Witowice na miasteczko targowisko Kazimierz, wsi klasztor. Smolice na książęcą Babice i nadanego klasztorowi cła w Kazimierzu i Zgierzu na części w Prawęcicach Kod. Wielkop. , 599; Kod. Małop. , II, 241. Wsi te, zdala od klasztoru położone, uległy spustoszeniu i wyludnieniu, tak że klasztor uprasza Kazimierza W. o przyjęcie takowych dożywotnio dla ich podniesienia melioratio i król przyjmuje Kazimierz, Prawęcice, Babice i Prusinowice, z obietnicą zwrotu w przyszłości Kod. Wielkp. , 1594. R. 1318 Jan opat jest kapelanem książęcym. R. 1343 tenże Jan opat sprzedaje sołtystwo we wsiach Kazimiera, Babice i Prawęcice niejakiemu Michałowi fideli nostro famulo za 8 grzyw. Dostaje on w tych wsiach szósty denar z czynszów, trzeci z kar sądowych, R. 1345 król Kazimierz pozwala klasztorowi osadzić wś Wawrzyszowskie dziś Rogowa w par. Mniszek nad rz. Radomirzą. R. 1347 sąd ziemski sandomierski przyznaje klasztorowi prawo posiadania wsi Prusinowice. R. 1354 Jan opat zastawia wś Jabłonicę pow. opoczyński, par. Barkowice Lasocie za 20 grzyw. na 13 lat. R. 1364 Mikołaj opat sprzedaje sołtystwo w Rusinowicach woli świeżo założonej w par. Niewiesz, wsi dziś nieistniejącej. W r. 1364 w Wiślicy potwierdza król przywilej Łokietka z r. 1318. R. 1368 dn. 14 kwiet. klasztor oddaje dożywotnio królowi wsi Kazimierz, Prawęcice, Babice i Prusinowice w ziemi łęczyckiej, opustoszałe, dla zasiedlenia i podniesienia ich. W tymże celu r. 1374 oddaje klasztor Borzujowi z Ninkowa, wojskiemu sand, , wsi Wawrzyszów, Wolę Wawrzyszowską Rogowa i Jabłonicę Kod. Małop. , III, 53, 58, 66, 102, 175, 221, 278. Rozwijający się na posiadłościach klasztoru przemysł górniczy dobywanie rudy żelaznej i przerabianie jej w kuźnicach, łomy kamieni i wyrób kamieni młyńskich i osełek, wzbogacał klasztor i ściągał do osady podklasztornej liczną ludność. Wraz z przemysłem rozwijał sie i ruch handlowy. W r. 1454 Kazimierz Jagiellończyk nadaje wsi Wacboczsko, w ziemi sandomierskiej, pow. radomskim prawo miejskie magdeburskie, pozwala mieszczanom sprzedawać sól, sukno i wszelkie towary w obrębie państwa bez opłaty targowego w miastach królewskich i duchownych. Nadaje targi tygodniowe co wtorek i jarmark na św. Jana Chrzo. Zygmunt I uwalnia r. 1521 mieszczan od opłaty cła i dodaje drugi jarmark na św. Mateusz. Niemcewicz zwiedzając W. w r. 1811 oglądał tu portrety opatów i podaje, jakoby pierwszym opatem Polakiem był Mikołaj Raduński w r. 1461. Inny opat Konopacki, towarzysz podróży i więzienia Jana Kazimierza, człowiek światły, założył kuźnice w Bzinie i Starachowicach. Wojska Rakoczego złupiły i spaliły klasztor w r. 1656. Zniszczało wtedy archiwum i mnóstwo zabytków. Odbudowa kościoła nastąpiła dopiero r. 1695, jak świadczy tablica marmurowa z napisem, nad drzwiami umieszczona. Opactwo wąchockie, jak i inne, oddawano zwykle, jako dodatkowe uposażenie, biskupom lub innym dostojnikom kościelnym. Wreszcie przy końcu XVIII w. zniesiono tę godność a zarząd klasztoru oddano przeorowi. Rząd austryacki włożył na klasztor obowiązek utrzymywania szkoły publicznej. W 1811 r, zastał tu Niemcewicz przeszło stu uczniów. Z tych ośmiu było na koszcie klasztoru, który co rok dwu najlepszych wysyłał do akademii krakowskiej i wypłacał im po 1000 złp. rocznie każdemu jako stypendyum. Po zniesieniu klasztoru szkoła została zamienioną na rządową i jako szkoła obwodowa istniała do r. 1836. W latach 1834 1836 wychodziły w Wieluniu Akta uroczyste zakończenia kursu rocznego nauk. Pozostałe po cystersach budowle klasztorne i kościół przedstawiają ciekawe i piękne pomniki budownictwa romańskiego. Wedle zdania prof. Łuszczkiewicza cystersi po osiedleniu się w Polsce sprowadzili na początku XIII w. z Francyi grono zakonników biegłych w kamieniarstwie, malarstwie i architekturze. Oni to po kolei zbudowali cztery wielkie opactwa w Jędrzejowie 1210, Koprzywnicy 1218, Sulejowie 1232 i wreszcie w Wąchocku ukończone przed r. 1240. Budowle te wzniesione z kamienia w stylu romańskim przedstawiają jeden typ, z pewnemi modyfikacyami i naleciałościami ostrołuku. R. 1260 Tatarzy zniszczyli dach ołowiany na opactwie wąchockim. Pomimo zmian, wprowadzonych przy rozszerzaniu budowli i restauracyach w wieku XVII i XVIII, przechowała się dotąd we wschodnim skrzydle klasztoru pierwotna postać. Mieszczą ta się księgarnia, kapitularz, karcer, korytarz pierwotny, sala opacka. Dół skrzydła wschodniego zachował swe sklepienia i łuki romańskie. Zachodnie skrzydło uległo w wieku XVIII zupełnej przeróbce. Pałac opatów pochodzi z XVI w. Przy klasztorze istniał kościół p. w. św. Elżbiety, dla świeckich, dziś zupełnie zburzony, pozostał tylko dawny kościół klasztorny z kamienia ciosowego. Warstwy kamienia szarobiałego przeplatano są warstwami czerwonego ciosu, pochodzącego z miejscowych łomów. Pozostał przy kościele jeszcze w części dawny portal romański. W wieku XVII rozszerzono okna kościoła i dobudowano kaplicę błogosł. Wincentego Kadłubka. Szczegółowy opis pozostałych budowli, z 12 tablicami rysunków i planów, po

Wąchock