wał za czasów cesarza Ottona I w Wielogrodzie. Kś. Fr. Wielołęka, wś i os. leś. , pow. koniński, gm. Dąbroszyn, par. Grodziec, odl. od Konina 15 w. ; ma 76 dm. , 84 osad, 734 mk. , 832 mr. Wchodziła w skład dóbr Grodziec. W r. 1827 było 46 dm. , 396 mk. Wielomowice, ob. Wilamowice. Wielona 1. w kronikach krzyżackich Welun, Welym, Wielin, ztąd u polskich dziej opisów niewłaściwie Wieluń, niekiedy Wileny, mko i dobra nad Niemnem, pow. kowieński, w 1 okr. poL, gm. Wielona, o 49 w. na płn. zach. od Kowna, st. poczt. Czekiszki, miało w 1859 r. 60 dm. , 393 mk. obecnie 456 mk. , kościół paraf. katol. , dom modlitwy żydowski, zarząd gminy, szkołę ludową. , przystań na Niemnie. Jarmarki odbywają się dwa razy do roku 10 stycznia i w dzień św. Trójcy. Kościół paraf. katol. , p. wez. Wniebowzięcia N. M. P. , z muru wzniesiony w 1421 r. przez w. ks. Aleksandra. Na cmentarzu grzebalnym kaplica p. wez. Zbawiciela, fundowana w 1844 r. przez dziedziczkę Zaleską. Parafia katol. , dekanatu wielońskiego, 5203 wiernych. Filia w Pomituwie. Dekanat wieloński, dyecezyi żmujdzkiej, obejmuje 13 parafii W. , Betygoła, Butkiszki, Czekiszki, Czerwony Dwór, Ejragołą, Girtakol, Jurborg, Pernarów, Rossienie, Skirstymoń, Średniki, Wilkija w pow. kowieńskim i rossieńskim, ma 8 filii, 11 kaplic. Parafia wielońska składa się z 17 dużych wsi i z mnóstwa osad pojedyńczych, których gospodarze są w ogóle zamożni. Gmina leży w zachodnim zakątku powiatu, graniczy od płd. z gub. suwalską. , od wschodu z gm. Średniki, od płn. z gm. Szymkajcie pow. rossieńskiego, od zachodu zaś z gm. Eleonorów, obejmuje 30 miejscowości, ma 290 dm. włościańskich obok 77 należących do innych stanów, 3638 mk. włościan, uwłaszczonych na 3700 dzies. ziemi. Dobra należą do Gabryela Zaleskiego i mają. z fol. Nowy Dwór i Krystynpol 1519 1 2 dzies. 400 lasu, 342 nieuż. . W 1807 r. dobra te, oszacowane na milion franków, Napoleon ofiarował ks. Józefowi Poniatowskiemu. Samo miasteczko dzieli się na górne i dolne. W pierwszem jest wielki kościół murowany, ostrołukowy, którego prezbyteryum widocznie jest dawniejsze i podług miejscowego podania sięga czasów pogańskich. Dawny zamek obejmował dwie góry, wznoszące się nad Niemnem, połączone z sobą mostem, zbudowanym nad dość głębobim parowem. Na jednej z tych gór jest teraz kościół, a za nim miasteczko górne, na drugiej ogród i sad dworski. Gruzy okrywają całą górę ogrodową. Obok tej góry zamkowej wznosi się od wschodu jeszcze inna góra, zwana w najdawniejszych inwentarzach górą Giedyminową, a na jej wierzchołku od zachodu sterczy kurhan, t. j. duży kopiec ostrokręgowy, obok którego znajduje sie dół tak okrągły, jakby sam kurhan był z niego. wyjęty. Od płn. oblewa górę zamkową i Giedyminową rzka Wielonka, uchodząca do Nienma. Założenie W. przypisywane jest ks. litewskiemu Witenesowi, który na początku XIV w. miał tu zbudować drewnianą twierdzę, osłaniającą dawniej już istniejącą na górze świątynię bogini Wellony. W 1328 r. marszałek zakonu Teodoryk z Altenburgu dwukrotnie bez skutku oblegał twierdzę. Około 1333 r. Krzyżacy, pod wodzą Henryka, ks. bawarskiego, zdobyli W. i zrównawszy ją z ziemią, wznieśli wkrótce na jej posadzie nową twierdzę, nazwaną Friedeburg a ćwierć mili dalej zamek Baierburg. Giedymin w 1338 czy 1339 r. odebrawszy Krzyżakom W. , oblegał dalej Baierburg i tu rażony postrzałem z bombardy, umarł podobno w Welonie i tu mógł być pogrzebany na górze noszącej jego nazwę, chociaż i w Wilnie jest góra Giedyminową, do której to samo przywiązane jest podanie. Zamek, odebrany przez Litwinów, bezskutecznie oblegał w 1339 r. w. mistrz Teodoryk z Altenburga. Później 1348 r. załoga cała poddała się oblegającemu zamek w. mistrzowi Henrykowi Dusemer, przyrzekłszy przyjąć chrzest. Dusemer zburzywszy zamek, jeńców zapedził do Samlandyi, gdzie ich ochrzcił i osadził. Boje o W. między obu stronami nieustawały, i tak w 1357 r. Krzyżacy, pod wodzą marszałka zakonu Zygfryda Danvelda, pobici zostali przez Litwinów a w 1360 r. dobywał odbudowany przez Litwinów zamek marszałek zakonu Henning Sehindekopf, aż w końcu, tenże Schindekepf po czterodniowym szturmie spalił zamek, broniony walecznie przez Gastolda i bajorów Surmina i Matewika, i załogę zdradziecko wymordował. Zniszczoną twierdzę w. mistrz Konrad von Jungingen odbudował pod dawnem nazwiskiem Frideburga i w 1400 r. założył tu stolicę krzyżackiej Żmujdzi. Tu osiadł rządca Vogt prowincyi Michał Kuechmeister Sternberg z oddziałem krzyżackim. Wówczas także wymurowali tu Krzyżacy na miejscu świątyni pogańskiej mały kościół w obrębie twierdzy, stanowiący przypuszczalnie presbiteryum dzisiejszej świątyni. Gdy w 1404 r. komtur żmujdzki Marcin Helfenbach zwoławszy do siebie bajerów żmujdzkich, zdradziecko wtrącił ich do więzienia, ci uwolniwszy się w nocy zabili komtura, załogę pokonali i opanowali zamek. Uśmierzyli jednak rokosz Krzyżacy i W. znowu zajęli, lecz stolicę kraju do innego miejsca przenieśli. Zniszczoną niewiadomo przez kogo a odbudowaną przez w. mistrza w 1408 r. , Witold zajął w 1409 r. w swe posiadanie wraz z całą Żmujdzią. Na pobliskiej wyspie niemeńskiej d. 15 paźdz. 1416 r. odbył się wielki zjazd Jagiełły i Witolda, oraz ich rady polskiej i litewskiej, z w. mistrzem zakonu Michałem Kuechmeister Ton Sternberg, mistrzem inflanckim Landerem,

Wielołęka

Wielołęka

Wielomowice

Wielona