Szlawantelis Szłapejki Szłapobierże Szłapań Szłapakowszczyzna Szłapaki Szłamy Szłamarka Szlajtyniszki Szłajtas Szlabgiry Szluzy Szluza Szlurpkiszki Szlapilki Szlurpkiszki wś, pow. maryampolski, gm. i par, Pilwiszki, odl. od Maryampola 27 w. , ma 6 dm. , 46 mk. Szluza 1. al. Szluzy, niem. Schleusen, pow. bydgoski, pierwotna nazwa osad rozłożonych nad kanałem łączącym Brdę z Notecią, na zach. od Bydgoszczy; ob. Kolonia nad Kana łem. 2. Sz. , 9 niem. Schousenetablissement, os. , pow. mogilnicki, tuż pod Pakością; 1 dym i 12 mk. 3. Sz, Mała i Wielka, tuż pod Po znaniem, na Winiarach. 4. Sz. molendinum in Sloza młyn niegdyś, w Poznaniu, własność miasta. 5. Sz. Gromadzka, urzęd. GromadenSchleuse, os. , pow. szubiński, o 13 klm. na zach. płd. od Nakła. E. Cal. Szluzy wś, pow. rossieński, par. Kołtyniany. Szlabgiry wś, pow. szawelski, gm. Błagowieszczeńsk, o 54 w. od Szawel. Szłajtas, zaśc, pow. trocki, w 1 okr. pol. , gm. Olkieniki, okr. wiejski Kruminińce. Szlajtyniszki al. Słajtyszki, os. , pow. maryampolski, gm. Balwierzyszki, par. Gudele, odl. od Maryampola 27 w. ; ma 1 dm. , 3 mk. Szłamarka, ob. Szlamarka, Szłamy, wś, pow. władysławowski, gm. i par. Syntowty, odl. od Władysławowa 24 w. ; ma 10 dm. , 119 mk. Szłapaki, wś i folw. , pow. szawelski, gm. Janiszki, o 35 w. od Sasawel. Szłapakowszczyzna, zaśc. pryw. u źródeł Oszmianki, , pow. oszmiański, w 1 okr. pol, o 13 w. od Oszmiany, 1 dm. , 9 mk kat. Szłapań 1. w dok. Szłapuń Szlepań, wś i folw. nad strugami dopływającemi do Prypeci, pow. piński, przy gośc. poczt, z Pińska przez Lubieszów do Równa, w 2 okr. pol. i gm. Lubieszów, o 2 1 2 w. na płn. zach. od jez. Lubiaź. Wś ma 21 os. ; folw. 179 dzies. , od i 1846 r. własność Andrzejewskich. W XVIII w, należała do klucza dolskiego dóbr książąt Wiszniowieckich. 2. Sz. , pow. piński, ob. Obyszcze. A. Jel. Szłapejki 1. wś, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 56 w. od Nowoaleksandrowska. 2. Sz. , wś, pow. rossieński, gm. Skaudwile, o 42 w. od Rossień. Szlapilki, wś nad, Niemnem, przy ujściu rz. Brzozówki, pow. sejneński, gm. Kudrany, par. Sereje, odl. od Sejn 41 w. ; ma 8 dm. 50 mk. W 1827 r. 3 dm. , 31 mk Szłapobierże al. Ludwików, wś i dwór nad rz. Krostą, pow. kowieński, w 3 okr. pol, o 63 w. od Kowna Posiada kościół kat, p. w. Ukrzyż. Jezusa Chrystusa, w 1861 r. z muru wzniesiony przez dziedzica Gintowta, filialny par. Datnów. Szłapucie, wś, pow. kowieński, w 1 okr. pol. , o 46 w. od Kowna. Szłapy, kol. i folw. , pow. łęczycki, gm. Grabów, par. Siedlce, odl, od Łęczycy 9 w. ; kol. ma 2 dm. , 10 mk. ; fol. 5 dm. 43 mk. W 1885 r. fol. Sz. rozl. mr. 250 gr. or. i ogr. mr. 208, łąk mr. 22, past. mr. 13, nieuż. mr. 7; bud. mur. 6, drewn. 6. Wś Sz. os. 7, mr. 6. Szławanta, rzka, wypływa z jez. Igło, pod wsią Igłówką, w pow. maryampolskim. Jezioro to leży na skraju rozległych błot Pale zwanych około 20 w. kw. , wzn. około 270 st. npm. Wypłynąwszy z jeziora podąża w kierunku płd. zach, koło fol. Igliszki przybiera kierunek zachodni, płynie koło wsi Szławanty i po za nią wchodzi na obszar bagien otaczających jez. Amalwa, do którego wlewa swe wody z płn. wsch. strony. Ponieważ wody jeziora tego odprowadza do Szeszupy rzka Dawinia, przeto można uważać Sz. za jej dopływ. Szławanta, jezioro, w pow. sejneńskim, leży na wschód od jez. Gausty i ciągnie się równolegle z niem. Długie około 5 w. od płd. ku płn, , szerokie pól w. ; brzegi przeważnie lesiste i wyniosłe. Obszar wynosi około 150 mr. Wypływa z niego rzka Szławantelis. Wznies. brzegów dochodzi 465 st. npm. Wś Sz. leży na płn. wsch. krańcu jeziora. Koło niego cała grupa mniejszych jezior Balcis, Gelnitis, Lunialis, Palszynis, Szławantelis. Szlawantelis, jezioro, pow. sejneński, gm. Wiejsieje, o 1 w, na płd. wschód od jez. Szła Szłapucie Szłapy Szławanta Szławieńce Szławanty Szmańkowce Szmalczyńce Szmaki Szmaj Szłysztyki Szłowin Szłowie Szłowiany Szłostyki Szłopie Szłompie Szłochowo Szlochów Szłobany Szło Szłejty Szławnie Szławele Sziawejty Szławanty wanta, ma około 90 mr. obszaru. Należy do dóbr Łosewicze. Ob. Iszpartys. Szławanty 1. wś, folw. i dobra nad jez. Szławanta, pow. sejneński, gm. i par. SwiętoJeziory, odl. od Sejn 23 w. , mają gorzelnię, młyn wodny, 31 dra. , 279 mk. W 1827 r. 25 dm. , 193 mk. Dobra Sz. składały się w 1886 r. z fol. Sz. , nomenkl. Konewki, jezior Szławanta, Lunialis, Balcis, Giełożys, Eszerynatis, Lubelis, Kiepielis, Pietruhas i Orzynelis, rozległe mr. 2198 grunta or. i ogr. mr688, łąk mr. 140, past. mr. 35, lasu mr. 751, wody mr. 359, nieuż. mr. 25; bud. mur. 4, drewn. 18; las nieurządzony, pokłady torfu. W skład dóbr wchodziły wsi Sz. os. 24, mr. 462; Nowosady os. 6, mr. 133; Bojaryszki os. 3, mr. 99; Powiłom os. 5, mr. 117; Aleksiewizna os. 38, mr. 115. 2. Sz. wś, pow. maryampolski, gm. Balwierzyszki, par. Gudele, odl. od Maryampola 22 w. ; mają 5 dm. , 39 mk. , 133 mr. Wchodziła w skład dóbr Iwaniszki. W 1827 r. 2 dm. , 28 mk. , par. Balwierzyszki, 3. Sz. , wś w pobliżu bagna Pale, pow. maryampolski, gm. Jaworowo, par. Igłówka, odl. od Maryampola 20 w. ; mają 25 dm. , 285 mk. W 1827 r. 28 dm. , 182 mk. W okolicy wsi liczne kurhany. Br. Ch. Sziawejty 1. wś i dwór, pow. telszewski, w 3 okr. pol. , o 65 w. od Telsz. 2. Sz, , zaśc. , tamże, o 76 w. od Telsz. Szławele, wś nad potokiem, pow. święciański, w 2 okr. pol. , gm. Kukuciszki, okr. wiejski Galiniszki, o 15 w. od Kukuciszek a 69 w. od Święcian, ma 9 dm. , 77 mk. kat. w 1865 r. 17 dusz rewiz. ; należy do dóbr Śkoduciszki, Broniszów. Szławieńce 1. wś, pow. lidzki, w 4 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra, hr. Potockich, Zabłoć o 5 w. , o 53 w. od Lidy, 18 w. od Wasiliszek, ma 6 dm. , 58 mk. kat. w 1865 r. 25 dusz rewiz. . 2. Sz. ,, wś, tamże, w 1865 r. 7 dusz rewiz. ; należy do dóbr Wolejsze, Przybytków. Szławnie, dwór, pow. rossieński, gm. Konstantynów, o 80 w. od Rossień. Szłejty, przyl. fol. Hołny Mejera, w pow. sejneńskim. Szło, wś, w Pomeranii, o 3 mile na zachód od Słupska, zamieszkała przez t. z. Kabotków, resztki kaszubskiego szczepu ob. Przegląd Polski, 1883, str. 362. Szłobany, przyl. dóbr Kulczyce, w pow. Samborskim. Szlochów, ob. Człuchowo. Szłochowo, ob. Szełachowo. Szłompie, dobra, pow. szawelski, gm. Błagowieszczeńsk, o 43 w. od Szawel. Szłopie, w spisie z 1865 r. Szłapie, cztery zaśc, pow. święciański, w 2 okr. pol. , gm. Kukuciszki, okr. wiejski Purwieniszki, o 4 6 w. od Kukuciszek a 49 50 w. od Święcian, mają razem 6 dm. , 42 mk. kat, w 1865 r. 19 dusz rewiz. ; należą do dóbr skarb. Poniewież. Szłostyki, wś, pow. szawelski, gm. Żagory, o 49 w. od Szawel. Szłowiany 1. trzy dobra, pow. wiłkomier ski, gm. i par. Onikszty, o 35 i 36 w. od Wiłkomierza. Własność niegdyś marszałka Kuszelewskiego, w skutek eksdywizyi rozdzie lone na trzy części, z których jedna należy do Mikulicza, druga do Brzozowskiego a trze cia do Mingajły. W lesie szłowianskim, przy gościńcu, nad rz. Świętą, znajduje się ogro mny głaz, mający w obwodzie do 40 stóp, zwany Puntukas, do którego przywiązane jest podanie ludowe, że na nim kapłani pogańscy składali ofiary bogom i że bajor Pantakis za sprzeniewierzenie się był na nim śmiercią ukarany. Podług innej wieści kamień ten przyniesiony był w to miejsce przez dyabła. 2. Sz, , pustkowie, tamże, o 35 w. od Wiłkomierza. 3. Sz. , wś, tamże, o 29 w. od Wiłkomierza. J. Krz. Szłowie, wś, pow. telszewski, w 4 okr. pol. , o 24 w. od Telsz. Szłowin al. Szłowina, jezioro, w pow. wileńskim. Na brzegach leży fol, Sz. i Jodzieniany. Szłowin al. Szłowinie, folw. i dobra nad jez. Szłowin i Cytrynie, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. i par. Janiszki, okr. wiejski Jodzieniany, st. dr. żel. Podbrodzie, w pobliżu rzek Żejmiany i Wokai, o 56 w. od Wika. Folw. ma 1 dm. , 11 mk. kat. ; dobra, składające się z 13 ferm, 758 dzies. ziemi dwors. Dawna własność rodu Danielewiczów h. Ostoja. Szłysztyki u Buszyńskiego, w spisie urzędowym Szlenytyki wś, pow. rossieński, gm. i par. Andrzejów, o 100 w. od Rossień. Szmaj, dwie os. , pow. kaliski, gm. Ostrów Kaliski, par. Giżyce, odl. od Kalisza 27 w. Wchodzą w skład dóbr Ostrów. W 1827 r. 2 dm. , 10 mk. Szmaki, wś, pow. bychowski, gm. Czyhyryn, ma 21 dm. , 162 mk. Szmalczyńce, pow. zwinogródzki ob. Lisianka, V, 305. Szmańkowce, wś, pow. czortkowski, U klm. na płd. wsch. od Ćzortkowa sąd pow. , 5 klm. na płd. zach. od urz. poczt. i tel. w Probużnej. Na wschód leżą Kolendziany, na płd. Szmańkowczyki, na płd. zach. Uhryn, na zachód Czortków, na płn. wsch. Szwajkowce. Przez wieś płynie Niczława od płn. ze Szwajkowiec. Granicy połn. dotyka pot. Stawki prawy dopł. Niczławy. Zabudowania wiejskie leżą w dolinie Niczławy. Na płn. zach. wzgórze Szmańkowce 301 mt. , Wł. wiek. dominikanów w Czortkowie ma roli on 631, łąk i ogr. 87, past, 22, lasu 307 mr. ; wł. mn. Szmańkowczyki Szmaty Szmejki Szmatyszki Szmatowa Szmańkowczyki roli or. 1217, łąk i ogr. 100, past. 18, lasu 3 mr. W r. 1880 było 162 dm. , 1008 mk. w gm. , 17 dm. , 110 mk. na obsz. dwors. 629 gr. kat. , 403 rz. kat. , 86 izr. ; 625 Rusinów, 429 Polaków, 60 Niemców. Par. rz. kat. w Czortkowie, gr. kat. w miejscu, dek. skalski. Do par. należą Szmańkowczyki i Strusówka. We wsi jest cerkiew p. w. św. Koźmy i Damiana, szkoła fil. i kasa pożycz. gm. z kapit. 580 złr. Szmańkowczyki, wś, pow. czortkowski, 10 klm. na płd. wschód od Czortkowa sąd pow. , st. kol, urz. poczt, i tel. . Na wschód leżą Kolendziany na płd. Zalesie, na zach. Uhryn, na płn. Szmańkowce. Płn. wsch. na rożnik wsi przepływa Niczława. W dolinie jej leżą zabudowania wiejskie. Środkiem wsi idzie gościniec z Czortkowa do Kolendzian. Własn. wiek. ma roli or. 599, łąk i ogr. 43, past. 28, lasu 498 mr. wł. mn. roli or. 673, łąk i ogr. 83, past. 50, lasu 6 mr. W r. 1880 było 60 dm. , 406 mk w gm. , 9 dm. , 58 mk. na obsz. dwors. 361 gr. kat. , 83 rz. kat. , 20 izr. ; 359 Rusinów, 105 Polaków. Par. rz. kat. w Czortkowie, gr. kat. w Szmańkowcach. We wsi szkoła etat. lklas. i kasa pożycz. z kapit. 1448 zł. w. a. Lu. Dz, Szmaragdów, folw. , pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , o 50 w. od Poniewieża. Szmata, leśniczówka, do Przygodzic, pow. odolanowski, o 5 1 2 klm. na wsch. płd. od Odolanowa par. i poczta, st. dr. żel. w Przygodzicach o 6 1 2 klm. ; 1 dm. i 15 mk. Szmatajciszki, zaśc, pow. wiłkomierski, gm. Onikszty, o 40 w. od Wiłkomierza. Szmatowa, wś nad Dźwiną, pow. połocki, na trakcie z Witebska do Połocka. Szmaty, pow. kobryński, w 2 okr. pol, gm. Wiercholesie, o 10 w. od Kobrynia. W 1566 r. sioło Sz. należało do dworu Czerewaczyce i miało 5 włók Lustr. , IV, 189 v. Szmatyszki, wś, pow. kowieński, w 3 okr. pol, , o 52 w. od Kowna. Szmejki, pow. mazowiecki, ob. KostrySz. Szmeks, właściwie Szczawy Sławkowskie, niem. Szmeks, węg. Tatrafüred, miejsce klimatyczne i zakład kąpielowy, na Węgrzech, w komitacie spiskim, na stokach płd. szczytu Sławkowskiego, obejmuje obecnie trzy zakłady Stary, Nowy i Niżny Szmeks. Istniejące tu źródła wody szczawiowej znane były dawno mieszkańcom i zwane Kwaśną wodą. Pochodzenie nazwy Szmeksu nie jest pewne. Według podania nazwa ta pochodzić ma od niemieckiego Schmeckts, które to pytanie zwracano do pijących. Kiedy w r. 1846 ruch narodowy ogarnął całe Węgry, nadało towarzystwo węgierskie, bawiące wówczas w Sz. , na podobieństwo istniejącego nad jeziorem Błotnem miejsca kąpielowego Balaton Füred, węgierską nazwą TatraFüred. Nazwa ta węgierska, podobnie jak polska Szczawy Sławkowskie, u okolicznej ludności się nie przyjęła i jedynie nazwa Szmeksu jest zwyczajna. Powstanie zakładu kąpielowego przypada na koniec zeszłego wieku, kiedy Sz. był w posiadaniu rodziny Csakych. Hr. Stefan Csaky wybudował w r. 1797 dwa domy. W r. 1818 wziął Michał Raisz z Soboty Georgenberg cały zakład w dzierżawę i od tego czasu miejsce to powoli stawało się znanem, a gości i domów coraz więcej przybywało. Rozwój Sz. zaczyna się z chwilą, gdy w r. 1833 Jan Jerzy Rainer objął dzierżawę. Pod jego kierownictwem powstały przechadzki i drogi w świerkowych lasach, postarano się o wygodne urządzenie kąpieli. Rainer sam odkrył dwa nowe zdroje szczawiowe, które obecnie noszą nazwę Kastor i Polluks. Założono wkrótce także zakład leczenia zimną wodą z natryskami. W r. 1846 przeszedł Sz. od Csakych w posiadanie gminy Muehlenbach za cenę 12, 000 złr. Gmina oddała zakład Rainerowi, a po jego śmierci w r. 1872 wydzierżawiła wiedeńskiemu kupcowi Schwarzowi. W roku 1873 zawarł Schwarz z gminą nowy układ, mocą którego objął on i jogo sukcesorowie dzierżawę na lat 32, licząc od r. 1877, z obowiązkiem oddania gminie, po ukończeniu dzierżawy, wszystkich budynków dawniejszych i nowych bezpłatnie. Dziś Szmeks jest własnością Spiskiego kredytowego banku w Lewoczy. Częsty brak mieszkań dla przybywających gości skłonił lekarza dra Mikołaja Szontagha do utworzenia w r. 1876 spółki, celem założenia nowego zakładu. W tym celu zakupiono w najbliższem sąsiedztwie Sz. 20 mr, lasu od gminy Wielkiego Sławkowa GrossSchlagendorf i na tem miejscu powstał Nowy Szmeks Uj Tatra Fred z pięknym i rozległym parkiem. Położony nieco niżej 998 6 mt. od poprzedniego 1012 mt. , posiada mimo to rozleglejszy widok a zarazem zasłonięty jest od wiatrów północnych. Prócz licznych i dobrze urządzonych przechadzek, zakładu hydropatycznego, funkcyonującego i w porze zimowej, znajduje się także sanatoryum dla chorych na piersi. Zwiększający się napływ gości wywołał otwarcie trzeciego zakładu. Nauczyciel z Kezmarku Józef Rohus wydzierżą wił w r. 1881 od gminy NowoLeśny Neu Walddorf na lat 32 piękną łąkę ze źródłami szczawiowej wody, z prawem wystawienia tamże nowego zakładu. Tak powstaje Niżny Szmeks AlsóTatra Füred, Jeszcze w tym samym roku sprzedał swe prawa Bankowi Kezmarskiemu, który powstanie Niżnego Sz, do skutku doprowadził. Znajduje się tu również zakład hydropatyczny, kąpiele mineralne i błotne. Położony, na wznies. 940 mt. , Szmeks Szmatajciszki Szmata Szmaragdów Szmiele Szmelcarnia Szmeltyn Szmełtry Szmigiel Szmelcarnia Szmelca otoczony gęstym lasem, posiada też piękny irozległy widok na Tatry, zwłaszcza na Łomnicę, dolinę Zimnej Wody. Niżny Sz. łączy obecnie wygodna droga ze stacyą kolejową PopradWielka PopradFelka i ze Starym i Nowym Szmeksem. Literatura Maleszewski Władysław W Sz. , kartka z podróży po Węgrzech Tyg. Illust. , t. X, 264 267, 273 274; Opis Sz. podał też Tyg. Powsz. Warszawa, 1879, Nr. 20; Mueldner Henryk Szczawy Sławkowskie Pam. Towarz. Tatrzań. z r. 1876, str. 68; Czas 1875, Nr. 183; Eliasz Walery Tatry Przewodnik, Kraków, 1891; H. L. Schmecks. Im Tatra gebirge Pannonia, 1876, Nr. 101; Karpati Schmecks Zipser Bote, 1876, Nr. 28; KleserHans Vom Bade Schmecks Silesia, 1875, Nr. 6264, Teschen; Kolbenheyer Karl Ueber die Tatra nach Schmecks Zipser Anzeiger, 1864; Scherfei Amel Analyse der Castorquelle und der Polluxquelle im Bad Schmecks Zeitschrift des allgem. oesterr. ApothekerVereines, Nr. 26 27, 1875; tenże Analyse des Schmeckser Mineralwassers Separatabdruck aus d. Stzgsber. d. k. Akademie der Wissenschaften in Wien, Gerold s Sohn, Zipser Anzeiger, 1864, Nr. 6; tenże Das Suesswasser des Bades Schmecks Jahrbuch des ungar. Karpathenvereines, 1874, p. 119; Schwarz Bernhard In Schmecks Zips. Bote, 1876, Nr. 14; Stein J. Aus den CentralKarpa then. PopradSchmecks Zips. Bote, 1878, Nr. 33; TatraFüred Schmecks. Klimatischer Kurort und Wasserheilanstalt Budapest, 1878. ; Tors Kalman Altund NeuSchmecks Pester Lloyd, 1878; Wallmann Heinrich, , Von Schmecks ueber den polnischen Kamm zum grossen Fischsee Tourist, Wien, 1873; Wuenschendorfer Karl Sch. in seiner Vergangenheit und Gegenwart Jahrb. des ung. Karpathenvereines 1875; tenże Zur Benennung des Badeortes Sch. Pannonia, 1876, Nr. 43, Kaschau; Gelleri Mór Az utóideny Tätrafüreden Pesti Napló, 1877, Nr. 226; Kecskemethy Aurel Tatrafüredi level, 1874, , Magyar politika, 1874, Nr. 171, Serly Antal Tatrafüredról Fovarosi lapok, 1875, Nr. 151; Xy Fördöi level. Tatra Füred, 1879, Aug. 7 Közvelemeny, 1879, 221 sz. . W. H. Szmelca, rzka, lewy dopł. Drawy praw. dopł. Noteci, uchodzi pod Drawską karczmą, w pow. czarnkowskim. Ob. Drawa. Szmelca Zagórska, 1686 r. Szmolta, 1780 Szmelta, niem. Schmelz, wś włośc. na Kaszubach, pow. wejherowski, st. p. i par. kat. Reda; zawiera 2 gburstwa i 16 zagr. , razem 47 ha 39 roli or. , 3 łąk; 1885 r. 14 dm. , 29 dym. , 128 mk. , 79 kat. , 49 ew. Leży nad Zagórską strugą i posiada hamernie tartak, młyn wodny i folusz; odl. od Wejherowa 2 mile. Wizyt. Szaniawskiego z r. 1710 pisze Officina Szmeltensis solvit flor. 18 et cacabum pro strona str. 38. Według taryfy pobor, na symplę z r. 1717 płaciła Szmelca Zagórska, należąca do ststwa puckiego, 2 zł. str. 103; ob. Cod. Belnensis w Peplinie. W wizyt. Rybińskiego z r. 1780 czytamy, że Sz. liczyła 42 mk. kat. i 14 akat. ob. str. 120. Szmelcarnia, os. , pow. warszawski, gm. Młociny, par. Kiełpin. Szmeltyn, dziś Smilten, wś par. w okręgu Walk, gub. inflanckiej, stanowiła niegdyś starostwo niegrodowe szmeltyńskie, położone w ks. inflanckiem. Podług metryk koronnych istniało od czasu jak Inflanty należały do Rzpltej aż do traktatu Bydgoskiego. Między starostami księgi kanclerskie przytaczają pod r. 1599 Fryderyka Szwandendorfa, dworzanina króla Zygmunta III, i w r. 1660 Karola Łużeckiego, podkomorzego drohickiego. Podzielone było po części na mujzy czyli większe folwarki. Szmełtry, niem, Schmeltern, dobra szlach. , pow. lubawski, st. p. i kol. Biskupice 3 klm. odl. , par. kat. Lipinki, 133 ha 116 roli or. , 2 łąk; 1885 r. 2 dm. , 5 dym. , 27 mk kat. ; hodowla bydła holenderskiej rasy. Dziedzic w r. 1885 Józef von Nostitz Jackowski na Sędzicach. Kś. Fr. Szmidówka, folw. w Rudawce, pow. dobromilski. Szmiele, Czmiele, białor. Szmiali, wś w po bliżu rzki Ziembinki, pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, gm. Ziembin, o kilka wiorst na płn. od mka Ziembina, ma 11 osad; miejscowość falista, w zachodniej stronie ob szerne lasy. A. Jel, Szmigiel al. Śmigiel, urzęd. Schmiegel, miasto, od r. 1887 powiatowe poprzednio w pow. kościańskim, o 53 klm. na płd. zach. od Poznania, 11 klm. od Kościana, przy bitym trakcie leszczyńskim, i o 5 klmna zach. płn. od Starego Bojanowa, st. dr. żel poznańskowro cławskiej, wzn. 102 9 mi npm. , na wzgórzu, nad zdrojem, który spływa do Źieminu, dopł. Obry. Posiada 2 kościoły katol, 1 protest. , synagogę, szkołę, 48 wiatraków, 309 dm. , 854 rodzin, 3774 mk 1793 męż. , 1981 kob. ; 1955 kat. , 1611 prot, 208 żyd. , urząd poczt. 