W. , obejmujące 625 mr. , na subhaście Wruck z Inowrocławia za 124000 mrk. Kś. Fr. Wieldże, wś, pow. szawelski, w 4 okr. poL, gm. Radziwiliszki, o 27 w. od Szawel. Wiele, Wela circa Nakel r. 1383, Wele r. 1299, Wielie r. 1578, wś, fol. i jezioro, w pow. wyrzyskim, o 5 klm. na pin. zachód od Mroczy, przy granicy pow. złotowskiego; par. kat. Zabartowo, par. prot. i poczta w Mroczy Mrotschen, st. dr. żel. w Nakle o 17 klm. Wś ma dm. , 98 mk. 49 katol. , 49 prot. i 299 ha obszaru 214 roli, 26 łąk, 34 lasu. Folw. ma dm. , 232 mk. 74 kat. , 158 prot. i 770 ha 457 roli, 70 łąk; wchodzi w skład majętności Runowo. Cała osada W. składa się z 2 odrębnych części, z których wschodnia rozłożyła się na płn. zach. brzegu jeziora t. n. , a zachodnia wzdłuż jez. Nękarz Nankars w r. 1299 i 1304, Mintarz na Mapie sztab. , wzn. 105 mt. npm. , bez odpływu. Jezioro W. , 1, 2 klm. długie i szerokie, wzn. 103 mt. npm. , miesza swe wody z Rokitki, dopł. Noteci. Vele Viti, w ziemi nakielskiej, dziesięcinujące w r. 1288 arcyb. gnieźn. , potem cystersom byszewskim Kod. , Wielk. , n. 618 są to Wielewice Woellwitz, w pow. złotowskim. W r. 1299 biskup pozn. Andrzej i brat jego Wawrzyniec darowali kapitule pozn. , między innemi, wś W. z jeziorami W. i Nękarz, a w r. 1304 dal biskup bratu swemu i synowcom inne włości w okolicy Pleszewa, jakoby w zamian K. W. , n. 826, 885; w r. 1383 biskup Jan przekazał proboszczom pozn. dochody z wsi kapitulnych Mączniki pod Środą; , Środka pod Kurnikiem i Wiele w pobliżu Nakla t. , n 1813. W. przeszło zbiegiem czasu w ręce prywatne; w r. 1578 było tam 16 lan. km. , a w 1620 r. 2 łany os. , 1 pusty i 9 pogorzałych. E. Cal. Wide, niem. Wielle, wś kośc. , w pow. chojnickim, nad jez. wielewskiem; na północ ciągną się wzgórza sięgające 640 st. npm. , zwane Chełmice, Chtórne widac na mnil sedem w całej okolice, jak mówi autor epopei o Panu Czorlińscim Toruń, str. 40, Wś posiada st. poczt. i szkołę 3klas. kat. ; obejmuje 2495 ha 1061 roli orn. , 136 łąk, 11 lasu; 1885 r. było tu 910 kat. , 4 ew. , 40 żyd. , razem 954 mk. , z których na Białą Górę przypada 5 dm. i 47 mk. , na Wielewski Młyn 1 dm. , 5 mk. , na Piątkowo 5 dm. , 63 mk. Kościół katol. , p. w. św. Mikołaja, patronatu rządowego, jest drewniany, gontami kryty. Bractwa przy nim są św. Anny od r. 1803, św. Antoniego od r. 1803, trzeźwości od r. 1852 i Pocieszenia M. Bosk. od r. 1852. Z dzwonów jeden z r. 1686. Do par. dek. tucholski należą Wiele, Karszyn, Popia Góra, Górki, Przytarnia, Kliczkowy, Zamość, Czyste, Barłogi, Lipa, Wdzydze Tucholskie, Miedzno, Odry, Wojtal, Dąbrowa, Rudziny, Cisewie, Osowo, Bąk, Borsk, Broda, Huta Brodzka, Piechowice, Kruszyna, Zabrody, Wdzydze Kiszewskie, Kozłowiec, Ostrów, Jastrzębie, Czarne, Kloc, Huta Przerębelska, Plęsy, Rów i Pustki; 1867 r. 5268 dusz, 1892 r. 7890. Dawniej posiadała parafia jeszcze dwie kaplice, jedną w Wielu, drugą w Odrach. Przy kościele par. stał obszerny szpital dla ubogich, z kaplicą św. Anny. Na utrzymanie kaplicy i szpitala zapisaną była pobliska wś Przytarnia. W czasie reformacyi wszystko to zaginęło. Wizytacya bisk. Rozdrażewskiego z r. 1583 podaje, że kiedy szpital razem z kaplicą zgorzał, ówczesny ststa tucholski Kościelecki wś Przytarnią ubogim szpitalnikom zabrał i do dóbr swoich starościńskich, przyłączył. Biskup zadekretował, żeby proboszcz na drodze prawa odebrał tę wś starostom, która jeżeli nie ubogim, to mogłaby się dobrze przydać na fundacyą nowego seminaryum duchownego, ale daremno, Przytarnia na zawsze została przy starostach tucholskich ob. Utrac. kośc. p. Fankidejskiego, str. 316. B. 1382 nadaje komtur tucholski Henryk Bollendorf mieszkańcom wsi Wielem Velym zwanej, która przedtem prawo polskie miała, teraz prawo niem. i 55 1 2 włóki w granicach oznaczonych. Proboszcz będzie miał 5 wł. , do sołectwa, któreśmy sprzedali Nikoszowi, będzie 6 wł. należało; prócz tych mieszkańcy wsi mieli włók 35 czynszowych z prawem chełm. Resztę włók dajemy im na pomoc, aby nam tem lepiej czynszowali i służyli. Sołtys będzie miał trzeci grosz od kar sądowych a my 2 grosze; dalej nadajemy mu wolne pastwisko w borach naszych i wolne leżące drwa do opału, także wolną rybitwę dla stołu małym zakładem w jeziorze podle wsi. Za to będzie nam służył jak i inni sołtysi w prowincyi. Mieszkańcy zaś powinni nam co rok na M. B. Gromniczną dawać od każdej włóki czynszu 14 skojców zwyczaj, monety pruskiej i korzec chełm. owsa i 1 korzec kurowego owsa, także 2 dni na łowy nasze posyłać. Chcemy teź, aby z każdej półtorej włóki zbierali mórg siana i zwozili do Kosobudy albo gdzie im nakażem. A cokolwiek łąk mają w borach naszych, te mają tak gburzy jako i sołtys do swego pożytku otrzymać wraz z temi łąkami, które od dawna mieli, ponieważ gdy pole Karsińskie mierzono, tedy im odjęto rolę i łąki, za które im te łąki oddane są. A gdy tego potrzeba będzie, tedy nam będą za zapłatą z każdej włóki zbierali i zwozili siano, gdzie im nakażem i cokolwiek insze nasze wsie czynią, to mają także na każde zawołanie czynić. Dan w Tucholi ob. Kodex Belnensis, manuskr. w Pelplinie, str. 51 i Odpisy Dregera w Pelplinie, str. 122. R. 1583 za bisk. Rozdrażewskiego srożyło się tu morowe powietrze, tak że wizytacya kościołów w Brusach, Leśnie i Wielu nie przyszła do skutku. Parafia W. należała wówczas do dek. zaborskiego czyli starogardzkiego. Późniejsza wizyta tegoż biskupa opiewa,

Wieldże

Wieldże

Wiele

Wielle