Parafia, wchodząca w skład dekanatu łekneńskiego, liczyła dusz 3402 około r. 1888; do wymienionych osad przybyły Straszewo i Sadki al. Sady. Szkoły paraf. znajdują się w Łaziskach, Ochodzie i Wągrówcu. Kaplica św. Jerzego, założona w nowszych czasach przez plebana Niwarda Musolffa, znajduje się w domu sierot. Kaplica p. w. W. W. Św. istniała od r. 1645 do 1780; stała na cmentarzu, gdzie obecnie wznosi się posąg św. Wojciecha. Kościół protestancki istnieje od r. 1835. Około r. 1860 liczyła parafia 3219 dusz w 65 osadach, obok 13270 katol. Synagoga żydowska powstała za rządów pruskich po r. 1807. Szkoła istniała z dawna przy kościele parafialnym; później przeszła pod opiekę władzy miejskiej. W r. 1608 pobierał nauczyciel z kasy miejskiej 12 fl. i utrzymywał kantora, któremu płacił 5 fl. i 10 gr. ; uczniów było przeszło 80; budynek szkolny mieścił łaźnią dla uczni. Od r. 1851 starano się o założęnie gimnazyum katolickiego, które otwarto dnia 6 maja 1872 r. Plan i rycinę gmachu zamieścił program szkólny z r. 1878 9. O pierwotnym szpitalu kościelnym nie posiamy wiadomości. Gdy szpital, na którego budowę liczne między r. 1548 i 1552 znachodzą się zapisy, zgorzał, pleban zabrał majątek szpitalny. Szpital miejski spalił się w r. 1826. W r. 1848 pleban miejscowy Niward Musolff wystawił szpital dla 9 osób i tyleż sierót. Budynek ten rozebrano w r. 1875. Suchodolski, monograf powiatu wągrowieckiego, wspomina szpital z XT w. dla 12 osób, które pobierały wsparcia z funduszów miejskich. Rotmistrz Łakiński zapisał temu szpitalowi 500 tal. Nowy szpital, którego majątek wynosi około 5000 marek, stanął w r. 1875. Ów rotmistrz Łakiński zapisał testamentem 1837 r. resztę majątku na założenie domu sierot. W r. 1859 wynosił fundusz Łakińskiego 4865 talarów. Pomnik jego stoi na półn. zach. kończynie obszaru Łazisk. Drugi filantrop, pleban Musolff założył w r. 1859 projektowany dom sierot, który obecnie posiada około 100 tysięcy marek majątku i używa praw korporacyjnych. Tym zakładem zawiadywały siostry miłosierdzia do r. 1876. Klasztor cystersów, istniejący przez kilka wieków w W. założony był pierwotnie w Łeknie, oddalonym około 9 klm. od miasta. Dziedzic Łekna, niejaki Zbilut, zaczął około r. 1143 sprowadzać cystersów z Altenberga, w okolicy Kolonii, do swej posiadłości, aż wreszcie w r. 1153 wzniósł im klasztor na przeciwległym brzegu jeziora i wydał dokument fundacyjny, uposażający klasztor dobrami i dochodami. Książę Bolesław i panowie wielkopolscy pododawali od siebie liczno włości i dziesięciny. Około r. 1170 wstępuje do klasztoru Boguchwał, brat arcyb. gnieźn. Bogumiła, głośnego z świętobliwości, i przebywa tu do śmierci r. 1228. Początkowo klasztor gorliwie się zajmuje misyami apostolskimi śród pogańskich Prusaków, na prawym brzegu Wisły. Później jednak w ciągu XIII w. zwraca się działalność zakonników ku kolonizacyi rozległych posiadłości klasztornych i gospodarowaniu na zakładanych folwarkach. R. 1218 papież Honoryusz III, przyjmując klasztor pod swą opiekę, wydaje dokument określający swobody i przywileje dóbr klasztornych i stosunki zakonników do władzy biskupiej. Wkrótce potem sprowadza klasztor wieśniaków niemieckich i osadziwszy ich we wsi Panigrodzie otrzymuje r. 1233 przywilej książęcy, nadający tej wsi prawo niemieckie. Kolonizacya niemiecka dóbr klasztornych postępować będzie coraz energiczniej. Obok tego klasztor nie będzie przyjmował Polaków do grona zakonników. Opaci zostają w przyjaznych stosunkach z Krzyżakami, którzy też w r. 1331, podczas pamiętnego najazdu na Wielkopolskę, oszczędzają dóbr klasztornych. Oddanie się wyłącznie interesom materyalnym i nadmierne wymagania, jakie zapewne stawiał klasztor swym poddanym, wywołać miały silne rozjątrzenie śród ludności Łekna. Wieści o bogactwach klasztornych mogły też pobudzić liczne podówczas i śród szachty nawet jednostki, trudniące się rozbojem. Słowem jednem, wedle podania, klasztor został napadnięty przez mieszkańców Łekna, złupiony i zburzony. W skutek tego zakonnicy postanowili dla większego bezpieczeństwa przenieść klasztor do pobliskiego Wągrowca, w którym stał już kościół uposażony r. 1381 przez opata Eberharda. Przenosiny nastąpiły r. 1396. W r. 1399 pisano jeszcze Łekno czyli Wągrowiec; opata zwano raz łekneńskim, raz wągrowieckim; opatem ówczesnym był Krystyn II, któremu Świętosław i Marcin, bracia przyrodni, sprzedali swą dziedzinę na Łęgniszewie za 40 grzyw. Ten opat układał się z Tomisławem Łukowskim względem powtórnego odgraniczenia Łukowa od Koninka. Ten też opat, lub poprzednik jego prawował się na rokach gnieźnieńskich z nieznanym nam bliżej kasztelanem Janem Akta grodz. Wielk. , II, n. 1372 i 1335. Opat Krystyn II; rządził od r. 1399 do r. 1404; następcami jego byli w r. 1415 Jakub I, r. 1421 23 Krystyn III, przed r. 1426 Adolf, r. 1426 Jakub II, r. 1429 Adolf II, r. 1430 Jakub III, r. 1442 Godfryd III, r. 1448 Gotard, r. 1449 Henryk T, r. 1451 Godfryd IV, r. 1461 Konrad, przed r. 1480 Serwacy, przed r. 1485 Bruno, r. 1485 1508 Jan II, r. 1509 1527 Mikołaj, r. 1527 1536 Jakub IV, r. 1537 1553 Jakub III, ostatni Niemiec na opactwie,

Wągrowiec