Przy kościele klasztornym znajdują się bardzo ciekawe ruiny klasztoru cystersów, stanowiące jeden z piękniejszych zabytków architektury romańskiej. Przy osadzie jest staw, nad którym stały istniejące tu poprzednio zakłady żelazne. Powstanie i rozwój swój osada zawdzięcza głównie klasztorowi cystersów. Klasztor ten, zwany w dokumentach Camina major albo Cella s. Mariae, założony został pierwotnie przez Gedeona, bisk. krakow. 1166 1185 na obszarze wsi Kamionna odległej o 12 w. na zach. płn. od Wąchocka. Dopiero Leszek Biały 1207 1227 przeniósł klasztor do Wąchocka, gdzie wzniesiono gmach murowany. Jak Kamionna tak i Wąchock były posiadłościami biskupiemi, które według Długosza już Gedeon nadał jako uposażenie klasztorowi. Pierwszy znany opat Hugo, w r. 1219 uczestniczy w Wiślicy w rozsądzeniu sporu między benedyktynami a premonstratensami o klasztor św. Wincentego we Wrocławiu. Długosz opowiada, iż zakonnicy tutejsi aż do początku XT w. byli wyłącznie włoskiej narodowości, tak że w klasztorze było wiele ksiąg włoskich plures libros italos a fratribus italis ad monasterium importatos reperies, tymczasem według prof Łuszczkiewicza zarówno imiona opatów jak i architektura budowli klasztornych wskazują na francuzkie pochodzenie zakonników a przynajmniej tych, którzy kierowali budową klasztoru, przedstawiającego ścisły związek w planie z klasztorami w Jędrzejowie z r. 1210, Koprzywnicy i Sulejowie. Klasztor wąchocki był według prof. Łuszczkiewicza ostatnią budowlą wzniesioną w owych czasach przez architektów i mularzy francuzkiego pochodzenia. Zapewne najazd tatarski wypędził ich z Polski. Już klasztor cystersów w Mogile z r. 1266 budują architekci niemieccy. Dach ołowiany klasztoru wąchockiego, zniszczony przez pożar w czasie najazdu Tatarów, świadczy, że przemysł górniczy równie jak i obrabianie kamienia wcześnie tu wprowadzili zakonnicy, posiadający w swych rozległych posiadłościach bogate pokłady mineralne. Przy napadzie Tatarów w r. 1260 poginęły najdawniejsze dokumenty klasztoru, ztąd niemamy aktów pierwszej ni drugiej erekcyi i uposażeń. Szereg dokumentów znanych rozpoczyna akt z r. 1234, którym klasztor wąchocki zamienia dziesięciny z wsi Mikorek i Wielice, które odstępuje klasztorowi miechowskiemu, na dziesięciny z wsi Łączany i Modrzejowice, oddawane przedtem kaplicy św. Jakuba w Skaryszewie. R. 1235 Gumbertus, archidyak. krakow. , za zezwoleniem brata, kasztelana oświecimskigo i jego synów nadaje klasztorowi wś Błonie pod Łęczycą i kaplicę św. Krzyża w Łęczycy z jej uposażeniem, Bolesław Wstydliwy nadaje r. 1249 na prośbę matki claustro de Wanchoz Cisterciensis ordinis in honore beate Marie virginis constructo dziewiątą część produkcyi soli z Bochni i obiecuje dawać trzecią częśó dochodów z kopalń soli, ołowiu, miedzi, któreby ci zakonnicy odnaleźli lub odnalezione już wznowili w księstwie sandomierskiem i krakowskiem. R. 1260 Tatarzy pustoszą klasztor. B. 1271 Bolesław, ks. krakowski, ze względu na klęski od Tatarów poniesione, pozwala klasztorowi osadzić na prawie niemieckiem średzkiem wsi Łukawę i Radoszewice, w pobliżu mostu zwanego Nowirszyn most, przy którym pobierano cło, Radomice i targowisko Bielów nad Nidą, przy trakcie do Marzysza. R. 1273 tenże książę pozwala klasztorowi odnowić zasypany i zalany szyb soli w Bochni, z którego klasztor pobierał dziewiątą część soli. Po oczyszczeniu przez rok cały produkcya należeć będzie do klasztoru a następnie klasztor będzie pobierać trzecią część i dawniej przyznaną dziewiątą, będzie mógł też warzyć cztery, , patellas soli i wystawić sobie cztery wieże vese do warzenia soli ze zródeł dequator monticulis de minore sale. B. 1274 opat wąchocki nabywa wieś Pękosławice pod Waśniowem za 46 grzyw. od Mścigniewa, syna Pakosława. R. 1275 d. 11 czerw. w Stobnicy wydaje Bolesław, ks. krak. i sand. , przywilej potwierdzający dawniejsze nadania i nadający klasztornym dobrom rozległe swobody. Uwalnia je od wszelkich ciężarów, opłat, danin, prawa polskiego, władzy wojewodów, kasztelanów, sędziów, poborców i w ogóle urzędników książęcych, od juryzdykcyi wszelkich sądów, prócz książęcego i to na wezwanie listem książęcym. Prawo polowania na wszelką zwierzynę, nie wyłączając bobrów, z uwolnieniem od zwierzchnictwa pana bobrowego i pana stróżnego co do stróży w grodach. Nadaje dalej książę targowisko przy kościele w Wierzbicy na tych prawach co w Tarsku, potwierdza swobody dawniej nadanych targowisk w Łukowie Niewierszyn most i Radomicach i wylicza wsi należące do klasztoru. Przywilej ten potwierdza Filip, legat papiezki, r. 1280 a Leszek, ks. krakow. , r. 1284. Jan opat W. w 1285 r. przechodzi na opata do Sulejowa, zapewne skutkiem zaszłych tam nieporządków Dok. Kuj. Ulanow, str. 218 220, Nr. 44, 45, 46. R. 1308 Władysław, ks. krakow. , pozwala klasztorowi osadzać wsi na prawie niemieckiem Kod. , Małop. , II, 213. Opat Egidius podpisuje r. 1289 potwierdzenie przywilejów dla Sulejowa. R. 1318 Władysław, ks. krakow. i sandom. , potwierdza dawne przywileje klasztoru i uczynioną na ich mocy zamianę wsi klasztornej Witaszewice

Wąchock