maszowa uchodzi z lew. brzegu do Pilicy. Dłu ga 35 wiorst. Przyjmuje z praw. brzegu pod Wolborzem, Moszczenicę a z lew. pod Będko wem Kurówkę. J. Bliz. Wolborz, dawniej Wojborz, w dok. z r. 1136 Yoibor, gród starożytny, centr kasztelanii, później miasto, obecnie osada miejska nad rzka Wolborką, przy ujściu Moszczanki, w dolinie, śród Iak torfiastych, pow. piotrkowski, odl. 13 w. na wsch. płn. od Piotrkowa, około 16 w. na płn. od Sulejowa, a 12 w. na zach. od Tomaszowa, przy szosie z tego miasta do Piotrkowa wiodącej. Najbliższa st. dr. źel. warsz. wied. w Babach o 8 w. . W. posiada kościół par. murowany, dom przytułku dla 9 ubogich, szkołę początkową, sąd gm. V okr. , urz, gm. , urz. poczt. i tel. , 171 dm. , przeważnie murowanych, do 3000 mk. , w tem około 700 żydów. Do mieszczan należy 1767 mr. Ulice Piotrkowska, Kozia, Św. Krzyzka i inne, wszystkie brukowane. Oddzielne nomenklatury przedmieść Kulzów, Zwierzyniec, Wójtowstwo. Ratusz murowany z wieżami, dawniej rezydencya biskupów kujawskich. Apteka założona w r. 1882, doktór i felczer. Handel drobny w ręku żydów. Zajazd 1, młynów wodnych kilka. W r. 1791 był tu prywatny młyn prochowy, dostarczający amunicyi do arsenału warszawskiego K. Górski, Hist. piechoty polskiej. Jarmarków 6. W r. 1827 było 159 dm. , 1232 mk. Między 1870 a 1880 r. dwa wielkie pożary zniszczyły znaczną część miasteczka. Dobra rząd. Wolborz nadane zostały po r. 1831 gen. Reibnitzowi. W. , jakkolwiek stanowi własność biskupów kujawskich, ulegał jednak władzy duchownej arcybiskupów gnieźnieńskich. Dopiero biskup Antoni Ostrowski wyjednał w r. 1764 przyłączenie W. do dyecezyi włocławskiej, wraz z 7 kościołami parafialnemi w okolicy i kościołem franciszkanów w Smardzewicach pow. opoczyński. Stolica apostolska zatwierdziła takowe włączenie Przegl. katol, r. 1894, 30. Jest to starożytny gród, połączony zapewne z targowiskiem. Według Długosza, Bolesław Śmiały nadał z dochodów grodu 4 grzyw. na uposażenie klasztoru w Mogilnie. Znany akt fundacyjny klasztoru nie wymienia jednak tego nadania. W potwierdzeniu posiadłości kościoła gnieźnieńskiego przez Innocentego II w r. 1136, wymieniono w liczbie grodów dających dziesięciny ze zboża, miodu, futer, targów, ceł, karczem; Sieradz, Spicymierz, Małogoszcz, Rozprzę, Łęczycę, Wolborz, Żarnów i Skrzyn. Pojawiające się współcześnie biskupstwo włocławskie otrzymało przy swej fundacyi na uposażenie kasztelanię wolborską. W akcie poddania papieżowi Eugeniuszowi III w r. 1148 w opiekę kościoła kujawskiego, przy wyliczeniu dóbr biskupich wymieniono castrum videlicet Woibor cum omnibus suis appendiciis Kod. dypl. pol. , II, 2. Zapewne wcześnie bardzo wzniesiono tu rezydencyę biskupią i założono kościół, skoro już w r. 1215 odbywa się w W. synod prowincyonalny, który deleguje Mengoza, prepozyta de Chirmesna, i Guntera, dziekana płockiego, aby roztrzygnęli sprawę między Bartoszem bisk. kujaw. , a klasztorem w Strzelnie o dziesięciny. Wyrokują oni w tej sprawie wspólnie z kanonikami obu kapituł włocławskiej i kruszwickiej, we Włocławku Dok. kujaw. . Ulanowski, 117 2. Ciekawy bardzo przywilej dla całej kasztelanii wolborskiej wydał w Sieradzu r. 1239 Konrad, ks. łęczycki. Uwolnił on ludność od powinności książęcych, służby wojskowej, budowy zamków. Ograniczył przejazdy książęce do jednego w roku. Widzimy z niego, że W. był wsią z kościołem Homines de Woybor in ipsa villa habitantes circa ecclesiam, której mieszkańcy mieli swego żupana Supanum. W drugim akcie, wydanym dla arcybiskupa gnieźn. , biskupa włocławskiego i mazowieckiego, ponawia książę w r. 1242 te same przywileje Kod. dypl, pol, II, 21, 33. W r. 1228 Grzymisława, księżna krakow. i sandom. , nadaje Michałowi, bisk. kujawskiemu, prawo polowania w lasach kasztelanii wolborskiej Volboriensis, której granice stanowią rzeki Pilica, Pirsna, Sraba i Wolborka Kod. dypl pol, I, 31. Kazimierz, bisk. kujawski, potwierdzając r. 1252 nadane przez ojca Konrada przywileje, pozwala biskupom polować na bobry w obrębie całej kasztelanii, bez względu na to, do kogo będą należały wsi, czy będą książęce, rycerskie lub inne a także specyalnie w lasach wsi Sierosław Kod. dypl pol, II, 603. Wcześnie bardzo następuje rozgraniczenie dóbr biskupich od książęcych. Anno gracie MCCLV vicinia de Wolborz et alia de Rozprza per comitem Budzislaum judicem curie et Vitum tezaurarium Lancicie illustris Cazimiri dueis Lancicie et Cujavie auctoritate vocate, super eo et requisite ad terminos et limites supradictarum castellaturarum, ostenderent ab antiquo constitutas. Granice te były rzeka Luciąża do ujścia do Pilicy, Koprzywnica do ujścia do Luciąży, Pirszna, dopł. Koprzywnicy, Smolna, dopł. Grabi i Grabia na całej długości do Kociszewa Dok. kujaw. , Ulanowski, 188, 14. Z aktu widać, że nad lasami czuwali nadzorcy i gajownicy książęcy i biskupi. Dowiadujemy się z dok. Leszka z r. 1262, iż biskup kujawski, Wolimir skarżył się przed księciem, że comites de Lubatou usiłowali bez jego upoważnienia zbudować młyn super fluvium Woyboram we wsi Lubiatowie. Około połowy XIII w. W. zostaje miastem. Zapewne wprowadzono tu do dawnego targowiska niektóre urządzenia niemieckie, gdyż dopiero Leszek, ks. sieradzki, nadaje r. 1273 rozmaite swobody civitati Woybor cum villis sibi anexis, scilicet Sarnovica, Psarero, Molendino Młynary, Cusnocino, rille sanctuariorum Świątniki. Pozwala on biskupowi

Wolborz

Wolborz