Szkoła męzka duch. liczyła 127 nczn. z nich na koszcie własnym 98, szkoła żeńska duchowna eparchialna 97 uczen. z nich na koszcie własnym 67; szkoła prywatna 7klasowa żeńska 162 ucz. 61 praw. , 37 katol. , 21 luter. , 43 żydówki; szkoła pow. 2kłasowa 85 uczn. ; 2 szkoły parafialne 143 ucz. i 69 dziewcząt; szkoła początkowa żeńska 61 ucz. ; szkoła przy kościele ewangielickim 21 chłopców i 10 dziew. ; szkoła pryw. żeń. 2klasowa 25 ucz. ; szkoła początkowa żydow. 130 ucz. ; szkoła żydow. 2klasowa pryw. żeńska 80 dziew. ; tałmudtora 250 ucz. ; szkoła wzorowa przy seminaryum duchow. 133 ucz. ; szkoła wzorowa bracka przy duch. żeń. szkole 38 ucz. ; 3 szkółki cerkiewnoparaf. W t. r. było w mieście 3 drukarnie, 3 litografie, 3 fotografie, 4 księgarnie, biblioteka przy klubie; szpital miejski i więzienny, 30 lekarzy. Dochód miejski 1891 r. ustanowiony był na 89979 rs. 3 kop. Witebskie księstwo było zawsze w blizkich Stosunkach z sąsiedniem, większem i potężniej szem ks. Połockiem. Tak ks. Iziasław połocki w akeie z r. 1265 o wolnym handlu, wydanym Ryżanom i herrmejstrowi inflanckiemu, pisze Połock, Witebsk Wid besk jedno jest Na tem krzyż ucałować przysięgać na prawdę, miłość mieć i pokój. jako było przy pierwszych książętach połockich, Połoczanom, Wid blanom wolny handel w Rydze na Gockim brzegu i w Lubce Lubeka, a granie nie stawić. Pierwszym ks. połockim jest Rogwołod Rogwałd, Wareg, może z drużyny Ruryka, albo jego krewny. Synów Rogwołod nie miał, tylko córkę, Rogniedę, która wyszła za Jaropełka, syna Świętosława, w. ks. kijowskiego, i następnie, gdy Jaropełka zabił brat św. Włodzimierz, Rognieda została nałożnicą tego ostatniego i powiła mu syna Izasława 1101, któremu Włodzimierz dał udział matki Połoczczyznę. Od niego następni książęta nazywają się Iziasławowiczami. W r. 1021 wnuk Włodzimierza, Brzeczysław Iziasławowicz, ks. połocki. otrzymuje od stryja swego w. ks. Jarosława Witebsk i Uświat jest to pierwsza wzmianka w latopisach o Witebsku; miało to być ostatecznem zagodzeniem sporów synowca i stryja, długich i krwawych między nimi wojen. Syn Brzeczysława Wszesław 1044 1101, jeden z najniespokojniejszych książąt spółczesnych, władał do śmierci całym udziałem swego ojca, a więc i Witebskiem; wojował z Nowogrodzianami, książętami kijowskim, czerniechowskim, perejasławskim, był jakiś czas w. ks. kijowskim, następnie wrócił do rodzinnego Połocka. Jego księstwo i rozciągało się prawie na całą obecną gub. witebską, oraz wielką część mohylowskiej i mińskiej. W XII w. całe księstwo połockie dzieliło się, jak się zdaje, na dziewięć udziałów, czyli księstw pomniejszych; połockie, witebskie, druckie, izasławskie, mińskie, horodockie, streżewskie, łukomskie Łukoml i łohojskie. Synowie Wszesława, a było ich 7, toczyli ciągłe spory i wojny o swe udziały; ostatecznie przy Witebsku utrzymał się Roman, lecz i ten został wkrótce wygnany i, razem z bratem Dawidem, szukał pomocy książąt kijowskich i czerniechowskich. Skutkiem tego było wzięcie W. przez Dawida Świętosławowicza i Jaropełka w 1116 r. , a następnie zupełne wygnanie z całej Połoczczyzny wszystkich dzieci Wszesława 1129 i osadzeniu w Połocku Iziasława, syna w. ks. kijowskiego Mścisława, a wnuka Włodzimierza Monomacha. Jednakże już w r. 1132, po śmierci Mścisława, Połoczanie wygnali jego syna, a przywołali wnuka Wszesławowego Wasilka Światosławowicza. Za nim wrócili i inni Wszesławowicze i Dawid syn Rościsława otrzymał Witebsk wspomniany pod r. 1165. Wkrótce jednakże zaczęła się znowu między nimi walka o Połock, głównie pomiędzy stryjecznemi braćmi Rogwołdem Borysowiczem a Rościsławem Hlebowiczem, następnie pomiędzy Wszesławem Wasilkowiczem a Wołodarem Hlebowiczem. W r. 1167 Wołodar pobił Wszesława, który uciekł do Witebska i następnie odparł goniącego za nim Wołodara. W r. 1175 Jaropełk Rościsławicz, ks. włodzimierski, żeni się z córką Wszesława witebskiego, który, jak z tego widać, znowu owładnął Witebskiem, i następnie, przy pomocy zięcia prowadził dalszą wojnę. Do walki tej, która wypełnia koniec XII w. , wciągnięci zostali książęta czerniechowscy, smoleńscy i litewscy; zakończyła się ona tem, że Witebsk odpadł do ks. smoleńskiego. W tym stuleciu, oprócz wymienionych, wspominani są jako ks. witebscy Wszesław Wasilkowicz 1175, któremu Witebsk oddał Dawid Rościsławicz, brat jego Brzeczysław 1180, który nastąpił po Wszesławie, osiadłym w Połocku, i Wasilko Brzeczysławowicz 1195 r. , podobno zięć Dawida Smoleńskiego. W ogóle historya Wszesławowiezów, dla braku źródeł i ich urywkowości, jest bałamutna i nie da się związać w całość. Cały wiek XIII ks. witebskie ulega smoleńskiemu i Mścisław Dawidowicz wnuk Rościsława Mścisławowicza, który zagarnął Połoczczyznę, zawierając umowę w r. 1299 z Rygą, wymienia książąt połockiego i witebskiego jako zależnych od siebie. Z tego wieku wspominany jak książę witebski Wasilko 1207, który wydał córkę za w. ks. Wszewłoda Juriewicza. Jako pamiątka po Iziasławowiczach służą kamienie w Dźwinie, pomiędzy Połockiem a Dzisną, t. zw. Borysowo, na których wykuty jest krzyż i napis Panie, pomóż słudze twemu Borysowi, oraz kamień w polu przy gościńcu do Mińska, w 3 milach od Orszy, z napisem w lato 6679 1171 w 7y dzień maja wykonany ten kamień; Panie pomóż słudze twojemu Wasilowi na chrzcie, imieniem Rogwołdowi, synowi Borysa Podług podania kamienie te są wykute na pa

Witebsk