Wełny. Połd. ramię płynie głównem korytem na Koźlankę i Mieścisko, gdzie przecina drogę idącą z Zakrzewa; potem obraca młyn Rudę, zabiera z lew. brzegu strugę od Jaroszewa; przy Rudzie tworzy łachę i skręca ku półn. zach. Dolina, którą płynie od Zrazimia do Rudy, pochyla się od 94, 6 do 85, 5 mt. npm. ; o 2 klm. ztąd schodzą się oba ramiona, które jednem korytem zdążają na Sa dy i Straszewo do Wągrowca, zabierając różne wodocieki z osad postronnych. Przy Straszewic spotyka się W. z drogą wiodącą do Ochodzy, a tuż przed Wągrowcem przyjmuje z praw. brzegu Nielbę, odpływ sieci jezior z pod Łekna Rgielskie 84, 6, Łekneńskie 84, 8 i Redgoskie 87, 6 mt. npm. . Nieopodal rozdziela się znów na 2 ramiona, z których półn. płynie środkiem Węgrówca, obracając młyn, a drugie wzdłuż połd. krawędzi miasta. Na zach. kresach miasta zabiera półn. ramię odpływ sieci jezior ciągnącej się z pod Gołańczy, wpoprzek którego idą bity trakt rogoziński i droga żel. z Rogoźna do Domasławka. Tę sieć główniejszą tworzą jeziora Durowskie 78, 1, Kobyleckie 78, 7, Bukowieckie 79, Grylewiec 79, 3, Podjezierskie 81, 1, Chawłodno i Smolarskie. Oba ramiona zbiegają się tuż za Wągrowcem i wchodzą do jez. Łęgowskiego 77, 4, zasilonego na południu jez. Wiatrowskiem 77, 8, którego zbytnie wody odprowadza przekop wprost do W. Wprost Łęgowa wychodząc z jez. Łęgowskiego, pędzi W. młyn Ostrowski, potem skręca ku połd. zach. , mija Pokrzywnicę, przecina dwoma ramionami drogę do Wiatrowa i przed młynem Prusieckim zasila się z lew. brzegu odpływem jez. Prusieckiego 77, które na połd. przyjmuje powstające na Lechlinie pasmo drobnych zbiorników. Te wody oddzielają się przy Frankowie ku zach. i z jez. Czarnem 72 w lasach siernickich spływają do Welnianki dopł. Wełny. Za młynem Prusieckim trakt rogozińskowęgro wiecki przecina oba ramiona Wełny, które nieopodal zlewają się znów w jedno koryto. W Pruścach spotyka się W. z drogą idącą z Jakubowa; przy Biniewie opuszcza pow. wągrowiecki, wchodząc do obornickiego; o 1000 kroków ztąd obraca młyn w Cieśli, kędy idzie droga z Holendrów Potulickich do Rogoźna, i zasila się z praw. brzegu Potulicą, czyli połączoną Rudkę z Tymienicą, z któremi zdąża pod Rogoźno; tu przyjmuje z lew. brzegu przebiegającą jezioro rogozińskie Wełniankę ob. . Dolina, którą płynie od Rudy Mieściskiej do Cieśli, pochyla się od 85, 5 do 71, 9 mt. Przy Rogoźnie zmienia W. bieg swój ku zach. , a w miejscu, gdzie się spotyka z drogą żel. pozn. pilską, skręca ku połd. zach. i w tym kierunku wije się, tworząc łachy, aż do ujścia. O 800 kroków od tego zakrętu przyjmuje z praw. brzegu strugę od Sokołowa; potem przecina trakt z Ryczywoła do Rogoźna, obraca młyn na Rudzie Rogozińskiej i nieco dalej Nowy młyn; następnie mija Żołęcin i holendry, Dziewczą Strugą nazwane; w dalszym biegu oblewa trzecią swej nazwy osadę, gdzie obraca młyn; potem mija Złote góry wzgórza lesiste, wzn. 80 mt. npm. , obraca młyn Jaracz, a przy młynie Rożnowskim przyjmuje z praw. brzegu Golnicę Flinta. Następnie płynie mimo Holendrów Róźnowskich, osad Toepferort i Burzykowo; poniżej Burzykowa zasila się z lew. brzegu strugą rożnowską i zdąża pod Kowanówko zakład leczniczy i młyn wodny na ostrowiu. Nieopodal spotyka się z drożynami idącemi z lasów połajewskich Hartigsheide ku połd. ; porusza stojącą na ostrowiu papiernią, oblewa Rudki, obraca młyn Słoniawski, przecina na zach. krawędzi Obornik trakt do Ryczywoła i o 250 kroków ztąd uchodzi do Warty około 45 mt. npm. . Długość biegu jej obliczają zwykle na 17 mil. W. jest w znacznej części spławną; łowią w niej raki, płotki, węgorze i szczupaki. Dzieje. Bulla Innocentego II z r. 1136 wymienia między posiadłościami arcyb. gnieźn. nad rz. Wełną wieś b. n. , którą niegdyś trzymał rataj biskupi Stan; tą wsią zdaje się być Wełna pod Gnieznem, a nie Wełnica, jak objaśnia wyd. Kod. Wielkop. u. 7. Wsi postfluvium Uvira, które Świętosław z Łekna zapisał Radgostowi z zastrzeżeniem, ażeby one dostały się potem synom Drogomira, leżały prawdopodobnie nad Wyrzą w okolicy Białego Śliwia i Wyrzyska Kod. Wielk. , n. 88. Ks. Bolesław, syn Odonicza, nadając w r. 1258 Henrykowi Stronbyso sołtystwo w Klecku, pozwala mu zakładać tu młyn, oraz drugi, , supra Welmam ultra villam Raczymierowo n. 330; mowa tu nie o Wełnie, odległej od Kłecka 14 klm. , lecz o Małej Wełnie czyli Wełniance, płynącej przez jez. Kłeckie. W r. 1280 Przemysław II nadając Rogoźnu prawo niemieckie, pozwala mieszkańcom używać rzeki W. w obrębie obszaru miejskiego; w r. 1302 namiestnik Fryderyk de Chachowicz poświadcza, że król Wacław nadał cystersom łekneńskim wieś P. Pruśce leżącą nad Wełną; r. 1319 wojew. kaliski Marcin potwierdza tym zakonnikom Łęgów nad Wełną jez. Łęgowskiem, przez które płynie Wełna; r. 1347 król Kazimierz zamienia Spicymirz, Wieszczyce, Kokanin, jez. Jelonek i młyn Księży Warchol nad Wełną, na Przedecz, Żarów i Monice, posiadłości arcyb. gnieźn. ; r. 1364 kasztelan lędzki Wawrzyniec sprzedaje klasztorowi trzemeszeńskiemu, , Czartow mlin Czartowiec, ubi Welma est suborta; jest to prawdopodo

Wełna