3ciorzędny, stacyę tel. , kasę oszczędności, bractwo strzeleckie, lekarza, aptekarza, 4 jarmarki do roku i 845 ha obszaru 770 roli, 5 łąk, 8 lasu. Sz. jest siedzibą urzędów powiatowych i 2 komisarzy obwod. Bite trakty wychodzą ztąd ku płn. na Czacz do Kościana i do Wielichowa, ku płd. do Leszna, ku wsch. do Starego Bojanowa, ku zach. do Przemętu. I Herb miasta wyobraża wieżę śród 2 dębów; Szmidówka Szmigiel u spodu tarczy r. 1556. Kościół par. kat. , p. w. Wniebowz. N. M. P. , istniał już przed r. 1439; w tym bowiem czasie biskup pozn. Andrzej z Bnina wystawił w miejscu starego nowy kościół z cegły i uposażył r. 1443. Kościół ten, spustoszony w pożarze miasta 1582, odbudowano r. 1601. Pobożno matrony, a między niemi Urszula Brzeźnicka, żona Kacpra, zabitego przez Arciszewskich, współdziedziczka Sz. , zaopatrzyły kościół w aparaty. Brzeźnicka darowała srebrną kadzielnicę z łańcuszkami w r. 1617. Biskup pozn. Maciej Łubieński poświęcił około r. 1630 ołtarz wielki. Uszkodzony w pożarach r. 1807 i 1814 i od nawiany następnie, stracił kościół swe cechy starożytne. Znajduje się w nim jeden tylko nagrobek, który Kacper Jaruzal Brzeźnicki wystawił żonie Urszuli Wielkiej Wsi. 1627. Zaprowadzone tu w r. 1637 bractwo literackie posiada przywilej Urbana VIII. Księgi kościelna zaczynają się od r. 1599. Par. liczącą 4386 dusz, składają Glińsko, Koszanów, Morownica, Nietążkowo, Nowa Wieś, Podszmigiel, Poladowo, Pruszczewo, Robaczyn i Szmigiel. Szkoły paraf. znajdują się w Sz. i Poladowie, Kościołek p. w. św. Wita na przedmieściu uchodzi za najstarszą budowlę w Sz. , stanął podobno w miejscu kościoła koszanowskiego, po którym nie został żaden ślad. Około r. 1595 odbywało się w kościołku św. Wita, za zezwoleniem dziedzica, nabożeństwo luterskie przez rok. Kościół szpitalny p. w. św. Ducha i św. Walentego założony w r. 1547 przez Rafała Leszczyńskiego, kasztelana przemęckiego, miewał swego kapłana aż do r. 1761; przydzielony następnie do kościoła paraf. , runął z biegiem czasu. Kościół luterański istniał w Sz. już około r. 1560; stał na przedmieściu, gdzie obecnie cmentarz ewangielicki. Gdy ten zgorzał, w r. 1595 Rozdrażewski, dziedzic, pozwolił wystawić nowy w rynku; w miejscu tego stanął obecny w r. 1644. Par. lutarska liczyła w r. 1860 w 75 osadach 3940 dusz, obok 13, 207 katolików. Kościół aryański stał na rogu rynku; założył go w r. 1584 Andrzej Dudycz, który biskupa katol. stał się gorliwym krzewicielem socynianizmu. Uzyskawszy indygenat. nabył on od Stanisława Cykowskiego część Szmigla, gdzie prócz kościoła wystawił także szkołę dla współwyznawców. Sz. stał się ogniskiem aryanizmu między r. 1589 i 1594; po Dudyczu apostołowali tu Andrzej Lubieniecki, Eliasz Arciszewski i inni, którzy z jezuitami poznańskimi zaciętą prowadzili polemikę. Pastorów aryańskich było 8; ostatni z nich Ernest Calbius żył około 1619 r. Kościół ich zgorzał w jednym z pożarów miasta i już nie powstał; szkolę zamknięto w r. 1637; proskrypcyę aryanów uchwalono w r. 1658. Cmentarz ich z sadzawką do chrztu znajdował się za bramą kościańską, naprzeciw luterańskiego. Szkoła luterańska powstała około r. 1630, o katolickiej wspominają wizyty kościelne z r. 1600 i 1685. Szpitala założony w r. 1547, dotrwał do naszych czasów. Około r. 1837 istniał w Sz. dom sierot. Ludność miejscowa trudni się rolnictwem, drobnym przemysłem i handlem. Niegdyś warzono tu słynne piwo, które z czasem ustąpiło grodziskiemu. W r. 1580 płaciło miasto 20 złp. soszu i 45 złp. 21 gr. podatku państwowego. Było wówczas 8 łan. miejskich, 27 rzemieśl. , 4 szynkarzy i 5 wiatraków. Pożary nawiedzały miasto w r. 1588, 1618, 1627, 1634, 1807 i 1814. W maju 1629 r. wzywano z ambony prześladowanych na 8zląsku luteranów. Napływ był wielki i cel osiągnięty; miasto zapełniło się Niemcami. Powietrze morowe, srożące się od 7 lipca 1709 do końca sierpnia 1710 r. , sprzątnęło niemal 2000 ludzi. Przy schyłku zeszłego wieku miał Sz. 3 kościoły katol. , 1 protest. , 2 bramy miejskie, 6 gmachów publicznych, 50 wiatraków i 343 dym; mieszkańców było 2125, między nimi 235 żydów, 67 sukienników, 53 młynarzy, 48 płócienników, 33 szewców, 28 szynkarzy, 16 garncarzy, 15 krawców, 14 kupców, 13 kuśnierzy, po 12 rzeźników i piekarzy, 7 bednarzy, 6 handlarzy sukna, po 5 kołodziejów, stolarzy i kowali, po 4 rymarzy, golarzy i handlarzy mąki, po 3 czapników, powroźników, mydlarzy, farbiarzy, oberżystów i handlarzy skór i żelaza, po 2 Olejników, foluszników, furmanów, muzykantów, cieśli, garbarzy, rękawiczników, guzikarzy, szmuklerzy, koszykarzy, handlarzy szkła i wyrabiaczy kapeluszów słomianych, 1 perukarz, brukarz, szklarz, murarz, szlusarz, kotlarz, iglarz, siodlarz, piernikarz, kominiarz, kapelusznik, złotnik, puszkarz, ptasznik, ceglarz, malarz i aptekarz. Dochody miejskie wynosiły 3094 tal. a długi 5105 tal; miasto utrzymywało kata i 2 stróżów nocnych; jarmarków odbywało się 6 do roku. Około r. 1809 było 2500 mk; w 1811 r. 2185 mk. w 352 dym. ; 1816 r. 2017 mk; 1843 r. 2793 mk. 824 kat. , 1612 prot. , 357 żyd. w 280 dym. ; 1861 r. 3242 mk; 1871 r. w 288 dym. 3373 mk. 1474 kat. , 1700 prot. , 199 żyd. , 1564 płci męz. , 1809 żeń. ; dzieci niżej 10 lat było 864, osób głuchoniemych 4, obłąkanych 4 i ociemniałych 2. Za pierwszego znanego dziedzica uchodzi Wincenty Łodzia z Kępy, woj. poznański 1386. Paprocki twierdzi, że jeden z synów Przecława z Gułtów nie z Gołuchowa, ststy wielkop. , żyjącego między r. 1359 i 1387, wziął należące do Leszna miasta Radomicko, Sz. i Kębłów. Inni przywodzą jakiegoś Ramziela, którego imię przy pomina Ramsza z pobliskiego Czacza i wspomnianego w Rocznikach głogowskich Script. Rer. Siles. , X, 6 pod r. 1439 Vemschyl de Smygil, który z innymi Polakami, najeżdżającymi Szląsk, utonął w Odrze. Inni wreszcie widzą dziedzica Szmigla w Andrzeju z Bnina, bisk. poznańskim, który tam wystawił nowy kościół. Zdaniem naszem Sz. zdawna po kilku miewał dziedziców. Szmigielscy Mikołaj, Wojciech, Andrzej i Stanisław występują tu między r. 1523 i 1547, Arciszewscy, Brzeźniccy, Cikowscy, Dudycze i Rozdrażewscy między r. 1570 i 1627, Leszczyńscy ok. r. 1696, Sułkowscy r. 1738, Chłapowscy r. 1791, w końcu księżna Acerenza Pignatelli. W r. 1604 Stanisław Cikowski, podskarbi koronny, odprzedał swoją część mta Szmigla, z wsiami Koszanowo, Nietąszkowo, Glińsko Wielkie i Małe Pawłowi Arciszewskiemu za 47000 złp. , ten zaś odstąpił tę majętność za 50000 złp. Helenie z Zakrzewskich Arciszewskiej, córce Wojciecha, matce Krzysztofa i Eliasza Arciszewskich Złota Ks. , II, 353. Leszczyńscy byli już dziedzicami całego Sz. z przyległościami; klucz Szmigielski składały Glińsko, Koszanów, Nowawies, Pruszczewo i Szmigiel. Osada ta istniała już w czasach przedchrześciańskich i była gęsto zaludnioną. Wykopane popielnice w mieście i na przyległych cmentarzyskach, ciągnących się ku wschodowi, świadczą o znacznych rozmiarach osady a znalezione w grobach żuźle o istnieniu kuźnic miejscowych. Groby były pokryte kamieniami; drugą warstwę tworzyły żuźle, pod któremi stały popielnice i różne inne naczynia z szczątkami przedmiotów bronzowych, żelaznych i srebrnych. Pierwsze wykopalisko opisał J. Meller w dziełku wydanem w Jenie r. 1679 p. t. Historia urnae sepulcralis Sarmaticae. Później rozkopywano te grobowiska, szukając ukrytych w ziemi skarbów; przy tej sposobności znaleziono starą, złotą monetę rzymską. W r. 1719 odkryto drugie cmentarzysko. Część wykopalisk znajduje się w berlińskiem muzeum starożytnościPierwotne dzieje Sz. wiążą się z dziedzicami, o których wspomniano powyżej; miastem była ta osada w r. 1458, dostawiła bowiem 7 żołnierzy pieszych na wyprawę malborską. Największego rozgłosu zażywał Sz. gdy w nim osiedlili się aryanie. W r. 1610 odbył się tu synod dyssydentów wielkopolskich; r. 1752 dnia 18 kwietnia zaprowadzono statut Sułkowskich; r. 1736 nadesłali mieszkańcy Sz. dla dotkniętych powodzią Poznańczyków 600 bochenków chleba, 9 garncy piwa i beczkę soli; r. 1835 dnia 20 kwietnia uzyskało miasto ordynacyę miejską. Przysłowie polskie Dryja w Szmiglu konia wygrała, a chłopa obwieszono odnosi się prawdopodobnie do jednego z Chłapowskich herbu Dryja, przysłowie zaś niemieckie Schmiegel liegt auf dem Huegel wyraża rzeczywiste położenie Sz. na wzgórzu. Ryciny przedstawiające miasto podają M. Adelt w swej Hist. de Arianismo, wyd. w Gdańsku r. 1741 i HuebnerSirisa w Hist. stat. topogr. Beschr. v. SuedPreussen, I, wyd. w Lipsku r. 1798. Powiat szmigielski utworzono w r. 1887 z połowy pow. kościańskiego, ustanowionego w r. 1815. Granicę pociągnięto od Jaskółek na Małe Łęki, Białcz, Jeligowo, Widziszewo, Przysiekę Niemiecką, Brzeziny, Gniewowo, Wonieść, Chełkowo, Jezierzyce, Adamowo i Witosław, zagarniając te osady do pow. Szmigielskiego. Mogilnica, prawy dopł. Obry, w płn. wsch. części powiatu, i Samica, lewy dopł. Obry, z siecią jezior, przez które płynie, w płd. wschodniej części, stanowią na pewnej przestrzeni granicę między pow. kościańskim i Szmigielskim; sucha granica ciągnie się od ujścia Mogilnicy do Gniewowa. inne granice pozostały te same, które przedtem odgraniczały pow. kościański, t. j, na płn. pow. bukowski, na zach. babimoski, na płd. wschowski. Największa długość powiatu od płn. na płd. wynosi 36 klm. ; szerokość od wschodu na zachód 28 klm. Główną rzeką, płynącą prawie środkiem powiatu od wschodu ku zachodowi, jest Obra ze swemi kanałami, wysuszającemi jej łęgi; ku nim pochyla się powierzchnia pewnej części powiatu i toczą się dopływy; na północy Mogilnica i inne, których nazwy poszły w zapomnienie, na południu Ziemin, a w płd. zach. części przypływy jeziór, które także spływają do Obry. Jeziora Witosławskie, Wojnowickie, Jezierzyckie i Wonieskie, na wschodniej granicy odpływają, ku północy, a jeziora Trzebieże, Charbielińskie i Boszkowskie, na płd. zach. kresach powiatu, ku południowi. Jez. Trzebieże zasilają dwie strugi z pod Brzeźniaka od północy i Żeleźnica, od Bronikowa ku zachodowi. Do jez. Charbielińskiego spływa struga Siekowska od północy. Powodem tych odmiennych spadów na nieznacznej stosunkowo przestrzeni jest pas wyniosłości Szmigielskich, zakreślających półkole, rozramieniające się od Szmigla ku zach. i ku płd. Kanały Obry zamieniły pobrzeża jej w bujne łąki, zarośla i żyzne pola. Takiemi łąkami płyną toż Ziemin, Mogilnica i inne strugi. O łąkach zwanych Rudki pod Prochami, Kostrzec pod Lubnicą i Błonie pod Wielichowem, tudzież o topieliskach Czierniechowo pod Dębskiem i Mokrzec pod Grado wicami wspominają dawne opisy. Znaczne torfowiska znajdują się na Buczu. Droga żelazna poznańskowrocławska, ze stacyami Stare Bojanowo AltBoyen i Szmigiel Lipno Leipe, wchodzi do powiatu pod Widziszem i wychodzi za Lipnem; długa w powiecie 15 klm. Bity trakt kościański 6 klm. opuszcza powiat przed Poninem; z Czacza, leżącego na tej drodze, wychodzi trakt do Wolsztyna na Wielichowo i opuszcza powiat przed Rakoniewicami 22 klm. ; trakt leszczyński ciągnie się na przestrzeni 12 klm. w powiecie; trakt przemęcki 13 klm. a żwirówka do st. dr. żęl. Stare Bojanowo 5 klm. Powiat Szmigielski ma 55445 ha 34724 roli, j 7994 łąk, 7934 lasu; czysty doch. z ha roli wynosi 10. 97, z ha łąk l0. 18, z ha lasu 3. 13 mrk. Obszar ten, podzielony na 3 obwody polic, 2 okręgi miejskie, 7 okr. stanu cywil. , 78 okr. wiejskich i 37 dwors. , ma 205 osad, 3626 dym. , 6 gm. publicz. , 6495 rodzin i I 34022 mk. 15960 płci męz. , 18062 żeń. ; 6312 dzieci niżej 6 lat, 7797 od 6 do 14 lat; 29000 katol, 4758 prot. i 264 żydów. W r. 1871 było 29991 mk. ; w 1875 r. 30872, w 1880 r. 33367 mk. Na okręgi miejskie przypada 485 dym. , 5 gm. publicz. , 1192 rodzin, 5421 mk. 2535 płci męz. , 2886 żeń. ; dzieci niżej 6 lat 956, od 614 lat 1107; katol. 3384, Prot. 1783, żyd. 254 i 2046 ha 1632 roli, 247 łąk, 22 lasu; cz. doch. z ha roli 8. 62, z ha łąk 11. 75, z ha lasu 1. 57 mrk W r. 1871 było 4797 mk. , w 1880 r. 5190 mk. Na okręgi wiejskie przypada 93 osad, 2548 dym. , 3565 rodzin, 19036 mk. 9050 płci męzk. , 9986 żeń. ; 3778 dzieci niżej 6 lat, 4747 od 614 lat; 16778 kat. , 2248 prot. , 10 żyd. i 19191 ha 14660 roli, 1999 łąk, 507 lasu; cz. doch. z ha roli 10. 18, z ha łąk 9. 79, z ha lasu 2. 74 mrk. W r. 1871 było 16494 mk. , w 1880 r. 18239 mk. Na okręgi dwors. przypada 108 osad, 593 dym. , 1738 rodzin, 9565 mk 4375 płci męz. , 5190 żeń; 1578 dzieci niżej 6 lat, 1943 od 614 lat; 8838 kat. , 727 prot. i 34208 ha obszaru 18432 roli, 5748 łąk, 7405 lasu; czysty doch. z ha roli 11. 95, z ha łąk 9. 79, z ha lasu 313 mrk. W r. 1871 było 8790 mk. , w 1880 r. 9938 mk. Siedziby komisarzy obwodowych znajdują się w Wielichowie i Szmiglu, a urzędników stanu cywilnego w Kamieńcu, Radomisku, Szmiglu, Sokołowie, Wielichowie i Wilkowie Polskiem. Chowem bydła zajmują się wszystkie dwory w powiecie; znane owczarnie mają Bojanowo Stare, Bucz, Czacz, Górka. Duchowna, Parsko, Siekowo, Spławie i Wonieść; chowem koni zajmuje się Bucz, nierogacizną Gradowice i Spławie; karpiarnię ma Bonikowo. Nabiałem słyną Kamieniec, Morownica, Wonieść i Zielęcin. Fabrykę krochmalu ma Górka Duchowna, szrotarnię Bucz, browary Czacz i Szmigiel, gorzelnie Bojanowo Stare, Bronikowo, Bucz, Karczewo, Radomicko, Wielichowo i Żegrowo, cegielnie Białcz, Bojanowo Stare, Bucz, Czacz, Koszanów, Morownica, Siekowo, Szmigiel i Wilkowo Polskie; młyn parowy znajduje się w Żegrowie, piła i młyn Błotnik Blutige Muehle, Błutkowo pod Radomickiem; młyny Mącznia pod Wielichowem i niektóre inne już nie istnieją; liczne wiatraki otaczają miasto Sz. Leśnictwem zajmują się Karczew, Kluczew, Księginki, Lipno, Nietążkowo, Parzęczew, Siekowo i Wydorowo; z odrębnemi nazwami istnieją leśniczówki Błotnik, Borek, Brzeziny i Prętkowice. Lud jest dotychczas przeważnie polski i katolicki; odznacza się pracowitością, trzeźwością, zamiłowaniem do porządku i względną zamożnością; nosi się w starodawnym stroju; kobiety lubią stroić się w kolory jaskrawo i czystą, białą bieliznę. Stosunki włościan do panów uregulowano około r. 1834. Zwyczaj wieczornej pielgrzymki przy świetle do figur i obrazów świętych, przy odśpiewywaniu różnych modlitw i pieśni, przechowuje się dotąd. Dzieje Najstarszą znaną nam z świadectw piśmiennych osadą jest Charbielin r. 1170; potem pojawiają się w r. 1180 Pruszczewo, r. 1210 Dłużyna, Kluczewo, Siekowo, r. 1247 Jeligowo, r. 1256 Popowo Polskie, r. 1258 Gniewowo, Górka Duchowna, Karmin, Machcin, Radomicko, Wonieść, Kusze wo, r. 1273 Czacz, r. 1278 Przysieka Niemiecka, r. 1280 Ujazd, r. 1283 Trzcinica, r. 1288 Lubnica, r. 1294 Sulejowo, r. 1295 Lubiechowo, r. 1296 Morownica, r. 1297 Wielichowo, r. 1298 Łęki Wielkie, r. 1301 Koszanów, Witosław, r. 1303 Goździchowo, Kamieniec, Kowalewo, Łęki Małe, Wąblewo, r. 1305 Poladowo, r. 1307 Sączkowe, r. 1308 Gradowice, r. 1309 Popowo Niemieckie, r. 1311 Białcz Białe Jezioro, Księginki, r. 1312 Śniaty, r. 1319 Zielęcin, r. 1337 Parsko, r. 1352 Karczewo, r. 1355 Targowisko, r. 1356 Przysieka Polska, Widziszewo, r. 1375 Jezierzyce Polskie, r. 1376 Skrobacz, r. 1380 Prochy, Proszkowo, r. 1386 Robaczyn, r. 1387 Wolkowo, r. 1388 Chełkowo, Cykowo, Sulejewko, r. 1389 Karsznice, r. 1391 Bojanowo Stare, Nietążkowo, r. 1392 Barchlin, Bucz, Parzęczew, Piastowo, r. 1394 Puszczykowo, Żydowo, r. 1395 Sikorzyn, r. 1396 Lipno, r. 1397 Sokołowo, r. 1398 Spławie, r. 1399 Bronikowo, Skoraczew, Wilkowo Polskie, r. 1403 Boguszyn, r. 1407 Poświętne, r. 1416 Reńsko, r. 1440 Grobia pod Buczem. Sprowadzeni około r. 1113 do Lubinia, o 3 1 2 od Szmigla, benedyktyni, zastali okolicę tę już dość gęsto osadzoną. Pewna część posiadłości klasztornych, z których niektóre przeszły w ręce prywatne, leżała w granicach powiatu, jako to Pruszczewo r, 1180, Popowo Polskie, Machcin, Kuszewo, Radomicko. Char Szmigiel Szmigiel bielin, Karmin r. 1258, Dłużyna r. 1286, Sulejowo r. 1294, Popowo Niemieckie r. 1309 i Skrobacz r. 1376. W r. 1793 posiadali benedyktyni lubińscy 4 osady w powiecie, z obszarem 2365 ha, z których 1113 ha roli włośc, i 1252 dwors. Gniewowo 110 ha włośc, Targowisko 485 ha włośc, Górka Duchowna 290 ha włośc. i 528 ha dwor. roli i Wonieść 228 ha włośc. i 528 ha dwor. . Te dobra zabrał rząd. W r. 1210 Władysław Odonicz nadał opatowi porteńskiemu Winemarowi różne włości dla założenia klasztoru cystersów w ziemi przemęckiej, która sięgała w obręb powiatu, jak o tem świadczą nadane Dłużyna, Kluczewo i Siekowo. Klasztor ten pod zwierzchnictwem cystersów paradyskich stanął w r. 1278 w Wieleniu, zkąd go przeniesiono w r. 1418 do Przemętu. Nadana wówczas Przysieka leży w granicach powiatu; ma obszaru włośc. 