miątkę Borysa Wszesławowicza 1128 i syna jego Rogwołda, ks. witebskiego, stryja i brata stryjecznego Przedsławy Świętosławowny, która fundowała pod Połockiem monaster żeński SpasoEufrozimjewski, i którego była przełożoną pod imieniem Eufrozyny. W r. 1240 ks. połockim był jakiś Brzeczysław, który, jak się zdaje, stale przemieszkiwał w Witebsku; jedna córka jego była za Aleksandrem Newskim, druga za Towciwiłłem, ks. litewskim. Brzeczysław był ostatnim ks. połockowitebskim z rodu Izasławowiczów, którzy poszli w rozsypkę, a dziedzictwo ich zabrali energiczniejsi ksiąźęta Litwy. W r. 1241, może po śmierci Brzeczysława, synowie Montwiłła, a synowcowie w. ks. litewskiego Mendoga, rozebrali pomiędzy siebie Połoczczyznę Erdziwił wziął Połock, Towciwiłł Witebsk, a Wikind Smoleńsk. Po śmierci Mendoga 1263 Witebsk i Połock otrzymał Gierdenia, który zawarł traktat handlowy z rycerzami inflanckimi 1264. Następnie wspomniani są jako książęta witebscy Iziasław, chwilowo go dzierżący, Fedor Rościsławicz, zapewne ks. smoleński, który lat kilkanaście 1281 1297 trzymał Witebsk, i Michał Konstantynowicz, ks. witebski. Miasta i udziały w owo czasy co kilka lat przechodziły od jednego księcia do drugiego; wymienieni, aczkolwiek pewniejszych wiadomości o nich niema, byli to prawdopodobnie Włodzimierzowicze innych dzielnic, którym się udawało chwilowo usiąść na tronach udziałowych Połoczczyzny. Jednakże udział witebski obecnie mniejwięcej powiat witebski z Surażem i horodecki najdłużej utrzymał samodzielność. Ostatnim ks. witebskim z rodu Rurykowiczów był Jarosław Wasilewicz, syn Wasila Andrzejowicza, a wnuk Andrzeja Jarosławowicza i Anastazyi, córki Daniela, króla halickiego. W r. 1318 Jarosław wydał swą córkę jedynaczkę Maryę za ks. krewskiego Olgierda, syna w. ks. litewskiego Giedymina. Po śmierci Jarosława 1320 Olgierd odziedziczył ks. witebskie wraz z należącym do niego Mohylewem, którego granice były, jak powiada Stryjkowski, od rzeki Berezyny aż do Ugry dopływu Oki. Odtąd ks. witebskie staje się niepodzielną częścią Litwy. W r. 1345 Olgierd wstąpił na tron wielkoksiążęcy, a Witebsk oddał synowi swemu z Maryi Witebskiej Wingoldowi Andrzejowi; następnie jednak przeniósł go do Połocka, w Witebsku zaś osadził drugiego swego syna Jagiełłę z drugiej żony Julianny Twerskiej. Po śmierci Olgierda 1377 Jagiełło wstępuje na tron wielkoksiążęcy i przenosi się do Wilna, w Witebsku zaś pozostawia dożywotnio swoją matkę, Wingolda wypędza z Połocka i oddaje to księstwo synowi Kiejstuta Andrzejowi Garbatemu. Następnie jednak 1380 zmienia to postanowienie i wysyła do Połocka rodzonego swego brata Skirgiełłę, któremu wszakże nie powiodło się zająć Połocka. Tymczasem roznieciła się nieprzyjaźń pomiędzy Jagiełłą a starym stryjem jego Kiejstutem, któremu udało się owładnąć Wilnem. Kiejstut ogłosił siebie w. księciem, Jagiełłę zaś wysłał do Witebska, zkąd Jagiełło jednak wkrótce zbiegł i w następnej walce zwyciężył Kiejstuta zabity w r. 1382. W r. 1393 umiera matka Jagiełły Julianna i oddaje W. swemu młodszemu synowi Świdrygajle. Jagiełło jednakże, już wtedy od r. 1386 król polski, odebrał od niego Witebsk. Nastąpił peryod prawie 40 letniej walki Świdrygajłły z Jagiełłą. Trzy razy wracał Świdrygajłło do Witebska, walcząc uporczywie z dzielnym Witoldem Kiejstutowiczem, którego Jagiełło posłał na obronę Połoczczyzny, lecz nie mógł się utrzymać i w końcu musiał ustąpić. Dopiero po śmierci Witolda 1430 Jagiełło zrobił Świdrygajłłę w. księciem litewskim i oddał mu Witebsk, ale nie na długo; okrucieństwa i zdzierstwa jego zmusiły odebrać mu władzę w. książęcą. Świdrygajłło niechciał jej jednak dobrowolnie ustąpić i prowadził rozpaczliwą walkę z nowym w. ks. Zygmuntom Kiejstutowiczem i jego synem Michałem. Witebsk nie raz był świadkiem okrucieństw Świdrygajłły namiestnika witebskiego z ramienia Jagiełły Fedora Wesnę kazał zrzucić z zamkowych murów do Dźwiny, książąt Olszańskich, stronników Zygmunta, kazał jednego zaszyć do worka i wrzucić do przerębli pod Witebskiem, drugiego zrzucić z góry zamkowej do Dźwiny; metropolitę Harasyma, także stronnika Zygmunta, kazał spalić na wielkim kamieniu nad brzegiem Dźwiny. D. 8 grudnia 1432, w krwawej bitwie pod Oszmianą, Świdrygajłło został przez Michała rozbity i uciekł do Połocka; w następnym roku przeniósł się do Witebska. W 1435 r. d. 15 sierpnia znowu przegrał walną bitwę pod Wiłkomierzem, która stała się kresem jego panowania. Witebsk otworzył bramy Zygmuntowi, a w r. 1437 poddała mu się cała Połoczczyzna. Świdrygajłło zaniechał dalszej walki i przeżył ostatnich lat kilkanaście spokojnie; umarł w Łucku 1452 r. , w 96 roku życia. Tymczasem, po śmierci w. księcia Zygmunta zabity w r. 1440, na tron w. książęcy litewski wstępuje młodszy syn Jagiełły Kazimierz, i, na samym początku swych rządów, wypuszcza zwiezienia Jerzego Ługweniewicza, wnuka Olgierda, którego Zygmunt trzymał w zamknięciu. Jerzy zbuntował Połoczczyznę, która wymówiła Kazimierzowi posłuszeństwo; nie na długo jednak, gdyż już w r. 1441 Smoleńsk, Połock i Witebsk poddały się Kazimierzowi i złożyły mu hołd. Był to ostatni objaw udziałów i walki wewnętrznej odtąd Witebsk już nie ma książęcych pretendentów i nastaje dla niego epoka pokojowa. W r. 1444 Kazimierz wydaje dla Witebska wielki przywilej, który doszedł do nas w potwierdzeniu króla Aleksandra 1503 r. , następującej osnowy bili nam czołem wszyscy książęta i bojarzy i słudzy

Witebsk