rozwija. W 1885 r. było w gubernii 1040 fabryk i zakładów przemysłowych, zatrudniających 14291 robotników i produkujących za 13038347 rs. , podczas gdy dane z 1860 r. wykazują 671 fabryk, zatrudniających 6110 robotników i produkujących za 2856000 rs. Pierwsze miejsce pod względem ważności zajmują cukrownie, w liczbie 14, zatrudniające 5997 rob. i produkujące za 6712134 rs. w 1860 r. było 6 cukrowni i 1 rafinerya, z produkcyą na 1206000 rs. . Dalej idą gorzelnie 123, zatrudniające 964 ludzi i produkujące za 3574688 rs. , papiernie 9, zatrudn, 516 robot. , z prod. 501200 rs. ; tartaki 24, zatrud. 655 robotn. , z produkcyą 373644 rs. ; garbarnie 215, zatrudn. 560 ludzi i produk. za 211393 rs. ; 9 fabryk tabacznych 119 robot. , 200430 rs. prod. ; 73 browarów piwnych 177 robot. , 184308 rs. ; 1 fabryka żelaza 120 robot. , 180505 rs. ; 41 fabryk sukna 469 robotn. , 159327 rs. ; 157 smolarni 488 robotn. , 156196 rs. ; 7 odlewni żelaza 2030 robotn. , 148941 rs. ; 27 hut szklanych 662 robotn. , 142885 rs. ; 6 fabryk wyrobów fajansowych 242 robotn. , 120292 rs. , 1 fabryka wyrobów mechanicznych 198 robotn. , 72000 rs. ; 97 cegielni 352 robotn. , 63067 rs. i in. Pod względem administracyjnym gubernia dzieli się na 12 powiatów dubieński, kowelski, krzemieniecki, łucki, nowogradwołyński, ostrogski, owrucki, rówieński, starokonstantynowski, włodzimierski, zasławski i żytomierski. Powiaty te nie są jednakowe. Największym lecz natomiast najmniej zaludnionym jest pow. owrucki, mający 9272, 9 w. kw. lecz tylko 13, 8 mk. na 1 w. kw. ; najmniejszym lecz jednocześnie najlepiej zaludnionym jest pow. starokonstantynowski 2249, 8 w. kw. , i 70, 6 mk. na 1 w. kw. . Powiaty dzielą się na okręgi policyjne stany, ktorych znajduje się po 3 w pow. dubieńskim i ostrogskim, po 5 w pow. źytomierskim i nowogradwołyńskim, w pozostałych zaś po cztery. Nadto w gubernii jest 207 gmin od 13 do 22 na powiat. . Ludność zamieszkuje 3991 miejscowości w tem 12 miast i 140 miasteczek. Spis gmin z 1890 r. podaje w gubernii 6180 miejscowości zamieszkałych licząc w to i pojedyncze osady, rozdzielając folw. od wsi włośc. itp. , mających 240242 dm. włośc, obok 88332 należących do innych stanów. Pod względem kościelnym wyznanie prawosławne stanowi oddzielną eparchią wołyńską, utworzoną w 1799 r. , przyłączoną w 1843 do eparchii warszawskiej a w 1860 r. oddzieloną od niej. Pod względem zarządu cerkiewnego powiaty kowelski, owrucki, włodzimierski i zasławski dzielą się na cztery dekanaty błagoczynia; powiaty dubieński, krzemieniecki, łucki, nowogradwołyński, rówieński, starokonstantynowski i żytomierski na 5 dekanatów każdy i wreszcie powiat ostrogski na 6 dekanatów, tak źe w ogóle cała gubernia obejmuje 57 dekanatów błagoczynii. W ogóle w 1885 r. było w gubernii 1780 cerkwi 228 murowanych, 11 monasterów, 182 kaplic 28 murowanych. Kościół rz. katolicki należy do dyecezyi łuckożytomierskiej ob. Łuck. Każdy powiat tworzy oddzielny dekanat. W ogóle w 1885 r. w gubernii znajdowało się 113 kościołów katol 85 murow. , 4 klasztory i 127 kaplic 73 murow. . Rozkolnicy mają 12 domów modlitwy 1 murow. , ewangielicy 15 kościołów 3 murowane i 139 domów modlitwy 1 murow. , baptyści 7 domów modlitwy drewn. , husyci czescy 1 dom modl. drewn. . Z wyznań niechrześcijańskich żydzi posiadają 87 synagog 50 murow. i 472 domów modlitwy 98 murow. , karaimi 1 synagogę i mahometanie meczet. Pod względem oświaty gubernia należy do okręgu naukowego kijowskiego i nie posiada wyższego zakładu naukowego. Z zakładów średnich znajdują się 1 gimn. męzkie i 1 żeńskie, szkoła realna, seminaryum duchowne prawosł i katol. , seminaryum nauczycielskie, 2 progimnazya, szkoła dla dziewcząt stanu duchownego, szkoła eparchialna żeńska, 4 duchowne szkoły powiatowe i in. W ogóle w 1885 r. było w gubernii 1551 zakładów naukowych w tem 686 szkół ludowych, 175 szkółek cerkiewnych, 237 szkół przy kościołach i kantoratach niemieckich, 22 szkółek czeskich i 376 chederów, do których uczęszczało 47253 dzieci 38398 chłopców i 8855 dziewcząt. Pod względem komunikacyjnym gubernią przerzyna z płnzach. na płd. wsch. linia dróg żel. płd. zach. , na odnodze BrześćKijów, przechodząca przez Kowel, Równo do Berdyczowa i dalej, która w Zdołbunowie łączy się z odnogą do Radziwiłowa długą 85 w. , w Kowlu z dr. źel. nadwiślańską a w Równem z dr. żel wileńsko rówieńską będącą odnogą dróg żel poleskich. Nadto ze st. Kiwercy wychodzi odnoga do Łucka. Długość linii dr. żel. w granicach gubernii wynosi około 645 w. Z dróg bitych najważniejszy jest dawny trakt kijowskowar szawski, przechodzący przez Żytomierz, Nowogradwołyński, Równo, Łuck, Włodzimierz Wołyński do Uściługa, mający w granicach gubernii przeszło 400 w. Trakt ten w Żytomierzu przecina droga z Berdyczowa, przez Iskorość, Owrucz do Skorodnego gub. mińska, długa 196 w. , dalej wychodzi z Żytomierza droga przez Cudnów, Starokonstantynów, Kupiel do Wołoczyska dług. 216 w. , z Klewania droga do Karasina na granicy gub. mińskiej, długa 91 w. , z Łucka do Drużkopola na granicy Galicyi, długa 60 w. i z Włodzimierza przez Kowel do st. Horniki długa 105 w. . Z Proskurowa przez Zapadyńce, Starokonstantynów, Zasław, Ostróg do st. dr. źel. Krzywin prowadzi droga, długa w granicach gubernii około 125 w. St. telegraficznych w gubernii było 38, pocztowych 44. Nadto w gubernii było 227 st. poczt.

Wołyń