327 ba, dwor. 786 ha. Prócz Przysieki należało też do klasztoru Poladowo 460 ha. Sączkowe r. 1409 wróciło z czasem do rąk prywatuych. Klasztor cystersów w Obrze miał jedyne Siekowo r. 1319 lecz nie długo. Biskupi natomiast poznańscy posiadali tu klucz wielichowski z obszarem 4110 ha 2956 włośc, 1154 dwor, , w którego skład wchodziły wsie Dębsko, Gradowice, Mokrzec, Lubnica, Trzcinica i miasto Wielichowo. Czasowo mieli biskupi Jeligowo 1247, Witosław r. 1301 i Poświętne r. 1407. Komandorya kościańska posiadała Widziszewo z obszarem włościańskim 194 ha, które później dostało się probostwu kościańskiemu, a w końcu przeszło w ręce prywatne. Znaczniejsza część ziemi była własnością szlachty osiadłej, których rody były następne Arciszewski, Bagrowski, Banachowicz, Barchliński, Biegański, Bieliński, Bniński, Bojanowski, Borzęcki, Borzysławski, Bronikowski, Brzeźnicki, Cerekwicki, Chełkowski, Chłapowski, Cykowski, Czacki, Czarnecki, Czamkowski, Daleszyński, Dudycz, Dzieduszycki, Dziembowski, Dzierzanowski, Gajewski, Gałęski, Gawroński, Gniński, Gołaniecki, Goniębicki, Górka, Grabowski, Grobski, Grodzicki, Hersztupski, Jączyński, Jaktorowski, Jaraczewski, Jezierski, Jeziorkowski, Karczewski, Karmiński, Karsznicki, Kierski, Kluczewski, Kosicki, Krzycki, Kuranowski, Kurnatowski, Kwilecki, Łącki, Łakomicki, Leszczyński, Małachowski, Malczewski, Mielecki, Mielżyński, Mikora, Niegolewski, Niwski, Opaliński, Ossowski, Otorowski, Pieniński, Plater, Popowski, Potworowski, Radomicki, Reut, Robaczyński, Rogaliński, Rozdrażewski, Sączkowski, Sierpowski, Skarzyński, Skórzewski, Słupski, Szmigielski, Sulejowski, Sułkowski, Świnarski, Szołdrski, Turno, Tworzyjański, Ujejski, Unrug, Urbański, Wilkowski, Włoszakowski, Woźnicki, Zabłocki, Zadorski, Zakrzewski, Zbąski, Zbijewski, Zbyszewski, Zielęcki, Żółtowski, Żychliński. Zamczysko obronne stało niegdyś w Parsku; dobywał go w r. 1382 Bartosz z Koźmina. Opole przemęckie zajmowało w r. 1416 znaczną część powiatu i sięgało popod Szmigiel ob. Przemęt, t. IX, 145. Prawo niemieckie zaprowadzono w Lubnicy r. 1297, Widziszewie r. 1301, Wielkich Łękach r. 1362, Wielichowie r. 1429. Żydom nie było wolno mieszkać w Wielichowie. Pierwszy, o ile wiadomo, kościół w powiecie stanął r. 1298 w Wielkich Łękach; później otrzymały kościoły Prochy r. 1380, Wonieść r. 1382, Wilkowo Polskie r. 1399, Boguszyn r. 1402 do 1694, Radomicko r. 1403, Szmigiel r. 1439, Grobia odn. Bucz r. 1440, Czacz r. 1448, Charbielin r. 1470, Parzęczew r. 1498, Białcz, Bronikowo, Bojanowo Stare, Wielichowo, Zielęcin, Kamieniec i Górka Duchowna przed r. 1508 odn. 1510, Witosław r. 151016l0, Lipno r. 15701585, Siekowo r, 16101685, Koszanów przed r. 1610 i Dłużyna w r, 1650. Kościół w Zieminie przestał istnieć w r. 1785. Luteranie i bracia czescy zajmowali przez pewien czas kościoły w Bronikowie, Lipnie, Wilkowie i Grobi zburzonej. Aryanie mieli swój kościół w Szmiglu. Do r. 1791 wchodził cały powiat w skład pow, kościańskiego, od którego odpadły wówczas parafie Kamieniec i Wielichowo, które wcielono do pow. międzyrzeckiego; za Prus południowych należał ten skrawek ziemi wielkopolskiej do inspekcyi wschowskiej, za ks. warszawskiego do departamentu poznańskiego, od r. 1815 do 1887 do pow. kościańskiego. Cmentarzyska z popielnicami odkopano w osadach Barchlin, Białcz, Bucz, Charbielin, Czacz, Dłużyna, Goździchowo, Lipno, Morownica, Popowo Polskie, Poświętne, Przysieka Polska i Niemiecka, Sączkowo, Siekówko, Szmigiel, Sokołowo, Spławie, Szczepankowo, Trzebidza, Ujazd, Wielichowo, Wilkowo Polskie, Wolkowo, Ziemin i Żydowo. Nasypy ziemne znajdują się na Czaczu, Kamieńcu i pod Małemi Łękami. Na Jezierzycach odkryto groblę w jeziorze. Proboszcz kamieniecki powiada cenny zbiór wykopalisk. Dekanat szmigielski rozciąga się od Kąkolewa i z pod Krzywinia ku zach. do Przemętu i od Szmigla ku płd. do Morkowa; obejmuje płd. zach. część powiatu Szmigielskiego, wchodzi do pow. pogranicznych babimoskiego i wschowskiego. Graniczy na płn. z dek. kościańskim i grodziskim, na zach. z wschowskim, na płd. z Wachowskim, leszczyńskim i krobskim, na wschodzie z szremskim; ma 13 kościołów paraf, Bojanowo Stare, Bronikowo, Bucz Grobin, Czerwona Wieś, Drzeczkowo, Goniębice, Górka Szmugli Szmigówka Duchowna, Kąkolewo, Morkowo, Osieczna, Przemęt, Radomicko i Szmigiel, kościół filial ny w Osiecznic, altaryę w Bronikowie, 5 ka plic w Jurkowie, Szmiglu, Starkowie i 2 w Przemęcie, 22 szkół parafial. , 3 szpitale kośc. i 20808 dusz. Cudowne obrazy N. M. Panny znajdują się w Charbielinie, Jurkowie i Górce Duchownej, św. Idziego w Czerwonej Wsi, śś. Benona i Barbary w Buczu. Protestanci mają jeden tylko kościół par. w Szmiglu; osady leżące poza tą parafią wcielone są do kościołów par. leżących poza granicami powiatu jako to Grodzisk, Kościan, Osieczna, Rakoniewice, Włoszakowice. E. Ćal. Szmigówka, rzeczka, w pow. lityńskim, lewy dopływ Zharu. Przy ujściu dzieli się na trzy odnogi, tworzące dwie wyspy, na jednej z których leży mto Lityn. Szmigzdzie, zaśc, pow. telszewski, w 3 okr. pol, , o 60 w. od Telsz. Szmilgi 1. wś, pow. wileński, w 5 okr. pol. , gm. Szumsk, okr. wiejski i dobra w 1865 r. Downarowiczów Drewieniki, o 15 1 2 w. od gminy, 15 dusz rewiz. 2. Sz. , właściwie Smilgi, wś, pow. trocki, ob. Smilgi 2. Stanowiła niegdyś sstwo niegrodowe szmilgiańskie, położone wwdztwie i powiecie trockim. Podług spisów podskarbińskich z 1766 r. posiadał je Jakub i Franciszka Baranowscy, po nich zaś Sienkiewiczowie, z opłatą kwarty 50 złp. a hyberny 70 złp. Przezywano także to sstwo Zurliszkami. Szmilno, węg. Smilno, wś, w hr. szaryskiem Węg. ; kościół katol, filial. , 668 mk. Szmiłowizna, dwór, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol. , o 98 w. od Nowoaleksandrowska. Szmitków al. Smitków, wś, pow. sokalski, 10 klm, na płd. zach. od Sokala sąd pow. , 7 klm. od urz. poczt. w Ostrowie. Na płn. zach. leży Moszków, na płn. wschód Sawczyn, na wsch. Zawisznia, na płd. wsch. Boratyn, na płd. zach. Siebieczów. Wieś leży w dorzeczu Wisły za pośrednictwem Brodu dopł. Bugu. Własn. więk. ma roli or. 354, łąk i ogr. 76, past. 7, lasu 143 mr. ; własn. mn. roli or. 516, łąk i ogr. 100, past. 12 mr. W r. 1880 było 57 dm. , 330 mk. w gm. , 10 dm. , 130 mk. na obsz. dwor. 375 gr. katol, 71 rzym. kat. , 14 izr. ; 281 Rusinów, 179 Polaków. Par. rz. kat. w Sokalu, gr. katol. w miejscu, dek. bełzki. We wsi cerkiew. Do par. należą Sawczyn, Moszków, Bojanice i Katowice. Cerkiew drewniana na podmurowaniu, wzniesiona r. 1755 przez Tomasza Polanowskiego, dziedzica. Tak podaje Szematyzm dyec. gr. kat. przemyskiej z r. 1879, Dzieduszycki Maurycy zaś pisze w Kronice Dzieduszyckich, że Róża z Lipskich Dzieduszycka fundowała 24 grudnia 1748 r. w ojczystym majątku Śmitkowie cerkiew. We wsi jest szkoła etat. 1klas. Lu. Dz. Szmitowa al. Szmidowa, mko nad t. zw. bałką Mazinicą, pow. elizawetgradzki gub. chersońskiej, o 45 w. na płd. wsch. od Elizawetgradu, ma 52 dm. , 390 mk, cerkiew, dom modlitwy żydowski, targi tygodniowe. Powstało w pierwszej połowie XVIII w. Szmojliszki os. , pow. władysławowski, gm. Syntowty, par. Łuksze, odl. od Władysławowa 24 w. , 1 dm. , 9 mk. Szmiloklęski ob. t. III, 490, mylnie, zamiast Samoklęski, Szmokotówka, wś, pow. włodawski, gm. Turna, par. Hola r. gr. , ma 14 dm, , 56 mk. , 570 mr. Szmorlany, wójtowstwo, wchodziło w skład ststwa Mokniuny, w wojew. trockim. Szmoże, wś, pow. rossieński, gm. Kołtyniany, o 54 w. od Rossień. Szmuglewizna, os. , pow. gostyński, gm. Szczawin Kościelny, par. Trembki. Szmugli, grupa domów w Baszni Górnej, pow. cieszanowskim. Szmuliszki, zaśc, pow. wiłkomierski, gra. Owanta, o 87 w. od Wiłkomierza. Szmulowizna, os. , pow. warszawski, gm. Brudno, par. Praga, leży na płd. wsch. od dworca dr. żel. warsz. petersb. i stanowi przedmieście starej Pragi, włączone obecnie do terytoryum miejskiego Warszawy. Szmul Jakubowicz al. Zbitkawer, liwerant wojsk ruskich za Stan. Augusta, otrzymał na Pradze grunta od tego króla i tam założył cmentarz żydowski. Syn jego Berek Sonnenberg uczynił znaczny zapis na instytut głuchoniemych i ociemniałych w Warszawie. Po zbudowaniu dróg żelaznych na praw. brzegu Wisły i wzniesieniu na Pradze trzech dworców, okolice tego przedmieścia zaczęły się szybko zaludniać od 1864 r. Wskutek tego zabudowała się i zaludniła Sz. , wcielona obecnie w skład Warszawy. Szmurowszczyzna, w spisie z 1866 r. Szturowszczyzna, wś, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. Sitce, okr. wiejski Duszewo, o 15, w. od gminy a 98 w. od Wilejki, ma 17 dm. , 133 mk. katol poprzednio 50 dusz rewia; ., należy do dóbr Derkowszczyzna, Domejków. Szmurły, okolica, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 3 okr. pol, gm. Grodzisk, o 28 w. od Bielska, na wschód od drogi Brańska do Ciechanowa. Szmury, wś, pow. maryampolski, gm. Gudele, par. Skrawdzie, odl od Maryampola 28 w. , ma 10 dm. , 87 rak. W 1827 r. 4 dm. , 33 mk. Szmygli, przys. Ławrykowa, w pow. Rawa Buska. Szmykwałd, niem. Schmueckwalde Gross i Szmigówka Szmigzdzie Szmilgi Szmilno Szmiłowizna Szmitków Szmitowa Szmojliszki Szmiloklęski Szmokotówka Szmorlany Szmoże Szmuglewizna Szmuliszki Szmulowizna Szmurowszczyzna Szmurły Szmury Szmygli Szmykwałd Klein, dobra, młyn, wś kościelna i dobra ryc, pow. ostródzki, st. pocz. Seubersdorf. Posiada kościół par. ewang, filia Pietrzywałd i Lipowo. Ludność polska, ewangielicka. Istniała już w XV w. Ob. Rudno t. IX, 942. Szmyrki, w dokum. Szmorki, wś, pow. starokonstantynowski, par. Kupiel, niegdyś we włości bazalijskiej, na płd. wschód od Bazalii; w 1868 r. 92 dm. Szmyrzyno, ob. Ostatkowo 1. Szmytynia, wś, pow. rossieński, par. Niemokszty. Szmytyszki, fol. i wś nad rz. Niemnem, pow. maryampolski, gm. Pogiermoń, par. Preny. Leży w stronie płn. wsch. od Maryampola odl. 50 w. , 8 w. od Pren st. pocz. , ma 3 dm. , 36 mk. , 102 mr. fol. i 3 mr. włośc. W 1827 r. 9 dm. , 55 mk. Sznaryszki 1. zaśc. nad jez. Ejsiaty, pow. święciański, w 3 okr. pol. , gm. Łabonary, okr. wiejski Styrnie, o 5 w. od Łabonar a 37 w. od Święcian, 2 dm. , 14 mk. katol. w 1865 r. 4 dusze rewiz. ; należy do dóbr Stachowszczyzna, Izmajłowych. 2. Sz. , zaśc, tamże, o 36 w. od Święcian, ma 4 dm. , 42 mk. 32 katol. , 10 żydów. 3. Sz. , dobra, pow. wiłko mierski, gm. Owanta, par. Uciany, o 66 w. od Wiłkomierza; własność Krzyckiego. Sznaugsten, wś, pow. kłajpedzki, st. p. Dawillen. Sznekowo al. Szniokowo, pow. drysieński, ob. Balbinowo. Posiada kaplicę katol. cmentarną par, Przydrujsk. Sznepeln, ob. Schnehpeln, Pod wsią ciągnie się pasmo wzgórz zachodniej połaci wyżyny kurlandzkiej, dochodzące tu do 400 st. wzn. Szniewałd, niem. Schnelhoalde, wś i folw. , pow. morąski, st. pocz. Jaeskendorf. Sznimiecze, dobra, pow. połocki, w 3 okr. pok. do spraw włośc, gm. Murahy, w 1863 r. 191 dusz rewiz. Sznipajcie, wś, pow. kowieński, w 2 okr. pol. , par. Betygoła, o 79 w. od Kowna. Sznipańcie, wś włośc, pow. wileński, w 2 okr. pol, gm. i okr. wiejski Szyrwinty, o 2 w. od gminy a 52 w, od Wilna, ma 8 dm. , 68 mk. katol, w 1865 r. 30 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Degucie Sznipańcie. Sznipie, wś, pow. rossieński, par. Rossienie. Sznipiele, wś, pow. trocki, w 2 okr. pol. , gm. Kronie, okr. wiejski Sznipiele, o 45 w. od Trok, ma 8 dm. , 108 mk. katol. w 1865 r. 50 dusz rewiz. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsi Sz, Miciuny, Nowopole 1 i 2, N. Leśne i Wirkiniki, w ogóle 178 dusz rewiz. Sznipieliszki 1. wś włośc. i os. karcz. , pow. wileński, w 3 okr. pol. , o 52 w. od Wilna. Wś ma 4 dm. , 16 mk. katol. , karczma, 1 dm. , 10 mk. żydów. 2. Sz. 1 i 2, dwa zaśc, pow. wiłkomierski, gm. Kupiszki, o 77 w. od Wiłkomierza. Sznupiszki 1. wś, pow. poniewieski, w 1 okr. pol, o 35 w. od Poniewieża. 2. Sz. , wś, pow. poniewieski, w 3 okr. pol. , o 13 w. od Poniewieża. Sznipki, wś, pow. grodzieński, w 4 okr. pol, gm. Kamionka, o 56 w. od Grodna. Sznipowo, os. leś. , pow. władysławowski, gm. i par. Giełgudyszki, odl od Władysławowa 33 w. , 1 dm. , 7 mk. Należy do dóbr Giełgudyszki Dolne. Sznipowo, wś i dobra, pow. wołkowyski, w 4 okr. pol, gm. Roś, o 14 w. od Wołkowyska. Sznipszle, wś, pow. rossieński, gm. i par. Szweksznie, o 123 w. od Rossień; w 1861 r. własność hr. Platera. Sznitki, wś, pow. dzisieński, w 4 okr. pol. , gm. Stefanpol o 4 w. , okr. wiejski i dobra, Siemaszków, Aleksandrya, 22 dusz rewiz. Sznitowo, dobra, pow. witebski, w 3 okr. pok. do spraw włośc, gm. Chrapowicze, w 1863 r. 45 dusz rewiz. Szniukście, wś, pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , o 49 w. od Poniewieża. Szniukszty 1. wś, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 20 w. od Nowoaleksandrowska. 2. Sz. , wś, pow. telszewski, w 2 okr. pol. , o 43 w. od Telsz. Sznukany, wś, pow. poniewieski, w 2 okr. pol, o 38 w. od Poniewieża. Sznupie, zaśc, pow. trocki, w 4 okr. pol. , gm. i dobra skarbowe Merecz o 8 w. , okr, wiejski Roudomańce, 9 dusz rewiz. Sznurajcie, wś, pow. szawelski, gm. i par. Radziwiliszki al. Radźwiliszki, o 12 w. od Szawel posiada kaplicę katol. p. wez. św. Antoniego. Sznurele, wś, pow. poniewieski, w 3 okr. pol. , o 26 w. od Poniewieża. Sznurka, rzeczka, lewy dopł. Niemna, uchodzi między Druskienikami a Liszkowem. Sznurki, pow. dzisieński, ob. Kosogory. Sznurki, niem. Schnurken, wyb. do Prze wozu Lindenhof, pow. kartuski, st. pocz. Szymbark, 1885 r. 21 dm. , 138 mk. Według wizytacyi Rybińskiego istniało już r. 1780 ob. str. 144. Ki. Fr. Sznurkiszki 1. fol. , pow. poniewieski, w 4 okr. pol, , o 86 w. od Poniewieża. 2. Sz. , zaśc, tamże, o 78 w. od Poniewieża. Sznurów Las, kolonia, pow. radomyski, w 1 okr. pol. , gm. Brusiłów, o 35 w. od Radomyśla, ma 75 mk. Sznurowicze, wś, pow. lidzki, w 1 okr. pol. , gm. Żyrmuny o 15 w. , okr. wiejski Dworzyszcze, o 18 w. od Lidy, ma 4 dm. , 31 Szmyrki Szogelgalwen Sznury Sznuryszki Sznyfin mk. ; należy do dóbr Trokiele, Wolskich w 1865 r. . Sznury 1. wś, pow. tomaszowski, gm. Majdan Górno, par. Tomaszów, dotyka miasta, ma 15 dm, , 186 mk. r. 1. , 253 mr. gruntu. Gleba w części popielatka, sap. Ludność rolnicza, trudni się też przemytnictwem; 1 tkacz. W 1827 r. było 9 dm. , 41 mk. Wchodziła w skład dóbr Łaszczówka. 2. Sz. , wś, pow. maryampolski, gm. Freda, par. Godlewo, odl. od Maryampola 44 w. , ma 14 dm. , 53 mk. , 101 mr. Wchodziła w skład dóbr Freda. Sznury 1. wś nad strugą Kamszel, pow. lidzki, w 2 okr. pol, gm, Ejszyszki o 12 w. , okr, wiejski i dobra Narbutów w 1865 r. Wersoka, o 46 w. od Lidy, ma 4 dm. , 37 mk. katol. w 1865 r. 10 dusz rewiz. . 2. Sz. , wś włośc, pow. wilejski, w 1 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Mołodeczno o 2 w. , o 23 w. od Wilejki, przy b. dr. pocz. z Mołodeczna do granicy pow. mińskiego, ma 4 dm. , 36 mk. prawosł. w 1865 r. 14 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Krasnesioło. Sznuryszki, dwór, pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , o 63 w. od Poniewieża. Sznyfin, fol. do Mokrych Daków, pow. bukowski Grodzisk, o 8 klm. na płd. wschód od Buku, pod Dobrą, par. i poczta w Dakowych Mokrych, ma 2 dm. , 46 mk. ; właścicielem jest Bolesław Potocki na Będlewie. Sznyrów, wś, pow. brodzki, 12 klm. na płn. od Brodów sąd pow. , st. kol. , urz. poczt. i tel. . Na płd. wschód leży Klekotów, na płd. Koniuszków i Bielawce, na zach. Bielawce i Leszniów, na płn. Korsów, na płn. wschód pow. dubieński gubernia wołyńska. Wzdłuż granicy płn. wsch. płynie pot. Słonówka al. Sestratyn praw. dopł. Styru, i przyjmuje od lew. brz. małą strugę. Płn. część obszaru błotnista Błotne łąki. Zabudowania wiej skie leżą w stronie płd. Na zach. las Sznyroczyk. Wzn. 221 mi na płd. wsch. , 219 na płn. zach. Własn. wiek. ma roli or. 189, łąk i ogr. 317, pastw. 4, lasu 1552 mr, ; wł. mn. roli or. 912, łąk i ogr. 692, past. 61, lasu 13 mr. W r. 1880 było 103 dm. , 642 mk w gm. , 2 dm. , 9 mk. na obsz. dwor. 642 gr. katol, 7 rz. kat. , 2 izr. ; 643 Rusinów, 6 Polaków, 2 Niemców. Par. rz. kat. w Brodach, gr. kat. w miejscu, dek. brodzki. Do par. należy Kle kotów. We wsi jest cerkiew, szk. etat. 1klas. i kasa pożycz. z kapit. 