do krwi rozlewu. Stanęła więc druga odmienna umowa w Wolborzu, jako głównem siedlisku konfederacyi, w dn. 2 lipca 1663 r. , a po wypłacie żołdu związkowi otrzymali przebaczenie Baliński, I, 222. Pożar od pioruna w dniu 2 czerwca 1671 r. spalił miasto Pam. J. Chrapowickiego, str. 243. Wskutek tego na sejmie zr. i 1676 zapadła następująca uchwala Pamiętajac na straszny desuper, ognia piorunowego pożar, którym Pan Bóg po dwakroć y innemi przypadkowemi konflagracyami miasteczko Wolborz nawiedził, aby tym łatwiej do pożądanego przyść mogło wigoru, y redyfikacyi, obywatelów jego wszystkich, ab omnibus generaliter contributionibus Regni okrom pogłownego, y szelążnego insistendo libertacyi Nayiaśnieyszego Antecessora naszego Michała et laudo Conventus Satcoviensis, do lat 4 uwalniamy, y przywiley, którego dotąd fatis saevientibus, in usu nie byli; authoritate praesentis Conventus approbuiemy Vol. leg. , V, 376. Ostatnim z władców, którzy nawiedzili to miasto, był Stan. August, podejmowany przez biskupa Ostrowskiego od 3 do 6 czerwca 1775 r. Kościół parafialny, p. w. św. Mikołaja, powstał zapewne wkrótce po nadaniu kasztelanii wolborskiej biskupom kujawskim, choć już i przedtem mogła istnieć przy zamku kapliczka. Zapewne pierwotny kościół stal w innem miejscu, przy grodzie, a dopiero po założeniu miasta, wystawiono nowy śród rynku. Obecny murowany, z wysoką wieżycą panująca nad Wolborzem i okolicą, łącząc się w perspektywie z wspaniałymi budowlami dawnego pałacu biskupiego, na tle drzew parku i alei lipowych malowniczy przedstawia widok. Aż do r. 1538 przy kościele był proboszcz z 3 wikary uszami. Na prośby ówczesnego proboszcza, Stanisława Dąbrowskiego, archidyakona kurzelowskiego, arcyb. Jan Latalski, przywilejem z dn. 18 lutego t. T. ustanowił przy kościele kolegium z 6 wikaryuszów wieczystych, obmyśliwszy dla nich odpowiednie uposażenie, które na dniu 8 stycznia 1595 r. biskup kujawski Hieronim Rozrażewski powiększył polową wsi Lutosławice i wójtowstwem w Luboni. Nadto wcielony został do tego kolegium kościół parafialny w Nagórzycach z wszelkiemi dochodami. Przywilejem wydanym w Piotrkowie dn. 3 marca 1544 r. arcyb. Piotr Gamrat wyniósł kościół wolborski do godności kolegiaty, ustanowiwszy przy niej proboszcza, 3 prałatów i 1 kanonika, do których zaliczono prebendarza zamku biskupiego w Wolborzu Hist. kościoła pol. , Buliński, II, 207. Patronat świecki należał do starosty wolborskiego, lecz dwóch kanoników w mieście nierezerwowanyeh stolicy apostolskiej, mianował prepozyt. Kapitułę generalną odprawiali raz na rok, w niedzielę po św, Michale. Szczupłe kolegiata miała fundusze. W r. 1818 wraz z wielu innemi zniesioną została. Ostatniemi prałatami byli Antoni Melchior Fijałkowski, późniejszy arcyb. warszawski, kantor, i Szymon Rotyński kaznodzieja, kanonicy zaś Miniszewski i Widziński. Pierwszym proboszczem po zniesieniu kolegiaty był Walenty Tomaszewski, późniejszy biskup kujaw. kaliski. Zewnętrzna strona kościoła wolborskiego, oprócz wieży, prawdopodobnie wzniesionej w 1549 r. , gdy cały kościół uległ przebudowie, niczem się nie odznacza. Ściany boczne nizkie, od strony wschodniopółnocnej nadają mu pozór raczej kamienicy niż kościoła. Widocznie całość nie odrazu powstała. Pierwotna budowla rozszerzoną została później przez dodanie bocznych, niższych naw, z któremi się łączy wewnątrz przez arkady, utworzone z dawnych ścian przebitych. Przymurowano też do niego kruchtę, będącą podstawą wieży i tworzącą z nią facyjatę. Przedłużono kościół przybudowaniem zakrystyi i skarbca, ponad któremi, na piętrze, znaiduje się kapitularz. W głębi naw bocznych, ponad grobami, na 3 łokcie nad poziomem, wznoszą się dwie kaplice, z nich św. Anny w r. 1550 przebudowana. W r. 1579 Stan. Karnkowski pokrył dachówką kościół i wieżę dokończył. Jako zabytek po kolegiacie, pozostały w kościele dwie loże biskupie, stalle kanonickie i mansyonarskie w prezbiteryum i kapitularz, nadto w skarbcu 6 wielkich lichtarzy srebrnych, krzyż ołtarzowy wielki i relikwiarz św. Fortunata. Szczególniejszą ozdobą tego kościoła są piękne obrazy olejne. W wielkim ołtarzu Chrystus na krzyżu Smuglewicza, oraz w bocznych ołtarzach tegoż artysty św. Trójcy i św. Rocha. Inne, jak św. Jana, Antoniego, M. Boskiej Różańcowej, pochodzą też z XVIII w. Obok ołtarza św. Trójcy wisi obraz mniejszych rozmiarów, przedstawiający św. Piotra w okowach. Kompozycya, rysunek, koloryt tworzą harmonijną całość. Około ołtarza św. Anny, w prawej nawie wisi obraz starożytny M. Boskiej, pochodzący z kaplicy pałacowej biskupów. Dawniej w prezbiteryum wisiały portrety biskupa Józefa Rybińskiego, ostatniego pana Wolborza, gdyż za niego dobra biskupie zostały inkamerowane przez rząd pruski. Na przeciw niego wisiał portret ks. Tomaszewskiego, pierwszego proboszcza. W kruchcie kaplica św. Antoniego, później dobudowana, obok niej wmurowana jedyna w kościele tablica nagrobkowa, Piotra Thury, kapitana, dowódzcy inwalidów 1836 r. . W całym kościele układaną jest obecnie piękną posadzka kamienna. Przy kościele bractwo N. M. Panny Różańcowej. Metryki chrztu rozpoczynają się od r. 1755, wcześniejsze zaginęły Rubrycela. zr. 1878. Obecnie parafia liczy 6500 dusz. Kantorem przy kolegiacie tutejszej był Jędrzej Kitowicz, kanon. kaliski, autor znanych powszechnie pamiętników. Umierając w r. 1804, zapisał testamentem 6000 złp. dla kapituły wolbor

Wolborz