którzy zaczęli osiadać w r. 1803. R. 1827 jest 341 dm. i 3, 664 mk. ; 1857 r. 475 dm. 119 murow. i 6, 930 mk. 1, 365 żyd. i 579 Niemców. Domy ubezpieczone były od ognia na 479, 850 rs. Dochód kasy miejskiej wynosił 9, 290 rs. W r. 1877 było 12, 815 mk. , a dochód miasta wynosił 18, 163 rs. W r. 1880 wartość produkcyi fabryk wynosiła 431, 477 rs. , a dochód kasy 23, 217 rs. Kościoły. Katedra włocławska należy do najznakomitszych świątyń. Na miejscu pierwotnego kościoła drewnianego z XII w. , zniszczonego przez Krzyżaków, biskup Maciej Golanczewski, położył kamień węgielny du. 25 marca 1340 r. pod obecną świątynię. Wystawił on tylko presbyteryum i zakrystyę, dalszą budowę prowadził następca Zbylut Gołanczewski i późniejsi biskupi. Budowla ta, w stylu ostrołuku nadwiślańskiego, z cegły palonej, ma trzy nawy, z których środkowa znacznie wyższa od bocznych i od presbyteryum. Ściany jej pokryte wielu pomnikami, między któremi godzien uwagi pomnik biskupa Piotra Moszyńskiego, przez Kallimacha postawiony oraz bisk. Jana Karnkowskiego 1537. Wieki składały się na ozdobienie i szpecące przebudowy. Dopiero bisk. Popiel począł świątynię oczyszczać z naleciałości późniejszych, gdy własnym kosztem wyrestaurował kaplicę Najśw. Sakramentu, do której okna kolorowe, wyobrażające śś. Stanisława bpa i Kazimierza, robione w Paryżu, ofiarował Mikołaj Wisłocki. Staraniem tegoż biskupa stanęły nowe wieże 1882 86, według planu budowniczych Tadeusza Stryjeńskiego i Konstantego Wojciechowskiego. Pod kierunkiem tego ostatniego i według jego planów dokonaną została następnie restauracya, albo raczej przerobienie całej świątyni, za staraniem bisk. Bereśniewicza, funduszem częścią od rządu uzyskanym, częścią ze składek. Na ołtarz wielki, wykonany w zakładzie Szpetkowskiego w Poznaniu, ofiarowała pieniądze rodzina pp. Kretkowskich, z Kujaw, na ambonę zaś, postawioną 1894 r. , Leopold Kronenberg, dziedzic dóbr Brzezia i Wieńca. Organy o 32 głosach robił Jan Szpigiel z Rychtalu na Szląsku; roboty mularskie prowadził Leon Bojańczyk, który własnym kosztem wyrestaurował kaplicę N. M. P. , a poprzednio 1883 kaplicę św Marcina; do tej ołtarz i okno kolorowe sprawiła kapituła. Skarbiec kościelny posiada dziś tylko cząstkę dawnych bogactw świątyni, złupionej kilka razy przez Krzyżaków, później przez Szwedów 1657 i w końcu przez dowódzcę wojsk pruskich Szekelego 1794. W tej ostatniej klęsce utracił 14 złotych kielichów i wiele innych drogocennych sprzętów. Z zabytków archeologicznych posiada kościół dotąd starożytną stułę, pastorał, kielich i pierścień z grobu bisk. Macieja Gołanczewskiego; kielich srebrny bisk. Wład. Oporowskiego i drugi stary; nadto kilka dzwonów większych. Na zewnątrz kościoła, od strony południowej, jest kompas, który tu pierwotnie miał urządzić sam Kopernik. Przy ostatniej restauracyi napis odnowiono i dodano obok mapę dawniejszej i dzisiejszej dyecezyi włocławskiej do której za wzór użyto mapę, umieszczoną przy nowem wydaniu synodów włocławskich, dokonanem przez kś. Z. Chodyńskiego. Kapitułę katedralną składało 8 prałatów i 18 kanoników, a od r. 1819, po nowem urządzeniu dyecezyi w Królestwie, 4 prałatów i 8 kanoników, z których od 1864 r. 4 kanoników pensyi nie posiada. Obok tych było kollegium wikaryuszów, z 20 kapłanów złożone, teraz do sześciu zredukowane. Posiadał nadto kościół ten mansyonarzy i psałterzystów, zniesionych w części 1819, wreszcie 1864 r. Kościół parafialny p, to, św. Jana Chrz, wymieniony już w akcie uposażenia klasztoru w Mogilnie, jako nadany temuż klasztorowi w XI w. . Według wizyty bisk. Rozdrażewskiego z r. 1582 obecna świątynia miała być wystawioną r. 1538 i poświęconą przez sufr. włocław. bisk. Dziaduskiego 1540 r. Presbyteryum jego rozszerzone 1622 r. kosztem mieszczanina Jędrzeja Rogala, kaplica Pięciu Ran Zbawiciela dostawiona przez kś. Bartł. Wiskickiego, psałterzystę katedry, wkrótce po zbudowaniu kościoła, nosiła pierwotnie tytuł św. Urszuli. Druga kaplica stanęła kosztem kś. Sebast. Grotkowskiego, archid. włocław. , 1635 r. , p. w. śś. Aniołów i N. M. P. Parafia miała początkowo własnego proboszcza, r. 1461 oddana wikaryuszowi katedry, a 1593 od bisk. Rozdrażewskiego otrzymała wikaryusza stałego, lecz od 1819 r. ma znowu proboszczów własnych, przy kościele mieszkających. Kościół jest w stylu ostrołukowym, mały i niski; zabytków żadnych nie posiada Catalog. Eccles. et Cleri Dioec. Vlad. a. 1874. Kościół p. w. W. Świętych z klasztorem reformatów fundacyi Wojciecha i Doroty z Rogalińskich małż. Romotowskich, poświęcony był 1640 r. , lubo zakonnicy przez bisk. Jędrzeja Lipskiego do W. sprowadzeni 1625 r. i przy drewnianym kościele św. Stanisława bisk. osadzeni byli. Kaplicę Niepokal. Pocz. N, P. i św. Magdaleny dostawiła Marya Żukowska 1650 r. Rozszerzono ją z ofiar 1842 r. Około kościoła jest cmentarz ogrodzony, z katakumbami i pomnikami. Zakonnicy tutejsi odbywali misye parafialne i utrzymywali szkołę dla chłopców Catalog. Eccl. et Cleri, a. 1881. Kościołek św. Witalisa męcz, jest najdawniejszą budowlą we W. , postawiony r. 1330 przez bisk. Macieja Gołanczewskiego, służył niegdyś dla szpitala starców, pod tymże tytułem założonego i zostającego pod opieką kapituły. Od r. l720 był razem kaplicą dla seminaryum, a od r. 1866 wyłącznie do seminaryum należy i dla publiczności zamknięty. Kościołek ten żadnych pamiątek nie przechował.

Włocławek