średnio Warty z Wisłą, to jednak leżące wzdłuż tych dolin miasta odznaczały się zawsze większem nad okoliczna znaczeniem i ożywieniem handlowem Włocławek Toruń Bydgoszcz Nakło na linii Brda Noteć i Łowicz Łęczyca Koło Konin na linii Bzura Ner. Ogólna długość całego biegu wynosi w granicach królestwa 405 klm. w w. ks. poznańskiem 248 klm. w Brandenburgii 81 klm. czyli razem 734 klm. i jest o 30 klm. dłuższa niż Odra od źródeł do uścia Warty. Obszar dorzecza dochodzi do 46, 000 klm. kw. średnia szerokość w normalnym stanie rzeki wynosi w jej biegu środkowym 75 mt. w dolnym 100 do 125 mt. Podczas powodzi niziny zalewane są na znacznej przestrzeni, sięgającej 1, 000 mt. i więcej szerokości; najważniejszym jest przybór wiosenny podczas tajania śniegów, co średnio następuje w połowie marca; rzeka podnosi się wówczas do 12 stóp ponad stan normalny; letnie i jesienne przybory są wogóle mniejsze i powstają skutkiem długotrwałych albo gwałtownych deszczów. Spadek wogóle dość jednostajny i powolny, prądowin niema, dlatego też W. nie posiadając dość siły do wyżłobienia jednolitego koryta, zmienia często swe łożysko i dzieli się na ramiona; z tej teź przyczyny stałe części, zawieszone w wodzie, przy spokojnym jej biegu opadają powoli na dno i tworzą liczne mielizny oraz wyspy piaszczyste, które dopiero większy przybór znosi lecz po jego ustaniu powtarza się to znowu w innem miejscu. Następujące liczby oznaczają wielkość spadku źródła Warty 264 mt. , Sieradz 131 mt. . Koło 92 mt. , Szrem 62 m. , Poznań 52 mt. , ujście pod Kostrzyniem 13 mt. , co razem uczyni 264 13 251 mt. na 734 klm. t. j. 0, 34 mt. na 1 klm. stopa na wiorstę. Pod względem geologicznym kotlina Warty nie odznacza się rozmaitością; sama dolina składa się po większej części z osadów aluwialnych, do których po obu stronach przylegają utwory kenozoiozne; formacye mezozoiczne są wogóle rzadkie, a paleozoiczne należą do wyjątków. Dewon spotyka się wyspowo tylko w okolicy Mijaocłach a górna na prawym brzegu pod Działoszynem, na lewym pod Ograblami, pod Burzeninem oraz od ujścia Liswarty do Załucza, na obu zaś brzegach od Częstochowy do Mstowa. Utwory eooeniczne i oligooeniozne ciągną się od Koła do Konina, następnie, poniżej Szremu do Orkowa, wreszcie od Łęczycy przez Poznań do Obornik; lignit mioceniozny ukazuje się w trzech punktach nad dolną W. , pod Kiszewom, pod Nowym Mostem i pod Międzychodem. Dolna glina lodowcowa zajmuje znaczne obszary, równie jak piaski dyluwialne, obie te formacye stanowią głównie płaszcz aluwialnej doliny; dolna glina występuje w górnym biegu aż do Częstochowy, dalej od Mstowa do ujścia Liswarty, od Załęcza do Ossyjakowa, na lewym brzegu pod Sieradzem, na prawym od Konina do Lądka i pod Poznaniem, wreszcie w dolnym biegu aż do ujścia Noteci. Górna glina lodowcowa nigdzie bezpośrednio nie przylega do doliny drobna wysepka powyżej miasta Warty stanowi wyjątek; pozostałe obszary zajmują utwory piasków dyluwialnych, występujące szczególnie w wiel kich i zwartych masach w okolicach Prosny oraz między Uniejowem a Kołem. Górna kreda pojawia się tylko w widłach rzecznych między Nerem a Wartą. Godną jest uwagi analogia zachodząca między Wartą a Bugiem. Jak Bug tak i Warta są najważniejszemi dopływami swoich rzek głównych, obie też z prawej strony przyjmują najważniejsze swe dopływy Narew i Noteć, obie dopływami swemi zbliżają się dwukrotnie do sąsiednich systematów rzecznych Warta przez Ner i Noteć do Wisły, a Bug przez Narew i Muchawiec do Niemna i Dniepru, w obu wododziałowa linia jest bardzo niewyraźna, tak, że Ner zlewa się niemal z Bzurą, a Muchawiec z Prypecią, obie przez kanałowe połączenie wchodzą w styczność z sąsiedniemi rzekami Warta przez Noteć i kanał Bydgoski z Wisłą, a Bug przez Narew i kanał Augustowski z Niemnem, oraz przez Muchawiec i kanał Królewski z Dnieprem ten ostatni kanał nie ma wprawdzie swego odpowiednika w Warcie, ale połączenie Neru z Bzurą było niejednokrotnie projektowanem i ma w przyrodzonych warunkach miejscowych wielkie po temu ułatwienie; obie łączą żyzne okolice południowowschodnie ze środkowym biegiem rzek głównych; obie mają bieg wielce charakterystyczny tem, że naśladuje bieg rzek głównych, gdyż Bug płynie w zadziwiającej równoległości do Wisły, powtarzając jej zakręty, a Warta tworzy takież same kolana i tak samo zmienia często kierurunek jak Odra; obie wreszcie mają ważne strategiczne znaczenie i dlatego środkowy bieg i ujście bronione są twierdzami Poznań i Kostrzyn na Warcie, a Brześć i Modlin na Bugu. Warta sięgając głęboko w serce wyżyny polskiej mogłaby wielce ułatwić rozszerzenie się żywiołu polskiego na linii Odry, gdyby nie odpór germański, idący w przeciwnym kierunku z potężniejszą i wy trwalszą siłą. Korytem Warty i Noteci posuwały się placówki niemieckie w licznych koloniach i z biegiem czasu coraz silniej germanizowały okolicę, która na zachodzie obu tych rzek jest już prawie zupełnie elementu polskiego pozbawiona. Rozważana pod względem swego poło

Warta