zyum wynosiła 400, w cztery lata później doszła do 747. W gimnazyum tem kształcili się, między innymi Tytus Szczeniowski, Izydor Koper; nicki, Piotr Jaxa Bykowski i w. in. Chociaż więc miasto utraciło urzędy wojewódzkie, szkoła jednak sprowadziła znaczną liczbę nauczycieli prywatnych, oraz rodziców osiadłych dla kształcenia dzieci, wznoszono nowe domy, handel się ożywił, powstały dwie prywatne pensye żeńskie Maczyńskiej i Bersoc. W 1822 r. miasto liczyło już 799 dm. , mimo pożaru, który w 1817 r. blisko polowe miasta zniszczył. Ze śmiercią jednak dyrektora Maciejowskiego, który opuściwszy szkoły zmarł w Warszawie 1829 r. , gimnazyum straciło na swej świetności i wreszcie w 1843 r. przeniesione zostało do Białejcerkwi, wraz z biblioteką i wielkiemi zasobami. Pozostałe obszerne mury oddano na użytek wojskowy. Zarząd miejski usiłował odebrać na rzecz swoją te gmachy ale nadaremnie. W ostatnich czasach miasto kilkakrotnie czyniło starania o otwarcie gimnazyum, lecz nie mogło uzyskać pozwolenia, chociaż jeszcze w 1875 r. zmarły mieszkaniec W. Weinstein zostawił znaczny legat wynoszący przeszło 50000 rs. na cele szkolnictwa. Miasto ze swej strony zobowiązywało się dać budynek i 8000 rs. rocznej zapomogi. W ostatnich dopiero czasach przeniesiono tu z Mohylowa szkolę realną. Bo zakładów wychowawczych w W. zaliczyć należy instytut muzyczny, założony w 1834 r. przez Platona Kozłowskiego, znanego muzyka i kompozytora, ucznia Fielda. Dźwignął on własnym kosztem gmach na wyniosłej skale nad Bohem, zwanej dotąd Skalą Kozłowskiego. Instytut ten przetrwał do 1840 r. Starostami Winnickimi najdawniejszymi byli kn. Konstanty Iwanowicz Ostrogski 1498 1517, kn. Roman Andrejowicz Sanguszko 1517, kn. Konstanty Iwanowicz Ostrogski 1518 30, kn. Ilia Konstantynowicz Ostrogski 1530 39, kn. Semen Hlebowicz Proński 1540 41, kn. Teodor Andrejejewicz Sanguszko 1546 8, kn. Bohusz Korecki 1551 65, kn. Roman Fedorowicz Sanguszko 1566 71, kn. Karol Korecki 1622 3. Dalej byli sstami, między innymi Jerzy Struś z Komorowa, Aleksander Bałaban, Jan Odrzywolski, Kalinowscy Walenty Aleksander, Adam i Marcin, Andrzej Potocki, Ludwik Kalinowski, Józef Czosnowski, Stanisław Poniatowski. O Winnicy pisali kś. Maciejowski, kś. Marczyński w Statystyce, Piotr Jaxa Bykowski W. dzisiejsza i dawniejsza, w Tygod. Ilustr. , t. X, 1880 r. . Winnicki powiat leży w płn. wsch. części gub. podolskiej, graniczy od pln. z pow. żytomierskim, od płn. wsch. z pow. berdyczowskim, od wschodu z bracławskim od południa z jampolskim i mohylowskim, od zachodu z mohylowskim i lityńskim i zajmuje 58, 8 mil al. 2844 w. kw. podług innych danych 5413 mil al. 2619, 3 w. kw. . Powierzchnia dosyć równa, podnosi się nieznacznie od zachodu ku wschodowi. Wchodzi tu mianowicie z gub. wołyńskiej niewielkie odgałęzienie gór Awratyńskich, które ciągnie się granicą gub. kijowskiej a później lewym brzegiem Bohu. Południowa część powiatu jest więcej pagórkowata i poprzerzynana dość głębokiemi jarami, jakie tworzą tu rzeczki uchodzące do Bohu. Pod względem geognostycznym spotykamy tu granit, obnażenia którego występują pod Winnicą. Ciągnie się on nadto żyłą od Brahiłowa do Ułanowa w pow. lityńskim. Dalej znajduje się wapień w okolicach Brahiłowa i margiel w okolicy Winnicy. W płd. zach. części powiatu podłoże należy do formacyi miocenicznej środkowej trzeciorzędnej. Glebę na lewym wybrzeżu Bohu stanowi czarnoziem, zalegający niezbyt grubą warstwą na pokładzie gliny. Natomiast prawy brzeg rzeki, dawniej prawie całkowicie zarosły lasami dębowemi, z których dziś ani śladu niepozostało, ma glebę złożoną z białawej lub czerwonawej gliny, rozsypującej się w palcach i wymagającej starannej uprawy. Główną rzeką powiatu jest Boh, przerzynający jego powierzchnią od płn. ku południowi. Do m. Winnicy Boh płynie szeroką błotnistą doliną, poczem dolina jego zwęża się, brzegi ma suche i nieco wyniosłe; w obnażeniach występuje granit. Koryto rzeki do Winnicy jest ilaste, poniżej zaś zasiane wielkiemi granitowemi skałami i porogami, utrudniającemi żeglugę, zwłaszcza między Winnicą i Tywrowem. Z dopływów Bohu w granicach powiatu ważniejsze Rów, Desna, Winniczka al. Wisznia, Czeremoszna, Potok. Jezior niema w powiecie; błota, bardzo zresztą nieznaczne, spotykają się nad Bohem, powyżej Winnicy. W 1860 r. było w powiecie bez miasta 115735 mk. Obecnie ludność wzrosła do 202149 dusz 101934 męż. , 100, 215 kob. , w tej liczbie 0, 9 szlachty, 0, 6 stanu duchownego, 19 2 mieszczan, 69, 6 włościan, 8, 6 st. wojskowego, 0, 6 cudzoziemców, 0, 5 innych stanów; pod względem zaś wyznania 74, 3 prawosławnych, 8, 9 katol. , 0, 4 ewang. , 2 starowierców, 14, 4 żydów. Na 1 w. kw. przypada 77, 8 mk. Jednodworców dawnej szlachty polskiej było w powiecie 3049 dusz. Pod względem etnograficznym rdzenną masęludności stanowią Malorusy, dalej idą Polacy, Wielkorossyanie, żydzi. Z ogólnej przestrzeni znajdowało się 18133 dzies. pod zabudowaniami i ogrodami, 152692 dzies. pod rolą, 21242 łąk, 50847 lasów i 14360 nieużytków; z tego do włościan nalażało 13513 dz. pod zabud. i ogrodami, 79188 roli, 10418 łąk, 4537 lasów. Z pomiędzy właścicieli większej posiadłości w 1887 r. 184 Ruskich posiadało 51997 dzies. a 84 Polaków 75827 dzies. Stosunek ten w ostatnich czasach znacznie się zmienił z powodu ukazu zabraniającego katolikom naby

Winnica