Wielkich Żuławach Malborskich wznosi się mniej obszerne ale dość strome, do 12 1 2 mt wysokie, wzgórze pod Tragheim. Największa wyspa dyluwialna wznosi się na Małych Żuławach, ma 3 klm. długości i do 1 szerokości, na niej leżą. liczne wsi. Z wyniosłości staroaluwialnych wznoszą się liczne na Wielkich Żuławach i mieszczą, na sobie wsi. Naj stromi ej i najwyżej wznosi się Galgenberg pod Schoenenberg. Te wszystkie piaszczyste wyniosłości, ważne jako nadające się do zakładania osad, znane są u rolników pod nazwą Brenner, gdyż w czasie lata rośliny wysychają, tu od słońca. Prócz powyższych wyniosłości napotykają; się tu inne, innego pochodzenia dopóki w krainie tej nie było żadnych grobli i W. zalewała ją, bez przeszkody, grubsze materyały osadzały się obficiej w pobliżu rzek, niż dalej; wskutek tego powstały wyniosłości, ciągnące się wzdłuż brzegów, a środek kraju leży niżej; to nam wyjaśnia dlaczego w środku Wielkich Żuław, między Leniwką, i Nogatem, rzeczki Tuga, Panieńska łacha i Stubna łacha Jungfersche Lache i Stubasche Lache oraz Linau płyną samodzielnie do zatoki. W Żuławach Gdańskich wody te zbiera Motława, a w Małych Żuławach Tuja Thiene i Elbing, Prócz tego Żuławy Wielkie mają pochylenie ku północy, Małe Żuławy na płn. wschód, a Żuławy Gdańskie na północ, widocznie z tych samych przyczyn, dla których nastąpiło wzniesienie się wybrzeży rzecznych, podczas gdy części od rzeki oddalone zostały powstrzymane w rozwoju. Wskutek tego na obszarze aluwialnym mieszkańcy rozróżniają Żuławy od Nizin pierwsze leżą wyżej, drugie niżej od powierzchni morza; pierwsze mają naturalny spadek ku morzu, drugie potrzebują sztucznego odwadniania za pomocą pomp i machin. Taki obraz przedstawia dziś delta Wisły. Jestto kraina żyzna, poczęści uprawna, poczęści pokryta łąkami, przecięta rzeczkami o brzegach obwałowanych, usiana licznemi wioskami. Inną jednak zupełnie była w początkach osadnictwa. Pokrywały ten obszar bowiem bagna i jeziora pozostałe po niezupełnym wypełnieniu zatoki. Do ostatnich czasów sądzono, że kraina ta wtedy dopiero została zaludniona, gdy zakon krzyżacki przedsięwziął regulacyą rzek, ale przeczą temu znalezione tu ślady osad z epoki neolitycznej ob. Die Ansiedlungen im WeichselNogat Delta Ton dr. Paul Thomaschky. W obszarze delty W. otrzymuje jeszcze dość znaczne dopływy. Przy samym oddzieleniu się Nogatu wpada doń z prawej rz. Liwna Liebe 85 klm. długa. Powstaje ona z kilku strug jeziornych, płynie podobnym analogicznie do Mątawy biegiem, t. j. wygina się łukiem otwartym ku północy, od Kwidzyna dąży na północ równolegle do W. i uchodzi do martwej odnogi Nogatu, służącej za przystań. Na przestrzeni gdzie Liwna i płynie równolegle do W. przypierają do niej poprzeczne przekopy, osuszające prawy brzeg W. , która jest tu ujęta tamami. Z lewej strony wpada do W. rz. Motława, 45 klm. długa, wypływająca na zachód Tczewa i płynąca do Gdańska, gdzie tworzy częśó portu. Motława płynie z południa na północ wzdłuż cięciwy łuku Leniwki i dlatego statki chodzą po niej do Gdańska, prostując drogę, a dostając się na nią przekopem, łączącym Leniwkę z Motławą W. Pol, Północny wschód Europy. Z Motławą od lewej strony łączy się Radunia, długa 80 klm. , wypływająca z grupy jezior na zachód od Kartuzów; nosi ona charakter rzeki górskiej. Radunia uchodziła dawniej powyżej Gdańska pod Pruszczem, ale w r. 1455 została przeprowadzoną wprost do Gdańska. Powstanie Gdańska było uwarunkowane podsunięciem się dyluwialnych wyniosłości Pomorza ku W. Prócztego korzystnym dla osady był zbieg Motławy z Radunią. Obie te rzeki, różniące się między sobą, są jakby przedstawicielkami dwu różnych obszarów, schodzących się własnie w punkcie zajętym przez Gdańsk. Z niziny przychodzi powolna Motława, przynosi wody leniwe, ale głębokie, płynące w brzegach niepewnych, przyczynia się więc do obwarowania miasta; z wyniosłości pojezierza płynie czysta, górska Radunia, która bystrym swoim biegiem porusza młyny, a przedewszystkiem daje miastu dobrą wodę do picia, czego nie można powiedzieć o mętnej Motławie. Te okoliczności uwarunkowały powstanie Gdańska, na dalszy zaś jego rozkwit wpłynął zbieg dróg, prowadzących z zachodu na wschód, z płd. na północ oraz zetknięcie się żeglugi rzecznej z morską. Nie korzystnem dla Gdańska było, że Nogatem niegdyś zbyt wiele wody spływało a przez to Leniwka stawała się mało spławną; Gdańszczanie uskarżali się na to już za czasów krzyżackich. Kiedy Władysław IV zamierzał w r. 1637 zaprowadzić cła morskie, Jerzy Ossoliński zagroził Gdańszczanom, że jeżeli się na cła nie zgodzą, to rząd skieruje główny bieg W. do Elbląga i tam przeniesie rynek i port handlowy. Do tego jednak nie przyszło, przeciwnie upust pod Białągórą reguluje jak wiadomo odpływ Nogatu w ten sam sposób, jak go urządziła komisya z ramienia Rzeczypospolitej wyznaczona. Do systematu W. należy właściwie także i rz. Elbląg Elbing; jest to 10 klm. długi odpływ jez. Drużno Drausen do zatoki Świeżej. Rzeka Elbląg jest poczęści ostatnim ogniwem kanału ElblągskoOberlandskiego. Kanał ten zużytkowujący wielejezior, stanowi linię żeglowną, 190 klm. długą, między któremi 40 klm. przypada na same kanały. Dla wyrównania różnic poziomu, obniżono poziom niektórych jezior, zaś przez niżej leżące jezioro Abizgar została usypana szeroka grobla i w niej dopiero wykopany kanał, o dwa metry

Wisła