Ciechów, Czersk, Warszawa. , Czerwińsk, Płock, Włocławek, Toruń, Chełmno, Tczew, Oliwa, Gdańsk, oto szereg miejsc, w których od końca XI do polowy XIII powstają liczne klasztory, kollegaty, katedry. Benedyktyni mają klasztory w Tyńcu Krakowie, Sieciechowie, Płocku; kanonicy regularni w Brzesku Hebdowie, Czerwińsku i Warszawie; cystersi w Koprzywnicy, Pelplinie i Oliwie; dominikanie w Gdańsku, Chełmnie, Toruniu, Płocku, Sandomierzu, Krakowie; franciszkanie w Krakowie i Włocławku; klaryski w. Zawichoście i Krakowie; benedyktynki cysterki w Toruniu. Najstarsze parafialne kościoły miejskie w Toruniu i Warszawie są p. w. św. Jana Chrzciciela a w Gdańsku, Tczewie, w Tychnowach pod Kwidzynem, Chełmnie, Toruniu, Warszawie i Krakowie spotykamy starożytne kaplice lub kościoły p. w. św. Jerzego. Jeżeli teraz zważymy, że wszystkie te instytucye uposażone zostały licznemi posiadłościami, leżącemi bądź nad Wisla bądź w pobliżu rzeki, że duchowni obcego przeważnie pochodzenia ściągali chętnie osadników obcych, głównie Niemców, to możemy wytworzyć sobie pojęcie o doniosłości oddziaływania takich centrów na zaludnienie i kulturę obszarów okolicznych. Biskup Piotr zakładając r. 1237 nową, osadę miejską w Płocku oświadcza Omnes habitatores civitatis sive Theutonicos, sive Polonos iudicet scultetus a ks. Ziemowit wprowadzając r. 1254 prawo niemieckie do wsi biskupstwa płockiego, tak wzywa w akcie osadników Accedant itaque securi hospites de quacunque natione ad incolendas terras dicti Episcopatus i obiecuje dalej, że gaudebunt pleno jure theutonico cujuseunque provincie vel civitatis prout ipsimet elegerint Kod. Maz. , 19. Potężne poparcie pozyska kolonizacya i kultura niemiecka w zakonie krzyżackim, który, otrzymawszy rozległe obszary na prawym brzegu Wisły, osiedli się tu w r. 1230. Wkrótce rozpoczną oni zaprowadzać instytucye i prawa niemieckie w miastach nadwiślańskich Chełmnie i Toruniu w r. 1233. Urządzenia tych miast, Chełmna zwłaszcza, posłużą książętom i biskupom polskim za wzór przy urządzaniu, za przykładem krzyżaków, innych miast, posiadających także znaczny procent ludności niemieckiej Prawo niemieckie otrzymuje Kwidzyn w r. 1235; w Płocku urządzenia niemieckie spotykamy już w r. 1237. Scultetus de Dobrin pojawia się w akcie z r. 1239. Tczew otrzymuje prawo niemieckie r. 1260, Kraków i Warszawa po r. 1260 zapewne, w Gdańsku wymienia akt z r. 1274 sołtysa i rajców, Sandomierz w r. 1286 dostaje prawo niemieckie, Czersk wprawdzie posiada akt nadania tegoż prawa z r. 1386, ale częściowo instytucye niemieckie miał zapewne już w polowie XIII w. Mimo rozwoju Gdańska kupcy Lubeki utrzymują ciągle zdawna zawiązane stosunki handlowe na całym obszarze Polski. Władysław Łokietek wydaje im w Kaliszu r. 1298 dwa przywileje na swobodny handel wodny i lądowy i pozwala urządzić w Gdańsku kantor i skład towarów Kod, Wielkop. , Nr. 792, 793. Opanowanie Gdańska i Pomorza nadwiślańskiego przez Krzyżaków w r. 1308 wywrze wielki wpływ na rozwój handlu i osad nadwiślańskich. Krzyżacy spełnili wprawdzie włożony na nich obowiązek osłony linii Wisły od napadu Prusaków i Litwinów lecz nie na korzyść Polski ale na własną obrócą otrzymane rezultaty. Energiczna, umiejętna i skrzętna gospodarka zakonu zaludni obszary jego posiadłości róźnoplemiennymi przybyszami z różnych stron Niemiec i Polski Mazowsza głównie. Powstanie tu około 1400 wsi czynszowych. Rozwój rolnictwa i przemysłu wywoła ożywiony ruch handlowy na Wiśle i wpłynie na szybki rozwój Gdańska i Torunia. W 1343 r. powstaje najważniejsza część późniejszego Gdańska, t. zw. Rechtstadt, ze wspaniałym kościołem P. Maryi, ratuszem, Artushofem. Wody Raduni ujęte w dwumilowy kanał dostarczały motoru wielkim młynom zakonu. Istnieje też most na Wiśle, o którym spotykamy wzmianki już w r. 1247. Kiedy do r. 1369 Lubeka góruje jeszcze nad Gdańskiem co do rozmiarów ruchu handlowego, to już w r. 1383 Gdańsk jest najważniejszym portem na całym Baltyku. Ryga, Królewiec i Szczecin nie wyszły wtedy jeszcze ze swego dzieciństwa. W r. 1393 przybywa do Gdańska 300 okrętów z Anglii, Francyi i Hollandyi po zboże dla dotkniętych nieurodzajem krajów zachodniej Europy. Jednocześnie rozumne rządy Kazimierza W. i ruch kolonizacyjny wywołał podniesienie rolnictwa i przemysłowohandlowej czynności ludności miejskiej. Król buduje kanał od Bochni do Wisły dla ułatwienia spławu soli, urządza w Kazimierzu składy na zboże. Ruch handlowy wywołuje podniesienie się drobnej lecz w wybornym punkcie położonej osady nadwiślańskiej Warszawy, która się ukazuje na kartach dziejów w r. 1339 jako dość ludne, ruchliwe, handlowe miasteczko, mające już kilka kościołków, szkołę, a śród ludności przemysłowców i rzemieślników niemieckiego przeważnie pochodzenia. Po Gdańsku, liczącym na początku XV w. około 30000 mieszkańców, najludniejszymi miastami nadwiślańskiemi są Toruń i Kraków, mające od 12 do 15000, podczas gdy Warszawa zapewne nie przechodziła 3000. Na wzrost Torunia wpłynęła polityka handlowa Zakonu, który nadał w r. 1365 temu miastu obowiązujące wszystkich kupców prawo składu towarów Stapekrecht. Wszelkie towary wchodzące na Gdańsk do Prus i przeznaczone na wywóz do innych krajów musiały być składane na pewien czas w Toruniu, zkąd dopiero rozchodziły się po całej Polsce i krajach sąsiednich. Kazimierz W. udzielił jeszcze w r. 1345 kupcom pruskim prawo wolnego handlu w całem pań

Wisła