338 złr. Lu. DzSznyty, fol. dóbr Ciężków, w pow. łęczyckim. Szo, fol. , wś i dobra, pow. dzisieński, w 4 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Prozoroki o 12 w. ; w 1865 r. w części należącej do dóbr Prozoroki, hr. Chrapowickich 12, w części zaś Żabów 20 dusz rewiz. Dość znaczna biblioteka i zbiory historyczne. Na obszarze dóbr jeziora Szo, Iwisa, Kruhłe i Kulkowo. Niegdyś własność Korsaków. W 1636 r. Baltazar Korsak sprzedaje Fabianowi Korsakowi za 1200 kóp gr. lit. W 1666 r. własność córki jego i zięcia Krzysztofa i Krystyny Sielawów, którzy w 1703 r. sprzedają Krzysztofowi Szczytowi, kasztelanowi smoleńskiemu, dalej własność wnuczki jego Teresy Chrapowickiej, dziś prawnuka Arkadyusza Chrapowickiego. Szobany, pow. wilejski, ob. Szatany. Szobiszewice, ob. Szebiszowice, Szobutyńce al. Czubutyńce, wś, pow. chocimski gub. bessarabskiej, par. Chocim, ma 218 dm. , cerkiew. Własność Lerche go. Szodeiken Jacob i Sz. Janell, dwie wsi, pow. kłajpedzki, st. p. Dt. Crottingen. Szogelgalwen al. Szogilgalwen al. Sudssen, dwie wsi, pow. piłkałowski, st. p. Schmalleningken. Szoja, błotnista rzeczka, w pow. poniewieskim, prawy dopływ Niewiaży, przepływa pod dworem Szwojniszki i uchodzi o 3 w. od Nowego Miasta. Od prawego brzegu przybiera rzki Kurys, Szokonę i Kirszyń. Szojna, struga, powstająca z błot pod wsią Brzykowem, uchodzi do Warty pod Siemięchowem, w pow. łaskim. Szokaliszki, wś, pow. rossieński, gm. Szymkajcie, o 20 w. od Rossień. Szokalszczyzna, wś, pow. kalwaryjski, gm. Urdomin, odl. od Kalwaryi 16 w. , ma 11 dm. , 29 mk Szokiany, wś, pow. rossieński, gm. Szweksznie, par. Chwejdany, o 78 w. od Rossień. Szokielewszczyzna, zaśc. włośc, pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , gm. Przebrodź o 18 w. , okr. wiejski Gabryelowo, 7 dusz rewiz. Szoknie, wś nad rz. Łowmianą, pow. trocki, w 2 okr. pol. , gm. i par. Żośle o 11 w. , okr. wiejski Smilgi, o 42 w, od Trok, ma 9 dm. , 113 mk. katol. W 1865 r. wraz ze wsią Wilkiszki 78 dusz rewiz. , należały do Gegerstadta. W 1850 r. różnych właścicieli Iwicki miał U dzies. , Nowopolski 38 dz. , Trzeciak 19 dz. , Wojtkuński 40 dz. , Żyliński 36 dz. , Gliszczyński 10 dz. , Bortkiewicz 40 dz. Szokole u Buszyńskiego, w spisie urzęd. Szopele, dobra, pow. rossieński, gm. Kielmy, par. Lale, o 24 w. od Rossień, w 1861 r. własność Wojtkiewiczowej. Sokolewszczyzna, zaśc. rządowy, pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , o 88 w. od Dzisny, 2 dm. , 19 mk. katol. Szokona, potok, w pow. poniewieskim, prawy dopływ Szoi, przybiera strumień Ławę. Szokornie, błoto, w pow. rossieńskim ob. i IX, 773. Sznury Szokalszczyzna Szokiany Szokielewszczyzna Szoknie Szokole Sokolewszczyzna Szokona Szokornie Szokaliszki Szojna Sznyrów Szoja Sznyty Szo Szobany Szobutyńce Szobiszewice Szodeiken Szołdry Szołajdy Szo Szołectwo Szolganiszki Szołki Szołosnienice Szole Szołkiany Szołków Szolnajtys Szołniany Szołnojcie Szolnokudzie Szołny Szołodziański Kruhły Szołomachy Szole, wś, pow. rossieński, par. Szyłele. Szoliszki, wś, pow. rossieński, gm. Szymkajcie, o 17 w. od Rossień. Szoliwka, szczyt lesisty w Beskidzie Spiskim, nad pot. Granastów. Wzn. 829 mt. Szolnowo, jezioro, w pow. kościerskim, ob. Rybaki 4. Szople, rzeczka, dopł. Wielwirza, lew. dopł. Minii uchodzącej do Bałtyku. Szolyva, Soliwa, miasteczko, w hr. beregskiem Węg. , nad rz. Latorczą; kościół par. gr. katol. , fabryka gwoździ, młyn wodny, obszerne lasy, jarmarki, kąpiele, zdrój szczawiowy, 1205 mk. Własność hr. Schoenborna. Szołajcie, wś, pow. kowieński, w 2 okr. pol. , o 72 w. od Kowna. Szołajdy 1. wś i folw. , pow. kutnowski, gm. i par. Krośniewice odl. 6 w. . Wzn. 463 st. npm. , odl. 18 w. od Kutna, o 1 2 w. od szosy warsz. kaliskiej, a 10 w. od Kłodawy, mają 6 dm. , 150 mk W 1827 r. 4 dm. , 46 mk, par. Chodów Dzierzbice. W 1870 r. Sz. z os. młyn. Piaski rozl. mr. 297 gr. or. i ogr. mr. 230, łąk mr. 15, past. mr. 16, lasu mr. 18, wody mr. 1, w osad. mr. 10, nieuż, mr. 7; bud. mur. 8, drewn. 9; płodozm. 13pol, wiatrak. Wś Sz. os. 9, mr. 7. Na począ tku XVI w. Sz. należą do par. Chodowo. Mie szka tu sama drobna szlachta. Kmieci nie ma wcale. Dziesięcinę pobierał pleban w Chodo wie Łaski, L. B. , II, 458. Według reg. pob. pow. łęczyckiego z r. 1576 wś Solaidy miała 11 posiadaczy, mających od 1 2do 1 8 łanu Pawiń. , Wielkp. , II, 183. Odróżniano tu nazwami kilka części, jak Szołajdy Dzierzkowe, Sz. Kujawki, Sz. Rajskie, Sz. Rzyńdy, Sz. Piaski, Sz. Dębowo. Trzy pierwsze nazwy utrzymały się do początku obecnego wieku. Części te miały swe oddzielne hipo teki. Dopiero w r. 1859 złączono je w jedną całość hipoteczną. 2. Sz. , pow. mazowiec ki, ob. ŁapySz. Br. CK Szołdry, niekiedy Szółdry i Szuldry, majętność, st. dr. żel. szremskiej, st. poczt, i okr. dworski, pow. szremski, o 6 klm. ku wsch. od Czempinia; par. Brodnica, poczta i st. dr. żel. w miejscu. Dwór z fol. Rogaczewem ma 25 dym. , 366 mk. i 893 ha 714 roli, 42 łąk, 52 lasu; tucz i chów bydła; właścicielem jest Stanisław Chłapowski. Kaplicę, p. w. N. M. Panny, założyła we dworze r. 1862 Zofia Chłapowska. Okr. dworski składają Szołdry 18 dm. , 289 mk. , Rogaczewo 7 dm. , 77 mk. , st. dr. żel. 1 dm. , 4 mk i domek poborcy szosowego 1 dm. , 5 mk. ; cały okrąg ma 27 dym. , 375 mk. 365 kat. , 10 prot. . Sz. są gniazdem Szołdrów, piszących się około r. 1388 Szołdrskimi Akta gr. wielkop. , I, II. W r. 1580 było na Sz. 7 łan. os. , 1 pusty i 6 zagr. ; Szołdrscy siedzieli wówczas na pobliskich Chaławach i Górzyczkach. Sejm z r. 17735 wyznaczył komisyę dla odnowienia granic między Chaławami, Gorzyczkami i Szołdrami Konstyt, II, 172. Przy schyłku zeszłego wieku dziedziczył Ignacy Wilczyński Szołdry, Rogaczewo i Suchorzewo. E. Cal. Szołdry wś wymieniona w 1577 r. jako należąca do dóbr Korosteszów, Olizarów ob. t. IV, 417. Szołectwo, jezioro pod Płochocinem, pow. świecki. Szolganiszki, wś, pow. wileński, w 1 okr. pol, gm. Rzesza, okr. wiejski i dobra w 1865 r. Siestrzeńcewiczów Niemenczynek, o 12 w. od gminy, 9 dusz rewiz. Szołki, wś, w par. Krzemienica ob. L. B. Łaskiego, II, 302, są to Sołki. Szołkiany, ob. Szweksznie, Szołków 1. zaśc, pow. wileński, w 5 okr. pol. , gm. Ilino, okr. wiejski Słobodą, o 10 w. od gminy, 19 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Świrany. 2. Sz. , Szołkowo al. Szałkowsk, wś, pow. wiłkomierski, gm. Towiany, par. Wiłkomierz, o 2 w. od Wiłkomierza. 3. Sz. , folw. , tamże, o 2 w. od Wiłkomierza, własność Klimowiczów, 4. Sz. , folw. , tamże, o 8 w. od Wiłkomierza, w pobliżu traktu pocztowego z Wiłkomierza do Poniewieża, w 1859 r. 17 mk. , gorzelnia; grunta żyzne. Posiada kościół p. w. N. M. P. Ostrobramskiej, z. muru wzniesiony w 1857 r. przez Karola Kozakowskiego, ojca obecnego właściciela. Do Sz. należy osada Promusz oraz młyn wodny t. n. na rzeczce Promuszce. 5. Sz. al. Podworyszki dwór, tamże, o 2 w. od Wiłkomierza. 6. Sz. , dobra, tamże, gm. Konstantynowo, o 4 w. od Wiłkomierza, gdzie parafia i poczta, przy trakcie z Wiłkomierza do Poniewieża; grunta urodzajne. J. Krz, Szolnajtys. jedno z jezior otaczających z zachodu st. Święciany dr. żel. warszawskopetersburskiej. Ob. Ledis. Szołniany, ob. Szołpiany. Szołnojcie, zaśc. szlach. nad Wilią, pow. wileński, w 4 okr. pol. , o 35 w. od Wiln, 1 dm. , 14 mk. 8 kat. , 6 żyd. . Szolnokudzie 1 i 2, dwie wsi, pow. wiłkomierski, gm. Kupiszki, o 78 w. od Wiłkomierza. Szołny dwie wsi i zaśc. , pow. wiłkomierski, gm. Towiany, o 12 w. od Wiłkomierza. SzołodziańskiKruhły, szczyt górski nad pot. Huśnikiem lew. dopł. Stryja, na obszarze gm. Husne, w pow. turczańskim. Wzn. 874 mt, npm. Szołomachy, wś, pow. bychowski, gm. Propojsk, ma 77 dm. , 300 mk. Szołonieje, wś, pow. rohaczewski, gm. Rassochy, ma 44 dm. , 326 mk. Szołosnienice, wś, pow, rudecki, 12 klm. Szołonieje Szole Szoliszki Szoliwka Szolnowo Szople Szolyva Szołajcie Szołuchy Szołomki na płn. od Rudek sąd pow. , urz, poczt. i tel, Na płd. leżą Hoszany i Dubaniowice, na płd. zach. Jatwięgi, na zach. Milczyce, na płn. zach. Putiatycze, na płn. Dobrzany obie w po wiecie gródeckim, na płn. wsch. Hodwisznia pow. rudecki, na wsch. Uherce Niezabitowskie pow. gródecki. Zabudowania wiejskie leżą w środku obszaru. Na płd. wsch. karcz ma Wyhadówka. Wznieś. dochodzi 316 mi wzgórze Szołomienice na płd. wsch. . Własn. wiek. ma roli or. 274, łąk i ogr. 130, past. 6, lasu 54 mr. ; wł. mn. roli or. 1034, łąk i ogr. 118, past. 36 mr. W r. 1880 było 140 dm. , 761 mk. w gminie, 1 dm. , 9 mk. na obszarze dwor. 744 gr. kat. , 26 izr. ; 754 Rusinów, 9 Polaków, 7 Niemców. Par. gr. kat. w miej scu, dek. komarniańskl; do par. należy Hod wisznia. We wsi jest cerkiew p. w. św. Mi chała arch. W Bibliotece Ossol. we Lwowie znajduje się rękopism p. t. Inwentarz wsi Szołomienic, spisany w r. 1747 Nr. 2588, kart 2, in folio. Lu. Dz. Szołomiki, wś na praw. brzegu Noryni, pow. owrucki, poniżej Noryńska, na zach. od Owrucza. W 1620 r. folw. ststwa owruckiego. W 1735 r. August III nadał tę wieś Adamowi Steckiemu, synowi Konstantego. Szołomków, część Kuropatnik, w pow. brzeżańskim. Szołomyja, wś, pow. bobrecki, 17 klm. na płn. zach. od sądu pow. w Bóbrce, tuż na płn. od Starego Sioła urz. poczt. , tel. i st. koi. Na wschód leży Dźwinogród, na płd. wschód Wodniki, na płd. Stare Sioło, na zach. Dawi dów, na płn. Gańczary dwie ostatnie w pow. lwowskim. We wsi powstaje pot. Horożanka. Zabudowania wiejskie leżą w środku obszaru. Na płd. wzgórze Manasterz 387 mt. Własn. wiek. ma roli or. 199, łąk i ogr. 15, past. 127, lasu 65 mr. ; wł. mn. roli or. 594, łąk i ogr. 112, past. 173 mr. W r. 1880 było 106 dm. , 691 mk. w gminie; 3 dm. , 20 mk. na obsz. dwor. 589 gr. kat. , 110 rz. kat, 12 iw. ; 655 Rusinów, 44 Polaków, 12 Niemców. Par. rz. kat. w Starem Siole, gr. kat. w miejscu, dek. bobrecki. Do par. należy Stare Sioło. We wsi cerkiew p. w. św. Eliasza i szkoła etato wa lklasowa. Lu. Dz. Szołopie, wś, pow. kowieński, w 2 okr. pol. o 62 w. od Kowna. Szołów, Szołowo, ob. Wszołów. Szotpiany u Buszyńskiego, w spisie urzędowym Szołniany L okolica, pow. rossieński, gm. i par. Szweksznie, o 126 w. od Rossień. Posiada kaplicę kat. 2. Sz. , dwa dwory, tamże. Jeden w 1861 r. należy do hr. Platera, drugi do Jumaszowa. Szołpie al. Szołpa rzeczka, w pow. rossieńskim, lewy dopływ Wewirży. Bierze początek o 2 w. na płd. zach. od mka Andrzejewa, Słownik Geograficzny T. XII. Zeszyt 133. płynie w kierunku połudn. do folw. Szołpiany, poczem zwraca się na płd. zach. i o 3 w. poniżej Wewirżan ma ujście. Przybiera od lewego brz. Judrę i Gromionę al. Graumenę. Szołtaniszki, wś włośc. , pow. wileński, w 1 okr. pol, o 25 w. od Wilna, 4 dm. , 28 mk. 5 praw. , 23 kat. , , Szołtany, wś i folw, , pow. suwalski. gm. Sejwy, par. Puńsk, odl. od Suwałk 23 w. ; wś ma 38 dm. , 328 mk. , 382 mr, ; folw, 4 dm. , 11 mk. , 426 mr. W 1827 r, 1sza część miała 3 dm, 25 mk. ; 2ga 16 dm. , 129 mk. Część wsi Sz. stanowiła uposażenie probostwa w Puńsku. Po przejściu na własność rządu dobra Sz. weszły w skład dóbr Krasnowo ob. . Por. Juryzdyka Szołtańska. Szołtany, wś, pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , gm. Holszany, okr. wiejski Bałwaniszki, 12 dusz rewiz. ; należy do dóbr Kurhany, Łukiańskicb. Szołtmiry, okolica, pow. telszewski, w 4 okr. pol, o 39 w. od Telsz. Szołtokłapis; zaśc. nad jez. Łokaje, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Janiszki, okr. wiejski i dobra, dawniej ks. Wittgensteina, obecnie ks. Hohenlohe, Baranowo, o 15 w. od gminy a 63 w. od Wilna, ma 1 dm. , 6 mk. kat. w 1865 r. 2 dusze rewiz. . Szołtupie, zaśc. szlach. , pow. wileński, w 3 okr. pol, o 41 w. od Wilna, 2 dm. , 38 mk. kat. Szołtyniany, wś włośc. nad Niemnem, pow, trocki, w 3 okr. pol, gm. Jezno o 23 w. , okr. wiejski Sipowicze, dobra skarbowe Wojciszki, o 67 w. od Trok, ma 9 dm. , 63 mk. kat. w 1865 r. 35 dusz rewiz. . Szołuchy 1. dobra, pow. kobryński, w 1 okr. pol. , gm. Rohoźna, o 18 w. od Kobrynia. 2. Sz. , okolica szlach. , tamże, o 19 w. od Kobrynia. 3. Sz. , wś, pow. witebski, własność Żabów. Szołudki al. Szeludki także Szałuński, Szułuński wś nad Bohem, pow. bracławski, okr. poi, par. kat. i sąd Niemirów, gm. Peczara, ma 45 osad, 320 mk. , 274 dzies, ziemi włośc, dworskiej Rubinszteina 483 dz. , Biernackich 32 dz. , Popławskich 36 dz. Dawniej cała wś Gluzińskich. Powierzchnia górzysta, gleba piaszczysta i glinkowata. Znajduje się tu cerkiew p. w. Niepokalanego Poczęcia N. M. P. , wzniesiona w 1790 r. i uposażona 29 dz. ziemi. Par. praw. przyłączona do Ostapkowiec. Szołygi, wś włośc, pow. wilejski, w 1 okr. poi, o 44 w. od Wilejki, przy drodze poczt. z Mołodeczna do granicy pow. mińskiego, 11 dm. , 74 mk. Szombark, niem. Schoeneberg, wś, pow. olsztyński, st. poczt. Wartenburg. Posiada kościół par. kat. W skład par. wchodzą Sz. AltSchoeneberg, Porbady. NeuSchoene Szołomiki Szołomków Szołomyja Szołopie Szołów Szotpiany Szołpie Szo aniszki Szołtany Szołtmiry Szołtokłapis Szołtupie Szołtyniany Szołudki Szołygi Szombark Szombruk Szomszory Szona Szonforst Szoniany Szonie Szoniec berg, Warkały, Wołówko Windtken, Łabędź Labens, Stękiny, Gedajty, Szałstry Schaustern. Ludność przeważnie polska i katolicka. Szombathely, ob. Subotyca. Szombruk, niem. Schoenbrueck, wś na Warmii, nad jez. Wulpińskiem i rz. Giling, pow. olsztyński, st. poczt. Olsztynek, Posiada kościół par. kat. W skład parafii wchodzą Sz. , Szomfalt Schoenfeld, Barwiny, Naterki. Szomfald, niem. Schoenfelde, wś na Warmii, nad rz. Giling i jez. Marong spuszczone, pow. olsztyński, st. poczt. Biesellen. Należy do par. Szombruk. Szomszory al. Siomsiory, wś i folw. nad jez. Kociołek, pow. rypiński, gm. Żałe, par. ew. Michałki. Folw. należy do dóbr Radzynek. Ob. Siomsiory. Szona, dwór i okolica, pow. szawelski, gm. Szawkiany, o 37 i 38 w. od Szawel. Szonforst, niem. Schoenforst. Istnieje tu kościół par, kat. , zabrany przez protestantów. Por. Schoenforst. Szoniany, ob. Szopiany. Szonie, wś, pow. telszewski, w 1 okr. pol, o 16 w. od Telsz. Szoniec, wś i folw. , pow. rypiński, gm. i par. Skrwilno, odl. o 25 w. od Rypina, posiada cegielnię, 13 dm. , 172 mk. W 1827 r. 13 dm. , 96 mk. , par. Lutocin. W r. 1889 fol Sz. należący do dóbr Skrwilno rozl. mr. 544 gr. or. i ogr. mr. 479, łąk mr. 15, past. mr. 21, nieuż. mr. 28; bud. mur. 3, drewn. 7; płodozmian 5 i 11pol. , pokłady torfu. Do folw. należały dawniej wś Sz. os. 25, mr. 106 i wś Pietrzyk os. 7, mr. 104. Szonów, ob. Szenów. Szonowa, pow. wałecki, ob. Sieniawa, o kościele tutejszym mówi wizyt. Braneckiego z r. 1641 Kościół w Sz. był niegdyś od dzielnym i za parafialny uważany, obecnie proboszcz człopeński ma w nim zarząd. Jest z drzewa i nie ma żadnej erekcyi. W r. 1651 wcielił go do człopeńskiego Andrzej Świnarski, oficyał poznański ob. Opis kośc. paraf. w dawnej dyec. pozn. , przez Łukaszewicza, I, 227. Kś. Fr. Szonówek 1. 1648 Szonówko, 1378 Schonaw, niem. Schoenau, wś, pow. człuchowski, st. kol. słupskoszczecinkowskiej, st. p. Białembork o 10 klm. , par. kat. Ekfir, 135 ha 89 roli or. , 12 łąk, 11 lasu. W 1885 r. 7 dm, , 9 dym. , 41 mk. ew. Posiada kościół ew. mur. z r. 1883. Mniejszy dzwon ma napis z datą 1588, większy z 1794 r. ob. Baudenkm. d. Prov. Westpr. , str. 398. Dawniej kościół był katolickim, ale prawdopodobnie po r. 1585 przeszedł w ręce protestantów ob. Utrac, kośc. ks. Fankidejskiege, str. 338. Szkoła ewang. liczyła 1887 r. 100 dzieci. 2. Sz. , dobra ryc, tamże, 2164 ha 1500 roli or. , 82 łąk, 191 lasu; 1885 r. 32 dm. , 46 dym. , 253 mk. ew. , 2 kat. R. 1378 nadaje w. mistrz; Winrich v. Kniprode Hermanowi Czenge i dzieciom Konrada Czenge i ich spadkobier com 60 włók w Szonówku Schonaw na pra wie chełm. Za to będą czynili 2 służby zbroj ne. Ponieważ zaś rola licha, dla tego zwalniamy ich z dawania korca owsa od każdej osiadłej włóki i żądamy tylko 2 funty wosku i 2 kolońskie feniki na uznanie zwierzchności. Dan w Człuchowie w dzień św. Łucyi ob. Odpisy Dregera w Peplinie, str. 22. We dług taryfy pobor, a r. 1648, gdzie uchwalo no pobór podwójny a akcyzę potróiną, płacił w Sz. p. Kleist 28 fl. ob. Rocz. Tow. P. N. w Pozn. , 1871, str. 190. Podług taryfy na symplę z r. 1717 płacił tu p. Maurycy Kleist 1 zł 18 gr. ob. Cod. Belnensis w Pepli nie, str. 95. Kś. Fr Szonowice 1. wś i dobra, pow. niemodliński, ob. Schoenwitz, 2. Sz. , pow. raciborski, ob. Schonowitz, Szonówka, struga w pow. świeckim, w leśnictwie Kotówka. Szonowo 1. Królewskie, niem. Koenigl. Schoenau, dok. Schonaiw, wś, pow. grudziądzki, odl 4. 5 klm. od Łasina st. p. i kol i par. kat. , 178 ha 159 roli or. , 11 łąk; 1885 r. 27 dm. , 37 dym. , 191 mk. , 183 kat, 8 ew. ; szkoła 2klas. . kat. 1887 r. 2 naucz. , 110 dzieci. 2. Sz. Szlacheckie, niem. Adlig Sch. , wś, tamże, 92 ha 84 roli or. , 7 łok; 1885 r. 24 dm. , 41 dym. , 182 mk. , 140 kat. , 42 ew. 3. Sz. Szlacheckie, dobra, tamże, 763 ha 553 roli or. , 78 łąk, 10 lasu; 1885 r. 15 dm. , 37 dym. , 203 mk. , 155 kat. , 48 ew. ; cegielnia, 70 krów holend, rasy, 1800 owiec rasy Rambouillet i Negretti. Sz. należało do komturstwa rogozińskiego. R. 1366 nadaje w. mistrz Winrich Y. Kniprode mieszkańcom Szonowa 58 włók na prawie chełm. , sołtysowi 4 wolne włóki, sołectwo i trzecią część kar sądowych. Proboszcz ma posiadać 6 włók, jak w starym przywileju wsi Łasina powiedziano. Od włók czynszowych mieli płacić po pół grzyw. i 2 kury; karczmarz miał dawać 3 grzyw. na św. Marcin. Księgi szkodowe z r. 1414 opiewają, że Sz. poniósł w ostatniej wojnie 2315 grzyw. szkody, nadto 12 ludzi zabito. R. 1570 od nawia Zygmunt August Hieronimowi Żmijeckiemu przywilej na sołectwo, obejmujące 4 wolne włóki z łąkami i rybitwą w jez. łasińskiem. Dan w Warszawie. W skutek wojen szwedzkich Sz. tak opustoszało, że około r. 1667 było osiadłe tylko sołectwo i lemaństwo o 2 włókach. Jeszcze r. 1686 większa część roli leży odłogiem. Administrator rogoziński urządził ta folwark na 2 wł. , na którym siedział gbur, płacący 40 fl. czynszu i 9 dni Szombruk Szonów Szonowa Szonówek Szonowice Szonówka Szonowo Szombathely Szomfald Szonwart w żniwa tłoki. Leman płacił 20 fl. Karczma spaliła się. Z czasem uzyskali niektórzy wybrańcy włóki na własność. Wolne sołectwo posiadał r. 1720 Wład. Żywicki, r. 1755 Szymon Wildgans. Od r. 17291762 dzierżył dobra tenutaryusz szembrucki Kczewski; r. 1762 sprzedał Franciszek Kczewski dzierżażawę szonowską bar. v. Stain. Za okupacyi pruskiej nabył Franciszek Gruszczyński wolne sołectwo i połączył je z Szynwałdem, dokąd należały emfiteutyczne działy Sz. Więc gdy r. 1774 dobra szynwałdzkie nadane mu zostały z prawem szlacheckiem na własność, zostało i jego posiadło w Szonowie szlacheckiem. Folwark ten obejmował 1777 r. 27 włók, z których 18 były za czynszem, w kwocie 10 talarów, gburom wydzierżawione. Niektóre gburstwa zostały z czasem zwinięte. R. 1827 nastąpiła regulacya pozostałych 8 posiadeł, w skutek czego połowa ich roli do folwarku została przyłączona. Włościanie zatrzymali tylko 161 mr. Także 6 na folwarkach osiadłych danników uzyskało drogą sądową posiadła swoje na własność i otrzymało przy ugodzie 100 morgów roli. Folwark pański obejmował 1257 mr. , czyli 41 włók i 27 mr. miary chełm. , za które kanon wynosił 129 tal. 26 sbr. Według recesu z r. 1827 płaciło 8 włościan z Sz. rocznie po 1 talarze kanonu i czyniło tłokę każdy przez 5 dni. Tłoka została r. 1830 zamieniona na rentę; 6 danników zaś płaciło rocznie 54 tal. renty, ale 4 miejsca dominium z czasem dla siebie zakupiło. Dobra szlacheckie należały od r. 1819 do dóbr szynwałdzkich; r. 1835 sprzedsł August Rosenberg v. Gruszczyński dobra te 30100 tal. Janowi Samuelowi Dauter. Wś Sz. Szlach. składa się z 8 gburskich posiadeł i kilku zagród. Sz. Królewskie obejmuje ten obszar pierwotnej wsi, który posiadali lemani; wynosi on 313 mr. ob. Froehlich Gesch. d. Graudenzer Kr, I, 392. Kościół katol. murowany został pewnie w wojnie 13letniej 145466 zburzony. R. 1570 istniały tylko fundamenta i cmentarz. Szonowianie chodzili teraz do kościoła w Łasinie. Włóki plebańskie posiadali przez dłuższy czas starostowie rogozińscy. Dopiero r. 1618 odzyskał je na mocy dekretu król. proboszcz łasiński kś. Rutkowski. Bisk. Kuczborski niedługo potem przyłączył je do probostwa łasińskiego z tym warunkiem, ażeby pleban utrzymywał duchownego, któryby z wikarym, organistą i dziećmi ze szkoły odśpiewywał co dzień godzinki do N. M. P. ob. Utrac. kościoly kś. Fankidejskiego, str. 105. 