pow. trockiego z król. polskiem, w bliskości miasteczka Birsztany, ma 224 w. Podług ukazu z r. 1843 gub. wileńska składa się z siedmiu powiatów wileńskiego, trockiego, święciańskiego, lidzkiego, oszmiańskiego, wilejskiego i dzisieńskiego. Pierwsze trzy powiaty, a także część lidzkiego i oszmiańskiego stanowią, jądro Litwy i należały bez przerwy do w. ks. litewskiego, aż do przyłączenia tego kraju do Rossyi w 1795 roku. W r. 1413 Władysław Jagiełło utworzył województwo wileńskie, w skład którego wcho dziły dzisiejsze powiaty wileński i święciański. Powiat trocki stanowił osobne województwo, a południowowschodnia część pow. oszmiańskiego i pow. wilejski należały do ks. mińskiego, ojczyzny Słowian Krywiczan, od r. 1300 znajdujących się już pod władzą ks. litewskoruskich. W późniejszym czasie te powiaty weszły w skład województwa wileńskiego i należały do powiatu oszmiańskiego. Powiat dzisieński był odwieczną składową częścią ks. połockiego, już od połowy XIII w. zależnego od litewskiej Rusi. Z tego księstwa utworzono z czasem w r. 1500 województwo połockie. Wreszcie pow. lidzki z ks. dejnowskiem stanowił za czasów Olgierda osobne udzielne księstwo; w późniejszym czasie w XIV w. przyłączony do województwa wileńskiego. Powiaty wilejski i dzisieński po drugiem podziale Rzpltej weszły w skład gub. mińskiej, utworzonej 3 maja 1795 r. , przyłączone zaś zostały do gub. wileńskiej 1 lipca 1843 r. Powiat lidzki od 1795 r. należał do gub. Słonimskiej, następnie od r. 1801 do grodzieńskiej, a nakoniec w r. 1843 przyłączony do gub. wileńskiej. Gubernia wileńska składała się w r. 1796 z 11 powiatów wileńskiego, zawilejskiego, trockiego, brasławskiego, oszmiańskiego, kowieńskiego, upickiego al poniewieskiego, wiłkomierskiego, telszewskiego, rossieńskiego i szawelskiego. Po wstąpieniu na tron cesarza Pawła polecono gubernie wileńską i Słonimską połączyć w jedną i nazwać ją gub. litewską, z przyłączeniem do niej 8 powiatów gubernii Słonimskiej Słonimskiego, nowogródzkiego, grodzieńskiego, wołkowyskiego, lidzkiego, brzeskiego, kobryńskiego i prużańskiego; lecz już w r. 1801 gubernia litewska znowu rozdzieloną została na dwie wileńską i grodzieńską w miejsce Słonimskiej. W r. 1829 uregulowano granicę między Kurlandyą i gub. wileńską według dawnych map i opisów. W r. 1839 gubernia wileńska składała się z 10 tylko powiatów, gdyż powiat trocki został zniesiony, a miasto Troki przestało być etatowym zasztatnyj gorod; wówczas to powiat brasławski przemianowanym został na nowoaleksandrowski. W r. 1852 d. 18 grudnia polecono utworzyć gub. kowieńską, w skład której weszły powiaty telszewski, szawelski, rossieński, upicki poniewieski, nowoaleksandrowski, wiłkomierski i część kowieńskiego. Bo pozostałych przy gubernii wileńskiej trzech powiatów wileńskiego, oszmiańskiego i święciańskiego dołączono od grodzieńskiej powiat lidzki, od gub. mińskiej powiaty wilejski i dzisieński. W tymże czasie wznowiono powiat trocki, z dołączeniem do niego części powiatu o. Powierzchnia gubernii przedstawia równinę piaszczystą. Malownicze brzegi rzek, a mianowicie Wilii i Niemna, są wprawdzie wzniesionemi, lecz pochodzi to właściwie od znacznego zagłębienia się rzek. Najwyżej położone miejscowości w gub. wileńskiej znajdują się w płd. zachod. części pow. lidzkiego oraz w pow. oszmiańskim, wilejskim i dzisieńskim, a częściowo tylko w wileńskim i święciańskim. Najwyższe punkty dochodzą w bliskości wsi Ciupiszki w pow. oszmiańskim 147 sąż. 1029 st. npm. ; około wsi Kondraty w pow. wileńskim 145 sąż. 1015 st. ; około folw. Józefatowo 139; wsi Jankowszczyzna 137; Zaborze 134; Łojcy w pow. oszmiańskim 130 i in. Wzniesienia te stanowią przedłużenie wyniosłości Awratyńskiej, gałęzi gór Karpackich, wychodzących z Galicyi przez Wołyń i łączącej się na wschód gubernii wileńskiej wąskim przesmykiem z wielką wyniosłością Wałdajską Ałauńską. To pasmo rozdziela gubernią swomi stokami na dwie części, przedstawiające różnice w powierzchni miejsc. Na północnym stoku przemaga grunt piaszczysty i gliniasty, pokryty lasami i jeziorami; południowy zaś stok, nieodróźniając się glebą, obfitszy jest w znaczne błota i głównie pokryty lasami. Sam grzbiet przedstawia otwartą piaszczystogli niastą miejscowość, nie zachowując jednostajnej wyniosłości, gdyż miejscami zniża się i tworzy kotliny. Pod względem geologicznym gub. wileńska nie jest ściśle zbadaną. Były projekty, aby przy banku ziemskim wileńskim jeden z taksatorów był geologiem; on to powinien był zbierać materyały do geologii gubernii przy ocenianiu wartości majątków ziemskich, żądających pożyczki z banku. Projekt był dobrze opracowany i gdyby był przyjęty przez zebranie akcyonaryuszów, mielibyśmy dokładną kartę geologiczną po latach 15 20, że zaś nie został przyjęty musimy się przeto posiłkować powierzchownemi postrzeżeniami Murchissona, Eichwalda i Giedrojcia. Podług nich gubernia wileńska należy do dolnego piętra trzeciej formacyi, oprócz północnowschodniej części, gdzie występują piaskowce i wapienie formacyi dewońskiej. Rzeki gub. wileńskiej należą wszystkie do dorzecza morza Baltyckiego. Niemen płynie po południowozachodniej granicy. Początek bierze w gub. mińskiej, na przestrzeni 85 w. oddziela pow. oszmiański od gub. mińskiej. Przy wpadnięciu rzeki Gawii, na granicy pow. oszmiań

Wilno