Maciej Wujek ojciec Jakuba, był ławnikiem w W. między r. 1547 i 1571. W tym okresie czasu dokonał się w urzędzie miejskim przełom językowy łacina ustąpiła miejsca językowi ojczystemu. Akta miejskie, od r. 1568 pisane w języku polskim, przechowały się od r. 1538. Z r. 1579 posiadamy regestra poborowe, według których miasto płaciło 28 grzyw. soszu podwójnego, tudzież podatek od 16 garncy gorzałczanych, od rzemieślników pospolitego rzemiosła 38 fl i 24 gr. , od 8 piekarek, 6 przekupek, 4 rybaków, 2 barbierzy, 2 szynkarek, 8 beczek dorszów, 6 beczek śledzi i 9 komorn. Regestra z r. 1618 1620 są dokładniejsze, aczkolwiek sprzeczne z innemi współczesnemi; według nich płaciło miasto soszu podw. 12 fl. 28 gr. ; z 18 łanów os. po 30 gr. , czyli 18 fl. ; od 76 rzemieśl. , 8 rzeźników, 2 cyrulików, 7 rybaków, 1 łaziennika, 1 aptekarza po 15 gr. , czyli 47 fl. 15 gr. ; od 6 rybaków po 8 gr. l fl. 18 gr. ; od 8 komorników po 6 gr. 1 fl. 18 gr. , czyli razem 81 fi. 19 gr. Z tego roku 1618 1610 podał E. hr. Raczyński w swych Wspomnieniach I, 170 odmienną statystykę, która, jak opiewa odnośny przypisek, miała się znajdować w bibliotece Raczyńskich. Według tej statystyki liczono w W. 305 dm. , między; niemi było urzędniczych jedenaście i jeden; poselski; młynów wodnych było 3 i 1 folusz, który do tysiąca postawów na rok folował; każdy dom opłacał czynszu po 2 grosze; od 20 śladów roii płaciło miasto 10 florenów, za stacyę królewską 14 grzywien rocznie. Kupców było 7, cechów rzemieślniczych 10, między któremi t. zw. łatany, składający się z kołodziejów, stelmachów, kowali, ślusarzy i kotlarzy. Rzemieślników samodzielnych było 150, między nimi złotnicy, puszkarze itp. Cech kuśnierski, najstarszy, posiadający przywilej opacki z r. 1474, liczył w r. 1618 członków 30, piwowarski, istniejący od r. 1536, członków 20, szewcki od 1588 r. 28, rzeźniczy od 1517 r. 10, garncarski od 1588 r. 10, czapniczy kapeluszników od r. 1552 5 członków, tudzież cechy krawców, sukienników i kupców od r. 1588. Bractwo strzeleckie zawiązało się w r. 1547. Z drugą połową XVII wieku zaczął się upadek W. ; w r. 1690 było tylko 115, a 1716 r. 103 dymy. Około r. 1780 pojawia się czterech żydów; około r. 1793 było 670 mk. 30 żydów, 28 zakonników, 25 szewców, 18 szynkarzy, po 8 piwowarów i kuśnierzy, 6 sukienników, po 5 krawców i kołodziejów, 4 garncarzy, 3 powroźników, po 2 rzeźników, kowali, stolarzy i barbierzów, ślusarz, muzykant, oberżysta i aptekarz. Dymów było 113, jarmarków 11 do roku. Miasto utrzymywało stróża nocnego; długów miało około 800 tal. ; dochodu rocznego 164 tal. Około 1800 r. było 809 mk 134 żydów; w 1811 r. 139 dym. , 900 mk; w 1816 r. 138 dm. , 875 mk. 80 prot. , 167 żyd. ; w 1831 r. 154 dm. , 1551 mk 894 katol. , 306 prot. i 351 żyd. ; w 1834 r. 1926 mk 342 prot. , 494 żyd. ; w 1847 r. 2876 mk 750 prot. , 812 żyd. ; w 1862 r. 3354 mk. 761 prot. , 663 żyd. ; w 1871 r. 362 dym. , 4061 mk 2484 katol. , 888 prot. , 689 żyd. ; w 1885 r. 415 dym. , 4330 mk. 2059 płci męz. , 2271 płci żeń. ; 2783 katol. , 915 prot. , 632 żyd. ; w 1888 r. 4392 mk. 929 prot. i 684 żyd. . W. powstał na Prostyniu, przyległości Łęgowa, które cystersi nabyli w r. 1319. Prostynie było drobną osadą, o jednej może chałupie, stojącej na ostrowiu objętem ramionami rzeki Wełny, jakoby na, , wągrodzie; w ręku ruchliwych opatów rozrosło się do tego stopnia, że już w r. 1381 okopane było tamą i miało swój młyn, kościół paraf. i wielu osadników. Z przemianą osady na miasto ustaliła się nowa nazwa Wągrówiec. Opat Ewerard upozażając kościół nazwał osadę miastem a osadników mieszczanami. W r. 1381 pojawia się nazwa W. po raz pierwszy. Późniejsze nieco przeniesienie się cystersów z pod Łękna do W. spowodowało częste mieszanie obu osad. Łekno nie było nigdy własnością zakonników, którzy zanim dokonali zamierzonych przenosin, postarali się o przywilej królewski, uznający W. za miasto; mieszczanin Jakub występuje w r. 1392. W Gnieźnie d. 29 kwiet. 1393 r. król Władysław w otoczeniu Sędziwoja z Szubina, kaliskiego, Jana Ligęzy, łęczyckiego, wojewodów, Mikołaja z Królikowa, gnieźn. , Świętosława z Szubina, kaliskiego, Wincentego z Granowa, nakielskiego, Jana Roli, łęczyckiego kasztelanów, ustanawia jarmark doroczny na dzień św. Jakuba i następny, tudzież targi tygodniowe na wtorki; przy tej sposobności pozwala kupcom i innym jakiegokolwiek stanu ludziom na jarmarkach i targach w W. wystawiać na sprzedaż, sprzedawać, kupować i zamieniać towary swoje według upodobania. Jakkolwiek odnośny dokument nie wymienia prawa niemieckiego, nie ulega przecież wątpliwości, że opaci zaprowadzili takowe. Zygmunt I w 1528 czy 1536 I pozwala przenieść na dzień św. Walentego 14 lutego jarmark, który odbywał się w dniu św. Urbana 25 maja, potwierdzając zaprowadzone w W. prawo niemieckie; uwalnia mieszkańców W. od wszelkiej juryzdykcyi urzędów państwowych i wymienia wójta miejskiego pod zwierzchnictwem opatówdziedziców jako sędzię, który ma rozsądzać wszelkie przestępstwa i zbrodnio na podstawie prawa niemieckiego. Stefan Batory, przebywając w Toruniu dnia 7 list. r. 1576, ustanowił nowy jarmark na św.

Wągrowiec