posiadali je Stanislaw Bekiesz, Gąsiewscy, Korwinowie, Konopaccy, wreszcie Adam ks. Czartoryski, gen. ziem podolskich, z opłatą 21508 złp. kwarty a 12140 złp. hyberny. Wieliski powiat, położony we wschodniej części gubernii, graniczy od pln. z gub. pskowska, od wsch. i pld. z gub. smoleńską; , od zach. z pow. witebskim i newelskim i podług obliczeń Strjelbickiego zajmuje 80, 15 mil al. 3927, 4 w. kw. , w tem 3900 w. kw. al. 406250 dzies. gruntu stałego i 27, 4 w. kw. znaczniejszych wód wewnętrznych. Bo pow. wieliskiego przechodzą pasma wyniosłości z sąsiednich gubernii pskowskiej i smoleńskiej. Znaczniejsze wyniosłości znajdują się w płn. części powiatu, na pograniczu gub, pskowskiej, przy wsi Bodiahino, na płd. zach. od niej przy wsiach Prudok, Roztoki i Kożeki oraz po lewym brzegu Dźwiny pod wsią Suszerszyzna i mku Ilino. Również znaczne wyniosłości znajdują się w płd. wsch. części powiatu. Pomiędzy temi wyniosłościami na wybrzeżach rz. Sartei i Krzywki rozciągają się doliny łączne, a pomiędzy wyniosłościami wsi Taraskowa, Barsuki, Szczecina, Zalubicka i Czepli znajduje się rozległa dolina, pokryta kilku jeziorami. Gleba przeważnie piaszczystoglinia sta, zawalona głazami narzutowemi. Główną rzeką powiatu jest Dźwina, przerzynająca jego powierzchnię w kierunku z płn. wsch. na płd. zach. ; brzegi jej wznoszą, się od 20 do 30 stóp. Dźwina jest żeglowną od ujścia do niej Meży. Żeglugę utrudniają rafy kamienne w rzece poniżej wsi Kresty i naprzeciw wsi Horemeki, oraz porohy o 1 2 w. poniżej wsi Kresty. Z dopływów Dźwiny najważniejsza Meża, należąca do powiatu na przestrzeni 28 w. i na całej tej przestrzeni spławna. Pozostałe rzki są. nieznaczne i należą do systematu Dźwiny i Łowaci. Jeziora nie wielkie; najważniejsze Uświaty i Usmynia na płn. od Wieliża. Obejmują one w ogóle 27, 4 w. kw. i pod tym względem pow. wieliski zajmuje ostatnie miejsce pomiędzy powiatami gubernii. Błota zalegają w rozmaitych częściach powiatu i zajmują w ogółe 94 w. kw. Najważniejsze, t. zw. Lipowy Moch, zajmuje około 44 w. kw. Lasy mają 194712 dzies. , t. j. 47, 6 ogólnej przestrzeni i pod tym względem powiat ustępuje tylko pow. lucyńskiemu 56, 7 i połockiemu 48, 5. Z ogólnej przestrzeni lasów 16152 dzies. należy do skarbu, 386 do cerkwi a 178174 dzies. do właścicieli prywatnych. Włościanie nieposiadają wcale lasów. W drzewostanie przeważa jodła. W 1885 r. było w powiecie bez mta 64136 mk. 31659 męż. , 32477 kob. , w tej liczbie 110 szlachty dziedz. , 43 osobistej, 292 stanu duchow. , 26 obywateli honorowych, 93 kupców, 4482 mieszczan, 4824 b. włośc skarbowych, 49894 włościan uwłaszczonych, 4189 stanu wojskowego, 89 cudzoziemców, . 94 innych stanów. Pod względem wyznań było 60662 prawosł. , 329 katol, 167 rozkolników, 439 protest. , 2533 żydów, 6 mahomet. W t. r. zawarto 542 małżeństw, urodziło się 3501 dzieci 44 nieślubnych, zmarło 2501 osób, przyrost zatem ludności wynosił 1000 dusz. Podług wydanego przez centralny komitet statystyczny wykazu gmin w 1890 r. było w powiecie 930 miejscowości, mających 9485 chat włośc. obok 583 dm. należących do innych stanów, 62309 mk. włościan 30799 męż. , 31510 kob. uwłaszczonych na 118203 dzies. Pamiat. kn. witeb. gub. za 1889 r. podaje w powiecie 1097 miejscowości, w tem dwa miasteczka Ilino i Uświaty. Pod względem etnograficznym masę ludności stanowią. Białorussy, inne plemiona stanowią nieznaczną przymieszkę. I tak podług danych komitetu statystycznego gubernialnego w 1870 r. było w powiecie 362 Wielkorusów z tego 182 w mieście, 195 Polaków, 16 Łotyszów, żydzi tylko stanowią dość znaczny pomiędzy ludnością, liczba ich bowiem w powiecie wynosi 9331 dusz, z tego 7004 w Wieliżu 42, 5 ogólnej ludności, 1333 w miasteczkach 42, 2 i 994 na wsiach l, 9. Pod względem własności ziemskiej w powiecie jest 108 właścicieli większej posiadłości 54 Polaków. Pod względem administracyjnym powiat dzieli się na 4 okręgi policyjne stany, z rezydencyą w Chuchowie, KrasnymStawie, Wieliżu i Uświatach, oraz 13 gmin Baranów, Budnica, Cerkowiszcze, Czepia, Ilino, Kozakowo, Krest, Makłok al. Makłaków, Serteja, Uzkie, Usmyń, Uświat, Wiaźmiony. Pod względem sądowym powiat stanowi okr. wieliski, dzielący się na trzy rewiry 1 i 2gi w Wieliżu, 3ci we wsi Wierzchowie. Pod względem cerkiewnym powiat dzieli się na trzy dekanaty błagoczynia, z których pierwszy wieliski obejmuje 4 parafie miejskie oraz par. w Bobołucku, Czeplach Czepelach, Horodyszczu, Płoskiem, Sertei, Siergiejach i Zagoskinie; do drugiego uświackiego należą parafie Bielawin, Budnica, Cerkowiszcze, Horodziec, Maków, Uświaty, Uzkie i Zapole i wreszcie do trzeciego usmyńskiego zaliczają się parafie Ahryzków, Baranów, Głazomycza, Ilino, Krest, Lasockin, Makłaków, Prychaby, Puchniowo, Usmyń, Wieliszczany. W całym powiecie jest tylko jedna parafia katolicka w Wieliżu, z trzema kaplicami. Dekanat katolicki wielisko newelski rozciąga się na dwa powiaty, liczy 2873 wiernych i ma dwie parafie W. i Newel. Pod względem oświaty, oprócz szkół w Wieliżu, w powiecie znajduje się 14 szkół ludowych 13 męzkich gminnych i żeńska w Uświatach, do których uczęszczało w 1888 r. 626 uczniów, oraz 15 szkółek cerkiewnych, z 208 uczniami. Mieszkańcy zajmują się rolnictwem sieją głównie żyto i owies, płody którego nie wystarczają zwykle na miejscowe potrzeby, uprawą, lnu zbywanego w Rydze, hodowlą bydła, przemysłem le

Wieliż