chowice, Kłóbka, Dęby Wielkie, Modzerowo, Brzeźno. Pod względem kościelnym powiat wchodzi w skład dekanatu włocławskiego dyecezyi t. n. , składającego się z 22 parafii Boniewo, Brześć, Choceń, Chodecz, Dąbie, Grabkowo, Kłóbia, Kłóbka, Kłótno, Kowal, Kruszyn, Lubień, Lubomin, Lubraniec, Przedecz, Śmiłowice, Wieniec, Wistka, Włocławek i Zgłowiączka, położonych w pow. włocławskim, i parafii Białotarsk i Duninowo w pow. gostyńskim. Pod względem sądowym powiat stanowi jeden okrąg sądu pokoju dla Włocławka i Brześcia, tudzież cztery okręgi sądów gminnych Brześć, Kowal, Kłóbka, Chodecz. Sądy te należą do 2 okręgu zjazdu sędziów pokoju we Włocławku. Pod względem administracyjnym powiat dzieli się na dwa miasta Włocławek i Brześć Kujawski i 13 gmin Baruchowo, Chodecz, Dobiegniewo, Falborz, Kłóbka, Kowal, Lubień, Łęg, Piaski, Pikutkowo, Przedecz, Pyszkowo i Smiłowice. W skład gmin weszły dawne miasteczka Kowal, Lubraniec, Chodecz, Przedecz, Lubień. Biskupstwo włocławskie przedstawia w swych dziejach początkowych kilka ciekawych a niedających się ze znanych dotąd źródeł wyjaśnić zagadek historycznych. Pierwszą z nich jest data utworzenia dyecezyi. Pierwszą wzmiankę o jej istnieniu spotykamy w bulli Innocentego XI r. 1133, poddającej polskie biskupstwa pod zwierzchnictwo metropolii magdeburskiej. W szeregu dyecezyi spotykamy na końcu Cruciwiz, Mazovia et Ladilaensis, a więc kruszwickie, mazowieckie i kujawskie, W tymże roku pojawia się pierwszy znany biskup kujawski, Swidger, który wraz z bisk. lubuskim Bernardem poświęca klasztor w Strzelnie. Czy jednak był on pierwszym biskupem o tem nie możemy wyrokować. Gorliwość jaką Władysław Herman okazywał dla sprawy kościoła, przy organizacyi kapituły krakowskiej, w połączeniu z wyprawami pomorskiemi, jakie przedsiębrał w ostatnich latach panowania, pozwalałyby przypuszczać, iż on mógł utworzyć biskupstwo kujawskie w celu szerzenia chrześciaństwa na Pomorzu. Biskupstwo kruszwickie, według kroniki Bogufała, miało powstać za Mieszka II, a więc przed 1034 r. W Kruszwicy istniał podobno pierwotnie klasztor monasterium b. Petri w dok. z r. 1185. Klasztor ten kanoników regularnych mógł niedz przekształceniu na kollegiatę. o której wspomina akt z r. 1143, wymieniający prepozyta Bernarda i pięciu kapelanów. Trzeba przypuszczać, iż biskupstwo to wkrótce po założeniu upadło, a po utworzeniu dyecezyi włocławskiej zostało z nią złączone. Przez pewien czas utrzymywać się będą dwie kapituły kruszwicka i włocławska. Dziekan kapituły włocławskiej występuje już przed r. 1161. Obie kapituły spotykamy w akcie z r. 1215 Ulanowski, Dokum. kujaw. , 117, Nr. 2. Nowa dyecezya powstała na obszarze zostającym pierwotnie pod władzą arcybiskupów gnieźnieńskich. Objęto nią pas ciągnący się wzdłuż lewego brzegu Wisły od Bzury aż po Baltyk. Weszło tu więc Pomorze nadwiślańskie, Kujawy i część Mazowsza. Z drugiej strony Wisły obejmowała dyecezya część ziemi dobrzyńskiej. Biskupi tytułowali się włocławskimi i pomorskimi Wladislaviensis et Pomeraniae, do czego ich nawet synod prowin. z 1551 zobowiązał. O należeniu do dyecezyi parafii z praw. brzegu Wisły, jak Szpital i Bobrowniki, spotykamy świadectwo z r. 1321; zaś Ciechocin, Dobrzejowice, Chełmica, Zaduszniki, Nowogród i Złotoryja wymienione r. 1640. Nadto r. 1764, za staraniem bisk. Ostrowskiego, do dyecezyi przyłączono Wolbórz i siedm kościołów parafialnych ościennych, w dobrach bisk. włocławskich. Po rozbiorze kraju i nowym podziale dyecezyi w r. 1818 odpadło Pomorze i archidyakonat kruszwicki, a natomiast dyecezyi kujawskiej dodano znaczną część z archidyecezyi gnieźn. , która weszła w skład Królestwa kongresowego, oraz po kilka kościołów z dyecezyj sąsiednich. Nowa dyecezya ma 344 kościołów paraf. , a między temi tylko 59 z dawnej dyecezyi kujawskopomorskiej. Otrzymała też nazwę nową, kujawskokaliskiej, i tą się tytułuje. Stara dyecezya dzieliła się na 3 archidyakonaty włocławski, kruszwicki i pomorski. Nową składają 3 officyalaty włocławski kujawski, kaliski i piotrkowski, do r 1866 podzielone na 24 dekanaty, teraz na 13 dekanatów, a mianowicie kaliski, kolski, koniński, sieradzki, słupecki, turecki, wieluński w gub. kaliskiej, częstochowski, łaski, noworadomski, piotrkowski w obrębie gub. piotrkowskiej, włocławski zaś i nieszawski w gub. warszawskiej. Kościoły dyecezyi kujawskokaliskiej leżą w guberniach warszawskiej, kaliskiej i piotrkowskiej. Liczba tychże kościołów paraf. w starej dyecezyi była rozmaitą, średnio dochodziła do 250; w nowej miało ich być 344, lecz jest dziś tylko 339, oraz 37 filialnych i 153 kaplic; ludność zaś katolicka w r. 1894 obliczona na 1102412 dusz. Między kościołami dawnej dyecezyi była jedna kollegiata w Kruszwicy, przybyła później kollegiata Wolborska. W nowej dyecezyi jest kollegiata w Kaliszu, oraz kościoły po kollegiatach zniesionych r. 1819, w Wieluniu, Sieradzu, Uniejowie, Łasku, Choczu i Wolborzu, nadto dwie infułacye w Łasku i Choczu. W dawnej dyecezyi istniały następne zakony i klasztory kartuzi w Paradyżu czyli Kartuzyi; cystersi w Oliwie, Pelplinie i Koronowie; paulini w Topolnie i Brdowie; franciszkanie w Radziejowie, Inowrocławiu, Nieszawie i Smardzewicach; bernardyni w Nowem, Bydgoszczy i świeciu; reformaci w Sztolcembergu przedmieście Gdańska, Wejherowie, Włocławku, Łabiszynie i Podgórzu; pijarzy w Radziejowie; kanonicy lateraneńscy w Lubrańcu; dominikanie w

Włocławek