e Rozległość i padział polityczny w wieku XVI. Właściwa Wielkopolska, rozdzielona na dwa województwa poznańskie i kaliskie, obejmowała 593 mil kwadr. , co w stosunku do obszaru całości państwa, wynoszącej, po znacznych uszczupleniach, jeszcze 13300 mil kwadr. w r. 1772, przedstawia zaledwie dwudziestą drugą część. Dołączywszy do obszaru tych dwu województw rozległość odwiecznych anneksów państwa Polan, jakiemi były województwo sieradzkie i ziemia wieluńska 212, 35 mil, wojew. łęczyckie 79, 50 mil kwadr. , wojew. brzeskie 59, 48 mil. ziemia dobrzyńska 53, 60 mil i wojew. inowrocławskie 5311, otrzymamy obszar 1051 mil kwadr. Małopolska zaś ze Spiżem i ks. Siewierskiem 1046 mil. Różnica więc obszaru obu najdawniejszych prowincyi bardzo nieznaczna. Mazowsze przedstawia rozległość znacznie mniejszą, bo tylko 578 mil kwadr. Prusy królewskie były mniejsze co do obszaru od Mazowsza. Za Łokietka obszar państwa nie wiele przechodził nad 3000 mil kwadr. Co do podziału na powiaty, to takowy wynikł z potrzeb sądowoadministracyjnych, przy uwzględnieniu czynników historycznych. Ztąd obszary powiatów przedstawiają wielkie różnice. Podczas gdy największy z powiatów wielkopolskich, poznański ma 162, 35 mil kwadr. , to najmniejszy kruszwicki tylko 6, 21 mil. Za to kiedy w pow. poznańskim przypada w r. 1571 tylko 22 łan. km. na 1 milę kwadr. , to na Kujawach średnio wypada po 67. Podczas gdy na Kujawach 3 5 obszaru było pod uprawą, , a lasy i nieużytki zaledwie 2 5 zajmowały, to w pow. poznańskim lasy i bagna przeważały. Poznań był więcej strategicznym punktem, centrem wojennokościelnym, zaś właściwem ogniskiem kultury Polan były okolice Gopła i starożytnej Kruszwicy, Gniezno z grodem na Lednicy. Ztąd słabiej zaludnione powiaty województw poznańskiego i kaliskiego mają, stosunkowe znaczne obszary, gdy powiaty wojew. brzeskiego są. tak drobne przy znacznem zaludnieniu. . Województwo poznańskie, mające obszaru 293, 61 mil kwadr. , dzieliło się na powiaty poznański 162, 35 mil kw. , kościański 92, 27 mil kw. , wschowski 8, 91 mil i wałecki 30, 18. Nierównomierność obszarów powiatowych zostaje w związku zarówno ze stopniem zaludnienia w pow. poznańskim r. 1571 było 22 łan. km. na 1 milę, we wschowskim 53 łan. na 1 milę jak i z historycznemi warunkami. Ziemię wschowską odebrał książętom szląskim Kazimierz W. r. 1341, zaś powiat wałecki stanowił część Pomorza, ztąd po wcieleniu do W. oba obszary stanowiły odrębne całości. Województwo kaliskie 300, 75 mil kw. przedstawia większą, równomierność w obszarach powiatów. W skład jego wchodzą kaliski 60, 27 mil kw. , gnieźnieński 50, 89, kcyński 42, 93, nakielski 56, 35, koniński 39, 34 i pyzdrski 30, 37. Rozmiary zostają w stosunku odwrotnym do zaludnienia i rozwoju rolnictwa. Gdy w najmniejszym, pyzdrskim, przypada w 1571 r. 50 łan. na 1 milę, to w największym kaliskim tylko 33. Województwo inowrocławskie 53, 11 mil kw. dzieliło się na powiaty inowrocławski 23, 01 mil kw. mający 54 łan. na 1 mili, i bydgoski 30, 10, większy, lecz dla znacznych bagien i lasów słabiej zaludniony 18 łan. na 1 mili. Województwo brzeskie brzesko kujawskie, rozmiarami 59, 48 mil niemal równe z inowrocławskim, dzieliło się na pięć powiatów brzeski 19, 57 mil kw. , kowalski 11, 32, przedecki 9, 03, radziejowski 13, 30 i kruszwicki 6, 28. Średnio na milę wypadało 67 łan. km. , najwięcej w brzeskim 80 lan. , najmniej w kowalskim 42, 8. Ziemia dobrzyńska 53, 60 mil obejmowała powiaty dobrzyński 9, 59, rypiński 21, 27, lipnowski 22 74, ze średnia liczbą. 39 łan. na 1 mili. Województwo łęczyckie 79, 50 mil rozpadało się na powiaty łęczycki 44, 45, brzeziński 23, 62 i orłowski 11, 43. Ten ostatni liczył po 70 łan. na 1 mili, średnio zaś w wojew. 62, 7 łan. Wojew. sieradzkie, obejmujące 161, 84 mil kw. , rozpadało się na powiaty sieradzki 41, 77, Szadkowski 37, 75, piotrkowski 40, 32 i radomski 42. Najgęściej zaludniony był Szadkowski 43, 2 łan. na 1 milę, najsłabiej, lasami pokryty, radomski 23, 5 łan. . Wreszcie ostatnią częścią. W. była ziemia wieluńska 50, 41 mil, z powiatami wieluńskim 36, 95 i ostrzeszowskim 13, 45, mająca średnio po 24, 1 lan na mili. Co do różnicy w rozmiarach powiatów, to wpływa na takową, obok innych czynników, wpływ przyciągający interesów koncentrujących się w większych miastach, jak Poznań, Kalisz, Łęczyca, Wieluń, Sieradz, Radomsk, skutkiem czego szlachta okoliczna woli dalszą, przebywać drogę do centrów sadowych w rozległych powiatach, byle przytem korzystniej załatwić inne różne sprawy w miastach. f Ludność. O znacznem stosunkowo zaludnieniu właściwej ziemi Polan nad Wartą, Gopłem i Notecią. , świadczą podania kronikarzy Gallusa, tyczące się hufców gromadzonych z tych stron przez Chrobrego. Na wyprawę przeciw Jarosławowi zbiera on w r. 1018 z kasztelanii poznańskiej, gnieźnieńskiej, gieckiej i inowrocławskiej do 4000 kiryśników a 13, 000 lżej zbrojnych tarczowników. Wyprawy Chrobrego i Krzywoustego ściągały ludność rycerską zarówno z pomiędzy Polan, jak i sąsiednich plemion i skupiały ją koło dworu i głównych grodów książęcych. Następnie kolonizacya wschodnich obszarów i szerząca się kultura rolnicza na miejsce dawniejszej pasterskoleśnej, rozpraszały równomierniej ludnośó W. i pozbawiały te strony nadmiaru mieszkańców. Napływ niemieckich osadników wyrównywal ubytki spowodowane przez ruch ludności ku wschodowi. W

Wielkopolska