znacznie przewyższające grunta pow. telszewskiego i nowoaleksandrowskiego tudzież wszystkie bez wyjątku powiaty gub. wileńskiej. Rzeki, zraszające powiat, należą do systematów Niemna i rz. Aa. Z pierwszych najważniejszą. jest rz, Święta, która wypłynąwszy z błot pow. nowoaleksandrowskiego, na pld. od mka Smolwy, przerzyna na dwie równe prawie połowy pow. wiłkomierski, od płn. wsch. na płd. zach. , oblewa Uszpol, Androniszki, Onikszty, Kowarsk, Wilkomierz, i o 5 w. powyżej Janowa pod wsią Kułwa wpada do Wilii. Długa w granicach powiatu przeszło 150 w. , szerokość nieprzechodzi 13 sążni, głębokość nieznaczna, tak że po większej części można ją przebywać w bród. Z tego powodu mogą być po niej spławiane tylko tratwy i to głównie podczas przyboru wiosennego. W 1862 r. probowano spławiać po niej zboże len i siemię lniane na płaskodennych barkach, unoszących zaledwo 3000 pudów, ale próby te, dla braku dostatecznej ilości wody, nieudały się. Wylewy wiosenne są znaczne, użyźniają one łąki zalewne pod Kowarskiem i Wieprzami. Dorzecze rz. Świętej zajmuje większą część powiatu. Z dopływów jej ważniejsze; od lewego brzegu Wirynta al. Wierynta i Cesarka Sesarka, od prawego zaś Szateksznia al. Jara i Pelisza. Z rzek nienależących do systematu rz. Świętej najważniejszą jest Niewiaża, prawy dopływ Niemna, która bierze początek pod Rogowem, płynie w granicach powiatu 28 w. i na tej przestrzeni nie jest jeszcze spławną, za Troupiami wkracza w pow. poniewieski i pod Czerwonym Dworem o 6 w. od Kowna w pow. kowieńskim ma ujście. Z dopływów Niewiaży w powiecie jest tylko jeden większy strumień Abela, uchodzący niedaleko od Kiejdan. W płn. zach. części powiatu przepływa rzka Ławena, uchodząca w pow. poniewieskim do Muszy dopł. rz. Aa. Długa w granicach powiatu 47 w. , bieg ma błotnisty, powolny. Część wschodnia powiatu, przylegająca do pow. nowoaleksandrowskiego i gub. wileńskiej, obfituje w jeziora do 100. Są one w ogóle niewielkie, kształtu okrągłego. Ważniejsze z nich Ałowsza przy mku Sudejki do 5 w. długie, 2 1 2 w. szerokie, Rubiki, w pobliżu Onikszt i Lelun długie 4 1 2 w. , szerokie do 3 w. , mające w obwodzie 15 w. , Soły długie do 6 w. , szerokie zaledwie 1 2 w. , Świadoście, Wiżuny, Łany. Jeziora te, jakkolwiek nie urządzone racyonalnie, dostarczają przecięciowo do 10000 pudów ryb rocznie. Błota zajmują do 239 w. kw. 24896 dzies. , t. j. około 5 ogólnej przestrzeni. Zalegają one przeważnie w płd. zach. i płn. części powiatu. Z błotnych obszarów ważniejsze Płaczewo, na zachód od szosy między Kownem a Wiłkomierzem, od Dziewałtowa do Szat, długie do 20 w. , szerokie do 5 w. ; nadmiar wody spływa przez rzkę Armonę do rz. Świętej. Dalej położone w gm. Pogiry i Niedrewo 3 w. długie, Purwy 6 w. długie i Strepty 3 1 2 w. długie; przy drodze z Szat do Truszkowa błoto Berże do 9 w. długie oraz na płd. od Kupiszek błoto Szapeta mające 10 do 12 w. kw. . Nadto w okolice bagniste obfitują mka Rogowo, Traszkuny, Korsakiszki i Szymańce. Klimat powiatu umiarkowany, morski. Średnia temperatura roku wynosi 6 R. ; średnia wiosny 3, lata 16, jesieni 5, zimy3. Najwyższe ciepło dochodzi w Lipcu do 26, najniższe w styczniu 23. Dni słotnych bywa średnio 46 rocznie. Pomimo umiarkowanego klimatu zły wpływ na zdrowotność mieszkańców wywierają rozległe bagniska, powodujące swemi wyziewami różne formy gorączek tyfoidalnych i będące przyczyną znacznego śmiertelności, wynoszącej najmniej 2, 07 dochodzącej w niektórych latach do 3, 4 1886 r. . Powiat obfitował niegdyś w lasy i do dziś, pomimo ustawicznej trzebieży, przechowały się obszerne przestrzenie leśne, zwłaszcza w części zachodniej, mianowicie w gminach Ołoty, Rogowo i Subocz. Do skarbu należy do 20000 dzies. lasu, przeważnie sosnowego, do właścicieli zaś większej posiadłości 61761 dzies. , w tej liczbie 23476 1 2 dzies. lasu budulcowego, 31518 1 2 opałowego; resztę stanowią zarośla. Do większych obszarów należą t. zw. puszcza Towiańska, połączone lasy Towiańskie ks. Radziwiłłów 60 wł. , lasy Łańskie Montwiłła i Komarów 170 wł. , lasy Rogowskie Komara 280 wł. ; puszcza Szymańska 200 wł. lasu skarbowego, łącząca się z lasami prywatnemi Kołyszki, Pomernackiego, Węcławowicza; leśnictwo Oniksztyńskie; lasy Podbereskich nad dolnym biegiem Świętej i in. W lasach przechowały się dość obficie sarny, dziki, łosie, lisy, zające. W głuchych zakątkach powiatu, np. śród błota Szapeta i in. , lęgną się jeszcze wilki, choć nie w tak wielkiej ilości jak dawniej. Z ptactwa dzikiego spotykają się głuszce pod Rogowem, pardwy, kuropatwy, jarząbki, dzikie kaczki i in. Pomimo rozmaitych ograniczeń w polowaniu zwierzyna ubywa z każdym rokiem; przyczyną tego jest z jednej strony wycinanie stopniowe lasów i osuszenie błot, z drugiej strony wytrzebianie ptactwa w czasie lęgu, zajęcy na wiosnę a grubszej zwierzyny podczas obław na wilki. Ludność powiatu bez miasta w 1890 r. wynosiła 219715 osób 109793 męż. i 109922 kob. , w tej liczbie 102 osób stanu duchow. , 8773 szlachty, 75 kupców i obyw. honor. , 38588 mieszczan, 165913 włościan, 6322 stanu wojskowego, 42 cudzoziemców; podług wyznań zaś 2123 prawosł. , 346 jednowierców, 4455 rozkolników, 181850 katol. , 308 ewang. augsb. , 17 ewang. reform. , 30595 żydów, 22 mahomet. W t. r. urodziło się 8070 dzieci, zmarło 5266 osób, przyrost zatem ludności wynosił 2804 dusz. Zawarto 1613 ślubów. W

Wiłkomierz