du i płd. wschodu nie zostały ściślej określone, gdyż zamiast zorganizowanych politycznie i napierających na granice sąsiadów, mieszczą sie tam rozlegle, słabo zaludnione puszcze i przemieszkująniższe co do kultury plemiona Prusacy, Jadźwingi. Ztąd, podczas gdy granice kościelne dyecezyi wielkopolskich sięgną ku wschodowi po za Pilicę, a nawet przekroczą Wisłę w archidyakonacie czerskim, to w rozdziale politycznym kraju cofną sie do linii Pilicy i wstrzymają przed lew. brzegiem Bzury. e Pierwotny podział polityczny. Zcentralizowanie władzy w reku księcia w interesie wspólnej obrony wywołać musiało wprowadzenie w państwie organizacyi wojennego charakteru, opartej na połączeniu władzy administracyjnej z wojennną, w osobie naczelników grodowych, zwanych z łacińskiego kasztelanami. Naczelnikom tym dawano w dokumentach tytuł comes, a po polsku zwano ich panami. Rozdział państwa po śmierci Krzywoustego przyczynił się do zwiększenia liczby grodów obronnych po granicach dzielnie, a tem samem i okręgów kasztelańskich. Jednocześnie pojawia się w miejscu dawniejszego, jedynego wojewody na całe państwo comes palatinus Poloniae, coraz większa liczba wojewodów, odpowiednia ilości nowo powstających dzielnic w ciągu wieku XIII. Początkowo przy tytule wojewody nie spotykamy oznaczenia terytoryum, na które się jego władza rozciąga. Jest on wojewodą całego państwa lub dzielnicy należącej do księcia, przy którym występuje. Następnie dopiero, przy skupieniu dzielnic w jedną całość, gdy jednak pozostają dawni dzielnicowi dygnitarze, zaczynają ich odróżniać nazwami terytoryów. Wzrastająca przewaga interesów ekonomicznych i nierozłącznych z niemi potrzeb porządku i bezpieczeństwa własności, nad zadaniami wojennemi, wywoła utworzenie się w XIV w. okręgów z centrami sądowoekonomicznymi powiatów i oddawania grodów, jako centrów dóbr książęcych, w ręce rządzców starostw, którzyby mieli na widoku dobrą administracyę tych posiadłości i nadzór nad porządkiem i bezpieczeństwem. d Podział kościelny. Najpierwsze biskupstwo, utworzone około r. 966 w Poznaniu dla całego państwa Polan, obejmowało naturalnie obszar zależny politycznie do władzców tego państwa. Pierwotne więc granice dyecezyi poznańskiej były granicami pierwotnej Polski. W miarę tworzenia nowych biskupstw, wydzielano ich obszary z przestworów pierwszej jedynej dyecezyi, biorąc pod uwagę nie tyle rozległość ile zaludnienie dzielonych ziem. Dyecezya lubuska utworzona, prawdopodobnie za Krzywoustego, z zachodniej części dyec. poznańskiej, obejmowała obszar po obu brzegach Warty w jej dolnym biegu, a za granicę zachodnią miała rzeki Sprowę, Łęknicę, Stobrawę, Odrzycę, choć już w połowie XIII w. dyecezya kamieńska sięgała po prawy brzeg Warty, zagarniając ziemię kieniecką Chinez. Cała zresztą dyecezya lubuska odpadnie w krótce od Polski i przejdzie w skład Nowej Marchii. Dyecezya poznańska, już po utworzeniu lubuskiej, sięgała na zachodzie po Szydłów nad Odrą przy ujściu Nisy łużyckiej, a na płn. wschodzie przechodziła na praw. brzeg Noteci, dosięgała na płn. Dramburga i Nowego Szczecina, następnie opuszczała się na dół do Ujścia nad Notecią i w ciągłych zagięciach biegła ku południowi, przechodząc między Gnieznem i Poznaniem. Na płd. od Kalisza spotykała się z granicą dyecezyi wrocławskiej do której należała część ziemi rudzkiej koło Ostrzeszowa, granica W. od Szląska, stanowiła jej połud. granicę. Jako pamiątka pierwotnej rozciągłości pozostał przy tej dyecezyi skrawek, który stanowiąc początkowo, niepożądaną, bo niebezpieczną i małoludną puszczę, stał się z czasem ogniskiem życia państwowego. Były to obszary stanowiące następnie ziemię czerską, rozciągającą się po brzegach Wisły, pomiędzy ujściami Pilicy i Bzury. Dyecezya poznańska w r. 1510 składała się z 3 archidyakonatów a 13 dekanatów poznański 24 kościoły, z tych 9 w Poznaniu, kostrzyński 15 kościołów paraf. , pyzdrski 25 kośc. , obornicki 47 kośc. , stęszewski 37 kośc. , kościański 39 kośc. , nowomiejski 46 kośc. , wschowski 24 kośc. , grodziski 13 kośc. , zbąski 15 kośc. , wronecki 25 kośc. , międzyrzecki 25 kośc. . W ogóle 352 kościołów paraf. i około 100 kościołów klasztornych, szpitalnych, kaplic. Do dyecezyi należał też archidyakonat warszawski, po za obrębami Wielkopolski, który na początku XVII w. mieścił w dziesięciu dekanatach 142 kościołów paraf. , prócz kościołów klasztornych i kaplic Archidyecezya gnieźnieńska sięgała podobno pierwotnie aż do Baltyku; rzeczki Chuda od zachod. i Plitwica od wschodu ujmowały obszar dawnego Pomorza, który na północ od Noteci wchodził w skład tej dyecezyi. Na obszarze tym mieszczą się dziś powiaty chojnicki, tucholski i człuchowski. Granica właściwej W. od Kujaw stanowiła też granicę dyecezyi gnieźnieńskiej od kujawskiej. Od zachodu graniczyła z dyec poznańską. W obrębie powiatu ostrzeszowskiego Prosna stanowiła granicę od dyec wrocławskiej do której należała zach. częśó tego powiatu, dalej zaś ku płd. zach. i płd. granica ziemi wieluńskiej od Szląska stanowiła granicę dyec gnieźn, od wrocławskiej. Dalej ku wschodowi w skład dyecezyi wchodziły wszystkie anneksy Wielkopolski z wyjątkiem Kujaw, a mianowicie ziemie łęczycka, sieradzka, wieluńska, kasztelania łowicka, część ziemi rawskiej i część Małopolski na praw. brzegu Pilicy po Secemin i Ciernę pod Jędrzejowem od płd. , a po Chęciny, Odrowąż, Skrzynno

Wielkopolska