sunt ecclesie datur in conservationem castri visnensis Kod. Maz. , 7. Widocznie więc brzegi Narwi w okolicy Wizny były już dawno zaludnione i posiadały ludność rolniczą, kiedy gród wizneński ma służyć na skład danin zbożowych dla kościoła płockiego. Podobno po wygnaniu Władysława II popierający go Rusini zajęli Wiżne i kilka innych grodów okolicznych. Na colloquium, odbytem przy wsi Wilczkowice w r. 1250, jest obecnym Gerhard, kasztelan de Vizna. R. 1254 przy boku ks. Ziemowita w Płocku występuje już inny kasztelan Jakub. Gród ten nieraz był wystawiony na napady Prusaków, Jadźwingów i Litwinów. Witenes, ks. litewski, zajmował jakiś czas gród tutejszy, mając w nim ważny punkt obrony Litwy przeciw najazdom krzyżackim. Bolesław, ks. mazow. , zawarłszy z nim przymierze, pozostawił w spokojnem posiadaniu, mimo protestu Krzyżaków, którym wielce zawadzał ten gród obsadzony przez Litwinów. Gdy wreszcie Krzyżacy zdobyli i zburzyli W. , Bolesław usunąwszy Litwinów, sam zaczął nanowo odbudowywać warownią w r. 1296. W tym czasie gród ten staje się centrem powiatu, i odrębnej dzielnicy książęcej, w której rządzi około r. 1340 Ziemowit II. Kazimierz W. zawiera r. 1352 umowę z książętami Ziemowitem i Kazimierzem, co do ziemi płockiej, wizkiej i zakroczymskiej. Z tego zapewne czasu pochodzi założenie miasta przy grodzie i parafii z kościołem drewnianym r. 1390. Przedtem już istniało tu zapewne targowisko z kapliczką przy grodzie, po którym pozostał dotąd nasyp podłużny, mający 540 kroków obwodu. Na lokacyą miasta wyznaczono 98 włók. Ziemowit, ks. mazowiecki, oświadcza w akcie z r. 1335, iż otrzymał od stryja swego Kazimierza, króla, zamki Zakroczym i Wiznę na lat trzy i obiecuje takowe odbudować. R. 1382 tenże Ziemowit zastawia W. z całą kasztelanią Krzyżakom za 7000 flor. Dok. kujaw. i mazow. , Ulanowski, 327, 338, 339. Prócz wspomnianego wyżej Sasina znamy jeszcze następnych kasztelanów 1282 r. Comes Nicolaus, syn Wojciecha z Jazdowa Kod. dypl. pol. , II 103; 1297 Imislaus Kod. Wielk. , 763, 766. Sędzia pojawia się dopiero r. 1490 w osobie Józefa z Kościelnicy. W r. 1482 Jan, ks. mazow. , wydał w Wiznie w wigilią św. Trójcy przywilej nadający miastu trzeci denar z cła mostowego, za co mieszczanie mają zbudować i naprawiać most. Wysokość opłaty nie była oznaczona, ale wedle zeznań mieszczan przed lustratorami płacono od wozu 1 2 gr. , od konia 3 denary, rod pieszego denar Lustr. IV, 290. W r. 1549 miało miasto 98 łanów, z tego 85 czynszowych, z których dawano z każdego 30 gr. , 6 kor. owsa, 3 kor. pszenicy. Bo grodu wizneńskiego należały miasta Wizna, Wąsosze, Radziłów i wsi Kramkowo, Srebrowo, Borzejewo, Niwkowo, Zajęklewo, Wierciszewo. Most był zbudowany przed dwoma laty 1547. Przed mostem usypany był szaniec antemurale seu propugnaculum in ponte ante portam castri, quod cognominatur Samborza, Zamek był otoczony parkanem drewnianym ad instar stubarum quae izdbice vocantur ambitus super eandem cincturam ex omni parte. In eodem cinctura parkan na wale propugnacula lignea. Pod zamkiem na wykupionem wójtowstwie był folwarczek; na nim piekarnia z piecem glinianym, palatium dwór, budynki wszystkie były stare i złe Lustr. , 4, p. 8. W r. 1577 płaci miasto soszu duplae fl. 13, czopowego od 360 warów po 4 gr. od waru fl. 48, od gorzałki fl. 8, od 9 rybaków 2 fl. 12 gr. , od ubogich komor. fl. 1. Ogółem 72 fl. 12 gr. Pawiń. , Mazowsze, 360. Cyfry te świadczą o dość znacznej produkcyi piwa, na której się opierała pomyślność materyalna wielu osad mazowieckich. Cały powiat wizneński w r. 1552 miał 390 łanów kmiecych osiadłych, 803 1 2 łan uprawianych przez drobną szlachtę, 26 zagrod. z rolą, 78 zagrod. z ogrodami, 16 młynarzy dziedzicznych, 28 młynów dorocznych, 7 karczem, 2 rzeźników, 724 osadników. W zamku tutejszym przemieszkiwały Bona i jej córka Anna Jagiellonka. Tu złożone były zwłoki Zygmunta Augusta zmarłego w Knyszynie, gdy je prowadzono do Krakowa. W r. 1616 podług lustracyi miała W. 302 domów. Wojny szwedzkie dały się we znaki miastu, morowa zaraza również przyczyniła się do jego wyludnienia i zubożenia. W r. 1800 było jednak 197 dm. i 1098 mk. Wyniosłe i zdrowe położenie miasta przy zbiegu dwu rzek, wywołało zamiar rządu pruskiego wybrania W. na stolicę departamentu. Brak gmachów potrzebnych na pomieszczenie władz i liche zabudowanie miasta przeszkodziły wykonaniu zamiaru. Były już przygotowane plany regulacyi i odbudowy miasta. Na początku tego wieku już zamek tutejszy nie istniał. Pozostały po nim tylko piwnice i nasyp, otoczony widoczną jeszcze fosą. W r. 1860 miała W. 260 dm. drew. i 6 mur. , 2573 mk. 687 żydów. Jedyną pamiątką przeszłości jest stary kościół, współczesny z łomżyńskim, ukończony r. 1525, jak świadczy data na sklepieniu. Wzniesiony jest z cegły, mieszanej z kamieniami polnemi, w stylu ostrołukowym. Sklepienia żebrowane były nad całą budowlą, dziś część nawy niema sklepienia. Ołtarzy jest siedm. Wielki z obrazem św. Jana Chrzciciela i dwoma innemi staroniemieckiej szkoły. Boczny mieści rzeźbę, przedstawiającą św. Annę a pod nią obraz, na którym papież, cesarz Ferdynand II i król Zygmunt III otoczeni orszakiem składają hołd świętej. W innych ołtarzach z XVII w. mieszczą się obrazy ciekawe ze względu na ubiory przedstawionych postaci. Nad wejściem do zakrystyi jest loża, która miała służyć dla Bony. Loża ta równie

Wizna