4. Sz. , niem. Schoenau, dok. 1310 Sonowo, 1308 Sunowo, wś włośc. w gdańskich nizinach, między Motławą a Wisłą, pow. gdański nizinny, st. p. W. Cedry, par. kat, Giemlice. Zawiera 13 gbustw i 3 zagrody; 512 ha 489 roli orn. , 2 łąk; 1885 r. 26 dm. , 61 dym. , 281 mk. , 269 ew. , 12 katol. Szkoła ewang. R. 1308 nadaje Władysław dux Cracoviae et Pomeraniae synom Unisława, Jakubowi, kasztelanowi, i Janowi, podkomorzemu tczew skiemu, 9 wsi w nizinach wiślanych, między niemi i Sunowo. Ban w Krakowie ob. Perlbach P. U. B. , str. 582. Lecz już r. 1310 sprzedają obaj posiadłości swoje Krzyżakom tamże, str. 599. 5. Sz. , niem. Schoenau wś na wielkich żuławach malborskich, nad lew. brz. Nogatu, pow. malborski, st. p. Malbork, par. kat. Pogorzała Wieś. Zawiera 11 posia deł chełm. i U zagród, razem 877 ha 516 roli orn. , 134 łąk, 5 lasu; 1885 r. 33 dm. , 74 dym. , 348 mk. , 206 kat. , 140 ew. , 2 dyssyd. ; ma szk. ew. 1887 r. 67 dz. i kość. ew. R. 1321 w dzień św. Maryi Magdaleny nadaje w. m. Werner v. Orselen mieszkańcom wsi Sz. 41 włók w oznaczonych granicach. Soł tys dostaje 4 włóki i sołectwo, wielkie i małe sądownictwo i trzeci fenik z kar, podczas kie dy 2 fen. pobierać ma zakon; od reszty włók mają płacić po 1 grz. 5 tal. i 2 kury od włóki po upływie lat 5. Nadto udziela im wolną rybitwę w Nogacie na swoim brzegu. Dan w Malborku. Przywilej ten potwierdza r. 1405 w dzień św. Bartł. w. m. Conrad v. Jungingen, Przywilej na 3 kępy w Nogacie wystawił August III r. 1752 a na kępę Ma rynowską r. 1761 ob. Gesch. d. Kr. Marien burg v. Bormann, str. 10. Jeszcze na po czątku XVIII w. stał tu kościół katol. p. w. św. Maryi Magdaleny, afiliowany do Pogorzałej Wsi. Miał 2 ołtarze. Posiadał pół włóki roli, która jednak wraz z włókami pro boszczowskimi przepadła. Dzierżawa za ple banią i 4 chaty wynosiła po 7 flor. Oprócz tego czynszu pobierał prob. 41 korcy jęcz mienia i 16 fl. za rolę proboszczowską, które włościanie płacili nie jako czynsz lub dzier żawę, lecz dla uznania prawa parafialnego. Dawniej była tu szkoła obok kościoła. Nau czyciel, sprawujący urząd organisty, przy bywa z Pogorzałej Wsi ile razy tego potrze ba ob. str. 857889. Kś. Fr. Szontówka, rzka, w pow. wołkowyskim, w par. Mscibów. Szonwart 1648, Szonward 1717. z niem. Schoenwerder, dobra ryc, pow. człuchowski. R. 1356 nadaje w, m. Winrich v. Kniprode Mikołajowi Soldans na prawie chełm. 34 wł. w Sz. ; za to ma czynić jednę zbrojną służbę i dawać rocznie 20 kor. owsa. R. 1357 podaje komtur człuchowski Henryk v. Thaba do wiadomości, że rycerz Paweł Stange w Strzeczonie sprzedał jezioro Cierbięcin Mikołajowi Soldau ob. Odpisy Dregera. w Peplinie, str. 356. Według taryfy pobor, z r. 1648 płacił Szontówka Szontówka Szopinec Szopinek Szoowar Szopa . tu p. Ciecholewski od 8 włók osiadł. , koła młyńsk. , 5 ogrod. 19 fl. 10 gr. ob. Roczn. T. P. Nauk w Pozn. , 1871, str. 190. Podług taryfy na symplę z r. 1717 płacili tu p. Ciecholewski 1 zł, 9 gr. 13 den. , p. Jan Bucholtz 8 gr. , p. Zychki 8 gr. ob. Cod. Belnensis w Peplinie, str. 95. Por. Schoenwerder. Kś. Fr. Szoowar, węg. Soovar, niem. Salzburg, miasteczko, w hr. szaryskiem Węg. , w po bliżu Preszowa, Kościół par. katol. , 1362 mk. , słynna na całe Węgry warzelnia soli, da wniej kopalnie, zalane w połowie przeszłego wieku przez podziemne wody. Słoną wodę wyciągają za pomocą przyrządu kieratowego z kopalni w ogromnych worach z wołowych skór i spuszczają następnie rurami do warzelni. Sz. znanym był już za czasow Arpada, kiedy zbudowano tu warowny zamek Castrum Salis, mający służyć za obronę przeciw napadom od polskiej granicy. Niejako dalszy ciąg Sz. stanowią Szobania Sobanya z kościołem kat, filial. 1034 mk. i Szwabutca Svabutcza, Schwabendorf, mająca 399 mk. , gdyż obie wsie dotykają Sz. i tworzą jakby jedną ca łość. H. M. Szopa, wś, pow. borysowski, w 1 okr. pol. i gm. Chołopienicze, ma 12 osad; miejscowość dość wzgorzysta. A. Jel. Szopa 1. al. Szopy, niem, Schoppe, wś na Kaszubach, pow. kartuski, st. p. Miechucin, par. kat. Sierakowice; zawiera 10 włośc. posiadeł i 7 zagród; 240 ha 169 roli orn. , 17 łąk, 1 lasu; 1885 r. 34 dm. , 45 dym. , 225 mk. , 220 kat. , 5 ew. Szkoła kat. 1887 r. 122 dz. , 1 naucz, . Wizyta Szaniawskiego z r. 1710 donosi Śinguli coloni solvunt gr. 12 str. 24. Wś należała do sstwa mirachowskiego; uwłaszczenie nastąpiło 1820 r. 2. Sz. , wyb. do Brodnicy, pow. kartuski, st. p. Szymbark. 3. Sz. , wyb. do Będargowa, pow. wejherowski, st. p. Strzepcz. 4. Sz. , wyb, do Dargolewa, pow. wejherowski, st. p. Smażyn. Szopajcie, wś, pow. władysławowski, gm. Syntowty, par. Łuksze, odl. od Władysławowa 25 w. , ma 2 dm. , 20 mk. W 1827 r. 2 dm. , 17 mk. Szopiany u Buszyńskiego, w spisie urzęd. Szoniany, dobra, pow. rossieński, gm. i par. Kroże, o 28 w. od Rossień, w 1861 r. własność Butkiewiczów. Szopie, wś, pow. władysławowski, gm. i par. Syntowty, odl. od Władysławowa 18 w. , ma 13 dm. , 125 mk. W 1827 r. 12 dm. , 128 mk. Szopienice, właściwie Szopieniec, niem. Schoppinitz, wś, dobra i osady fabr. , pow. ka towicki, par. kat. w miejscu, ew. Mysłowice. Leżą między Sosnowicami a Katowicami, o 4 klm. od Mysłowic, 17 Mm. od Bytomia, 192 Mm. od Wrocławia. Wieś posiada kościół i par. katol, 255 ha 147 ha roli, 24 ha łąk, 12 ha lasu, 161 dm. , 5200 mk. 2770 męż. , 2430 kob. , w tej liczbie 4904 katol, 242 ew. , 54 żyd. Do gminy należą osady Antoniów 1 dm. , 7 mk. , Brynica 1 dm. , 19 mk. , Janów 2 dm. , 17 mk, Morawa 16 dm. , 982 mk, . Morgenrothgrube 18 dm. , 738 mk. , Stawi ska 11 dm. , 160 mk. , Wilhelminehuette 40 dm. , 2133 mk. Bobra mają 126 ha 111 ha roli, 8 dm. , 221 mk 1 ew. , 9 żyd. i na ob szarze należącym do fabryki Wilhelminehuet te 1 dm. , 123 mk. Huta cynkowa Wilhelmina założoną została w 1834 r. Sz. były na po czątku XVI w. pustką, należącą do Mysłowic, i zwały się Szopiniec. Br. Ch. Szopinec, węg. Sapinecz, wś, w hr. szaryskiem Węg. , kościół paraf. gr. katol, lasy, pastwiska, 159 mk. Szopinek, wś i fol ordyaacyi Zamoyskich, pow. zamojski, gm. Zamość o 5 w. , par. Sitaniec 5 w. . Ma 2 dm. dwors. , 31 os. włośc, 261 mk. kat. , 528 mr. ziemi or. i łąk W 1827 r. 6 dm. , 71 mk Od r. 1880 młyn wod. o 2 kam. na strumyku płynącym od Stabrowa, własność włościanina Fr. Kozaka. Por. Horyszów. T. Żuk. Szopiniki, druga nazwa wsi Budwiecie Małe, pow. władysławowski, par. Łuksze. Szopki, grupa domów, karczma i folw. w Unterwaiden, w pow. przemyślańskim. Pod względem geologicznym badał to miejsce prof. Łomnicki ob. Kosmos, Lwów, V, str. 128. Por. Łahodów. Szopole, ob. Szokole, Szopoły, wś, pow. wiłkomierski, gra. Kupiszki, o 70 w. od Wiłkomierza. Szopów al Szopowo 1 wś, pow. wiłkomierski, gm. i par. Rogowo, o 34 w. od Wiłkomierza, własność Pohowskich. 2. Sz. , dobra, pow. wiłkomierski, gm. Szaty, par. Bukańce o 3 w. , o 29 w. od Wiłkomierza, o 38 w. od Kowna, o 11 w. od st. dr. żel lipaworomeńskiej Żejmy, przy b. trakcie poczt. petersbursko warszawskim. , Gleba pszenna, ma 250 mr. gr. ornego, 150 łąk, 100 lasu. Do Sz. należy niewielkie jezioro, zwane Pojeziorkiem, a z łąk szopowskich wypływa rzeczka Łaukiesa. Okolica leśna i równa. Własność niegdyś hr. Platerów, dziś Hoppenów. 3. Sz. , dobra, tamże. Dawniej attynencya dóbr Siesiki, były w 1607 r. własnością Kaspra Siesickiego, podstolego wiłkomierskiego, około 1630 r. Melchiora, marszałka wiłkomierskiego, i Kazimierza, kuchmistrza litew. , Siesickich, z których ostatni, na mocy działu familijnego z 1631 r. , został dziedzicem Sz. Następnie własność Michała Siesickiego, woj. mścisławskiego, którego córka Katarzyna, wniosła Sz. , jako wiano, w dom ks. Radziwiłłów. Syn jej Leon ks. Radziwiłł, krajczy Szopajcie Szopole Szopoły Szopów Szoowar Szopiany Szopki Szopie Szopiniki Szopienice Szorkeninken Szopowały Szorki Szorkinia Szorkinie Szorkiszki Szornele Szornilińce Szornupis Szorp Szoryca Szoryszki Szościły litew. , sprzedaje Sz. w 1745 r. Kazimierzowi i Annie z Siesickich Mińskim, koniuszycom upickim, ci zaś w 1763 r. odstępują Szymo nowi Zabielle, kasztelanowi mińskiemu, od którego w 1773 r. kupuje Anna z Piotrowi czów Platerowa, chorążyna litew. , potem Ka zimierza Platera, który sprzedaje Turom, a od nich w 1860 r. nabywa Tadeusz Ciszkiewicz. J. Krz. A. K. Ł. Szopowały al. Szypowały, wś u źródeł Świsłoczy, pow. miński, w 2 okr. poł. rakowskim, gm. Zasław, o 39 w. na płn. od Mińska, ma 6 osad; okolica bardzo wzgórzysta, służąca za dział wodny pomiędzy Uszą, płynącą ku Wilii, a Świsłoczą, ku Berezynie. A. Jel. Szopówka, dobra, pow. wiłkomierski, gm. Szaty, o 26 w. od Wiłkomierza. Szopska Huta, według wizytacyi Szaniawskiego z r. 1710 os. do paraf. sierakowickiej należąca, pow. kartuski, mesznego płacili singuli coloni gr. 12 str. 24. Szopy Niemieckie i Sz. Polskie, kol. i os. fabr. , pow. warszawski, gm. Mokotów, par. Służew, leżą po obu stronach drogi bitej z Warszawy do Piaseczna, odl. 6 w. od Warszawy. Sz. Niemieckie posiadają szkołę początkową, fabrykę świec stearynowych Szol ca z prod. na 189600 rs. . Na obszarze Sz. Polskich liczne zakłady ogrodnicze i hodowla wina. Sz, Niemieckie powstały na obszarze Mokotowa, na części należącej do klasztoru karmelitów bosych w Warszawie, zabranej przez rząd pruski, który wydzielił pod kolonią 152 mr. Kolonia niemiecka nie miała czasu się rozwinąć a obok niej potworzyły się ko lonie polskie. W r. 1827 Sz. Polskie mają 26 dm. , 140 mk. a Sz. Niemieckie 1 dm. , 6 mk. Pierwotnie należały wraz z Mokotowem do par. Ujazdów. Br. Ch. Szopy, os. nad Słuczą, pow. nowogradwołyński, gm. Horodnica, ma najlepszą i naj większą w powiecie przystań bińdiuchę na Słuczy. Należy do dóbr horodnickich, dawniej Rulikowskich, następnie własność banka połtawskiego. L. R. Szopy, niem. Schuppenkrug, przedmieście Bydgoszczy, miało ok. 1830 r. 8 dym. , 53 mk. 44 prot. , 9 kat. , wchodziło w skład domeny bydgoskiej. Szor Stary, wś, pow. sokólski, w 3 okr. pol. , gm. Kamionka, o 10 w. od Sokółki. Szorce 1. wś, pow. białostocki, w 3 okr. pol. , gm. Krypno, o 35 w. od Białegostoku. 2. Sz. Krynice, wś i dobra, tamże, o 35 w. od Białegostoku. 3. Sz. Cibarzewo, wś, tamże, niewymieniona w spisie urzędowym. Szorcówka, wś nad rzką Kalinówką, pow. zamojski, gm. i par. Skierbieszów, odl. od Zamościa 20 w. , ma os. 16, mk. kat. 146 i ziemi orn. 183 mr. W 1827 r. 17 dm. , 61 mk. Fol. Majdan Szorcowka należy do folw. Iłowiec lit. B. T. Żuk Szoriszor, potok, lewy dopł. Niagry praw. dopł. Bystrzycy Złotej. Ujście Sz. wzn. 860 mt. npm. Szorkeninken, wś, pow. welawski, st. p. Gr. Schirrau. Szorki 1. wś nad stawem, pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , o 14 w. od Oszmiany, 2 dm. , 10 mk. katol. 2. Sz. , wś, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 50 w. od Nowoaleksandrowska. Szorkinia, wś, pow. trocki, w 1 okr. pol. , gm. Jewie o 9 w. , okr. wiejski i dobra, Piaterów w 1865 r. , Abramosk, 8 dusz rewiz. Szorkinie 1. al. Szorkiny, okolica szl, pow. lidzki, w 3 okr. pol. , gm. Szczuczyn, okr. wiejski Krasne, o 10 w. od Szczuczyna, ma 8 dm. , 77 mk. podług spisu z 1865 r. wś Sz. ma 8 dusz rewiz. i jest własnością Klukowskich. 2. Sz. , wś, pow. lidzki, w 3 okr. poi, gm. i okr. wiejski Ostrzyno Ostryno, 3 dusze rewiz. ; należy do dóbr Nieprachy, Berdowskich. 3. Sz. , wś włośc, tamże, okr. wiejski Łyczkowce, 3 dusze rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Ostrzyno. 4. Sz. al. Szorkina, wś, pow. lidzki, w 4 okr. pol. , gm. Myto, okr. wiejski i dobra; Butkiewiczów w 1865 r. Wawerka, o 30 w. od Lidy a 10 w. od Wasiliszek, ma 4 dm. , 17 mk. katol. i 4 żydów w 1865 r. 7 dusz rewiz. . 5. Sz. , zaśc, pow. szawelski, należy do dóbr Martyniszki, dawniej Lautreców, obecnie Hejkingów. J. Krz. Szorkiszki, zaśc. szlach. , pow. wileński, w 3 okr. pol, o 53 w. od Wilna, 2 dm. , 40 mk. katol. Szornele, ob. Szarnele. Szornilińce, wś wymieniona w XVIII w. jako należąca do dóbr borszczajowskich ks. Wiszniowieckich. Obecnie pod tą nazwą nie istnieje ob. t. VII, 244. Szornupis, zaśc, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 65 w. od Nowoaleksandrowska. Szorp, rzeczka w Pomeranii, ramię Odry; ob. Police, Szoryca, struga, powstająca z Przerwanicy i Milicy, pow. starogardzki; nad nią leży duża wś Skórcz. Kś. Fr. Szoryszki, wś, pow. władysławowski, gm. Światoszyn, par. Poniemoń, odl od Władysławowa 50 w. ; leżą między Syrwidami a Wilkiją, mają 12 dm. , 120 mk. Szościły, Szestiły, wś, pow. lidzki, w 3 okr, pol. , gm. Szczuczyn, okr. wiejski i dobra hr. Uruskich, Stukały, 78 dusz rewiz. Szosta al. Szostka, rzka, w gub. czernihowskiej, lewy dopływ Desny. Bierze początek z błot pow. głuchowskiego, wpływa do pow. nowogródsiewierskiego i uchodzi do De Szopowały Szopówka Szopska Szopy Szor Szorce Szorcówka Szoriszor Szosta sny pod wsią Pirogówką. Długa do 60 w. ; dolina jej błotnista i lesista. Szostaczki, dobra, pow. połocki, 1060 dz. ziemi dwors. ; własność Władysława Kleczkowskiego. Szóstak, jezioro, w pow. łeckim, przy granicy leckiego, na Mazurach, w pobliżu wsi Pietrasze. Łączy się z jez. Hasny. Szostaki 1. wś, pow. konecki, gm. Gro dzisko, par. Radoszyce, odl. od Końskich 22 w. , ma 38 dm. , 223 mk. , 50 mr. dwors. , 270 mr. włośc. W 1827 r. 16 dm. , 92 mk. 2. Sz. , wś, pow. biłgorajski, gm. i par. Łukowa. W 1827 r. 5 dm. , 49 mk. 3. Sz. al. Szartaki, wś, pow. bielski, gm. Zabłoć, par. Ko deń, mają 13 dm. , 96 mk. , 225 mr. W 1827 r. było 6 dm. , 52 mk. Wchodziły w skład dóbr Kodeń. 4. Sz. wś nad rz. Biebrzą, pow. kolneński, gm. Jedwabno, par. Burzyn. Mieszka tu drobna szlachta. W 1827 r. 17 dm. , 101 mk. Br. Ch. Szostaki 1. wś włośc, pow. lidzki, w 3 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe Ostrzyno, 53 dusz rewiz. 2. Sz. , folw. , wś włośc. i ferma skarb. , pow. święciański, w 4 okr. pol, gm. i okr. wiejski Wojstom o 4 w. , o 80 w. od Święcian. Folw. ma 1 dm. , 10 mk. kat. , wś zaś 19 dusz rewiz. osadn. w. rus. 3. Sz, , wś włośc, pow. wileński, w 5 okr. pol. , o 28 w. od Wilna, 9 dm. , 112 mk. 12 praw, , 100 kat. . 4. Sz. , wś i chutor, pow. Słonimski, w 4 okr. pol. , gm. Robotna, o 28 w. od Słonima, między drogą słonimskozdzię ciolską a m. Mołczadzią. 5. Sz. , dobra, tamże, w 5 okr. pol. , gm. Derewna, o 17 w. od Słonima. 6. Sz. , wś, pow. sokólski, w 1 okr. pol. , gm. Makowlany, o 19 w. od Sokółki. 7. Sz. , folw. poradziwiłłowski nad rz. Wuswą, lew, dopł. Moży, pow. słucki, w 3 okr. pol. i par. kat. Kopyl, gm. Hrozów, ma 3 włóki, własność Sobockich. Grunta wyborne, pszenne, miejscowość lekko falista, łąki obfite. 8. Sz. , wś i dobra poradziwiłłowekie nad rz. Moźą, pow. słucki, w 3 okr. pol. kopylskim, gm. Cimkowicze, przy drodze z Kopyla o 4 w. do Cimkowicz. Wś ma 49 osad. Bobra, w pierwszej połowie b. stulecia Wojniłłowiczów, mają 1350 dzies. dworskich, w glebie wybornej, pszennej, młyn, propinacye. Miejscowość dość leśna, lekko falista, łąki obfite; gospodarstwo, pomimo znakomitych gruntów, w zapuszczeniu. Obecnie Sz. należą do rz. r. st. Konstantego Wojniłłowicza. W 1690 r. Sz. były oddane przez Radziwiłłów prawem wieczystozastawnem Stanisławowi Kościuszkiewiczowi, po śmierci którego około 1707 r. objął te dobra w spadku siostrzeniec jego Kazimierz Rozsadowski, stolnik owrucki, wraz z małżonką swą Maryanną z Borzymowskich. Władanie ich trwało spokojnie do 1747 r. , w którym ks. Hieronim Floryan Radziwiłł, podczaszy litewski, kazał zajechać Sz. Rozkaz ten wypełnili gorliwie w d. 24 czerwca na czele nadwornej chorągwi kozackiej rotmistrz Stanisław Pietrzecki i Dominik Lutostański, łowczy nadworny. Sz. obrócono w perzynę, pokaleczono ludzi i wygnano Bozsadowskich, Ztąd wywiązała się sprawa w trybunale, ale gdy trudno było poradzić z wszechwładnym magnatem, który w Słucku i Nieświeżu trzymał 10, 000 zbrojnego żołnierza, doszło podobno do ugody ob. dokument w zbiorze piszącego w Zamościu. 9. Sz. , wś, pow. czauski, gm. Czerniawka, ma 49 dm. , 321 mk. J. Krz. A. Jel. Szostaki, grupa domów w Horodzowie, pow. Rawa Ruska. Szostaki, urzęd. Schostaki leśniczówka, pow. szamotulski, o 9 klm. na płn. od Sierakowa, w nadleśnictwie biezdrowskiem Hundeshagen, 1 dm i 7 mk. Sz. istniały już około r. 1793 i należały do Adama Kwileckiego na Dobrojewie. Szostakiszki, wś, pow. kalwaryjski, gm. Kirsna, par. Urdomin, odl od Kalwaryi 15 w. , ma 11 dm. , 86 mk. Szostakiszki 1. zaśc, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra hr. Czapskich Malaty o 2 w. , o 66 w. od Wilna, ma 1 dm. , 11 mk. kat. w 1865 r. 5 dusz rewiz. . 