pierwszych wiekach życia dziejowego rozkład ludności był bardzo nierównomiernym. Osady tłoczyły się po brzegach rzek i jezior, lesiste międzyrzecza i płaskowzgórza działów wodnych były słabo nadzwyczaj zaludnione. Postępy rolnictwa i kolonizacyi, za sprawą królów, duchowieństwa i świeckich właścicieli, ponadawanych wielkimi obszarami leśnymi, rozprowadzały ludność rolniczą, równomierniej po całym obszarze. Zmiany w rozdziale ludności wpłynąć musiały na zmiany w rozmieszczeniu targowisk, przekształcających się w miasta. Skupione poprzednio nad rzekami, rozmieszczone przy grodach, targowiska w części tracą swe znaczenie pod wpływem nowo powstających centrów, skupiających interesy sądowe i ekonomiczne, instytucye kościelne i szkolne. Stare grody i targowiska, jak Kruszwica, Ostrów na Lednicy, Giecz, Zhar, Spicymierz, Ruda i inne upadają lub znikają a natomiast rozwijają się nowe osady miejskie, jużto w pobliżu starych grodów na suchszych miejscach zakładane, jak Poznań, Kalisz, Łęczyca, bądź świeżo powstające, jak Wałcz, Pyzdry, Nieszawa, Turek. Przy tworzeniu się powiatów znika wiele dawnych grodów kasztelańskich, inne przetwarzają się w centra powiatowe, osady przyklasztorne klasztory pierwotnie zakładano w obrębie grodów. Trakty lądowe ustalają się przy utorowaniu dróg przez puszcze i trzymają się zwykle linii wododziałów, umożliwiając rozwój osad przemysłowohandlowych śród płaskowzgórz, zdala od rzek spławnych, jak np. Piotrków, Radomsk, Wieluń i t. p. Pierwotne życie leśne, polegające na polowaniu, hodowli pszczół i pasterstwie, ustępuje miejsca gospodarstwu leśnemu, polegającemu na wypalaniu smoły, wytapianiu żelaza, wyrobie szkła, potażu, obróbce materyału budulcowego a wreszcie karczowaniu lasów pod nowe folwarki i wsie. Rozkład wsi, łanów kmiecych, osad miejskich i kościołów parafialnych w połowie XVI w. przekonywa, iż cały obszar W, ogarnął wyższy stopień kultury, polegający na rozdziale pracy, wytworzeniu się licznych ognisk koncentrujących materyalne i moralne interesy ludności i spojeniu ludności z zajmowanym obszarem przez pracę i nakłady włożone w ziemię, budowle, instytucye. Około 1200 kościołów, do 500 szkół w samej archidyec. gnieźn. przeszło 300, 247 miast i 6471 wsi, rolniczych przeważnie, oto cyfrowy wykaz owoców pracy cywilizacyjnej, dokonanej do połowy wieku XVI. Na podstawie danych, zawartych w regestrach poborowych, można oznaczyć w przybliżeniu prawdopodopodobną ludność miejską i wiejską tego obszaru. Województwo poznańskie 294 mil kw. miało w drugiej połowie XVI w. 151000 ludności wiejskiej i 53000 miejskiej, razem 204000, a więc na milę 700 głów; wojew. kaliskie 300 mil 192000 wiej. i 28000 miej. , razem 220000 na milę 770 głów; wojew, inowrocławskie 53 mil 31000 wiej. , 9400 miej. , razem 40400, średnio 760 na milę; wojew. brzeskie 60 mil 66000 wiej. , 9200 miej. , razem 75200, średnio 1250 na milę; ziemia dobrzyńska 54 mil 41000 wiej. , 5000 miej. , razem 46000, na milę 850; wojew. łęczyckie 80 mil 86000 wiej. , 13200 miej. , razem 99200, na milę 1250 głów; wojew. sieradzkie z ziemią wieluńską 212 mil 111000 wiejs. , 24400 miej. , razem 135400, na milę 640 głów. Ogółem ludności wiejskiej 678000, miejskiej 142200, razem 820800, średnio na milę 780 głów, a na jedno miasto 576 głów. Regestra poborowe, służące za podstawę tych obliczeń, podają zwykle cyfry nieco mniejsze od rzeczywistych. Z drugiej znów strony w obliczeniach tych, dokonanych przez prof. Pawińskiego, przyjęto nieco za wysoką skalę zaludnienia łanów kmiecych, osad kościelnych, folwarcznych, i zawysoki nieco stosunek 24 głów ludności miejskiej na każdą złotówkę szosu, co dałoby dla Poznania przy 1400 fi. szosu 33000 ludności. Prawdopodobnie jednak zmniejszenie mnożnej równoważy wpływ zawysokiego mnożnika i rezultat ztąd otrzymany jest bardzo blizkim rzeczywistości. g Własność ziemska przedstawia w W. odmienne stosunki niż w innych częściach Rzeczypospolitej. Dobra królewskie i duchowne zajmują tu o wiele mniejszy procent obszaru niż w Małopolsce. Większa własność prywatna nieznaczny stanowi procent, za to średnia własność szlachecka i części kmiece przedstawiają się korzystniej dla posiadaczy niż gdzieindziej. Łany kmiece należące do duchowieństwa stanowią w wojew. poznańskim 535 lan. 6 ogólnej liczby, w kaliskiem 646 łan. także 6 w inowrocławskiem 213 łan. 12, w ziemi dobrzyńskiej 248 11 w wojew. brzeskim 641 16, a w łęczyckiem 1147 aż 22; Dla sieradzkiego nie da się ilość łanów obliczyć dla braku wskazówek w regestr. pobor. Łanów królewskich najwięcej posiada wojew. łęczyckie 541, w którym stanowią 9 w wojew. inowrocławskiem 205 jest 11. W ziemi dobrzyńskiej są tylko dwie wsi królewskie. W innych województwach nie można ściślej obliczyć dla braku danych. Poznańskie posiada bardzo mało wsi królewskich, sieradzkie i kaliskie nieco więcej, choć nie w takim stosunku co wojew. łęczyckie. Większej posiadłości prawie niema. Najmożniejsze rody senatorskie mają stosunkowo niewielkie całości dóbr. Są to rodziny Górków, Ostrorogów, Czarnkowskich i Leszczyńskich. Najmożniejszej gałęzi Ostrorogów przedstawiciel Marcin Ostroróg Lwowski od Lwówka, kasztelan kamieński, w r. 1581 posiada dwadzieścia kilka wsi, obejmujących około 100 łanów kmiecych; Rafał Lesz

Wielkopolska