w tutejszych kościołach mieści rękopis komisyi wydelegowanej przez rząd Królestwa dla zbadania dawnych zabytków Rękopis znajduje się w Bibliot. Uniwers. w Warszawie, Katedrę opisał pod względem architektonicznym pr. Wł. Łuszczkiewicz w Czasopiśmie technicznem Lwów, 1883 r. , Nr. V i VI. Tyg. Illustr. podał rysunek i opis katedry w r. 1863 Nr 216 a rysunek grobowca Piotra z Bnina w r. 1871 Nr. 185. Opis miasta z rycinami mieści książka Oskara Flatta p. t. Brzegi Wisły Warsz. , 1854 Tyg. Illustr. z r. 1863 str. 324, 392, 449, zr. 1864 47, 1866 str. 197, i z 1872 r. str. 226 i 1875 r. t. XV, str. 97 tudzież Kłosy t. VI, str. 246 i IX, 148. Klasztoru reformatów opis z ryciną dały Tyg. Illustr. 1863 r. t. VIII, 392, Kłosy z r. 1885, Nr 1066. Szczegóły tyczące kościołów podawał teź Przegląd katolicki z r. 1878 Nr 50, 1884 Nr 28 30 i 1892 Nr 42 i 43. Istniejąca we W. szkoła wydziałowa, potem obwodową zwana, ogłaszała swe Akty uroczyste w latach 1836 do 1838 w Warszawie. Ziemia kujawska przez M. Boruckiego Włocławek, 1883 podaje wiadomości o W. W r. 1882 wydany był w W. Rocznik włocławski. Prócz tego krótkie opisy i zarysy dziejów W. znajdujemy w Encykl. większ. Orgelbranda i w urzędowych wydawnictwach Warsz. gubern. wiedomosti z r. 1877, Nr 17 do 19 i Pamiatn. kniżka warsz. gub. za r. 1894. Bogate materyały do dziejów miasta podane zostały w kodeksach dyplomatycznych Muczkowskiego i Rzyszczewskiego, małopolskim Piekosińskiego, wielkopolskim Zakrzewskiego i w Zbiorze dokumentów kujawskich Ulanowskiego. Włocławski powiat gubernii warszawskiej, utworzony w r. 1867 z połowy dawnego powiatu t. n. drugą połowę stanowi obecny powiat nieszawski, zwany pierwotnie radziejowskim. graniczy od zachodu z pow. nieszawskim, od płd. z kolskim i kutnowskim, od wschodu z gostyńskim, od płn. i płn. wschodu Wisła rozdziela obszar powiatu od gub. płockiej pow. lipnowski. Obszar powiatu wynosi 23, 84 mil kw. Przedstawia on równinę pochylającą się nieznacznie w kierunku od płd. ku płn. ku Wiśle. Odróżnić tu możemy cztery odrębne obszary pas niziny nadwiślańskiej, od 4 do 6 w. szeroki, bezleśna równina kujawska, przerznięta doliną Bachorzy a ciągnąca się po lew. brzegu Zgłowiączki, lesisty i błotny obszar we wschod. części powiatu, po praw. brzegu Zgłowiączki i wyżyna jeziorna w płd. zach. części powiatu. W płd. części, na wsch. płd. od Przedcza, pod wsią Dziwie, spotykamy punkt wznies. 439 st. npm. , na płd. zach. krańcu powiatu mamy 430 st. Wyżyna jeziorna zawiera się na obszarze, którego krańcowemi punktami są Lubraniec, Lubień, Przedecz i Izbica pow. kolski. Jeziora, zajmujące ogółem 0, 20 mil kw. , ciągną się wązkiemi pasami w kierunku od płd. ku płn. Wody ich odprowadzają do Wisły rzeczki Zgłowiączka, wypływająca z jez. Orlo pow. nieszawski, z dopływami Chodeczką z jez. pod Chodczem, odwadniającą cały szereg jeziór, Kocięcą z jez. pod wsią Grójec, Przedpolną Dyabełek, Lubień odlewającą jez. Lubień, Bachorzą, która niegdyś odprowadzała wody Gopła. Z obszaru lasów, błot i jezior wschodniej części prowadzi wody rzka Kłótnia, a oprócz niej małe strumienie Zuzelka pod Wistką z bagien koło Murska, Ruda i Telężyna, we wschod. części powiatu. Podczas gdy Brześć Kujawski nad Zgłowiączką, odl. około dwu mil od Wisły, wznosi się 296 st. npm. , to o 2 w. od Wisły w dolinie Zgłowiączki mamy 192 st. wzn. a poziom Wisły koło Włocławka sięga 140 st. Najżyzniejszą glebę i najgęstsze zaludnienie mą zachodnia połowa powiatu, z miastami Włocławek i Brześć; najuboższym w glebę i mieszkańców jest wschodni obszar, z główną osadą w Kowalu. W r. 1889 lasy prywatne zajmowały około 20000, m. w tem było 4157 mr. lasów nieurządzonych, 10427 mr. urządzonych, 1711 mr. zasianych po wycięciu, 1987 wyciętych a niezadrzewionych, 415 mr. lasów włośc, 690 mr. należących do osad. Obszar lasów rządowych nieznany. Ogólny obszar powiatu wedle wykazów urzędowych wynosił w 1880 r. 207852 mr. , w tem 23241 mr. lasu z rządowemi. Z obszaru tego na większą własność przypadało 131287 mr. , donacye rządowe 14050 mr. , osady włościańskie 60473 mr. , rządowe 1278 mr. , miejska własność 10764 mr. Rolnictwo zdawna osiągło tu, zwłaszcza w części zach. powiatu dawne Kujawy, wysoki stopień rozwoju uprawa pszenicy. W związku z tem zostaje chów bydła a zwłaszcza owiec. Około r. 1880 było w powiecie 55924 owiec zwykłych, 70204 merynosów i 9848 na mięso chowanych. Przemysł fabryczny mało rozwinięty, koncentruje się głównie w Włocławku. W powiecie spotykamy drobne przeważnie zakłady, jak młyny i wiatraki 106, cegielnie, olejarnie 7, garbarnie 5 i dwie gorzelnie większe. Ludność powiatu z 60704 w r. 1867, wzrosła w r. 1890 do 92153 44033 męż. , 48120 kob. . Z tego na dwa miasta przypada 22165 a na gminy 69988. Co do wyznań, to było śród stałej ludności, prócz katolików, 209 praw. , 9900 prot. i 10480 żyd. Katolicy stanowią 76 ludności, żydzi 12, 2. Zakładów naukowych wyższych ni średnich niema w powiecie, są tylko szkoły początkowe. We Włocławku dwie 2klas. i dwie lklas. z tych jedna żeńska. W powiecie r 1883 było 26 szkół początkowych lklas. ogólnych we wsiach i osadach Chodecz 2 szkoły, Przedecz 2 szkoły, Brześć, Lubień, Kowal, Rakutów, Dziwie, Żarów, Przysypka, Nowawieś Wielka, Lubraniec, Kłobia, Sarnów, Wieniec, Kruszyn, Śmiłowice, Kłótno, Łanięta, Osiek Wielki, Mi wr

Włocławek