z lew. brzegu, u stóp góry wzn. , 1841 st. npm. w pow. ząbkowickim, odl. 1 1 2 miili od Ząbkowic Frankenstein a 10 1 2 m. na płd, płd. zach. od Wrocławia. Posiada kościół par. katol. , z cu downym obrazem N. P. Maryi, szkołę, urząd stanu cywil, urząd poczt. i tel. , 126 dm. , 308 gospodarstw, 1, 189 mk. 1, 146 katol. , 46 ew. , 4 żyd. ; r. 1840 było 947 mk. 907 kat. , 40 ew. . Do miasta należy przedmieście da wniej wieś Haag. Posiadłość miejska obej muje 64 ha 32 roli, 3 łąk, 2 lasu. Na Nissie stoi murowany wielki most. Według Kosmasa stał tu gród Bardun, zburzony r. 1096 przez ks. czeskiego Brzetysława, a odbudowany z drzewa w r. 1515 a z kamienia r. 1565. Rozwój osady wiąże się w części z przeprawą bród na Nissie, a głównie z roz głosem jaki pozyskał tu cudowny obraz M. Boskiej. Obraz ten, według legendy, otrzy mał jakiś młodzieniec czeski, około r. 1200 od samej królowej Niebios. Już w XIII w. sta nęła tu kaplica, w której umieszczony był ten obraz. Cystersi z Kamieńca, posiadacze przyległej wsi Haag, otrzymali r. 1301 od ks. Bolka przywilej na osadzenie tego miejsca. W r. 1421 opat Jan zbudował kośoiół, zbu rzony 1425 przez husytów. W 1682 95 stanął obecny, piękny kościół, staraniem opa ta Augustyna. Wzniesiony jest 369 stóp n. p. m. a 68 st. n. p. Nissy. Na górze zaś wznies. 1, 841 stóp, na praw. brzegu Nissy, stoi od r. 1619 kaplica z kamienia, p. w. Na wiedzenia N. M. Panny. Kaplica ta, podobnie jak i kościół, zapełniona jest wotami i darami pielgrzymów, których bywa rocznie od 80 do 100 tysięcy. Ztąd rozwinął się tu rozległy handel świętościami. Przy osadzie, na lew. brzegu Nissy, znajduje się główna droga przez góry do hrabstwa kładzkiego. Przej ście to było widownią krwawych utarczek w r. 1779 i 1807. Po kasacyi klasztorów W. i przedmieście Haag przeszły r. 1810 na wła sność królewską. Br. Ch. Wartacze, folw. na praw. brzegu Wilii, pow. wileński, w 4 okr. pol. , poniżej Michaliszek, o 55 w. od Wilna, na wysokiej górze położony, ma 1 dm. , 12 mk. katol. Wartage 1. rzeczka, w pow. hazenpockim Kurlandya, dopływ rz. Durby. 2. W. , rzka, ob. Bartow. Wartąjen, łotew. Wartaje, dobra koronne, w okr. hazenpockim, pow. grobiński, par. durbska Kurlandya. Wartakiszki, wś, pow. nowoaleksandrowski, gm. Bachmaty, w spisie urzęd. niepodana. Wartalów, ob. Warchałów Warteberg, jeden ze szczytów 600 mt. wzn. w pasmie zwanem Kocie góry, na Szląsku. Wartete 1. wś, pow. wyłkowyski, gm. Wojtkobole, par. Grażyski, odl. od Wyłko wyszek 27 w. , ma 27 dm. , 205 mk. W 1827 r. było 13 dm. , 106 mk. ; wchodziła w skład dóbr rząd. Kalwarya. 2. W. , wś i fol. , pow. wyłkowyski, gm. i par. Wisztyniec, odl. od Wyłkowyszek 37 w. ; fol. ma 11 dm. , 54 mk. ; wś 37 dm. , 249 mk. W r. 1827 r. wś rząd. , ma 30 dm. , 175 mk. Wartelskie starostwo niegrodowe, w wojew. i pow. trockim, podług spisów podskarbińskich z r. 1776, zostawa ło w posiadaniu Tadeusza Dzierżbickiego, podkom. królewskiego; opłacał on kwarty złp. 150, a hyberny złp. 50. Na sejmie z r. 1773 1775 Stany Rzpltej nadały te dobra w posiadanie emfiteutyczne temuż podkomo rzemu, łącznie z ststwem postawelskiem. By ło drugie ststwo tejże samej nazwy, w wdztwie witebskiem, i takąż samą kwartę opłacało, ale dla rozróżnienia dodawano temu ostatniemu nazwę Orleja. 3. W. , ob. Widgi rele, wś nieistniejąca obecnie pod tą nazwą. Należała do par. Jeleniewo pow. suwalski. Wchodziła w r. 1838 w skład majoratu Ka daryszki. W r. 1827 wś rząd. , ma 7 dm. 55 mk. Br. Ch. Wartembork 1. niem. Wartenburg, miasto nad rz. Wadąg, w pow. olsztyńskim, regencyi królewieckiej dyecezyi Warmińskiej, odl. 17 klm. od Olsztyna, liczy 3, 674 mk. 1, 667 męż. i 2, 007 kob. . R. 1861 było 3, 143 mk. 1, 946 Polaków, 1, 197 Niemców; 2, 566 katol, 500 ewang. i 77 żyd. W mieście znajduje się wydział sądowy, poczta, kościół katolicki paraf. , klasztor pobernar dyński, kościół ewangielicki, st. dr. żeL na linii z Torunia do Wystrucia odl. 122 klm. . W 1325 założonym został zamek Wartberge w pobliżu dzisiejszej wioski Stary Wartembork, o milę od miasta. Po zburzeniu zamku r. 1354 przez Olgierda i Kiejstuta, przeniesiono osadę na miejsca gdzie dziś stoi, miejsce jednak dawnego zamku dziś jeszcze lud StaremMiastem nazywa. Przywilej lokacyjny wydał w r. 1364 Henryk de Leyza, założyciel Olsztyna. W r. 1598 istniejący w Wartemborku klasztor rozszerzył Andrzej Batory, od r. 1589 biskup warmiński, później kardynał. W kaplicy, którą przy klasztorze tym zbudował, znajduj się jego pomnik, przedstawiający go w postawi klęczącej, po nad leżącym bratem, księciem siedmiogrodzkim. Napis na pomniku opiewa D. O. M. Andreas Batori de Somlio, S. R. E. Cardinalis, Episcopus Varmiensis, Stephani Regis Poloniae Moschorum Domitoris, Christoph. Transilvaniae Principis ex fratre fillus honoribus a Stephano et Sigismundo III Poloniae fortissimis gratissimisque regibus ornatus, post varia utriusque fortunae ludibria, mortis memor, sibi fratrique suo charissimo viventi posuit

Wartacze

Wartacze

Wartage

Wartąjen

Wartakiszki

Wartalów

Warteberg

Wartete

Wartembork