2. Sz. , wś, pow. wiłkomierski, gm. Traszkuny, o 30 w. od Wiłkomierza. Szóstaków, wś i folw. , pow. kalwaryjski, gm. Kirsna, par. Urdomin, odl. 16 do 20 w. od Kalwaryi. Składa się z kilku części Sz. Gorzki wś i fol, ma 10 dm, , 22 mk. ; Sz. Murowany, wś, ma 15 dm. , 76 mk. ; c Sz. Ostatni, ma 7 dm. , 16 mk. ; d Sz. Bełdowskiego, fol. , 7 dm. , 23 mk. e Sz. Monkiewicza, fol, 3 dm. , 12 mk. W spisie z 1827 r. podano trzy części bez dodanych nazwisk 1a 15 dm. , 115 mk. , 2a 13 dm. , 65 mk, 3a 8 dm, 48 mk. Fol. Sz. rozl. mr, 390 gr. or. i ogr. mr. 243, łąk mr. 134, pastw. mr. 2, nieuż. mr. 11; bud, z drzewa 16; płodozm. 4, 5 i 6pol, pokłady torfu. Wś Sz. 0s. 5, mr. 114; wś Lepisze os. 5, mr. 7. Fol. Sz, lit A. rozl. mr, 190 gr. or. i ogr, mr. 112, łąk mr, 63, lasu mr. 8, nieuż, mr. 7; budowli z drzewa 7; płodozm. 6pol, Wś Sz. Gorzki os. 14, mr. 83. Szostaków, wś i dobra, pow, brzeski gub. grodzieńskiej, w 4 okr. pol, gm. Ratajczyce, o 35 w. od Brześcia. Był tu dawniej kościół katol, parafialny. Szostaków, wś, pow. rówieński, ob. Szestaków. Podług reg. pobor. pow. łuckiego z 1577 r, sioło zamkowe klewańskie kn. Iwanowej Czartorejskiej, płaci od 3 dym. ,, 2 ogrodn. po 2 gr. Jabłonowski, Wołyń, 47. Szostakowce 1. ; okolica szl, i wś włośc, Szostaczki Szostaczki Szostaki Szostakiszki Szostaków Szostakowce Szostka Szostakowo Szostakówka Szotland Szotkowka Szotkowice Szosza Szostowo Szostowicze Szostakówka pow. lidzki, w 4 okr. pol. , gm. Pokrowy al Sobakińce o 10 w. , okr. wiejski Chodziłonie, dobra skarbowe Wasiliszki, o 48 w. od Lidy a 10 w. od Wasiliszek, ma 10 dm. , 1 mk. prawosł. , 112 katol. i 11 żydów podług spisu z 1865 r. okolica ma 5 dusz rewiz. , wś zaś 3 dusze żydów rolników. 2. Sz. , wś, tamże, 13 dusz rewiz. ; należy do dóbr Chodziłonie Makarewiczów. J. Krz. Szostakówka 1. wś nad Moraszką, pow. mohylowski, okr. pol. , gm. , par. kat. , sąd i st. pocz. Szarogród, o 50 w. od Mohylowa a 45 w. od st. dr. żel. Rachny Lasowe, ma 167 osad, 1028 mk. ze słobódką Rozkosz, 1321 dzies, ziemi włośc, dworskiej w całym klu czu szarogrodzkim, do którego należy, 4577 dzies. Cerkiew. Obok tej wsi znajduje się fabryka cukru zwana Sosnówka ob. . Należy do Julii z Potockich Branickiej. 2. Sz, , sło bódka, pow. Winnicki, okr. pol. Żmerynka, gm. i par. katol. Tywrów, par. katol. Wasylówka, ma 9 osad. Należy do wsi Szersznie hr. Heidena. Lr. M. Szóstakowo, jezioro pod wsią Koczergi, w pow. wilejskim. Szostakowo, wś, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 1 okr. pol. , gm. Brzozowo Nowo Nowoberezowo, o 20 w. od Bielska. Szóstek, wś i fol. nad rz. Kostrzyń i stru gą Skuczychą, pow. siedlecki, gm. i par. Wo dynie, odl. 23 w. od Siedlec, ma 7 dm. , 29 mk, 75 mr. W 1827 r. było 5 dm. , 25 mk W 1885 r. fol. Sz. rozl. mr. 582 gr. or. i ogr. mr. 260, łąk mr. 166, pastw. mr. 120, lasu mr. 24, nieuż. mr. 12; bud. mur. 2, z drzewa 18; płodozm. 9pol. , las nieurządzony, pokła dy torfu, młyn wodny. Wś Sz. os. 5, mr. 19; wś Ruda os. 4, mr. 48; wś Czajków os. 16, mr. 527. Br. Ch. Szóstka 1. r. 1103 villa Czestkonis, wś, pow. nieszawski, gm. Piotrkowo, par. Broniewo. W 1827 r. było 35 dm. , 211 mk. Sfałszowany dokument Mieszka z r. 1103, potwierdzający nadanie Radziejowa klasztorowi w Mogilnie, wymienia w liczbie posiadłości pogranicznych tę wieś cum villa Czestkonis Kod. Wielk. , I, Nr. 33. Leszek, Przemysław i Kazimierz, książęta kujawscy, nadają Obezano Clavigero de Soetuca sołtystwo we wsi Skotniki Kod. dypl. pol, I, 166. 2. Sz. , wś, pow. radzyński, gm. i par. r. gr. Szóstka, odl. 10 w. od Międzyrzecza. Posiada cerkie w par. drewnianą, szkołę początk. , sąd gm. okr. II, 92 dm. , 520 mk, 2426 mr. W 1827 r. 94 dm. , 443 mk. Gleba żytnia, urodzajna. Cerkiew erygował r. 1551 Stefan Zbaraski, wojew. trocki. Obecna z r. 1758. Sz. gmina należy do sąd. gm. okr. II, st. pocz. w Międzyrzeczu. Graniczy z gminami Kąkolowni ca. Misie, Zagajki, Lisia Wólka, Żerooin i Że lizna, ma 3232 mk. i 16613 mr. obszaru. W skład gm. wchodzą Aleksandrówka, Anielki, Augustówka, Dziaduchy, Łuziecka Wólka, Omelne, Ostrówki, Trzykopce, Turów, Szó stka, Worsy i Wygnanka. Br. Ch. Szóstka, zaśc, pow. borysowski, w 3 okr. pol. , przy drożynie z Witunicz do Juchnówki; miejscowość wzgórzysta, dość leśna. A. Jel Szostka, miasteczko i os. fabryczna nad rzką Szostką, pow. głuchowski gub. czer nichowskiej, odl. 38 w. od Głuchowa a 9 w. od Woroneża, posiada cerkiew pa raf. , szpital, stac. poczt. i telegr. , targi, jeden jarmark doroczny, klub i ogród publi czny, około 5000 mk. Zawiązkiem osady sta ła się fabryka prochu, rządowa, największa w Rossyi. Do r. 1771 była tu prywatna mała fabryka. Bo r. 1878 posługiwano się siłą wo dy i koni, następnie zastosowano siłę pary. Proch się wyrabia karabinowy, armatni i prassowany w cylindrach. W r. 1871 fabry ka obchodziła 100letni jubileusz swego urzę dowego bytu, przy czem postawiono na pla cu bronzowe popiersie cesarza Aleksandra II. Do robienia prochu w miejsce żołnierzy obecnie użyci są najemni robotnicy; roboty odbywają się tylko w lecie. Ilość wyrabianego prochu wynosiła rocznie od 60 do 100 tysięcy pu dów. Ign. Niew. Szostowicze al. Szestowicze, pow. mozyrski, ob. Szystowicze, Szostowo, dobra, pow. połocki, w 1 okr. pok. do spraw włośc. , gm. Kazimirowo, w 1863 r. 136 dusz rewiz. W 1721 r. należały do Stanisława Siellawy, skarbnika smoleńskiego ob. Złota księga, VII, 207, dziś Edwarda i Maryi Kuleszów, mają 270 dzies, ziemi dworskiej. Szosza, rzka, w pow. dzisieńskim, przepływa pod wsią Jałówki i Kolano. Szotkowice, wś nad rzką Szotkówką, pow. rybnicki. Stanowi jedną gminę ze wsią Moszczenicą. Szotkowka, rzeczka, w pow. rybnickim. Płynie przez Mszannę, Moszczenicę. Szotland 1. Stary, niem. AltSchottland, przedmieście Gdańska, nad traktem tczewskim; 1885 r. 25 dm. , 345 mk. Posiada szkołę katol. 1887 r. 250 dz. , 8 naucz. , 1 nauczycielka, szkołę ew. 1887 r. 254 dz. , 8 naucz. , 1 nauczycielka. Kościół katol. paraf. dekan. gdański miejski, p. w. św. Ignacego, zbudowany r. 1764 i r. 1765 konsekrowany. Patronat przysługiwał dawniej tutejszym jezuitom, teraz rozstrzyga kolej miesięcy między biskupem a naczelnym prezesem. W skład paraf. wchodzą Sz. , Stadtgebiet, Orunia, Wujeścisko, Christinenhof, Hoelle, Starawieś, Weinberg, Zakoniczyn, Cyganki, Niederfeld i Kl. Walddorf. W r. 1890 było 5406 dusz. Szotland W ciągu czasu utraciła parafia szotlandzka w samym Szotlandzie 2 klasztory, 4 kaplice i kościół w Oruni. Jedni wywodzą początek i nazwę tutejszej osady od tkaczy szkockich, którzy się tu w połowie XV w. licznie osiedlili, drudzy twierdzą, że pierwotna nazwa tej osady brzmiała Schadeland. Jej założycielami i protektorami byli biskupi kujawscy, którzy tę posiadłość dostali już w XIII w. od ks. pomorskiego Świętopełka. Posiadamy tylko potwierdzenie aktu darowizny przez Mestwina II r. 1277, z którego dowiadujemy się, iż ojciec jego ustąpił stolicy biskupiej między innemi posiadłościami i wś Górkę ob. , która obejmowała dzisiejszy Stary Szotland i przyległą dawniej peplińską własność Hoppenbruch, a zapewnie także Górę Biskupią Bischofsberg między Szotlandem a Gdańskiem. Biskupi kujawscy ściągali tu rzemieślników i przemysłowców, którzy nie posiadając przywilejów miejskich nie mogli zamieszkać w Gdańsku. Biskupi sami od r. 1360 nieraz tu rezydowali w t. zw. domu kamiennym Steinhaus. Między biskupami a klasztorem cystersów w Peplinie, który część wsi, nazwaną później Hoppenbruch, nabył, przychodziło nieraz do zatargów. Chodziło głównie o sądownictwo, którego się domagał na swojem terytoryum klasztor, a którego mu zaprzeczali biskupi. Ale rozdrażnienie Gdańszczan wzmogło się, gdy biskup Rozdrażewski r. 1592 założył tu kllegium jezuitów; rada miejska nie pozwoliła im osiąść w mieście samem. Na ich uposażenie zapisał biskup 30000 złotych i wielką bibliotekę a za przyzwoleniem kapituły darował jeszcze wieś Giemlice i oddał im zarząd tamtejszego kościoła paraf. Już r. 1594 wystawili tu jezuici klasztor, najprzód po lewej stronie Raduni, gdzie się później znajdowała kaplica św. Barbary. Po jego zniszczeniu przez Gdańszczan przenieśli się jezuici na drugi brzeg rzeki i tu r. 1676 położono kamień węgielny pod nowy klasztor i kościół, który został konsekrowany około r. 1694 przez biskuga Dąbskiego. Kościół ten stał do r. 1748, w którym zaczęto budować nowy murowany. Nowe kollegium stanęło nakładem Antoniego Hackiego, opata oliwskiego; okolo r. 1726 wystawiono resztę budynków. Ojców bywało tu zwykle 30, uczniów zaś w czasie rozkwitu około 600. Do wzorowego bowiem gimnazyum oddawali dzieci rodzice z dalszych stron, nie wyłączając nawet luteranów z Gdańska, a w seminaryum, urządzonem na wzór akademii, o dwóch wydziałach teologicznym, który około r. 1712 fundował Jan Jugowski, archidyakon pomorski, i filozoficznym, który około r. 1713 erygował biskup kujawski Konst. Szaniawski, kształciło się całe duchowieństwo pomorskie magno juventutis commodo et literarum inoremento, jak mówi kronikarz. W uznaniu dla działalności jezuitów szotlandzkich postanowiły synody dyecezalne, odbyte r. 1634 i 1641 za biskupa Macieja Łubieńskiego, powiększenie tutejszego seminaryum, na który to cel biskup sam z dóbr stołowych przeznaczył roczną zapomogę i równocześnie ofiary składano przez klasztory oliwski, pepliński, kartuski, żukowski i żarnowiecki dla seminaryum włocławskiego przekazał seminaryum szotlandzkiemu ob. Wiadomości niektóre o archidyakonacie pomorskim, p. ks. Hildebrandta, str. 62. Posiadłości i majątek kollegium z czasem znacznie się powiększyły, tak że r. 1766 posiadali jezuici w kapitałach 54300 fl, od których pobierali 2791 fl. procentu i dobra we własnej administracyi; Czapiebko, Styngwałd, Rząbcz Górny i Dolny, Rybią Hutę, Dolną Hutę, Marszewy, Majdany, Krymki, Zalesie, Czapielską Wolę i Stary Styngwałd; dobra wydzierżawione w Szotlandzie część Breberg zwaną, zkąd pobierali 1660 fl. czynszu, Giemlice 2769 fl. 10 gr. , Dybowo w pow. malborskim o 6 1 2 wł. 1100 fl, w Nytychu kamienica i kilka domów 482 fl, wreszcie folw. Broczak Brodsack w pow. malborskim o 5 wł. i 2 zagrodach 1500 fl ob. Liber Resignationum, rękopis. w Peplinie, str. 147162. R. 1698 uzyskali od króla przywilej odprawiania nabożeństwa w kaplicy królewskiej w Gdańsku. Utrzymywali jezuici także 2 misyjne kaplice w Gdańsku, jedną na probostwie, przy której zwykle bywało trzech księży i 2 laików i sw. Maryi Magdaleny, dalej kaplicę w Czapielsku i w Giemlicach, w Szotlandzie zaś mieli aż 4 kaplice ob. Utrac, kościoły p. kś. Fankidejskiego, str. 191. Rektorami kollegium byli 1 Andrzej Gutteter 1619 r. ; 2 Kryspin Bolcius; 3 Mik. Oborski, w Krakowie r. 1646; Henryk Pichert, w Sandomierzu r. 1635; Paweł Enwaldus; 6 Marcin Heucza, w Poznaniu 1667 r. ; 7 Jan Leznicki 1636 r. ; 8 Stanisław Sczytnicki; 9 Paweł Kuhn; 10 Daniel Krauz; 11 Kasper Rezler; 12 Jerzy Hagenau, 1669 r. ; 13 Bernard Reymer; 14 Andrzej Słupski, 1679 r. ; 15 Jan Hennigk, f 1682 r. ; 16 Szczepan Skarzewski, l675r. ; 17 Jerzy Treug; 18 Jan Handier; 19 Stanisław Karnicki, 1691; 20 Franciszek Hacki, brat opata oliwskiego Michała, towarzyszył wojsku ciągnącemu pod Wiedeń, autor dzieł a Chrysostomus vindicatus Olivae 1683, b Vindex yeritatis regius. Posn. 1688, c Regia via ad Yeritatem, Gedani 1689, d Scrutinium veritatis, Olivae 1696, e Statera justitiae de scrutatore veritatis, Olivae 1691, 21 Marcin Rakowski; 22 Mik Szoty Szotniki Działyński Joannie Dominici castellani Culmensis ex Marianna Grudzińska in opinione sanctitatis 1682 Posnaniae mortua filius; 23 Piotr Żywiecki; 24 Stan. Główczyński, 1722 r. ; 25 Andrzej Smarzewski; 26 Andrzej Lewicz, 1713 r. ; 27 Jerzy Gengull, autor kilkunastu dziełek przeciwko Lutrowi, Zwingliuszowi i Kalwinowi; 28 Jan Cywiński, 1748 r; 29 Karol Sawicki; autor żywotu św. Aloizego p. t. Verum speculum innocentiae, był synem wojewody Melchiora, wojew. brzeskolitewskiego, f 1733 r. ; 30 Reinhold Gert, f 1730 r. ; 31 Józef Andrzejowicz; 32 Antoni Dobrski, był 2 razy rektorem 1733 i 1746 r. ; 33 Maciej Przanowski; 34 Bartłomiej Luder, orator et poeta celeberrimus, 1747 r. ; 35 Szczepan Świ narski, 1748 r. 36; Jan Mielkiewicz, Gdańszczanin, 1754 r; 37 Andrzej Wagner; 38 Kaspar Borowski; 39 Andrzej Kurowski; 40 Walenty Kierski do r. 1766 powołany do Krakowa, Między profesorami zasługuje na wzmiankę Gabryel Rzączyński, Plinius Polonus, jak go mianuje Borck w Echo sepulchralis str, 104, I; był dawniej rektorem kollegium ostrogskiego. Dalej Albert Poleski, qui in gratiam monialium Ord. 8. Benedicti Zarnovecensium rubricas generales breviarii Romani Polonica reddidit, typisque expressit Gadanensibus in 4. W r. 1748 umarł ks, Szczepan Prusiecki. R. 1754 zmarł Aleksander Odyniec. Wreszcie wymienią Borck cały szereg księży, którzy umarli obsługując dotkniętych zarazą peatiferorum ob. Echo sepulchralis, I, 77109. Dawniej był w Sz. kościół braci miłosiernych Fratrum de Misericordia, trudniących się pielęgnowaniem chorych po domach i szpitalach. Ufundował ich tu Jan Tesmer, wojew. malborski. Kościół i klasztor stanął jego nakładem około r. 1646; leżał nad drogą ze Sz. do miasta, przed bramą zwaną Legethor Kościół ten zaledwie 10 lat istniał, gdy go spalili Gdańszczanie z obawy przed Szwedami. Odbudowany dopiero w r. 1671 Drugi raz z podobnej przyczyny zburzyli go Gdańszczanie w wojnie z Rossyanami r. 1734, Nowy kościół zaczęto budować po 10 dopiero latach. Podczas oblężenia miasta przez Francuzów r. 1807 spalili go po trzeci raz Gdańszczanie wraz z całym Sz. Nie był odbudowany. Zakonnicy zarządzali dość liczną parafią, którą im powierzył r. 1718 bisk. Szaniawski ob. Utracone kościoły p. kś. Fankidejskiego, str. 190. Ich posiadłości składały się z kilku domów w Gdańsku w ulicy Hundegasse i z folw, Trzcinska ob. Borek Echo sepulchralis I, str. 138. W r. 1760 tworzył Sz. jedne z trzech juryzdyk biskupich. Było tu 106 domów. Sąd składał się z sędziego, pisarza, instygatora i 6 ławników oraz 2 sług, których opłacał skarb bi skupi i Szotland. Od tego sądu szła apellacya do starosty subkowskiego, od niego zaś do biskupa. Wszystkich sądowych mianował bi skup. Sz. miał kolektorów sześciu, z których co rok dwóch usuwano. Połowę ich stanowili katolicy, połowę lutrzy. Oni to wybierali po datki. Dochód Sz. z gruntu wynosił zł. 1333 gr. 10. Inne podatki się zmieniały. Piwowarowie od beczki piwa płacili gr. 15, od łasztu słodu sprzedanego za juryzdykę zł. 3. Pieka rze od zmielonego łasztu zboża dawali zł. 3; dystylatorzy i szynkarze od beczki kupionej gorzałki zł. 1 gr. 15. Lecz nie podług tej usta wy, ale podług dawnego zwyczaju opłacali się, to jest; piwowarowie od łasztu jęczm. wyro bionego na słód zł. 4, od beczki przywoźnego piwa gr. 21, piekarze i gorzelni od łasztu zł. 1. Rzeźnicy zaś oprócz wstępnego do cechu zł. 40 żadnej skarbowi rocznej daniny nie pła cili, tylko staroście z sądem łącznie dawali zł. 200. Inni rzemieślnicy nic nie płacili. Ku pujący dom płacił biskupowi dziesiąty grosz ceny, biorący sukcesyę z juryzdyki, jeżeli był z innego miejsca, także dziesiąty grosz opła cał. W r. 1751 Sz. przyniósł dochodu zł. 8366, r. 1750 tylko 6302, r. 1758 zł. 2776 ob. Ma jątki biskupie przez ks. Kujota. str. 60. . Po kilka razy został Sz. zniszczony, mianowicie w latach 1464, 1520, 1576, 1656, 1734, 1807, ostatni raz zaś r. 1813 w którym kościół je zuitów podczas oblężenia utracił wieże. R. 1772 dostał się Sz. pod panowanie pruskie i został połączony z Stolcenbergiem, Szydlicami i Św. Wojciechem i do rzędu miast wy niesiony. Lecz po wcieleniu Gdańska do Prus od r. 1793 i znów od r. 1807 stanowi prze dmieście gdańskie ob. Land. u. Leute des Landkr. Danzig von Brandstaeter, str. 186. 2. Sz. Nowy niem. Neu Schottland, os. do Brentowa, pow. gdański górny, st. poczt. Wrzeszcz, paraf. kat. Oliwa; 1885 r. 1 dm. , 10 mk. Dawniej były to dobra szl, należące do cystersów w Oliwie, którym je zapisali Wejherowie. R. 1772 nabył je Fryderyk Wielki za 36, 000 tal. i złączył z Wrzeszczem do jednego obwodu Intendanturbezirk. 3. Sz. Nowy niem. Neu Schottland, wś, pow. miejski gdański, gm. i st. p. Wrzeszcz Lang fuhr, paraf. kat. Oliwa; loży nad Strzyżą; 1885 r. 39 dm. , 1056 mk. 4 Sz. , niem. Schottland, os. do Przebrna, pow. gdański ni zinny 1885 r. 27 dm. , 177 mk. ; loży nad za toką Świeżą, na Nierzei Świeżej. 5. Sz. , os. do Mikołajek, pow. sztumski; 1885 r. 29 dm. , 241 mk. Kś. Fr. Szotniki, zaśc, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol, o 84 w. od Nowoaleksandrowska. Szoty al. Na Szotach, część Olszanicy, pow. jaworowski. Szotniki Szpaków Szowkiany Szowkiany, zaśc, pow. trocki, w 4 okr. pol. , gm, aleksandrowska dawniej Oława, okr. wiejski Mieluny, o 2 w. od gminy, 3 dusze rewiz. ; należy do dóbr Kuciszki, Mołochowców. Szówsko al. Szuwsko, z Setną, wś, pow. ja rosławski, na praw. brzegu Sanu, przy go ścińcu z Jarosławia 5 klm. do Sieniawy; wólka bliżej Jarosławia, w miejscu, gdzie od gościńca oddziela się droga do Olszyc. Okolica równa, gleba napływowa i urodzajna. Na północ rozgranicza Sz. potok Wyrwa od Wią zownicy. Par. rz. kat. w Jarosławiu. Szkoła ludowa. Wś liczy 202 dm. i 1112 mk. , Setna 9 dm. i 66 mk, obszar więk. pos. 3 dm. i 52 mk. Co do wyznania jest 1055 rz. kat. , 150 gr. kat. , 2 prot. i 23 izr. Pos. więk. Jerzego ks. Czartoryskiego ma gorzelnię i folw. , 373 mr. roli, 75 mr. łąk, 4 mr. ogrodu, 45 mr. past. i 5 mr. pod budowlami, ogółem 705 mr. ; pos. mn. ma 1194 mr. roli, 159 mr. łąk i ogr. , 65 mr. past. i 31 mr. lasu. Sz. graniczy na płd. z Koniaczowem, na zach. z Makowiskiem i Piwodą. Mac. Szozdy, wś okolona lasem, pow. zamojski, gm. i par. r. gr, Tereszpol, kat. Gorecko. Odl. na płd. od Zamościa w. 36, mają 19 os. , 215 mk. 47 prawosł. , 361 mr. ziemi piaszczystej. W 1827 r. było 22 dm. , 112 mk Szpachów, niem. Spachendorf, ob. Liskowiec. Szpaczki al. Szpaczek, os. leśn. w dobrach Goryń, w pow, radomskim. Szpaki 1. wś i fol. , pow. konstantynowski, gm. i par. r. g. Kornica, r. 1. Górki, mają 117 dm. , 795 mk, 2651 mr. włośc. i 502 mr. folw. W 1827 r. było 105 dm. , 380 mk Wś ta wraz z fol, należała do ststwa łosickiego, obecnie jest majoratem rządowym, oddanym rodzinie JazykowPoleszko. 