dy podnosi się niekiedy na 2 saż. i wtedy wyle wy bywają gwałtowne. Od prawego i lewego brzegu przyjmuje kilka strug i uprowadza wody dwóch jeziorek. Obraca 4 młyny. Niespła wna. J. Krz. Wilejka mto powiat; gub. wileńskiej, na prawym brz. Wilii, o 130 w. od jej źródeł, przy zbiegu z rzka Pleśnianką, pod 54 29 pln. szer. a 44 35 wsch. dług. , o 141 w. na płd. wsch. od Wilna odlegle. Z pomiędzy miast powiat, gubernii W. zajmuje najpośledniejsze miejsce, zarówno pod względem swej nieestetycznej powierzchowności, jak i co do liczby mieszkańców i ich oplatanego stanu. Całe drewniane, licho zabudowane, w 1800 r. miało 1 cerkiew paraf. drewnianą, 3 domy modl. żydowskie, 272 dm. , 14 sklepów, szpital miejski, 2931 mk. W 1880 r. było tu 3450 mk. 1828 prawosŁ, 369 katol. , 3 prot. , 1241 żydów, 9 mahomet. ; pod względem stanów; 178 szlachty, 24 stanu duchown. , 28 obywat. honorow. , 1855 mieszczan, 7 włościan, 351 st. wojskowego i 7 in. stanów. W 1888 ludność podniosła się do 4076 głów. Par. praw. , dekanatu błagoczynia wilejskiego, 4728 wiernych, 1 cerkiew par. , 1 fil. i 3 kaplice cmentarne. Do miasta należy 2001 dzies. , w tej liczbie 113 dzies. pod miastem. Dochody miejskie w 1860 r. wynosiły 4915 rs. Targów ani jarmarków niema, handel nieznaczny, przemysł żaden. Mieszkańcy zajmują się przeważnie rolnictwem i pokrewnemi gałęziami przemysłu rolnego. Kościoła katol. nigdy w W. nie było, tylko kaplica w dworcu starościńskim, która w 1810 r. zgorzała przyczem spaliły się i akta starościńskie, poczem katolicy przyłączeni zostali do par. Kurzeniec a następnie Kościeniewicze o 23 w. . Za czasów Rzpltej W. była mkiem, stanowiącego centr sstwa niegrodowego, zaliczonego do pow. oszmiańskiego. Po przyłączeniu do Rossyi nadane gubernatorowi mińskiemu gen. Karniejowowi, poczem ukazem cesarz. Katarzyny II z 1795 r. naznaczone zostało na mto pow. gub. mińskiej, przyczem włościanie starościńscy otrzymali prawa mieszczańskie. Chaty włościan, dwór i karczma stanowiły gród pierwotny i pierwsze posiedzenia sądu powiatowego odbywały się w karczmie Kupelowicza w 1797 r. Ż czasem dołączono jeszcze parę wsi włościańskich, napłynęli z różnych stron osadnicy, przeważnie żydzi, i tak się utworzyła dzisiejsza Wilejka. W 1842 r. mto wraz z powiatem przyłączone zostało do gub. wileńskiej. Okrąg wiejski W. obejmuje wsi Bilcewicze, Bytkowszczyzna, Iliszczewicze, Kołowicze, Osipowicze i Żółtki, oraz zaśc Abramowszczyzna, Białorzeczyca, Bilcewicze Nowe, Glinno, Izbiszcze, Niewiary, Olszanka, Ruczewie, Zalekowo, Zaspornia i Zykowa Wierocieja, w ogóle w 1865 r. 708 dusz rewiz. włościan skarbowych. Gmina należy do 1 okr. pok. do spraw włośc. a 2 okr. polic, składa się z 7 okręgów starostw wiejskich Wilejka, Barańce, Barowce, Kaczanki, Porsa, Prynta i Ruczyca, obejmuje 59 miejscowości, mających 510 dm. , 5921 mk, włośc; Zarząd gminy we wsi Kołowiczach, gdzie też i szkoła ludowa. W 1865 r. było w gminie 1422 dusz rewiz. b. wlośc. skarbowych i 599 włościan uwłaszczonych. Sstwo niegrodowe wilejskie podług spisów podskarbińskich z 1766 r. obejmowało mko W. z przyległemi wsiami Wilejka, Osipowicze, Iliszczewicze, Kołowicze, Bilcewicze, Żółtki, Ciuciewicze, Chołopki i in. i było w posiadaniu Paca, z opłatą kwarty 1955 złp. 14 gr. Na sejmie z 177375 r. Stany Rzpltej nadały te dobra narodowe w posiadanie emfiteutyczne Ignacemu Kurzenieckiemu, sędziemu grodzkiemu i posłowi pińskiemu, łącznie ze sstwem markowskiem. Wilejski powiat, utworzony w 1795 r. z dawnego powiatu za wilejskiego z miastem centralnem Postawy i z części pow. oszmiańskiego, leży we wschodniej części gubernii, graniczy od płn. z pow. wileńskim, od wschodu i południa z gub. mińską, od zach. z pow. oszmiańskim i święciańskim i zajmuje 126, 7 mil al. 6131 w. kw. , podług pomiarów gruntowych. 623802 dzies. 14113 pod osadami, 162237 roh orn. , 49409 łąk, 67555 pastw. i wygonów, 288105 lasów, 42379 nieużytków i wód. Powierzchnia powiatu, przerznięta rz. Wilią na dwie prawie równe połowy, wybitnie rozróżnia się w obu częściach. Południowa jest równiną niską, pokrytą błotami i lasami, północna zaś wyniosła i bezleśna. Płaska wyniosłość części północnej poprzerzynana jest dolinami dopływów Wilii. Naj wynioślejsze miejsca w powiecie znajdują się przy wsiach Kondraty 1015 st. npm. i Wargiany 770 st. oraz mku Miadzioł 742 st. . Gleba w miejscach wyniosłych jest gliniasta, urodzajna, V południowej zaś części ilasta i czarnoziemna. Główną rzeką powiatu jest Wilia, mająca tu brzegi wyniosłe, przeważnie piaszczyste. Szerokość jej do Wilejki nie przewyższa 15 saż. , poniżej zaś wynosi od 20 30 saż. Oprócz spławu drzewa w tratwach, odbywa się na niej nieznaczna żegluga w bajdakach i łajbach, idących do Wilna. Dla ładowania towarów na statki i zbijania tratew znajdują się w granicach powiatu przystanie w Wilejce oraz we wsiach Sosenka i Pachomowicze. Z dopływów Wilii ważniejsze od prawego brzegu Serwecz i Narocz, oddzielające pow. wilejski od święciańskiego, obie spławne; od lewego zaś Dźwinka, oddzielająca pow. wilejski od gub. mińskiej i Wiazynka z Ilią. Nadto w płd. zach. części powiatu przepływa Berezyna. W powiecie jest 14 jezior, z których najważniejsze Serwecz dl. 5 w. , szer. 1 1 2 w. , głęb. do 2 1 2 saż. i Narocz. Błot jest dużo, rozproszonych po różnych stronach, najważniejsze Wołkołackie, zajmujące do 38 w. kw. 4000 Wilejka Wilejka