była tu fabryka kortów Hubińskiego. 2. W. , wś, pow. sieński, gm. Moszkany, ma 8 dm. , 65 mk. Worot, uroczysko osiadłe, pow. ihumeński, w 2 okr. pol. śmiłowickim, gm. Wierchmień, o 40 w. od Ihumenia. A. Jel Worota, szczyt górski, w pow. dolińskim, na obszarze gm. Łuźki. Worotna, grupa domów w Dobrotworze, pow. Kamionka Strumiłowa. Worotnia, grupa domów w Wróblaczynie, pow. Rawa Buska. Worotniki, pow. bobrujski, ob. Worocień. Worotniów, w dokum. Worotnow, Wrotniew i mylnie Woropniew, wś, pow. łucki, gm. Romanów, 75 dm. , 695 mk. , cerkiew, 2 młyny wodne, gorzelnia. Własność Kożuchowskich. Uroczyska noszą nazwy Zwirowska puszcza, Ohawiecka puszcza, Siniakowska puszcza. Podług reg. pobor. pow. łuckiego z 1570 r. własność Michała Działyńskiego; pobór oddzielnie nie wykazany. Część posiada wwda podlaski Mik. Kiszka. W 1577 r. należy do Chwiedory Działyńskiej, która płaci ztąd z 3 dym. , 3 ogr. W 1583 T. Mikołaj Kiszka, wwda podlaski, z części Worotnowa płaci z 10 dym. , 8 ogr. , 12 ogr. , 4 komor. , 1 koła waln. , 1 2 popa Jabłonowski, Wołyń, 7, 31, 55, 86. Worotniszki, karczma i dwie osady skarb. nad jez. Okszańskiem, pow. trocki, w 1 okr. poL, o 3 w. od Trok, 3 dm. , 9 mk. katol. Worotno, wś, pow. prużański, w 2 okr. pol, gm. Bajki, o 17 w. od Prużany, 42 dm. , 565 mk. , 946 dzies. 175 łąk i pastw. , 15 lasu, 22 nieuż. . Należała do ekonomii prużańskiej, sprzedanej Trębickiemu ob. Linowa. Worotyń 1. wś i folw. nad rz. Ołą, pow. bobrujski, w 1 okr. pol, gm. Turki, o 39 w. od Bobrujska a o 12 w. od st. dr. źel. lip. romeń skiej Kowale i Kraśny Brzeg. Wś ma 31 osad; folw. przeszło 63 włók, należy od niedawna do Sokołowych. Miejscowość lekko falista, grunta piaszczyste, łąk obfitość, lasu dużo, młyny, rybołówstwo. 2. W. , Warocień, okolica nad rozległą, błotnistą kotliną rzeki Tremli, pow. rzeczycki, gm. Kruki, o 130 w. od Rzeczycy W. Kaplicki należy do dom. Kaplicze Nowakowskich. W. Peretrutowicki należy dom. Peretrutowicze Węcławowiczów. Miejscowość poleska. A. Jel. Worotynicze, wś i dobra, pow. kobryński, w 3 okr. pol, gm. Horodziec, o 20 w. od Kobrynia. Wś ma 391 1 2 dzies. ziemi włośc. 178 łąk i pastw, , 8 nieuż. ; dobra należą do Bartnowskich 320 dzies. , Szelutów 80 1 2, Jahołkowskich 100, Zawistowskich 59 i Horbaczewskich 65 dzies. . Z ogólnej przestrzeni znajduje się 270 pod rolą i zabud. , 207 łąk i pastw. , 147 1 2 nieuż. Pod Worotyniczami kanał Muchawiecki wchodzi do rz. Muchawca. J. Krz. Worotniów Woroszyłowo Worowo Worotyńsk Worotyńsk Worowice Worówka Worów Worowiec Worotyszczy Worotyszcze Worotyska Worotyńsk, mto nadetatowe, w pow. peremyszlskim gub. kałuskiej, nad rz. Wyssą i Zarejką, o 15 w. na płn. od mta powiatowego, ma 2 cerkwie, kaplicę, 206 dm. 3 murowane, 1462 mk. , 6 sklepów, 24 rzemieślników, szkoła, st. poczt. Do mta należy 1377 dzies. Handel nie znaczny; większość mieszkańców zajmuje się rolnictwem. W. należy do najstarożytniejszych miast ks. czernihowskiego, wzmiankowane w latopisie Ipatiewskim pod 1155 r. Od 1246 r. stołeczne udzielnych książąt Worotyńskich, po czynając od Symeona, syna ostatniego ks. czer nihowskiego Michała. Pod koniec XIV w. ks. Worotyńscy zostali lennikami Litwy; w 1493 r. ks. Symeon Fiedorowicz Worotyński przyjął poddaństwo w. księcia moskiewskiego. W 1708 r. przyłączony do gub. smoleńskiej, od 1719 mto powiat. prowincyi kałuskiej gub. moskiew skiej, od 1776 r. mto nadetatowe gub. kału skiej. Worotyńszczyzna, folw. , pow. mohylewski, od r. 1864 własność Protasewiczów, ma 219 dzies. 