go się z 2 włók, po 1 kor. żyta i tyleż owsa ob. Wizyta Strzesza, str. 400. Przy kościele istnieje szpital dla 6 ubogich parafian i bractwo Niepok. Pocz. N. M. Panny, fundowane r. 1667, które papież Innocenty XI potwierdził r. 1680. Dawniej było tu także bractwo literackie, założone r. 1593 przez bisk. Piotra Kostkę. R. 1599 fundowała Magdalena z Działyńskich Galczewska przy ołtarzu N. M. P. znacznym kapitałem altarzystę dla bractwa. Kościół ewangielicki stoi w wsch. płd. kącie rynku; zbudowany z cegły r. 1835; dość okazałą wieżę wystawiono r, 1864. Pod względem sztuki zasługuje na wzmiankę obraz w ołtarzu, przedstawiający Chrystusa Pana na górze Oliwnej, dzieło włoskiego malarza Daniela Crespi zMedyolanu 1592 1630; ob. Bauu. Kunstdenkm. der Prov. . Westpreussen, V, pag. 20 i 93. Parafia wąbrzeska, tegoż dekanatu, liczyła 1892 r. 4117 dusz. W jej skład wchodzą Wąbrzeźno, Rozgard, Myśliwiec, Cymbark, Prusy, Plebanka, Wronie, Wałycz, Wałyczyk, Sitno, Trzcianek, Nielub, Czystochleb, Łabędź, Michałki, Stanisławki, Katarzynki i Sicinek. Oprócz tego przyłączony jest do par. kościół w Łopatkach i należące do niego osady Łopatki Polskie i Buczek, Łopatki Niemieckie, Zaskocz i Zalesie, W. i M. Książki, Jarentowice i Friedrichsdorf Do dekanatu wąbrzeskiego należą parafie Niedźwiedź, Błędowo, Wąbrzeźno i Łopatki, Nowa Wieś, Orzechowo, Płużnica i Ryńsk. Wąbrzeski powiat należący do obwodu regiencyi kwidzyńskiej, został utworzony roku 1887 z kończyn powiatu toruńskiego, brodnickiego, grudziądzkiego i chełmińskiego celem wzmocnienia żywiołu niemieckiego. Graniczy na płn, z pow. grudziądzkim, na zach. z pow. chełmińskim i toruńskim, na płd. z Drwęcą i król. polskiem na wschód z pow. brodnickim. Obszaru ma 70548 ha, mianowicie 49352 roli or. , 4981 łąk, 8040 lasu; czysty dochód z ha roli orn. wynosi 12, 53, z ha łąk 10, 57, z ha lasu 2, 35 mrk. Miast liczy pow, 2 Wąbrzeźno i Golub, okręgów wójtowskich 22, gmin wiejskich 51, obwodów dominialnych 69, osad 220, domów mieszkalnych 3960, dymów 7897, gmachów publicznych 9. W r. 1871 było w pow. 35344 mk. , 1875 r. 37265, 1880 r. 39535, 1885 r. 39308. Katolików było 1885 r. 23835, ew. 13926, żydów 1276, dyssydentów 271. Według urzędowego spisu z dnia 1 grud. 1890 r. liczył powiat 39863 mk. 23857 kat. , 14711 prot. , 287 różnych sekt, 1025 żydów. R. 1892 liczył pow. 2800 dzieci szkolnych ew. i 4500 kat. Statystyka szkolna z d. 20 maja 1886 r. wykazuje w 2 miastach powiatu 1404 dzieci, między niemi 759 kat. ; mówiących tylko po polsku było 797, mówiących po polsku i nieImiecku 14; na wsiach liczono 6274 dzieci szkolnych, między niemi 3809 katol. ; mówiących tylko po polsku 3786, mówiących po polsku i niemiecku 73 ob. Pam. fizyogr. , t. IX, r. 1889, str. 50. Toż samo źródło wykazuje w pow. wąbrzeskim 23335 Polakó w. Ludność wiejska jest prawie całkiem polska; Golub, liczący l885 r. 1536 kat. , 614 ew. , 478 żyd. i 7 dyssyd. , jest przeważnie polski, Wąbrzeźno mniej więcej do połowy. Przeciętny zarobek dzienny wynosi w Wąbrzeźnie i w Kowalewie 1, 20 mrk dla mężczyzn, a 80 fen. dla niewiast, w Golubiu jest o 20 fen. wyższy. We wszystkich innych miejecowościach powiatu ustanowiono taryfową płacę dzienną na 1, 10mrk dla mężczyzn a na 75 fen. dla kobiet, zarobek zaś roczny na 360 mrk względnie 240 mrk. Kś. Romuald Frydrychowicz. Wąchabno, urzęd. Wonchabno, Wachobno wr. 1394, Wąchowno 1662, wś i fol. , pow. babimoski, o 4 klm. na płn. zach. od Kopanicy, nad jez. własnem, odpływającem do wielkich jezior, przez które przechodzi Obra dopł. Warty; par. i poczta w Kopanicy Kopnitz, st. dr. źel. o 6 klm. w Babimoście Bomst. Wś z osadą Elisenthal 4 dm. , 47 mk. tworzy okrąg, mający 40 dm. , 280 mk. 232 kat. , 48 prot. i 388 ha 297 roli, 51 łąk, 18 lasu. Folw. do Wielkiej Wsi ma 3 dm. i 66 mk. Os. Elisenthal powstała na obszarze niegdyś starościńskim. Lasy W. zlewają się na północy z lasem babimoskim. W r. 1394 dziedzic Bernard Wierusz z Kopanicy, odnawiając przywilej na sołtystwo w W. , nadał sołtysowi swobody, jak wystawienie jazu wśród łąk Orlich i prawo niemieckie Kod. Wielkop. , n. 1947. W r. 1580 było tu 3 1 2 łan. os. a 3 zagr. ; r. 1662 wchodziło W. w skład ststwa kopanickiego, zabranego po r. 1793 i darowanego hr. Toenne t. Luettichau. Wąchock, w dok. z r. 1219 Vancoz, 1234 Wanche, 1249 Wanchoz 1254 Wancock os. miejska, dawniej miasteczko i opactwo, pow. iłżecki, gm. Wielka Wieś, par. Wąchock, leży w górskiej i lesistej okolicy, nad rz. Kamien ną, przy drodze bitej, łączącej zakłady górnicze nad rzeką Kamienną rozłożone i ciągnącej się od Bzina do Ostrowca. Odl 24 w. na zach. płd. od Iłży, a około 12 w. w linii powietrznej na wschód od Suchedniowa i tyleż na wsch. płd. od Bzina. Rozległe lasy rządowe otaczają w paromilowem promieniu tę osadę. śród tych lasów znajduje się kilka tylko wsi i osad. Obecnie W. posiada kośoiół par. murowany poklasztorny, szkolę początkową, sąd gm. okr. VI, urząd gm. , urząd poczt. , 194 dm. 28 murow. , 1459 mk. Osada młyn. Bugaj ma 2 dm. , 57 mk. , 60 mr. dwor. i 9 włośc. W r. 1827 było 161 dm. , 1138 mk.

Wąchabno

Wąchabno

Wąchock