Kołdrąbiu r. 1326, w Dzwonowie r. 1348, w Łopieniu i Gądczu ok. r. 1350, w Chojnie r. 1360, w Gołańczy i Grylewie r. 1361, w Skokach r. 1373, w Wągrówcu r. 1381, w Popowie i Żernikach r. 1391, w Tarnowie r. 1392. Kościoły rozdzielone sa między różne dekanaty łekneński obejmuje Czeszewo, Dziewierzewo, Grylewo, Kozielsko, Łęgowo, Tarnowę, Łekno, Panigródz, Srebrną Gorę i Wągrówiec; kcyński Chojnę, Gołańczę i Smogulec; rogowski Cerekwicę, Górzyce, Jańczewo, Świątkowo i Żerniki; św. Piotra i Pawła w Gnieźnie Janówiec, Kołdrąb, Łopienno, Mieścisko, Podlesie, Popowo i Raczkowo; rogoziński w dyecezyi poznańskiej Lechlin, Potulice, Pruśce i Skoki. Bracia czescy odprawiali swe nabożeństwa w Niemczynie i Skokach, a luteranie w Rojewcu, Niedźwiadach Dzwonowskich, Mirko wicach i Kopaszynie. Inne kościoły protest. powstały w Gołańczy, Golach, Janówcu i Wągrówcu. Kabały żydowskie istniały w Gołańczy i Skokach; obecnie mają żydzi 6 synagóg. Prócz cystersów, przeniesionych z Łekna do Wągrówca, istniał około r. 1701 w Gołańczy klasztor bernardynów. Prawo niemieckie otrzymuje Panigródz r. 1233, Rgielsko r. 1282, Janówiec r. 1292, Smogulec r. 1335, Łaziska r. 1353, Mokronosy i Turza r. 1356, Bracholin r. 1357, Kobylec r. 1367, Bobrowniki r. 1372, Bartodzieje r. 1387, Wągrówiec około tego czasu, Sławomirz r. 1390, Bukówiec r. 1392, Kaliszany r. 1398, Cerekwica r. 1399, Sarbka r. 1400. Dwa najstarsze w pow. miasta Łekno i Żerniki sprowadzone są obecnie do rzędu osad wiejskich; trzeciem z rzędu miastem jest Wągrówiec od r. 1381, potem Skoki od r. 1389, Gołańcza od r. 1399, Janówiec od r. 1423, Mieścisko od r. 1474 i Łopienno od r. 1519. Do rzędu miast wyniesione były, lecz nie utrzymały się na tem stanowisku Smogulec w r. 1335, Dzwonowo ok. r. 1348, tudzież Srebrnagóra i Stępuchowo około r, 1458. Zamczyska i grodziska istniały w Panigrodzie, Gołańczy, Smogulcu, Domaborzu, Morakowie, Kobylcu i Smoszewie. Stare trakty przebiegały powiat z Gniezna na Żerniki do Nakła i z Poznania na Gołańczę do Gdańska. Pod Wągrówcem przeprawiać się mieli kupcy, zdążający do Baltyku po bursztyn. W r. 1331 Krzyżacy najeżdżając ziemie polskie, zburzyli Górzyce, Jańczewo i Sławomirz; późniejsze ich najazdy wspomnieliśmy już powyżej. Podczas zaburzeń w r. 1383 4 stronnicy Domarada, przewódzcy Nałęczów, zburzyli Łekno i spustoszyli okolicę Dzwonowa. W r. 1439 srożyło się powietrze morowo w Łeknie, a w r. 1710 w Skokach. Na wyprawę malborską w r. 1458 dostarczyły żołnierzy pieszych miasta Łekno i Wągrówiec po 10, Żerniki 4, Janowiec 2, Srebrnagóra 1 i Stępuchowo. W r. 1465 buntował się Włodko z Domaborza, kaszt. nakielski, którego Piotr z Szamotuł, ststa wielkopolski, pojmać kazał i ściąć w Kaliszu r. 1467. W r. 1656 Szwedzi dobywali Gołańczy; r. 1772 król pruski zagarnął Gołańczę i okolicę; r. 1806 7 i 1812 3 przechodziły przez powiat wojska francuzkie i rossyjskie; r. 1848 brał powiat udział w ruchach ówczesnych. Ślady mieszkań nawodnych opisał K. Libelt w Tygodn. Wielkopolskim z r. 1870. Nasypy ziemne, cmentarzyska z popielnicami badano w osadach Bliżyce, Brzeżno Polskie, Czerlin, Czeszewo, Dochanowo, Domaborz, Gorzewo, Gręziny, Janówiec, Kobylec, Kołdrąb, Kozielsko, Kujawki, Łaziska, Łęgowo, Łekno, Łopienno, Ludwikowo, Łukowo, Micharzewo, Miniszewo, Modrzewie, Mokronosy, Morakowo, Niemczyn, Nowe, Obiecanowo, Ochodza, Ośno, Panigródz, Paryż, Pawłowo Dzwonowskie. Podlesie Kościelne. Przysieka, Rąbczyn, Ruda pod Mieściskiem, Siedlec, Sierniki, Skoki, Smogulec, Smoszewo, Świątkowo, Tarnowa, Taszarowo, Toniszewo, Tonowo, Uścikowo, Wągrówiec, Wapno, Żarczyn, Zbietka i Żelice, Lud opowiada dziwaczne szczegóły o duchach i widziadłach na wzgórzu Babiance w pobliżu Czeszewa. Nad Zatorem, częścią jez. czeszewskiego, nieopodal mieszkań nawodnych, stać miało zamczysko, którego pan okrutny, zapadł się z siedzibą swoją. O kamieniu ze stopą św. Wojciecha wspomnieliśmy przy mieście Wągrówcu; podobny głaz leży na Budziejewie, w pobliżu kaplicy miejscowej. Kościół drewniany przypłynął w czasie powodzi, niewiadomo zkąd, i osiadł na wzgórzu w Tarnowie. Panów na Domaborzu zowie podanie książętami udzielnymi. Zaraza wyludniła wieś Czekanów, w miejscu której powstało Wiatrowo i t. d. Od opisanego powyżej powiatu odpadła przy ostatnim podziale w. ks. poznańskiego, dokonanym w r. 1887, cała połać wschodnia, zakreślona ciągnącą się od południa ku północy linią Międzychód, Świchowo, Laskowo, Gądecz, Bielawy, Janówiec, Dzięczyn, Wybranowo, Puzdrowiec, Brudzyn, Właszanów, Zużoły, Obiecanowo, Jańczewo, Piotrkowice, Srebrnagóra dwór, Aleksandrowo, Graboszewo, Rusiec, Włodzimirzewo. Tę połać wcielono do nowoutworzonego powiatu źnińskiego. Obecny powiat wągrowiecki ma 103691 ha obszaru 70829 roli, 8874 łąk, 12906 lasu; czysty dochód z ha roli wynosi 9, 79, z ha łąk 10, 57, z ha lasu 3, 13 mrk. Obszar ten podzielony jest na 6 obwodów policyjnych, 15 okręgów stanu cywilnego, 5 okręgów miejskich, 132 wiejskich i 89 dworskich; ma 346 osad. 3869 dym. , 7970 rodzin, 42767 mk. 20594 płci

Wągrowiec