121 roli, 8 łąk, 25 lasu, folusz. Worotyska, góra 372 mt. , w Roztoczu, w gm. Jaśniska, pow. gródecki, na 41 32 wsch. dług. , 49 56 1 2 płn. szer. Karta wojs. , 6, XXX. Worotyska, grupa domów w Mikuliczynie, w części zwanej Worochtą, pow. nadworniański. Worotyszcze 1. własność ziemska, pow. ihumeński, w 4 okr. pol. puchowickim, gm. Pohorełe, o 39 w. od Ihumenia. Niewiarowiczowie mają tu przeszło 1 włókę. 2. W. , osada, pow. ihumeński, w 1 okr. pol. uździeńskim, gm. Sło boda Pereszewska, o 100 w. od Ihumenia. 3. W. , wś i folw. , pow. nowogródzki, w 5 okr. pol. snowskim, gm. Horodziej, par. katol. Nieśwież, o 1 milę od st. Horodziej dr. żel. mosk. brzesk. a 52 w. od Nowogródka. Miejscowość dość leśna lekko falista, gleba urodzajna. Wś ma 21 osad; folw. , zwany W. Leśne, przeszło 13 włók, należy do Horskich. A. Jel. Worotyszcze, potok, prawy dopł. Słonicy, wypływa na obszarze Truskawca, z pod Popowekiej góry 818 mt. a uchodzi w Stebniku. Długi 12 klm. Karta wojsk. , 8, XXIX. Worotyszczy las, uroczysko na gruntach mka Puliny, pow. żytomierski. Worów, wś i folw. , pow. grójecki, gm. Kobylin, par. Worów, posiada kościół drewniany, 120 mk. , 155 mr. dwor. i 162 mr. włośc. W r. 1827 było 10 dm. , 72 mk. Parafia istniała tu już w XT w. , obejmowała 18 wsi w 1616 r. Przy wejściu do kościoła mieści się grobowy kamień Mikołaja z Mirowic, dziekana płockiego, proboszcza warszawskiego, prawdopodobnie z XV w. Obecny kościół pochodzi z r. 1752. W r. 1576 kanonik i oficyał warszawski płaci tu od 1 1 4 łanu km. Wś była widocznie własnością kollegiaty św. Jana w Warszawie, W spisie z r. 1827 podana jako własność funduszu edukacyjnego. W. par. , dek. grójecki, 1899 dusz. Worów al. Worowo, wś nad rzką Bodiaczkiem, dopł. Trościanicy, pow. żytomierski, gra. Bieżów, par. praw. Styrty o 4 w. , o 9 w. od Czerniachowa. Nad rzeką skały z labradorytu. Grunta składa gnejs i czerwony granit. Worowice 1, wś, pow. opatowski, gm. Modliborzyce, par. Momina, odl. od Opatowa 14 w. , ma 6 dm, 99 mk. , 284 mr. W r. 1827 było 9 dm. , 75 mk. Własność biskupów lubuskich, według dok. z r. 1328 Kod. Wielop. , 1088. W r. 1380 pojawia się Dominicus haeres de Worowo w sądzie opatowskim 1770. Może jednak pisał się z Worowa grójeckiego. W połowie XV w. wś ta, własnośc bisk. lubuskich, leżała w par. Momina. Miała 6 lan km, z których jeden należał do kościoła św. Krzyża na Łysej górze. Dziesięcinę, wartości 6 grzyw. , pobierał pleban w Mominie. Sołtysich łan. i folw. nie było Długosz, L. B. , II, 470. Według reg. pobor. pow. sandomierskiego z r. 1578 ze wsi W. należącej do klasztoru św. Krzyża, płacił Mikołaj Radziwiłł od 9 osad. , 4 1 2 łan. , 1 kom. Pawiń, Małop. , 187. 2. W. , wś i folw. , pow. płocki, gm. Łubki, par. Daniszewo, odl. 28 w. od Płocka, ma 23 dm. , 275 mk. W r. 1827 było 17 dm. , 164 mk. W r. 1892 folw. W. rozl. 552 mr. gr. or. i ogr. mr. 539, nieuż. mr. 13; bud. mur. 2, drew. 12; płodozm. 7 i 8 poL Wś W. os. 44, mr. 219. Folw. Worowice Wyroby, w par. Staroźreby, rozl. mr. 300 265 mr. roli, 12 łąk, 15 lasu, 8 nieuż. , 5 bud. drew. Br. CL Worowiec, ob, Woroniec. Worówka 1. zaśc, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Podbrzeź o 9 w. , 1 dusza rewiz. Należał do dóbr Ożyszki, Jasieńskich. 2. W. , wś, pow. klimowicki, gm. Zahystyn, ma 28 dm. , 168 mk. Worowo, ob. Worów, KONIEC TOMU TRZYNASTEGO Worotyńszczyzna