2. Sz. , wś i fol. , pow. przasnyski, gm. i par. Dzierzgowo, odl. o 21 w. od Przasnysza, ma wiatrak, 9 dm. , 112 mk. W 1827 r. 15 dm. , 96 mk Dobra Sz. lit. A. składały się w r. 1883 z folw. Sz. , nomenkl. Rogale, rozl. mr. 815 gr. or. i ogr. mr. 485, łąk mr. 76, past. mr. 55, lasu mr. 185, nieuż. mr. 14; bud. mur, 3, z drzewa 15; płodozm. 4 i 9pol. , las nieurządzony. Wś Sz. os. 25, mr. 78; os. Rogale mr. 1. Br. Ch. Szpaki 1. wś włośc. nad rzką Jaźnicą, pow, dzisieński, w 4 okr. pol, gm. Jazno, okr. wiejski Kuryłowicze, o 10 w. od Dzisny, ma 4 dm. , 38 mk w 1865 r. 11 dusz rewiz. . 2. Sz. , zaśc. nad potokiem, pow. święciański, w 3 okr. pol. , o 45 w. od Święcian, 2 dm. , 40 mk. 10 katol, 25 rozkoln. , 5 żydów. 3. Sz. , wś, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 2 okr. pol. , gm. Malesze, o 16 w. od Bielska. 4. Sz. , wś, pow. wołkowyski, w 2 okr. pol, gm. Zelzin, o 33 w. od Wołkowyska. 5. Sz. , wś nad rzką Pohrebicą dopł. Suły, pow. miński. Szpaki 1. al. Spaki, część Popowiec, pow. brodzki. 2. Sz. , grupa domów w Wólce Mazowieckiej, pow. Rawa Ruska. Szpakiszki 1. wś nad jez. Giełwa, pow. wileński, w 1 okr. pol, gm. Giełwany, okr. wiejski Bogusławiszki, o 6 w. od gminy a 62 w. od Wilna, ma 5 dm. , 42 mk. katol; w 1865 r. należała do dóbr Giełwa, Adama Daukszy. 2. Sz. , dwa zaśc, pow. wiłkomierski, gm. Wojtkuny, o 14 w. od Wiłkomierza. Szpaków, wś nad Stubłą, pow. rówieński, na pograniczu pow. dubieńskiego, na zachód od Równa. Uroczyska noszą nazwy Dworowicze, Kruszwica, Janiewicze, Mielnik, Za rzecki Staw. Podług reg. pobor, pow łuckie go z 1570 r. Iwan Szpakowski z części Sz. płaci z 4 dym. , 4 ogrodn. po 2 gr. a p. Waśkowa Szpakowska ze swojej części z 11 dym. , 9 ogrodn. po 2 gr. , 2 kół młyn, , 1 bo jar, , i karczm. , 1 szynk. 6 gr. W 1583 r. Iwan Czaplicz Szpakowski płaci z Sz. z 15 dym. , 10 ogr. a Iwan Szpakowski z 22 dym. , 6 ogr. , 2 ogr. , 3 kół waln. , 1 folusz. Jabło nowski, Wołyń, 9, 92, 100. J Krz. Szpakowa, dawna nazwa wsi Chajnówka ob. . Szpakowce, wś nad jez. Szpakowekiem, pow. nowogródzki, w 3 okr. pol. i gm. Nowa Mysz, ma 13 osad; miejscowość nieco falista, grunta szczerkowe. A. Jel. Szpakowiszcze, zaśc, pow. miński, w 1 okr. pol mińskim, gm. Białorucz; miejscowość falista, dość leśna, grunta szczerko we. A. Jel. Szpakowo, wś i folw. , pow. białostocki, w 3 okr. pol, gm. Jaświłki, o 42 w. od Białegostoku. Szpakowskie, jezioro, w pow. nowogródz kim, w obrębie gm. Nowa Mysz, w pobliża wsi Szpakowce, 1 2 w. szerokie i prawie 3 4 w. długie, ma dno twarde, brzegi zachodnie la sem porosłe. A. Jel. Szpakowskie, uroczysko na gruntach wsi Połstwin, w pow. kaniowskim ob. VIII, 731. Szpakowszczyzna, trzy pobliskie zaśc, pow. miński, przy granicy pow. borysowskiego, mają razem 5 osad; grunta nieco falisto, szczerkowe, lasu dostatek Korziukowie mają tu około 2 3 4 włóki. A. Jel. Szpakowszczyzna, uroczysko w Bohusławiu. Szpakowy Szlak, małor. Szpakiw Szlach, w dzisiejszych pow. bałckim i olhopolskim, ciągnął się w kierunku toru obecnej dr. żal południowozachodniej. Skalkowski powiada, że szlak ten, według zdania Czarnowskiego, obywatela Podola, nazwany został Szpakowym na pamiątkę watażki hajdamaków Iwa Szowkiany Szówsko Szozdy Szpachów Szpaczki Szpaki Szpakiszki Szpakowa Szpakowce Szpakowiszcze Szpakowo Szpakowskie Szpakowszczyzna Szpakowy Szpanów Szpądowo Szperówka Szpengleniki Szperek Szpanów Szpanowicze Szpęgawa Szpetki na Szpaka, który krył się w nadbohskiej puszczy. Zwykle zasiadał nocą na gościńcu, zarzucał drogę gałęźmi, które rozpalał, a sam czatował z samopałem na przejeżdżających. Czumaków jednak, jadących po sól do jezior krymskich, przepuszczał i bronił od Kamyszników, innego rodzaju zbójców. Schwyta ny w 1730 r. , przez sąd magdeburski Winnic ki został skazany na śmierć. J. I. Kraszewski powiada, że grób jego ma się znajdować w Żabokrzyczu, a na mogile stoi krzyż kamien ny z napisem ob. Wsp. z podr. do Odessy, Wilno, 1846, t. III, str. 248. Szlak Szpakowy zaczynał się w okolicy Lipowca, ciągnął się na Bracław, Krasne, Berszadę, Krute, Miastkowkę Arch. J, Z. R. , cz. III, t. 3, str. 39 do Bałty, ztąd zaś do Olwiopola i naresz cie u przeprawy Nikityna ginął zupełnie. Myli się więc Skalkowski utożsamiając tenże szlak z Czarnym, który zupełnie inny zacho wywał kierunek. Dr. Antoni J. utrzymuje, iż szlak ten otrzymał nazwę nie od imienia Iwana Szpaka, ale raczej ojca jego Fedora Szpaka Biłockiego, który znany jest z czasów buntu Paleja, Iskry i Samusia 17045. Ten Fedor Szpak Biłocki miał mieć dwóch synów Iwana, o którym wyżej mowa, i Zachara, który należał do szajki hajdamackiej Warłaama z Szarogrodu ob. Opowiadanie hist. , Ser. IV, str. 101 i dalsze. W 1649 r. setnikiem w Brahiłowie, potem w Morachwie był też Szpak, jak się o tem z Dyaryusza Oświecima dowiadujemy ob. Kiewskaja Staryna, 1882, str. 371. Porów. też Czarny Szlak. Edw, Rulikowski. Szpanów, wś nad rzką Uścia, pow. rówieński, na płn. od Równa, posiada kościół katol. paraf. , p. wez. św. Piotra i Pawła, wzniesiony w 1727 r. przez podczaszego kijowskiego Piotra Popłowskiego. Par. katol. , dekanatu rówieńskiego, 299 wiernych. Podług reg. pobor. pow. łuckiego z 1570 r. p. Fedor Kadianowicz Czaplicz Szpanowski płaci z imion swoich Sz. , Oleksina, Dworczika, Mykowa, Łuponina i Ponebilya z 44 dym. , 8 bojar putn. , 35 ogrodu. po 4 gr. , 8 ogr. po 2 gr. , 2 kół młyń. ; Iwan Czaplicz, wojski łucki, z imienia swego Sz. i wiosek k niemu z 175 dym. , 51 ogr. po 4 gr. , 76 ogr. po 2 gr. , 15 bojar putn. , 3 kół młyń. , 1 koła. W 1577 r. Hryhory Czaplicz płaci z 31 dym. po 10 gr. , od popa 2 fl, od 7 bojar po 10 gr. , 3 ogr. po 4 gr. , 7 ogr. po 2 gr. , zaś Iwan Czaplicz z 10 dym. po 10 gr. , 2 ogr. po 4 gr. , 1 ogr. 2 gr. W 1583 r. Iwan Czaplicz Szpanowski, wojski łucki, płaci z Sz. , imienia brata swego Hrehora Czaplicza, z 15 dym. , 11 ogr. , 1 koła folusz. , 3 waln. , 1 popa Jabłonowski, Wołyń, 5, 18, 53, 54, 93. Następnie dziedzictwo Steckich. Drogą wiana za Aleksandrą Stecką, słynną z urody, dowcipu i wykształcenia, przeszło na generała Michała ks. Radziwiłła, który urządził tu wspaniałą rezydencyą ob. Przeździeckiego Podole, Wołyń, Ukraina. Szpanowicze, wś nad Muchawcem, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 3 okr. pol, , gm. Kosicze, o 1 2 w. na płd. wsch. od Brześcia. Szpądowo, ob. Szpondowo. Szpengleniki wś włośc. nad rzką Spojszną, pow. trocki, w 1 okr. pol. , gm. Olkieniki, okr. wiejski Czarne Kowale, o 26 w. od Trok, ma 9 dm. , 111 mk. katol w 1865 r. 53 dusz rewiz. . Szperek 1. Sperek, Spirek, jezioro, pow. odolanowski, dawniej kaliski, o 8 klm. na zach. płd. od Miksztata, pod Antoninem, około 100 ha obszaru. Przyjmuje Piekielnicę z Gnojnikiem; odpływa z innemi jeziorami do Baryczy dopł. Odry. 2. Sz. , pustkowie do Przygodzic, nad jez. i n. , w pow. odolanowskim, par. Kotłów; miało w 1843 r. 3 dym. , 31 mk. 26 kat. , 5 prot. , a w 1871 r. 1 dym. , 7 mk. ; w późniejszych Spisach pominięte. Szperówka, fol. na przedmieściu Szczebrzeszyna. Szpetal, ob. Szpital Szpetki i Stebne al. Stebny wś paraf. , pow. wyżnicki, na pograniczu Bukowiny z Galicyą, na praw. brzegu Czeremoszu Białego. Grani czy od zach. ze Stebnem, od płn, z Uścierykami i Berwinkową te trzy osady w Galicyi, od wsch. z Ujściem Putyłowskiem, od płd. z Dołhopolem. Wzdłuż zach. granicy pły nie z płd. na płn. Czeremosz Biały, wzdłuż płn. zaś granicy połączony Czeremosz, gdyż na granicy Stebnego z Uscierykami łączą się oba Czeremosze Biały i Czarny. Obszar prze ważnie lesisty i górzysty. Na płd. granicy szczyt Henzary 934 mt. , tuż nad wsch. gra nicą szczyt Kamieniec 964 mt. , a w płn. zach. kącie obszaru, naprzeciwko połączenia się obu Czeremoszów, góra Kiczera 952 mt. . Os. Sz. al. Spetki, Spytki legła w płn. stro nie obszaru, nad Czeremoszem. Wznies, wsi cerkwi 502 mt. npm. W r. 1869 obszar gmi ny liczył 1221 ha 42 ar. ; było dm. 142, mk. 587; gr. nieun. 578, żyd. 9; Rusinów 578, Niemców 9 W miejscu cerkiew gr. nieun. drewniana, p. w. Uśpienia Maryi, zbudowana w latach 18601861 przez parafian. Według szem. dyec. archiep. gr. nieun. z r. 1885 było rodzin 130, a głów 650. Sąd pow. i urząd po datkowy Gurahumora, st. p. Dołhopole. Wła ściciel Karol Goetz i spółka. Br. G. Szpęgawa i. al. Spęgawa, rzka, lewy dopł. Motławy, płynie w pow. tczewskim. Wś Szpęgawa, nad tą rzką leżąca, nadała jej nazwę. Zachodzi nieraz w dokumentach. Niekiedy Motława w swym górnym biegu nosi nazwę Szpęgawy. Ob. Motława Dobkowo. 2. Sz. , Szpetal Szpica Szpiczyn Szpiczyńce Szpiegowo Szpiejli Szpicle Szpęgawsk Szpęgawa Szpęgawa strużka, w pow. starogardzkim, wypływa z płn. końca jez. Zduny i uchodzi po części do jez. Turze, po części do jez. Lubiszewskiego. Por. Goszyn 2. i Lubiszewo. Kś. Fr. Szpęgawa z 1780 r. al. Szpęgawy, niem. Spangau dok. 1258 Spangowe, Spangovia, Spancowa, dobra nad Szpęgawą dopł. Motławy, pow. tczewski, st. p. i kol. Tczew, o 4 klm. odl, par. kat. Miłobądz; 270 ha 173 roli or. , 46 łąk, 13 lasu; 1885 r. 10 dm. , 22 dym. , 109 mk. , 89 kat. , 20 ew. Sz, obejmuje dziś obszar zaginionego Dobkowa ob. ; obie były dawniej własnością cystersów w Peplinie ob. Opactwo pelplińskie p. kś. Kujota, str. 358 62. E. 1780 liczyła Sz. 34 kat. i 15 akat. ob. Wizyt. Rybińskiego, str. 54. Ki. Fr. Szpęgawsk, niem. Speugawken, dobra ryc, pow. starogardzki, st. p. i kol. Swarożyn odl. 5. 5 klm. , od Starogardu odl. 6 klm. , par. kat. Kokoszki; 1229 ha 447 roli or, , 59 łąk, 564 lasu; 1885 r. 31 dm. , 61 dym. , 324 mk, 174 kat. , 150 ew. ; gorzelnia parowa, cegielnia, zakład sztucznego wylęgania ryb, szkoła ew. 1887 r. 74 dzieci, 1 naucz. . Dla dzieci katol. szkoła w Ciecholewach. Z tą wsią i Zdunami tworzy Sz. majorat. Sz. rozłożył się malowniczo między dwoma długiemi jeziorami, które przerzyna kolej wschodnia i szosa starogardzka; w pobliżu ciągną się piękne łasy. Na płn. brzegu trzeciego jeziora pod Zdunami leży urocza dolina Theresenhain, ulubiony punkt wycieczek mieszkańców Tczewa, Starogardu a nawet Gdańska. Według taryfy z r. 1748, gdzie uchwalono pobór podwójny a akcyzę potrójną, płacili tu Borowski summatim 7 fl. 24 gr. , Koenig także summatim 9 fi. 18 gr. ob. Roczn. Tow. Prz. Nauk w Poznaniu, 1871, str. 174. Sympla zaś wynosiła 1717 r. 90 gr. ob. Cod. Belnensis w Peplinie, str. 83. R. 1686 posiadali Czarlińscy ob. Wizyt. Madalińskiego, str. 3. R. 1710 pobierał prob. w Kokoszkach ztąd mesznego 6 kor. żyta i tyleż owsa; dawniej 10 kor. żyta i tyleż owsa ob. Wizyt. Szaniawskiego, str. 127. R. 1780 posiadała Sz. Walentyna Konarska; mieszkańców było 114 kat. , 7 akat. ob. Wizyt. Rybińskiego, str. 282. Dawniej istniał w Sz. kościół kat. p. w. Narodz. P. M. Stał przy końcu wioski, na miejscu nieco wywyższonem, które otaczają trzy schodzące się drogi. W r. 1424 bisk. kujawski Jan nadaje mu pewne odpusty. Damalewicz kładzie go pomiędzy parafialne; proboszcz posiadał 3 wł. roli. Do par. należały Zduny. R. 1583 opisuje go wizytator jako w pruski mur budowany i konsekrowany. Nabożeństwo odprawiał podówczas prob, z Kokoszek co trzecią niedzielę. Na cmentarzu, starannie ogrodzonym, grzebano umarłych. Rolę plebańską pan Pierzcha, jeden z pięciu ówczesnych kolatorów, zwolennik nowej wiary, przyłączył do swojego folw. , proboszczowi zaś dawał co łaska. Niedługo potem runął i kościół. W r. 1631 żali się proboszcz kokoszkowski przed gdańskim konsystorzem, że włóki mu pozabierano, budynki gospodarskie obalono, kościół leżał w gruzach. Ówczesny oficyał pomorski Gołyński usiłował wskrzesić kościół szpęgawski, wytoczył nawet proces, ale bez skutku. W r. 1711 nie było już i szczątków po kościele, tylko murowana Boża męka wskazywała jego miejsce. Później i tę znieśli i pobudowali dom dla robotników, którzy na cmentarzu mają swój ogród. Przy końcu XVIII w. dziedzicami wsi byli Piwniccy, katolicy, którzy zamierzali odbudować kościół ob. Utr. kośc. p. kś. Fankidejskiego, str. 247. Kś. Fr. Szpica, w r. 1543 Stpicza, pow. chełmski, gm. Brzeziny, par. Puchaczów. W 1827 r. 5 dm. , 130 mk. W połowie XV w. wieś ta w par. Łęczna, własność klasztoru sieciechowskiego, miała 9 łan. km. , których płacono czynszu klasztorowi 8 skotów, 30 jaj, 2 koguty, 2 sery, 2 korce owsa; odrabiano własnym pługiem jeden dzień w tygodniu; 3 karczmy z rolą płaciły 2 i pół grz. Wszystkie role dawały dziesięcinę snopową wartości 9 grz. a konopną po jednym pęku. Z dwóch łanów sołtysich płacono dziesięcinę do Sieciechowa Długosz, L. B. , III, 267, 273. W r. 1531 wś Szpica, Łęczna i Wola, w par. Łęczna, miały 7 1 2 łan. , 1 młyn; w Sz. były 2 łany wójtowskie Pawiński, Małop. , 352, 363. Br. Ch. Szpica, Szpyci, szczyt górski w dziale Czarnohory, nad pot. Czarnym, w gm. Żabio, pow. kossowskim. Wzn. 1866 mi Szpiczyn futor, uroczysko na gruntach mka Obuchowa, w pow. kijowskim. Szpiczyńce, dawniejsza nazwa wsi Spiczyńce ob. , w pow. skwirskim. W 1683 r. należała do dóbr Jana Aleks. Koniecpolskiego ob. Pawołocz, i. VII, 923. Szpiegowo, wś i fol, pow. lipnowski, gm. Oleszno, par. Zaduszniki, odl 19 w. od Lipna, ma 11 dm. , 269 mk W 1827 r. 9 dm. , 78 mk. W 1880 r. fol. Sz. z attyn. Kisielewo i Małomin rozl. mr. 533 gr. or. i ogr. mr. 333, łąk mr. 13, lasu mr. 167, nieuż. mr. 20; bud. mur. 2, drewn. 5; płodozm. 9pol, las nieurządzony. Wś Sz. os. 20, mr. 60. Według reg. pob. ziemi dobrzyńskiej z r. 1564 wś Spiegowo, w par. Zaduszniki, miała 4 kmieci, poddanych Mateusza i Jakuba Spiegowskich, 1 łan, 2 zagr. i karczmę; płacono poboru 2 fl 22 gr. Pawiński, Wielkp. , I, 284. W 1789 r. wła ścicielem Ben. Trzciński. Br. CL Szpiejli, ob. Szpiele. Szpicle, łotew. Szpiejli, wś i dobra, pow. rzeżycki, w 3 okr. pok. do spraw włośc. , gm. i par. Rozentowo, w 1863 r. 131 dusz rewiz. ; Szpielewszczyzna w 1866 r. własność Henryka Dłuźniewskiego, niegdyś folw. dóbr Preźma. Przy Sz. w połowie b. wieku założono fol. Dłużniewo łotew. Dłużniwa. Szpielewszezyzna, wś nad rzką Oślikiem al. Oślicą pr. dopł. Druci, pow. mohylewski. Szpigalszczyzna, wś włośc, pow. dzisieński, w 4 okr. pol. , gm. Jazno, okr. wiejski Kuryłowicze, 9 dusz rewiz. Szpigiraciny, zaśc, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 81 w. od Nowoaleksandrowska. Szpigle, dobra, pow. szawelski, gm. Błagowieszczeńsk, o 54 w. od Szawel. Szpikałowskie, zaśc. włośc. nad rzką Ulinką, pow. dzisieński, w 4 okr. pol, gm. Jazno, okr. wiejski Ugolniany, o 24 w. od Dzisny, 1 dm. , 7 mk. kat. w spisie z 1865 r. wykazane jako wś, mająca 6 dusz rewiz; . Szpiklosy, wś, pow. złoczowski, 10 klmna płd. zach. od Złoczowa sąd pow. i urząd poczt. . Ob. Remizowice, z którą to wsią Sz. tworzą jedną gminę. Szpikoduba, zaśc, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 80 w. od Nowoaleksandrowska. Szpikołosy, wś i folw. , pow. hrubieszow ski, gm. i par. r. 1. Hrubieszów, r. g. Dyakonów. Posiada cerkiew, która była parafialną do 1792 r. , następnie stanowiła filię par. Dyakonów; obecna pochodzi z 1801 r. W 1827 r. 47 dm. , 225 mk. Dobra Sz. składały się w r. 1841 z fol. Sz. i Białoskóry, rozl. mr. 1019. Jestto dawna wieś królewska. Władysław Jagiełło uposażając w r. 1400 kościół paraf. w Hrubieszowie, nadał, między innemi, dzie sięciny z fol. w Szpikołosacb. Część wsi tej przeszła następnie na własność prywatną mo że nadana była miastu, bo w akcie sprzeda ży ststwa hrubieszowskiego w r. 1800 wy mieniono część Sz. , zwaną starościńską ob. Hrubieszów, III, 180 i 185. Br. Ch. Szpikołosy, wś, należała do zamku krzemienieckiego ob. t. IV, 778; będą to zapwne Sz. w pow. złoczowskim ob. Remizowce Szpików, mko u źródeł rzki Szpikówki dopł. Bohu, pow. bracławski, okr. pol. Tulczyn, gm. Szpików, parafia kat. Krasne, sąd Niemirów, przy trakcie poczt, z Rachen st. dr. żel. kijowskoodeskiej do Bracławia o 30 w. . Ma 499 dm. 484 na prawie czynsz. , 2982 mk. 530 żyd. . Posiada 2 cerkwie w mieście p. w. Niepokal. Poczęcia N. M. P. , wzniesioną w 1767 r. , z 1386 parafianami i 45 dzies. ziemi, i na przedmieściu Sadki, wzniesioną w 1754 r. , z 1386 parafianami i 46 dz. ziemi. , oraz dwa domy modlitwy żydowskie. W mku jest 16 sklepów, 158 rzemieślników, 26 targów, apteka. zarząd gminy, szkółka wiejska 58 uczniów, fabryka mydła i świec, cegielnia spółkowa, fabryka piasku cukrowe go, założona w 1844 r. z systemem ogniowym a w 1874 r. przerobiona na parową, mająca 12 dyfuzorów na 1800 wiader, w której w 1886 7 r. przerobiono 158, 024 berk, buraków i otrzy mano 155, 811 pudów cukru. Pałac zbudowa ny w zeszłym wieku. Była tu poprzednio kaplica kat. dekanatu jampolskiego. W skład gminy wchodzą Sz. , Kiczmań, Lewkowce, Łuka Zabokrzycka, Sielnica, Stojany, Szpikówka, Torków, Ułyha Wielka i Żabokrzycz, razem 11 starostw, 1181 osad, 8091 mk. wło ścian, 7973 dz. ziemi włośc. 