sko, Rościnno, Sienno, Stępuchowo, Tonowo, Wiatrowo, Wilamowo, Friedrichshof, Wysoka, Żarczyn i Żemiki; nierogacizna Niedźwiady Rogowskie i Wysoka; chowem koni Chawłodno, Niemczynek, Podobowice, Popowo Kościelnej Potulin, Rościnno, Smoszewo, Stołężyn i Wysoka; stacye do stanowienia klaczy znajdują się w Czeszewie i Popowie Kościelnem. Gorzelnie mają Brzeźno Polskie, Chociszewo, Glinno, Grylewo, Jabłkowe, Kuszewo, Laskownica Większa, Laskowo, Lechlin, Łopienno, Miastowice, Pawłowo Kiszkowskie, Popowo, Przysieka, Rąbczyn, Roszkowo, Runowo, Rybowo, Sierniki, Skoki, Smogulec i Zakrzewo; olejarnie Jabłkowo, Pawłowo Kiszkowskie, Siedlec, Tonowo, Ustaszewo i Żerniki; mączkarnie Czesławice i Gorzewo; torfiamie Czeszewo, Glinno i Runowo; wapiarnię Skoki. Pokłady gipsu i soli kamiennej znachodzą się pod Wapnem; w r. 1864 produkowano 58000 cent. gipsu i sprzedano za 15500 tal. Kawały bursztynu wykopano na Czeszewie i Przysiece; węgiel brunatny znajduje się na Panigrodzie, ruda gdzie niegdzie, a torf na wszystkich prawie łąkach w powiecie. Największe obszary łąk posiada Rąbczyn 313 hekt. , na prawym brzegu Wełny, i Smogulec 217 hekt. nad Notecią. Lasów posiada Smogulec 1830 ha; Frymarek leśnictwo rządowe 1303 ha, Pawłowo Kiszkowskie z postronnem Dzwonowem 814, Sierniki 793, Rąbczyn 585, Dziewierzewo 561, Potulice 610; inne lasy są już znacznie przetrzebione. ,, Obraz statystyczny powiatu wągrowieckiego z uwzględnieniem dokonanego W r. 1864 spisu statystycznego wydał w Wągrówcu w językach niemieckim i polskim radzca ziemiański Suchodolski. Florę wągrowiecką opisał A. Nowicki w programach gimn. z r. 1884 6. Dzieje, Część powiatu, między rzekami Wełną i Notecią, wchodziła dawniej w skład ziemi, Pałukami zwanej. Przy podziale kraju przed r. 1430 wcielono całe Pałuki do powiatu kcyńskiego. Odtąd nazwa, , Pałuki, ustępując nomenklaturze urzędowej, przechodzi do ust ludu i żyje tam dotąd. Długosz nazywa tej nazwy kilkakrotnie; w swym opisie Polski n. p. mówi, że rzeka Wełna oddziela Wielkopolskę od Pałuk. Granicę płn. wschodnią i płn. Pałuk tworzyła Noteć od Baroina na dół do Nietążkowa Nikolskowo, w dzisiejszym pow. chodzieskim, granicę zaś płd. od Wiewiórczyna ku zachodowi do ujścia Budki i Tymienicy, w pobliżu Runowa, stanowiła rzeka Wełna. Drobne zmiany graniczne zachodziły tylko na płd. wschodzie i na południu, tudzież na zachodzie, gdzie częśó starostwa budzyńskiego Podaniu, Podstolice i Brzękiniec przydzielono do dawnego pow. poznańskiego. Powiat koyński obej mował miasta Chodzież, Szamocin, Margonin, Łekno, Wągrówiec, Gołańczę, Kcynię, Żerniki, Szubin, Rynarzewo, Łabiszyn, Barcin, Żnin i Gąsawę; graniczył na północy z pow. nakielskim i bydgoskim, na wschodzie z bydgoskim i inowrocławskim Kujawy, na płd. z gnieźnieńskim, na zachodzie z poznańskim; wchodził w skład wojew. kaliskiego do r. 1768, a potem dopiero wcielony był do nowo utworzonego wojew, gnieźnieńskiego. Dwa dokumenty z r. 1361 Kod. Wielk. , n. 1447 i 1453, z których jeden wspomina territorium Palucense, a drugi mylnemu uległ objaśnieniu, wymagają sprostowania. Pierwszy odnosi się do układów Hektora, podczaszego brzeskiego, z Wasylem proboszczem Bożogrobców gnieźn. , względem jeziora Ździechowa, przypierającego swą wschodnią kończyną do miasta Sępolna, na Krainie, w pow. nakielskim. Nieco później proboszcz Wasyl zamieniając posiadłości Bożogrobców w okolicy tegoż Sępolna na inno, mówi o nich wyraźnie, że leżą w pow. nakielskim Kod. , Wielk, , n. 1563. Ani Pałuki, ani powiat koyński nie sięgały nigdy na prawe porzecze Noteci. Drugi dokument, tyczący się sprzedaży Krotoszyna in districtu Paluoensi, który Zbilut z Domaborza był nabył od cystersów łekneńskich, nie odnosi się do wsi Krotoszyna pod Barcinem, lecz do wsi i młyna tej samej nazwy, leżących niegdyś nad gołaniecką siecią jezior, między Domaborzem i Bukówcem, na płn. zachód od Łekna; młyn Krotoski istniał jeszcze około r. 1770. Nazwa Pałuki terra Palukacensis w Kod. Wielk. , n. 1154 p. r. 1335 pojawia się w dyplomatach wielkopolskich prawie równocześnie z imieniem Pałuka i przydomkiem trzech braci, Pałukami zwanych Kod. Wielk. , u. 1086 p. r. 1327. W nowszych czasach rozciągnięto przydomek Pałuka na herb wyobrażający Topór z dwoma krzyżykami, i na cały ród osiadły niegdyś na Pałukach. Początek tego rodu sięga czasów przedhistorycznych; główne i najstarsze gniazda jego były Łekno i Panigródz; potem spotykamy Pałuków na Gołańczy, Domaborzu, Kozielsku, Czeszewie, Grylewie, Trlągu, Wąsoszu, Szubinie, Słupach i innych w tej okolicy siedzibach szlacheckich. To rozrodzenie się Pałuków, których członkowie w XIII i XIV w. gęsto jeszcze siedzieli obok siebie, przemawia zatem, że oni dzierżyli w znacznej części, jeżeli nie cały kraj między Wełną i Notecia, nazwany Pałukami. Nazwa Pałuki w zestawieniu z imieniem i przydomkiem Paluka nasuwa hipotezę, iż ziemia wzięła swą nazwę

Wągrowiec