od Brześcia, o 12 w. od Wysokiego Litewskiego st. poczt. i dr. żel. a 8 w. od Janowa podlaskiego. Mko ma 102 dm. 5 murow. , 804 mk. , przeważnie żydów, 2 cerkwie paraf. , dom modlitwy żydowski, zarząd gminy, szkółkę ludową, 14 sklepów, młyn wodny, 3 jarmarki 30 stycznia, 23 kwietnia i 24 czerwca. Ludność chrześcijańska trudni się rolnictwem, żydzi zaś drobnym handlem i krawiectwem. Mko ma 336 1 2 dzies. ziemi włośc. 75 łąk i past. , 5 1 2 nieuż. i 98 1 2 cerkiewnej 8 łąk i past. , 7 lasu, 13 1 2 nieuż. ; dobra, własność Lucyana Moraczewskiego w 1890 r. , wraz z folw. Pauki i chut. Planta mają 634 1 2 dzies. 101 łąk i pastw. , 40 lasu, 37 nieuż. . Jedna z cerkwi fundowana była w 1586 r. przez Jarosława Sołtana, sstę ostryńskiego, p. w. św. Mikołaja i Jerzego, druga zaś przerobiona w 1868 r. z kościoła katolickiego. Parafia praw. , dekanatu błagoczynia Wysokie Litewskie, ma do 2000 wiernych, cerkiew paraf. , filialną i kaplicę. Gmina, położona w płn. zach. części powiatu, graniczy od zachodu z gm. Aleksandrówka pow. bielskiego, od płn. z gm. Wysokie Litewskie, od wschodu z gm. Łyszczyce i Motykały, od płd. zach. przez Bug z gub. siedlecką, obejmuje 53 miejscowości, mające 886 dm. włośc, obok 118 należących do innych stanów, 7526 mk. włościan, uwłaszczonych na 12536 dzies. W XVI w. W. należał do Sołtanów, z których Jarosław Sołtan wraz z żoną swą Maryą fundował w 1586 r. cerkiew św. Mikołaja i Jerzego Akta brzeskie, III. W początkach XVII w. właścicielami W. byli Gosiewscy, z których Aleksander, wwda smoleński 1641 r. , zbudował kościół drewniany i obdarzył takowy funduszem. Biskup wileński Abraham Wojno w 1639 r. konsekrował ten kościół i naznaczył plebana. W t. r Aleksander i Ewa z Paców Gosiewscy ustąpili synom swym Krzysztofowi, referendarzowi, Wincentemu, pisarzowi, do równego działu majętności Stary W. z folw. zw. Hrymiaczy, Nowym W. i folw. Siechniewszczyzna Metr. Litew. Ks. Zapis. , 112, f. 19. Po kądzieli dobra te przeszły do Sapiehów. W r. 1708 Teresa z Gosiewskich Sapieżyna, żona Kazimierza, hetmana pol. lit. , testamentem swoim legowała dobra W. z folwarkami Szczytniki, Hrymiatycze, Luta i Siechniewicze, mężowi swemu Sapiehowie p. Ożarowskiego, II, 202. W 1710 r. tenże Kazimierz Sapieha, już naówczas wojewoda wileński od 1682, sprzedaje dobra W. i Radwaniec Jakubowi Flemmingowi, feldmarszałkowi saskiemu, koniuszemu w. 1. , i jego małżonce Franciszce Izabeli Sapieżance, koniuszance w. 1. 1. c, II, 202, 205. Szacunek ogólny majątków tych ustanowiony został na 352500 złp. Z szacunkowej summy wojewoda Sapieha przeznaczył 30000 tynfów na wzniesienie pałacu w Wołczynie, oraz na zapomogi dla włościan i na reparacyą budowli, zdezelowanych przez wojnę majętności Akt. Tryb. Głów. , 397. Po zgonie wojewody wileńskiego Sapiehy, synowie jego Jerzy, stolnik, i Aleksander, marszałek, byli zagrożeni procesem ze strony Bogusława Korwin Gosiewskiego, dziekana i prałata wileńskiego, o zapis W. , uczyniony przez nieboszczkę siostrę jego Teresę z Gosiewskich Kazimierzową Sapieżynę. Pretensye prałata tego załatwione zostały w r. 1720 przez kombinacyą w następujący sposób ponieważ majętność W. sprzedaną została przez nieboszczyka wwdę wileńskiego Sapiehę, koniuszemu w. lit. Flemmingowi, nie uważając na testamentowy zapis zmarłej wwdziny wileńskiej prałatowi Gosiewskiemu, jednak dla uniknięcia procesów Gosiewski togo zapisu zrzeka się i w imieniu rodziny pozwala Sapiehom przyznać prawo przedażne Flemmingowi, przyczem za ustąpienie W. Sapiehowie majętność Hołowczyn, w orszańskim powiecie, prawem zastawnem, w 40000 złp. ks. dziekanowi puścić obowiązują się M. L. Ks. zapis. , 161, f. 42. Od Plemmingów dobra te przeszły do ks. Czartoryskich, którzy wznieśli tu kościół parafialny a pałac przyozdobili. Na wspaniałym ich dworze wrzało życie polityczne dotyczące całej Rzpltej. Konstancya Czartoryska, córka ks. Kazimierza, podkanclerzego lit. , wychodząc za Stanisława Ciołka Poniatowskiego, podskarbiego w. lit. , wniosła dobra te w dom Poniatowskich. Z pozostałych po nim regestrów ekonomicznych widać, że był to pan skrzętny i energiczny, albowiem zaraz po nabyciu dóbr pomierzył folwarki, których było 18, dokupił kilka siół od sąsiadujących z nim ks. Szujskich, zbudował 7 młynów na rz. Pulwie i Lśnie, hodował liczne stada bydła i koni, spławiał zboże do Gdańska kilkonastoma statkami itd. Odnośnie włościan uregulował robocizną, zniósł t zw. gwałty i zmniejszył ilość dni pańszczyznianych, jednem słowem na każdym kroku dawał dowody wysokich zdolności ekonomicznych i pracy. W 1733 r. wymurował w W. prześliczny kościół katol. , p. wez. św. Trójcy, Nawiedzenia N. M. P. i św. Stanisława bisk. , konsekrowany w 1743 r. przez biskupa łuckiego i brzeskiego Franciszka Kobielskiego. Zbudował teź Poniatowski cerkiew we wsi Szczytnikach, do której należy dziś już zamknięta stara cerkiewka w Rakowicy, w podziemiach której spoczywają podobnie jak w Terebuniu zwłoki byłych właścicieli tych dóbr ks. Szujskich. Około 1744 r. dobra wołożyńskie nabył od Poniatowskiego kanclerz lit. ks. Michał Czartoryski. Zbudował on tu ładny pałac modrzewiowy o 36 pokojach, a przy nim murowane oficyny o 56 komnatach, teatr, oranżeryą, cieplarnią i otoczył to wszystko obszernym parkiem, mającym do 60 morgów. Z jakim nakładem urządzał książe swą rezydencyą wno

Wołczyn