Chełmem zagarnął Kazimierz Wielki na rzecz Polski. Wołyń zaś, a raczej znaczniejsza tylko część onego, dostał się przez Lubarta Gedyminowicza Litwie. Nowe sąsiadów granice miecz zakreślił; prastara dziedzina Bużan, lewy brzeg Bugu odpadł od Wołynia na zawsze. Podział ów atoli, faktyczny, królestwa Danilowego pomiędzy Polską, a Litwą, równemi prawy do posiadania onego uzasadniony, nie tylko nie zaspokoił współzawodników, lecz owszem stał się powodem parowiekowych pomiędzy nimi zapasów zaciętych. Obojgu stronom chodziło o zagarnięcie pozostałości Litwa rada była zająć, kraj nadbużny, Polska zaś występowała z prawem swem do całego Wołynia, a nawet i samego Kijowa, jako niegdyś od królestwa Rusi zależnego poniekąd. Spór ten zaś utorował drogę wyniesieniu na tron polski Jagiełły i był najdrażliwszym motywem w całym procesie jednoczenia się Litwy z Koroną, a raz zostawszy z międzynarodowego sporem domowym, familijnym, doprowadził ostatecznie do unii lubelskiej. Nim zaś to nastąpi, przekazywała ziemia wołyńska epoki Rurykowiczów z grodów swych starych Polsce tylko Chełm, Uhrusk Uhrowiesk, Wereszczyn, Szczekarew później Krasnostaw, oraz Bełz, Bużsk, Brody, wszystkie prawie po lewej stronie Buga. Litwie zaś oprócz dawnych znaczniejszych stolic księstw udzielnycb, jak Włodzimierz, Łuck Łuczesk, Ostróg, Peresopnica, Dorohobuż, Stepań, nadto Czartorysk, Kamień Koszyrski, Turzysk, Mielnicę, Dubno, Murawicę, Mylsk, Peremil, Krzemieniec, Szumsk, Zasław Izjasław, Tychomel, Korzec Korczewsk i inne. Jednem słowem weszły tu grody leżące w obrębie późniejszego województwa wołyńskiego. Ziemia wołyńska pod Litwą. Ziemia wołyńska zagarnięta przez Litwę przedstawiała tedy zupełnie inny kompleks terytoryalny niż w epoce Rurykowiczów. Brana w ścisłem, późniejszem znaczeniu, obejmowała ona, mówiąc ogólnie, obszar pomiędzy Bugiem a Słuczą, stanowiący po zniesieniu udzielności księstw dawnych, ostatecznie już za Kazimierza Jagiellończyka dopiero, trzy powiaty tylko łucki, włodzimierski i krzemieniecki. Lecz nadto, oprócz zawisłego niegdyś od Kijowa Pohorynia, zaliczonem do jej obrębu zostało i całe, utrzymane przy Litwie, niższe Podole, z zamkami Bracławiem, Winnicą i Zwinogrodem. W takim obrębie, zostawszy integralną nawet dzielnicą w. księstwa, używała przecie ziemia wołyńska praw najzupełniejszej niemal autonomii. Władza litewska nie wnosiła w ogóle w ziemiach dawnej rzeszy ruskiej, po za feudalizmem, żadnej zmiany powierzchownej w wewnętrznych onych stosunkach; tem mniej zaś tutaj, w krainie, która dla szczególnych warunków swej przeszłości i samego położenia musiała zająć w państwie potomków Giedymina stanowisko pierwszorzędnej wagi Stała się też ona istotnie głównem ogniskiem całej litewskiej Rusi południowej. Prastary gród jej Łuck był za Witolda, obok Wilna, drugą niejako stolicą Litwy, w nim się też odbył r. 1429 ów zjazd monarchów; za Swidrygiełły zaś, po utracie przezeń r. 1432 w. książęcego dostojeństwa, stolicą istotną jego od 1437 na południu dzielnicy. Ostatni ten udzielny książe Wołynia, w ciągu 15letniego onym władania, w charakterze hołdownika Polski nie Litwy, wywarł też wpływ nie mały na dalszy kierunek rozwoju tej krainy. Zdecydowany wróg Polski, bronił on zacięcie autonomii swej dzielnicy a zarazem i całej Rusi południowej; lecz jednocześnie, naśladując znane polskie porządki, samochcąc rozwarł szeroko Wierzeje wpływom zachodnim. Wprawdzie po jego śmierci r. 1452 ziemia wołyńska, wbrew zabiegom polskim, została zajętą bezpośrednio na rzecz w. książąt i poddana zarządowi starostów, z których jeden bywał jej marszałkiem; ale cały jej ustrój społeczny w ogóle, niepowstrzymanie już, ulegał dalej stopniowemu przeobrażeniu, pod coraz silniejszym wpływem porządków sąsiedniej Polski. Tak, że w połowie w. XVIgo przedstawia Wołyń już cały osobny organizm politycznospołeczny, wydzielający się coraz więcej z jedności rzeszy litewskiej; co z kolei poprowadziło i do stanowczego wprędce przechylenia się krainy tej w objęcia Korony, pociągającego i Kijów daleki. Znaczenie takowe ziemi wołyńskiej podnosił niepomału i sam jej obszar terytoryalny; zaliczanem było bowiem do jej obrębu nie tylko całe niższe Podole, z jego polami dzikiemi, lecz poniekąd i kijowski Żytomierz nawet. Stosunek teź polityczny Litwy z Polską pod Jagiellonami i zawzięty a wytrwały spór, jakie państwa te, zostające właściwie w faktycznej, personalnej unii jedynie, prowadziły o dzielnice efemerycznego królestwa ruskiego, ułatwiały niezmiernie Wołyniowi utrzymanie jego odrębności, niezawisłości względnej. Spór ów prowadził nieodzownie do tego, że Wołyń w istocie rzeczy stawał się i był czemś pośredniem, ni litewskim ani polskim. Obowiązywał tu, jako prawo, statut litewski, panowie wołyńscy za Litwinów się mieli, chociaż rzadkim był prawdziwy Litwin pomiędzy nimi; ale formy społeczne i obyczaje stawały się tam coraz bardziej polskiemi. Nie wygasła też była zupełnie i pamięć dawnej, politycznopaństwowej niejako, wołyńskiej czy halickowłodzimierskiej, tak w obec Polski i Litwy, jako też w obec innych Rusi, odrębności. Wszystko to prowadziło za sobą w następstwie, że nawet w obec statutu ogólnego dla w. księstwa, rozwija się tu osobne prawo ziemi wołyńskiej, wywołane odmiennością warunków jej życia.

Wołyń