i rzeczkę Radomkę, ziemie czerska i granicę archidyakonatu warszawskiego od wschodu. Dyecezya ta dzieliła się pierwotnie na pięć archidyakonatów gnieźnieński, kaliski, łęczycki, kurzelowski i uniejowski. Arcyb. Jan Łaski w r. 1512 utworzył dwa jeszcze łowicki z części łęczyckiego i kamieński z części gnieźnieńskiego. Oddzielił też z archidyak. kaliskiego 42 kościoły, dla których ustanowił osobnego officyała w Wieluniu, lecz archidyakonat wieluński nie utrzymał się. Archidyakonat gnieźnieński, liczył na początku XVI w. 232 kościołów, z których 57 wcielił r. 1512 Łaski do archidyak. kamieńskiego. Kościoły te utworzyły dekanaty więcborski 15 kośc. , człuchowski 11, łobżenicki 12, nakielski 11 i tucholski 8. Następnie odłączono jeszcze 31 i utworzono z nich dekanaty kcyński 12, żniński 19, wcielone do archidyak. kamieńskiego. Ze 175 kościołów istniejącyeh w r. 1512, dziś tylko 110 należy do archidyecezyi gnieźn. , 64 zaś po rozgraniczeniu dyecezyi w r. 1821 przeszło do dyecezyi kujawskokaliskiej, a 1 Grzegorzew do archidyec. warszawskiej. Z tych 175 kościołów było w r. 1512 tylko 25 murowanych. W 117 parafiach patronat należał do szlachty, w 16 do królów, w 12 do arcybiskupów, 8 do kapituły, w pozostałych do różnych dygnitarzy duchownych. W ciągu następnych wieków znikło 12 kościołów paraf. a 11 zamieniono na filialne. W skład archidyakonatu, obok dekan. gnieźnieńskiego, wchodziły łekneński, żniński, zbarski, koniński, słupecki. Klasztorów było 12 męzkich i 1 żeński, kaplic 16, szpitali z prebendami 12, szkół parafialnych 81. Archidyakonat uniejowski obejmował dekanaty uniejowski, warcki, Szadkowski i brzeznicki. Ten ostatni został włączony w części do archidyak. łowickiego. Kościołów paraf. liczył archidyakonat 90, kilka filialnych i do 40 kaplic. Kościołów murowanych było 14, drew. 76 w r. 1876 było na tym obszarze 56 murow. a 34 drew. . Patronat należał do szlachty w 60 parafiach, do króla w 14 par. , a do arcybiskupa w 11 paraf. Kollegiat było trzy, klasztorów trzy i dwie rezydencye, szpitale z kościołami dwa, szkół 20. Cały ten archidyakonat wcielony został od r. 1821 do nowej dyecezyi kujawskokaliskiej. Archidyakanat kurzelowski obejmował, już w obrębie Małopolski, częśó dawnej ziemi sandomierskiej. Posiadał 72 kościoły paraf. , 8 filialnych, 3 kaplic, w tem 23 kościołów murow. , 49 drew. , 56 patronatu prywatnego, 7 królewskiego, inne różnych dygnitarzy kościelnych. Do początku XVI w. nie było tu ani jednego klasztoru. Szkół paraf. było 30. Po upadku kraju archidyakonat ten odpadł od archidyecezyi i rozdzielony został między dyecezye sandomierską 53 kościoły, w dekan. radomskim, opoczyńskim, koneckim, i dwa kościoły w kieleckim Chełmce i Piekoszów, Słownik Geograficzny T. XIII. Zeszyt 149. i kielecka do której weszło 19 kościołów w dekanatach włoszczowskim, jędrzejowskim i parafie Chęciny i Łopuszno w dek. kieleckim. Archidyakonat kaliski już istnieje w pierwszej połowie XIII w. Pierwotnie obejmował on większą część wojew. kaliskiego i ziemię rudzka, która jednak miała jakiś czas r. 1239 swego archidyakona. Dopiero jednak w XVI w. oddzielono 42 parafie ziemi wieluńskiej i oddano wizytowanie ich oddzielnym komisarzom arcybiskupim. Przy archidyakonacie kaliskim pozostało wtedy 89 kościołów, rozdzielonych na 5 dekanatów kaliski 22, krotoszyński 6, pleszewski 22, Stawski 19 i stawiszyński 20 kośc. . Z tych 10 było murowanych a 79 drewnianych. W 69 parafiach patronat należał do szlachty, w 7 do arcybiskupów, 5 do króla. Było też 7 klasztorów, dwie kollegiaty, 5 szpitalów z prebendami i 57 szkół, W ziemi wieluńskiej istniały tylko 3 szkoły. Po upadku kraju i nowem rozgraniczeniu dyecezyi z 89 kościołów tylko 42 zostało przy archidyecezyi gnieźnieńskiej. Tworzą one dziś dekanaty pleszewski, krotoszyński i ołobocki. Pozostałe, w liczbie 47, weszły w skład dyecezyi kaliskokujawskiej i leżą. w 5 dekanatach kaliskim 40 kośc. , tureckim 5 kośc. , sieradzkim Wojków i Gruszcyce, słupeckim Szymanowice. Archidyakonat łęczycki opisany został w Lib. Ben. Łaskiego, jeszcze przed wydzieleniem z niego archidak. łowickiego. Dzielił się wtedy na cztery dekanaty tuszyński 26 kośc. , rawski 43, szczawiński 33 i bedlneński 40. W końcu XVI w. kościoły te stanowiły 8 dekanatów, z tych pięć łęczycki, kłodawski, kutnowski, zgierski i tuszyński tworzyły archidyakonat łęczycki, zaś dekanaty łowicki, skierniewicki, rawski składały archidyakonat łowicki. Pod względem patronatu należało do króla 16 kościołów, do arcybiskupa 28, do biskupa kujawskiego 6, do innych dygnitarzy duchownych lub mieszanego patronatu 15, do szlachty 77. Murowanych kościołów było w obu archidyakonatach 36. Na początku XVI w. było 7 klasztorów, 3 kollegiaty, kilkanaście szpitali z prebendami, do 20 kaplic i 34 szkół. Przy nowem rozgraniczeniu dyecezyi 119 kościołów weszło w skład archidyecezyi warszawskiej, 22 do kujawskokaliskiej i jeden Łęgonice do sandomierskiej. W skład W. wchodziła jeszcze część dyecezyi kujawskiej, obejmującej w wojew. inowrocławskim i brzeskim 108 parafii przy końcu XVI w. i część dyecezyi płockiej w ziemi dobrzyńskiej, mającej 61 parafii. Ogółem w drugiej połowie XVI w. liczyła Wielkopolska 1117 parafii dla 247 miast i 6471 wsi. Średnio jedna parafia zajmowała 0, 94 mili kw. Gdy w powiatach wałeckim i pyzdrskim przypada od 2 do 3 mil kw. na parafią, to w pyzdrskim i gnieźnieńskim zaledwie pół mili. 23

Wielkopolska