Wieliski powiat, ob. Wieliż. Wieliszczany, ob. Wieliszcze. Wieliszcze al. Wieliszczany, dobra, pow. wieliski, cerkiew paraf. Własność Aleksiejewowych, mają. 3435 dzies. Wieliszew, wś i fol. nad jeziorem odpływającem do pobliskiej Narwi, pow. warszawski, gm. Nieporęt, par. Wieliszew. Leży o 23 w. od Warszawy, na lewo od drogi bitej z Jabłon ny do Serocka. Posiada kościół par. drewniany, szkolę początkową; , gorzelnią, około 700 mk. W 1827 r. było 4 dm. , 31 mk. W r. 1885 folw. W. rozl. mr. 1406 gr. or. i ogr. mr. 593, łąk mr. 166, pastw. mr. 373, lasu mr. 203, nieuż. mr. 71; bud. mur. 11, drewn. 17; płodozm. 10pol. ; las nieurządzony. W skład dóbr po przednio wchodziły wś W. os. 56, mr. 806; wś Komornica os. 13, mr. 147; wś Poddębie os. 11, mr. 247; wś Derkacz os. 9, mr. 109; wś Topolin os. 11, mr. 149; wś Skrzyszew os. 57, mr. 959; wś Kałuszyn os. 28, mr. 411. Na obszarze W. znajdują; się dwa jeziora, jedno ma 28 mr. obszaru a 4 do 30 st. głęb. , drugie 30 mr. i 4 do 20 st. Wody ich uchodza, do Narwi kanałami. Jest to starożytna osada, wymieniona już w akcie z r. 1254 w liczbie posiadłości klasztoru czerwińskiego Kod. dypl. pol. , I, 71. Zapewne opaci czerwińscy założyli tu parafią i zbudowali kościół w r. 1387. W. par. ,dek. warszawski, 2150 dusz. Br. Ch. Wieliszków, wś, nadana w XVII w. dominikanom w Trokach, por. Rykonty 1. Wieliż, mto powiat. gub. witebskiej, na pr. brzegu Dźwiny, przy ujściu rzki Wieliży, pod 55 37 pln. szer. a 48 52 wsch. dług. , wzn. 520 st. npm. , odl. o 81 w. na płn. wschód od Witebska. Otoczone przedmieściami Uświackiem, Toropieckiem, Witebskiem i Smoleńskiem. W 1885 r. miało 16372 mk. 8058 męż. , 8314 kob. , w tej liczbie 10244 prawosŁ, 190 katol. , 7 protest. , 5931 żydów. W t. r. zawarto 105 małżeństw, urodziło się 610 dzieci 8 nieślubnych, umarło 344 osób, zatem przyrost ludności wynosił 266 dusz. W 1891 r. było 18367 mk. 11173 prawosł. , 225 katol. , 6969 żydów. Było 154 dm. murow. i 2053 drewnianych. W 1860 r. było 1322 dm. 17 murow. , 33 magazynów składowych, 168 sklepów, 8504 mk. 157 katol. , 11 ewang. , 2311 żydów. Do miasta należało 9713 dzies. 164 dzies. pod miastem; dochody wynosiły w 1891 r. 11929 rs. Miasto posiada 10 cerkwi prawosł. 3 drewn. , w tem 4 paraf. soborna, św. Mikołaja, św. Eliasza i Podwyższenia Krzyża św. ; kościół paraf. katol. , p. wezw. N. M. P. , z muru wzniesiony w 1754 r. przez Bazylego Daszkiewicza, zamieniony z dawnej kaplicy na cmentarzu; synagogę i 7 domów modlitwy żydowskich. Z zakładów naukowych znajdują się tu; dwuklasowa szkoła miejska, przekształcona w 1865 r. z 3 klas. szkoły powiat. , istniejącej od 1830 r. 70 uczniów; szkoła jednoklasowa, z oddziałem dla dziewcząt, założona w 1831 r. 125 chłopców i 140 dziewcząt, szkoła dwuklas. żeńska prywatna, od 1863 r. 28 dziewcząt i jednoklas. szkoła żydowska z oddziałem przygotowawczym, założona w 1881 r. 100 uczniów. Pod względem fabrycznym znajduje się w W. 40 zakładów przemysłowych, zatrudniających 71 robotn. i produkujących za 23389 rs. ; ważniejsze 9 garbarni, 1 browar piwny, 1 młyn parowy, 4 cegielnie. W 1891 r. liczba zakładów przemysłowych wzrosła do 67; zatrudniały one 1279 robotników i produkowały za 3540 rs. W 1860 r. było w mieście 649 rzemieślników. Handel dość ożywiony, zwłaszcza zbożem i siemieniem lnianem, skupywanem w gub. wielkoruskich a spławianem do Rygi. Na tutejszej przystani w 1859 r. naładowano towaru za 131692 rs. , wyładowano zaś za 57993 rs. W mieście odbywają się dwa jarmarki do roku w kwietniu i sierpniu. Na lewym brzegu Dźwiny pozostał z dawnych fortyfikacyi wal ziemny z fosą. Parafia katol. , dekanatu wieliskonewel skiego, 1514 wiernych; 3 kaplice Remnie, Bajewo i Kurkino. W. istniał już w 1395 r. i posiadał obronny zamek drewniany, w tym bowiem roku wraz z hołdowniczem dotąd ks. smoleńskiem przyłączony został przez Witolda do w. ks. litewskiego. Następnie był w zapuszczeniu, jakkolwiek istniała włośc wieliska. Metr. litew. pod r. 1481 wymieniają jako sstę wieliskiegó Chodora. W 1536 r. wwda ruski kn. Iwan Barbaszyn z polecenia cara Iwana IV wzniósł na lewym brzegu Dźwiny, na miejscu starego horodyszcza, zamek z 9 basztami, obwarowany palisadą. Zamek ten spalony w 1562 r. przez hetmana lit. Mikołaja Radziwiłła, odebrany został w 1563 r. przez wojsko ruskie i dopiero w 1580 r, hetman Zamoyski, wysłany przez Stefana Batorego, idącego na Wielkie Łuki, po krótkiem oblężeniu zmusił W. do poddania się. Na mocy rozejmu z 1582 r. mto pozostało przy Rzpltej. W 1585 r. d. 20 marca Batory ustanowił tu sstwo, nadał miastu herb, przedstawiający w polu błękitnem obnażony miecz, w górze zaś krzyż złoty, oraz udzielił mieszkańcom różne prawa i przywileje. Za Jana Kazimierza W. został w 1654 r. spalony i zajęty przez wojska Aleksego Michajłowicza, na mocy traktatu andruszowskiego 1667 r. przyznany Moskwie i dopiero w 1678 r. przywrócony Rzpltej. W 1772 r. przyłączony do Rossyi, został mtem powiat. prowincyi połockiej, od 1802 r. mto pow. gub. witebskiej. Pożar d. 21 października 1861 r. zniszczył znaczną część mta. Wieliskie sstwo niegrodowe obejmowało mto Wieliż z nader obszernemi przyległościami. Pierwszym sstą był Stanisław Pac 1582, 1588. Po nim trzymał je Mikołaj Sapieha 15917; 1599 r. . Następnie Wieliski powiat Wieliski Wieliszczany Wieliszcze Wieliszew Wieliszków Wieliż