gdzie cale międzyrzecze pokryte jest wydmami djunami piaszczystemi. Zupełnie odmienny charakter nosi na sobie większa płd. zach. częśó gubernii, przerznięta dość wysokiemi górami w kierunku z płn. zach. na płd. wsch. Gęste zaludnienie, mnóstwo rzek i rzeczek, zwłaszcza górskich strumieni i wyniosłych pagórków i pasm górskich, zarosłych lasem liściastym, ożywiają miejscowość, czyniąc ja bogatą i malownicza. Wschodnia nakoniec część gubernii przedstawia mniej albo więcej równa miejscowość, żyzną i dobrze zaludniona. Z Galicyi wchodzą do gub. wołyńskiej dwie gałęzie gór karpackich. Pierwsza z nich służy za dział wodny pomiędzy Bugiem a Styrem. Ciągnie się ona od mka Drużkopola pow. włodzimierski w kierunku płn. wsch. , wypuszczając z siebie odrośle na płn. zach. , do płd. części pow. łuckiego, i doszedłszy do rz. Stochodu znika w błotnistych obszarach. Najwyższe wzniesienia dochodzą pod mkiem Torczynem w pow, łuckim do 903 st. npm. , pod mkiem Rożyszcze 652 st. a przy wsi Oranowicze 715 st. Odrośle tej gałęzi dochodzą z jednej strony do rz. Bugu w pow. włodzimierskim, z drugiej zaś do Styru, tworząc lewy, urwisty brzeg tej rzeki. Druga gałęź gór karpackich wkracza do pow. krzemienieckiego pod wsią Wolicą, przechodzi przez południową częśó pow. krzemienieckiego, zasławskiego i starokonstantynowskiego, ciągnie się granicą z gub. podolską, przechodzi dalej przez południową częśó pow. żytomierskiego. Wkracza wreszcie do gub. kijowskiej i dotarłszy do Dniepru tworzy porogi na tej rzece. Najwyższe wyniosłości w tej gałęzi dochodzą pod mkiem Białozorką w pow. krzemienieckim do 1120 st. npm. , pod Zapadyńcami w pow. starokonstantynowskim do 1203 st. a odrośli jej w pow. żytomierskim pon Kodnią do 809 st. , pod Szwejkówką 882 st. , pod Ozodówką 910 st. i pod wsią Rohoźna do 983 st. npm. Pod Krzemieńcem odnogi gór Karpackich dochodzą do 1328 st. npm. Wyniosłości te dają początek wielu rzekom, z których ważniejsze Turya, dopływy Styru, Horyń, Ikwa, Słucz, Teterew, i in. ; wszystkie te rzeki wypływają z północnych zboczy. Zbocza południowe dają początek rz. Zbruczowi, Buzkowi i in. , wpływającym, po krótkim biegu, w granice gub. podolskiej. Pod względem geognostycznym w południowej części gubernii pierwsze miejsce zajmuje granit, zawierający ziarna kwarcu, miki i szpatu polnego, rzadko przechodzący w gnejs, śród którego znajdują się warstwy gliny porcelanowej a niekiedy grafitu. Taki granit tworzy pod Owruczem wysokie skaliste brzegi rz. Norynia, pod Żytomierzem wyniosłe wzgórza na wybrzeżach Teterowa i Kamionki, pod Zwiahlem pagórki nad Słuczą. Obnażenia granitu spotykają się dalej pod mkiem Korcem pow. nowogradwołyński i Rajgródkiem pow. żytomierski. Z innych formacyi krystalicznych spotykamy w gub. wołyńskiej bazalty w pobliżu wsi Berestowiec, o 35 w. na płn. od Równego, nad Horyniem. W ogóle granit dominuje w pow. żytomierskim, nowogradwołyńskim, większej części owruckiego, w części rówieńskiego, zasławskiego i starokonstantynowskiego. W pozostałych powiatach zalegają formacye osadowe, pomiędzy któremi przeważa kreda, występująca we wszystkich miejscowościach niskich, zwłaszcza zaś na wybrzeżach Ikwy i Horynia. Formacya kredowa najbardziej jest rozpowszechniona w pow. krzemienieckim, przechodzi jednak do sąsiednich powiatów ostrogskiego, zasławskiego i starokonstantynowskiego. Również szeroko rozpowszechnioną jest w gubernii formacya trzeciorzędna, podstawę której stanowią pokłady gliny garncarskiej, różnej grubości, leżące bezpośrednio na kredzie. Nad gliną zalega zbity wapień, bądźto bezpośrednio, bądź przedzielony słojem piasku lub węgla brunatnego. Gleba przeważnie piaszczysta i gliniasta. Pierwszą spotykamy w płd. zach. części gubernii; dalej około Radziwiłłowa, zkąd rozszerza się na wschód pod Krzemieniec i na płn. pod Kamień Wierzbowski. Gleba gliniasta znajduje się w pozostałych częściach. Czarnoziem spotyka się w pow. starokonstantynowskim i w niektórych miejscowościach pow. żytomierskiego. Z bogactw kopalnych znajdują się glina garncarska, fajansowa i porcelanowa, labrador, marmur, krzemień, węgiel brunatny w Zaliścach, pow. krzemieniecki, ruda żelazna błotna w pow. zasławskim, zwłaszcza zaś pod Szepietówką, gdzie znajdują się żródła mineralne, bursztyn w okolicach Dąbrowicy i pod Dubnem, granit i wapień. Rzeki gubernii należą głównie do systematu Prypeci i Teterewa Teterwi, dopł. Dniepru, i Bugu. Mniej ważne są dopływy Dniestru i Bohu. Prypeć bierze początek w pow. włodzimierskim i od mka Ratno jest spławną. Z dopływów jej najważniejsze Turya, Stochód, Styr z Ikwą, Horyń ze Słuczą, Uborć i Usza Uż. Teterew, również dopływ Dniepru, Merze początek w pow. żytomierskim i ma ujście w gub. kijowskiej. Dla gubernii wołyńskiej małego jest znaczenia, równie jak i jego dopływy. Bug, oddzielający gub. wołyńską od królestwa polskiego na przestrzeni 170 w. , jest żeglowny i spławny ima w granicach gubernii pięć głównych przystani. Pozostałe rzeki są mniejszego znaczenia, chociaż w nie obfituje gubernia, zwłaszcza jej część północna. Jeziora znajdują się przeważnie śród błot poleskiej części gubernii. Najważniejsze z nich Świtiaź 20 w. kw. i Pulemieckie 14 w. kw. w pow. włodzimierskim, Tur 13 w. kw. , Peremut 12 w. kw. i Białe do 5 w. kw. w pow. kowelskim. W południowej części niema jezior, natomiast znajdują się stawy uformowane z zatamowania rzek. Najważniejsze znaj

Wołyń