się ostatecznie fundacya kolegium i szkól pijarskich. Szlachta zebrana w 1745 r. na sejmiki złożyła znaczne składki na zbudowanie temu zgromadzeniu kościoła. Jeden z donataryuszów Teodor Chomicz zapisał plac Skopowszczyzną, zwany, Tomasz Siesicki, marszałek wiłkomierski, ofiarował 12000 złp. , Dąbrowscy nadali folwark. Nadto do fundacyi przyczynili się Zemhorscy, Heykingowie, Rudominowie, Koziełłowie, Ciołkowicze, Jan Zabiełło, kaszt. mścisł. , i in. Pijarzy posiadali dobra Pomusze nadane w 1750 r. , Kończyszki 1770 i Jodanice 1802. Utrzymywali oni szkoły, o ile się zdaje 6cio klasowe, zamienione przez komisyą edukacyjną na podwydziałowe. W. był miejscem sejmików swojego powiatu, oraz sądów ziemskich i grodzkich. Starostwo grodowe wiłkomierskie, położone w wwdztwie wileńskiem, podług spisów podskarbińskich z 1569 r. było uposażeniem stołuj królewskiego, następnie zamienione na sstwo, obejmowało mto powiat. Wiłkomierz z przyległościami. Około 1775 r. posiadał je Marcyan Morykoni, opłacając zeń kwarty 1800 złp. a hyberny 1440 złp. Na sejmie z 1773 5 r. Stany Rzpltej zaradzając stratom, jakie z uronienia akt ziemskich powstawały przez to, iż takowe do dwu miast Wiłkomierza i Onikszt na repartycye były przewożone, zakazały odbywania sądów w Oniksztach i odtąd sądy grodzkie istniały tylko w Wiłkomierzu. Na tymże sejmie przez oddzielną konstytucyę dozwolono Marcyanowi Morykoniemu ustąpienia tego sstwa Ignacemu Tyzenbauzowi, jakkolwiek nieletniemu, zostawując królowi moc stanowienia administratora aż do dojścia do pełnoletności tegoż Tyzenhauza, starościca poselskiego. Na górze zamkowej, w zwaliskach opustoszałego zamku, gdzie obecnie wzniesiono koszary, utrzymywano wieżę fundować dla przestępców. Starostami grodowemi wiłkomierskiemi byli Wigaił czy nie Weżgajło, 1398, Kieżgajło Michał 1410, Semenowicz Borys 1501, Dowojnowicz Juri 1517 22, Radziwiłłowicz Stanisław 15247, Kmita Kuncowicz 1532 47, Kmita Jan 1554, Pac Paweł 1576, 1595; Kiszka Mikołaj 1631 8, Tyszkiewicz Jan Antoni h. Leliwa 1640 8, Komorowski Samuel h. Ciołek 1652 9, Siesicki Dowmont Michał h. Kitaurus 1674, Siesicki Jan Dowmont 1707, Sapieha Jerzy h. Lis 1717, Strutyński Jan Michał h. Sas 171732, Tyzenhauz Benedykt h. Tur 1733 66, Eperyeny Jan 1765 73, Morykoni Marcyan 1775 83, Morykoni Ignacy 1784 86, Morykoni Benedykt 1788; ostatni. Nadto wymienieni są jeszcze jako starostowie Dowojnowicz Jan 1492, Giedrojc Marcin h. Poraj w XVII w. . Kiszka Janusz 1604 i Kazimierz 1623, Kościałkowski Józef h. Syrokomla, Sanguszkowicz Jan 1555, Siesicki Michał 1621, Tyszkiewicz Jerzy 1564 i Tyzenhauz Ignacy h. Tur w XVIII w. . Po przyłączeniu do Rossyi 1796 r. W. został mtem powiat. namiestnictwa wileńskiego, od 1797 r. mto powiat. gub. wileńskiej a w 1842 r. gub, kowieńskiej. W 1837 r. został wyłączony z dawnego starostwa i przeszedł na własność skarbu. W 1877 r. w dzień jarmarku 29 czerwca prawie całe miasto spłonęło. Nazwę miasta łączą z podaniem o jakiejś dziewicy mergie, która razem z wil kami wiłkas mieszkała w jaskini góry Zamkowej. Inne podanie głosi o dziewczynie, porwanej przez wilka, którą mieszkańcy odbili w lesie rosnącym na miejscu dzisiejszego miasta. Opisy podał Tygodnik Illustrowany w 1863 r. , t. VII, str. 214 i 1864 r. , str. 271 i następ. . Porów. teź Pamiętniki Kamertona przez L. Potockiego 1869 r. . Wiłkomierski powiat, położony w płd. wsch. części gub. kowieńskiej, między 55 11 i 56 7 płn. szer. a 43 45 i 44 55 wsch. dług. , przedstawia nieforemny pięciokąt i graniczy na płn, z pow. nowoaleksandrowskim, na wschód z święciańskim i wileńskim, na płd. z kowieńskim, na zach. z kowieńskim i poniewieskim. Powierzchnia powiatu podług wyliczeń akademika Keppena wynosi 5143 w. kw. al. 535729 dzies. , podług pułk. Strjelbickiego 5185, 8 w. kw. , podług zaś pomiarów wojennotopograficznyeh 5106 w. kw. Linia największej długości wynosi 108 w. , szerokości zaś do 75 w. Powierzchnia zachodniej części powiatu przedstawia nizka równinę, poprzerzynaną gdzie niegdzie gęstemi lasami i wyniosłemi wybrzeżami rzek. W części wschodniej przechodzi szerokie pasmo wyniosłości, od mka Kozaczyzny pow. nowoaleksandrowskim, przecinające szosę kowieńskądyneburską pod st. Ławżedyszki. Również z pow. nowoaleksandrowskiego wstępuje niewielkie pasmo, przechodzące przez północny zakątek powiatu i kończące się pod mkiem Kupiszki. Nadto w niektórych miejscach wyniosłości towarzyszą wybrzeżom rzek i rzeczek. Najwyższe wyniosłości znajdują się pod wsią Stworańce 646, 5 st. aug. npm. , Bolniki 595, 7 i Kongiedy 562, 2 st. . Pod względem geognostycznym w płn. części powiatu spotykamy wapienie formacyi dewońskiej np. na wybrzeżach rz. Świętej. W płd. wsch. części podłoże stanowią piaski i gliny formacyi eoceńskiej dolnej trzeciorzędowej, śród któryeh miejscami znajdują się cieńkie warstwy lignitu i w niewielkiej ilości bursztyn. Doliny między wzgórzami i wybrzeżami rzek zasiane są głazami narzutowemi. Gleba w ogóle jest gliniasta, żyzna; zachodnie części powiatu gm. Troupie, Szaty, Kupiszki, Poławeń, Traszkuny, Komaje, Szymańce mają grunt czarnoziemny, iłowaty, pod względem urodzajności mogący współzawodniczyć z pow. poniewieskim i szawelskim. W ogóle grunta w pow. wiłkomierskim są żyzne oprócz gmin Widziszki, Nidoki, Żmujdki,

Wiłkomierz