6618 ornej. Oprócz tego w obrębie gminy zamieszkuje 1834 osób innych stanów, cała więc ludność gminy wynosi 9895 mk. Ziemi włośc. w Sz. 1870 dz. , dworskiej w całym kluczu Sz. , Winokurnia, Lewkowce, Kiczmań i Huta 5205 dz. Jestto jedno z naj wynioślej szych miejsc w gub. podolskiej. Powierzchnia równa i gó rzysta, glebę stanowi czarnoziem z glinką po mieszany. Sz. należał niegdyś do prastarej rodziny Koszków. W 1582 r. Iwan Koszko, sędzia bracławski, sprzedaje Sz. , Worobijówkę i Rohozne ks. Ostrogskiemu. Następnie należał do Zamoyskich, jako wiano przeszedł do Koniecpolskich, następnie do Potockich, a jako wiano posagowe córka Szczęsnego wniosła go Świejkowskim. Wnuk ich w osta tnich czasach sprzedał teraźniejszemu posia daczowi Bałaszowowi. Dr. M. Szpikówka, rzka, w pow. bracławskim, prawy dopływ Bohu. Bierze początek pod mkiem Szpikowem, mija wsi Szpikówkę, Tor ków, Żabokrzycz, Wojciechówkę, Bortniki, Wyszkowce i poniżej wsi Pałanki uchodzi do Bohu. Płynie początkowo z zach. na wschód, od wsi Bortniki zwraca się na płn. Długość biegu 25 w. Od prawego brzegu przyjmuje rzkę Żabokrzyczkę. X M. O. Szpikówka, wś nad rzką t. n. , pow. bracławski, okr. pol. Tulczyn, gm. i par. praw. Szpików, par. kat. Krasne, sąd Niemirów, o 10 w od Rachen, ma 37 osad, 260 mk, 389 dz. ziemi włośc, 240 dwor. Należała do Potockich, Świejkowskich, dziś Wiszniewskich. Szpil, struga w pow. kijowskim, dopł. rz. Stuhny, uchodzi do niej od praw. brzegu, na gruntach wsi Neszczerów. Szpile al. Szpiły wś na praw. brzegu Teterowa, przy ujściu strum. Tal, pow. radomyski, w 4 okr. pol. , gm. Iwanków o 1 1 2 w, , na lew. brzegu Teterowa, par. praw. Koleńce o 8 w. , odl. o 92 w. od Radomyśla, ma 778 mk. Włościanie, w liczbie 246 dusz rewiz. , uwłaszczeni zostali na 1610 dzies. , ze spłatą po 362 rs. 69 kop. Sz. wraz z Koleńcami należały niegdyś do dóbr metropolitów kijowskich, następnie ks, Golicyna, Olizarów, Szpielewszezyzna Szpigalszczyzna Szpigiraciny Szpigle Szpika Szpiklosy Szpikoduba Szpikołosy Szpików Szpikówka Szpil Szpile Szpilewski Szpilki Szpilówka Szpindze Szpinalew Szpindzie Szpinek Szpital w końcu do 1848 r. hr. Ksawerego Branickiego, obecnie skarbowa. J. Krz. Szpilendorf, niem. Spillendorf, wś położo na na Szląsku austryackim, w pow. bruntalskim Freudenthal, o 3 klm. od Bruntalu, wzn. 473 mt. npm. kościół W r. 1880 było 77 dm. , 550 mk. rz. kat. , Niemców. Szkoła ludowa 4klas. W. H. Szpilewka, sioło nad stawem, pow. sumski gub. charkowskiej, o 14 w. na płd. zach. od Sum, ma 119 dm. , 668 mk. , cerkiew Pokrowską, wzniesioną w 1850 r. , na miejsce dawniejszej z 1732 r. , z cudownym obrazem N. M. P. Korsuńskiej. Szpilewska Rudnia, pow. radomyski, ob. Rudnia 48. t. IX, 929. Szpilewski, zaśc, pow. bobrujski, o 1 milę ku zachodowi od mka Hłuska, w gm. i par. katol. Hłusk. A. Jel. Szpilki 1. wś, pow, lidzki, w 4 okr. pol, gm. Lebioda, okr. wiejski Skrybowce, o 24 w. od Szczuczyna, ma 12 dm. , 92 mk. w 1865 r. 39 dusz rewiz. ; należy do dóbr Małe Możejki, Brochockich. 2. Ss. al. Mędryki ob. , mylnie Szyłki wś, pow. miński, w pobliżu da wnego traktu poczt. mińskokojdanowskiego, w gm. Samochwałowicze, ma 6 osad; miej scowość falista. A. Jel. Szpilówka, przedmieście mta Niemirowa, pow. bracławski, odl. o 1 1 2 w. od Niemirowa. Szpindze, jezioro, w pow. trockim, z którego wypływa rz. Strawa pr. dopł. Niemna. Szpinalew, kol. , pow. piotrkowski, gm. i par. Kamieńsk, ma 30 dm. , 270 mk, 506 mr. włośc. i 2 dwors. Szpindzie 1. zaśc. , pow. trocki, w 1 okr. pol. , gm. Szumiliszki o 13 w. , okr. wiejski Bogdanańce, dobra skarb. Olkieniki, 4 dusze rewiz. 2. Sz. , wś, pow. trocki, w 3 okr. pol. , gm. Hanuszyszki o 11 w. , okr. wiejski i dobra, Chełstowskich, Talkowo, 19 dusz rew. Szpinek, os. młyn. i włośc, pow. konecki, gm. Czermno, par. Fałków, odl. od Końskich 27 w. ,. ma 4 dm. , 15 mk. , 35 mr. dwors. , 10 mr. włośc. Należy do dóbr Czermno. W 1827 r. 6 dm. , 39 mk, , par. Czermno. Szpital Dolny i Górny, około r. 1800 Spethal, Szpetal, w spisie z 1827 r. Szpethal, w dokum. Spetal Spital dwie wsi i folw. nad rz. Wisłą, pow, lipnowski, gm. i par. Szpital. a Sz. Górny leży na wyniosłej krawędzi doliny Wisły, naprzeciw Włocławka odl. 3 w. , o 2 1 2 w. od mostu na Wiśle, odl. 19 w. od Lipna. Posiada kościół par. mur. , kasę wkładowo zaliczkową, 29 dm. , 364 mk. W 1827 r. było 25 dm. , 230 mk. Kościół wzniesiony został w r. 1806 staraniem dziedzica Maryana Rutkowskiego. Po upadku kościoła par. w Sz. Dolnym, przeniesiono parafią do Sz. Górnego około 1816 r. . Dobra Sz. Górny składały się w r. 1886 z fol Sz. , Suszyce i Butkowice, rozl mr. 2464 fol Sz. Górny gr. or. mr. 542, łąk mr. 34, past. mr. 26, lasu mr. 229, wody mr. 27, przestrzenie nieokreślone mr. 648, nieuż. mr. 54; bud. mur. 13, drewn. 18; fol. Suszyce gr. or. i ogr. mr. 244, past. mr. 24, nieuż, i wody mr. 242; budowli drewn. 5; fol. Rutkowice gr. or, i ogr. mr. 281 łąk mr. 23, past. mr. 34, w odpadkach mr. 35, nieuż. mr. 13; bud. mur. 2, drewn. 3; płodozm. 8pol. , las urządzony, cegielnia. W skład dóbr poprzednio wchodziły wsi; Sz. Górny ob. 30, mr. 169; Zofiówka os. 3, mr. 18; Ignackowo os. 2, mr. 8; Maryanki os. 2, mr. 6; Sz. Dolny os. 7, mr. 11; Romanowo os. 2, mr. 25; Suszyce os. 5, mr. 129; os. Stanisławowo mr. 16. b Sz. Dolny al Mały, wś, leży w nizinie nadwiślańskiej, tuż naprzeciw Włocławka, odl 22 w. od Lipna, ma 13 dm. , 118 mk, 44 mr. W 1827 r. 12 dm. , 78 mk. Początkiem osady był szpital przytułek, hospitale, założony na początku XIII w. , z fundacyi niejakiego Boguszy Bogussa, woj. łęczyckiego, który za radą i zezwoleniem biskupa kujaw. Michała i krewnych, oddał fundacyę swą na własność cystersom, sprowadzonym z klasztoru w Lubiążu Vallis s. Georgii. Szpital sam poświęcony został p. w. św. Gotarda. Wkrótce po osiedleniu się zakonników napadli na osadę Prusacy i splądrowali ją a przy powtórnym napadzie zabili przeora. Zniechęceni tem zakonnicy po 20letnim pobycie opuścili to miejsce i zrzekli się prawa własności na rzecz kapituły. Wtedy opat całego zakonu polecił r. 1252 opatowi Morimundu osadzenie opróżnionej fundacyi, ten zaś przekazał zarząd jej klasztorowi sulejowskiemu pochodzącemu z Morimundu. Tymczasem biskup kujawski, uważając się za administratora opuszczonej fundacyi, zajął te posiadłości i nie chciał widocznie wpuścić do nich przybywających na nowo cystersów. Na skargę przełożonego, opat klasztoru lubiązkiego przesłał listowne zażalenie i protestacyę do Kazimierza, ks. kujawskiego i opata sulejowskiego. W liście tym nazywa księcia advocatus dotis S, Gothehardi i, fundator illius domus Dok. kujaw. Ulanów. , str. 198, 125. Dalsze dzieje tej fundacyi łączą się z niewyjaśnioną dotąd sprawą zamierzonego przemesienią klasztoru sulejowskiego do Byszewa, W r. 1255 klasztor sulejowski ustępuje kilku zbyt odległych posiadłości, jak Dobrów pod Kotem, Pieczew, Dobre pod Radziejowem na rzecz Byszewa i Szpitala św. Gotarda Kod. Wielkp. , Nr. 328. Sprawa z biskupem kujawskim i sukcesorami Boguszy, którzy zagarnęli uposażenie Szpitala, a przytem niebezpieczeństwo grożące od Prusaków, są przyczyną, że jeszcze w r. 1285 fundacya szpital Szpilendorf Szpilendorf Szpilewka Szpilewska Szpital Szpitalka Szpital na jest nieobsadzoną. Wreszcie w r. 1288 przychodzi do ugody pomiędzy Engelbertem, opatem byszewskim, a Wisławem, bisk. kujawskim. W akcie spisanym we Włocławku opat utrzymując prawa zakonu do pierwotnej fundacyi Boguszy, zrzeka się praw do dóbr jakoby zapisanych klasztorowi testamentem Boguszy, z wyjątkiem dwóch wsi Złotopole i Konarzewo, które tenże fundator umierając oddał klasztorowi a biskup Wolimir przyznał tę darowiznę. Z listu opata lubiązkiego widać, iż na dobrach szpitalnych ciążyły jeszcze około 1258 r. obowiązki takie, jak pilnowanie bobrów i sokołów książęcych, przewód i podwody i t. p. ciężary, o których zniesienie prosi opat księcia. Zapewne życzenie to zostało zaspokojonem. Odtąd szpital pozostaje pod zarządem klasztoru byszewskiego, przeniesionego następnie do Koronowa. W r. 1358 klasztor byszewski, któremu zarząd dóbr w Kujawach był niedogodnym, robi zamianę z Hektorem Łąckim, który oddaje klasztorowi swe wsi Łącko Wielkie i Małe, Wilcze, Osiek, a bierze za to Szpital Górny Hospitale S. Gothardi, Szpital Dolny Novum Hospitale, Zaduszniki, Glewo i Złotopole Kod. Wielkp. , Nr. 1372 i 1376. Akt zamiany spisany został w Żninie wobec arcyb. gnieźn. Jarosława, trzech wojewodów i innych poważnych świadków. Szpital sam istnieje zapewne jeszcze czas jakiś, ale zakonnicy, nie mając materyalnych pobudek, zaniedbują instytucyę. Być może, iż jeszcze za, rządów klasztornych powstał tu kościół i parafia. W 1564 r. Szpital Dolny posiada kościół parafialny. Wikaryusze katedry kujawskiej posiadają tu dwa łany kmiece, karczmę i 6 komorników. Stanisław Chodowski ma 10 ogrodz. , karczmarza, 2 garncarzy, hultaja, 2 komorn. Płacą poboru 5 fl. 28 gr. W Sz. Wielkim siedzi 15 kmieci na łanach, 5 komorn. , karczmarz przedający gorzałkę, poddani Stan. Chodowskiego; płacą 9 fl. 8 gr. Pawiński, Wielkp. , I, 284, 285. Sz. Dolny posiadał kościół par. p. w. św. Wojciecha, fundacyi Tomasza Niemierzy, który spłonął na początku obecnego stulecia. Około r. 1880 znajdowała się fabryka obić papierowych a w 1884 r. powstała fabryka serów. Dobra Sz w 1789 r. były własnością sukcesorów Józefa Rutkowskiego; składały je wsi Suszyce, Kulino, Skórzno, Chełmica W. , Wichowo, Łochocino, Popowo, Rachcino, Lisk, Rzeczna, Polichnowo, Krajczynko, Krępa. Sz. Górny parafia dawniej Sz. Dolny, dek. lipnowski dawniej dobrzyński, do r, 1818 należała do dyecezyi kujawskiej. Sz. gmina należy do sądu gm. II okr. , ma 22, 737 mr. obszaru 4381 mr. nieużytków, 594 dm. , 5921 mk. 1301 protest. , 130 żyd. ; zarząd gm. w Fabiankach. W gminie znajdują się 2 kościoły, 6 szkól począt. , urząd gm. , sąd gm. , cegielnia, browar, młyn wodny, tartak, 3 wiatraki. W skład gminy wchodzą Bednarka, Błotkowo, Brzóstowo, Bogucin, Chełmica Wielka i Mała, Cypryanki, Działy, Fabianki, Grodzkie, Grabiny, Józefin, Ignackowo, Karasiewo, KrzyżówkiBoguokie, Krępiny, KotowskieBachińskie, K. Wito szyńskie, Kulin, Lisk, ŁachaWitoszynska, Łęg, Łochocin, Maryanka, Mościska, NoweRomunki, Okrągła, Olszyny, Orszulewo, Osiek, Popowo, Polichnowo, Popiołkowo, PsiaGórka, PiaskiPopławy, Rachcin, Rek, Roma nowo, Rutkowice, Rzeczno, Sempliny, Świątkowizna, Skórzno, Stanisławowo, Suszyce, Szpital Górny i Dolny, Upust, Uklejewiec, Walewskie Rządowe i Prywatne, Wichowo, WilczeniecBoguski, W. Fabianki, Witoszyn, Wycinki, Zapusta, Zarzyczewo, Zbytkowo, Zofijka. Br. CL Szpital, urzęd. Spital, wś i os. , pow. ino wrocławski, o 8 klm. ku płd. od Gniewkowa, wzn. 87 mt. npm. , par. kat. i pocz. Parchanie, par. prot. Murzynek Klein Morin, st. dr. żel. w Gniewkowie. Wś ma 6 dym. , 44 mk. 3 kat. , 41 prot. i 118 ha 108 roli. Os. ma 20 dym. , 192 mk. 28 kat. , 164 prot. i 207 ha 192 roli, 5 łąk. Sz. należał do probo szczów inowrocławskich; z nich wymieniają regestra pobor, z r. 1583 Piotra Gawłowskie go; było tam wówczas 7 łan. os. , 3 zagrodn. Rząd pruski zabrał Sz. i wcielił do domeny inowrocławskiej. E. Cal. Szpitale, dobra, pow. kobryński, w 1 okr. pol, gm. Siechnowicze, o 25 w. od Kobrynia. Szpitalka, folw. , pow. nieszawski, gm. Lubanie, par. Nieszawa odl 3 w. , rozl. 180 mr. 129 mr. roli, 33 mr. past. , U mr. łąk, 2 bud. mur. , 1 drewn. Zdaje się, iż folw. ten wchodził dawniej w skład par. Parchanie. Szpitalna Wieś, niem. Hospitalsdorf, dok. 1302 r. Bertelsdorf, Bartelsdorf, Rolandt, 1402 Bertnsdorf, wś w Pomezanii, pow. sztumski, st. p. Mlecewo, par. kat, Kalwa; 246 ha 192 roli or. , 12 łąk, 7 lasu; 1885 r. 15 dm. , 14 dym. , 70 mk, kat. Ob. Sztum. Kś. Fr. Szpitałyszki, wś, pow. kalwaryjski, gm, i par, Udrya, odl. od Kalwaryi 45 w. ; ma 3 dm, , 13 mk, Szpitary, wś i folw. , pow, miechowski, gm. Kowala, par. Brzesko Nowe. Folw. poduchowny, obejmujący 518 mr. , nabył na licytacyi od rządu Koloński za 38, 006 rs. W 1827 r. 24 dm, , 211 mk. Według reg. pob. pow. proszowskiego z r. 1581 wś Szpitary, w par. Brzesko Nowe, należąca do prepozytury zwierzynieckiej, miała 4 1 2 łan. km. , 2 zagr. bez roli Pawiński, Małop. , 8. Szpitki, wś nad bezim, ruczajem, uchodzącym do Irpenia, pow. kijowski, w 5 okr. pol. , Szpitki Szpitary Szpitałyszki Szpitalna Szpitale Szpoki Szpitolpewis Szpitolpewis Szplitkarczma Szpluchów gm, Białogródka, o 27 w. od Kijowa, ma 518 mk. Podług Pochilewicza jest tu 715 mk. praw. i 25 żyd. Włościanie, w liczbie 251 dusz rewiz. , uwłaszczeni zostali na 1302 dz. , ze spłatą po 1845 rs. 14 kop. Posiada cerkiew Pokrowską, drewnianą, wzniesioną w 1735 r. przez Aleksego Kobca, młynarza budeckiego. Do par. praw. należą wsi Hurowszczyzna i Łyczanka. Wś ta założoną została podobno przez Spytka z Melsztyna, wwodę krakow. , poległego w bitwie z Tatarami nad Worskłą w 1399 r. Na początku zeszłego wieku nale żała do ks. Szujskich, w końcu zaś wieku do Józefa Kopernickiego, który umierając w r. 1799 przekazał synowi Stanisławowi. W 1820 r. przeszła do Zaleskiego, który w 1840 r. Sz. wraz z Łyczanką, Hurowszczyzną i Lisznią, w ogóle 6000 dz. , sprzedał Podwysockiemu. Następnie dobra były własnością Stogowa, od 1850 r. Dobryńskich, następnie Iwensona, od 1870 r. nabyte przez Maryę Bigelman, w uszczuplonych granicach, mają 1137 dzies. ziemi i 1074 lasów we wsiach Sz. i Petruszkach. Obecnie należy do Breszczyńskich. J. Krz. Szpitolpewis, wś, pow. kowieński, w 2 okr. pol. , o 83 w. od Kowna. Szplitkarczma 1. pow. szubiński, ob. Grocholin. 2. Sz. , niem. Splittkrug, os. należąca do wsi Kruszyn Polski, pow. bydgoski. Szpluchów 1. czeskie Szpluchov niem. Spluchau, os. na Szląsku austr. , należy do gm. Frystat Freistadt; w 1880 r. 21 dm. i 157 mk. , 152 rz. kat. i 5 prot. ; 137 Polaków i 18 Niemców. 2. Sz, , os. , należąca do gminy wiejskiej Dąbrowy, w pow. frysztatskim; 16 dm. i 119 mk. 3. Sz, , os. , w pow. cieszyń skim, należąca do Błędowic Górnych OberBludowitz; 29 dm. i 150 mk. W. i. Szpogin, wś nad Dubną, pow. dyneburski; most na rzece. Szpoki, wś, pow. Słonimski, w 2 okr. pol, gm. maryjska, o 18 w. od Słonima. Szpoła, mko nad rzką Szpołką, pow. zwinogródzki, na pograniczu pow. czerkaskiego, w 1 okr. pol, gm. Szpoła, par. kat. Złotopol, o 32 w. na wschód od Zwinogródki, na płd. zach. od Śmiły pow. czerkaskiego, ma 7305 mk. Podług Pochilewicza w 1863 r. było tu 2946 mk. praw. , 10 kat. , 2534 żyd. Sz. połączona jest odnogą, 21 w. długą, ze st. dr. żel. chwastowskiej Ćwietkowo. W mku znajdują się dwie cerkwie drewniane Troicka, z l784 r. i Nikołajewska, z 1786 r. , dom modlitwy żydowski, gorzelnia, cukrownia, założona w r. 1856, apteka, zarząd okr. pol. , sąd pokoju, zarząd gminy, wzorowa szkoła początkowa. Oprócz tego jest tu rezydencya właściciela, z parkiem i ogrodem i główny zarząd dobr. Gmina szpolańska obejmuje 9 okręgów starostw wiejskichy 12 miejsc zamieszkałych mko Sz. , cukrownia, willa, mających 3814 dm. , 22, 446 mk. , 26, 810 dzies. ziemi 9674 włośc, 16, 850 dwors. , 286 cerkiewnej. Poprzednio Sz. była attynencyą Śmilańszczyzny i razem ze Śmiłą w ciągu czasów tych samych zmieniała właścicieli. W 1764 r. 20 maja ks. Ksaw. Franc. Lubomirski założył tu kaplicę kat. p. t. Narodzenia N. P. Maryi, na miejscu dawniejszej cerkwi. Oprócz tego były w Sz. trzy inne cerkwie obrządku prawosławnego, W 1795 r. 27 maja kś. Jan Radzimowski, protojerej olszański, zjechawszy do Sz. , zajął cerkiew i do swojej przyłączył parafii. Poświadczyli o tem przed kś. Trębickim kś. Ignacy Zerebicki, Cypryan Starowiejski, pisarz kantory szpolańskiej i czterej z bractwa. W skutek tego kaplicę przeniesiono do domu Gojżewskiego i przy niej był kapelanem kś. Tomasz Domaniecki ob. O śmil. paraf. kośc. , Wilno, 1856, str. 26. W 1768 r. podczas koliszczyzny parochem był tu kś. Jan Skulski. Ks. Ksawery Fr. Lubomirski w jednem z nadań swoich tak się wyraża iż chcąc miasto moje Sz. zaludnić i ozdo, bniejszem one uczynić, końcem zachęcenia, aby przyjmujący w nim zasiedziałość nie szczędzili pracy i wydatków na porządne zabudowanie się, umyśliłem grunta zajmujące się przez nich na wieczność onym przydzielać. Jakoż Matwij owi Kijanicy, kupcowi i mieszkańcowi szpolańskiemu, daję niniejsze prawo moje, w moc którego, tak sam, jak i potomkowie jego, w obowiązkach mieszczaństwa zostając, plac w rynku z domem gotowym zabudowanym i lochem murowanym, oraz coby później na tym placu przybudowanego było, aż do brzegów rzeczki, sadzawka rznięta, która podobnie do pomienionego Kijanicy należeć ma, oraz sianoźęć w dąbrowie. ., jako własność posiadać ma, z którego to domu i gruntu do żadnych innych powinności i danin obowiązanym być ma, oprócz czynszu kupieckiego, rocznie po złp. 18 i podatków na skarb koronny kominnego lub jakieby w czasie następnym oznaczone były; dom tegoż od kwatyrowania wolny bydź ma, to więc prawo aby zupełną moc miało, podpisem ręki mojej stwierdzam. Datum w Smiłej d. 27 Junii 1785 r. U tego prawa, do obiaty podanego, podpis F. X. Lubomirski G. W. R. m. p. ; poniżej przypisek Importował za dom i plac rubli 40 Arch. J. Z. R. , część TI, t. 2, str. 283. Ks. Fr. Ksaw. Lubomirski wraz z całą Śmilańszczyzną sprzedał Sz. ks. Potemkinowi, po którego śmierci dobra te przeszły do jego sukcesorów Łopuchinych, od tych do Skordulich i w końcu do Orłowych, którzy sprzedali Sz. ze wsiami Maryanówką, Sihnajówką i Wasilkowem 18, 538 dzies. Szpogin Szpoła Szpon Szprewja Szprejcy Szprachy Szpot Szporek Szprotawa Szpołka Aleksandrowi Abazie, dzisiejszemu właści cielowi. Ed. Rul. Szpołka, rzka, w pow. zwinogródzkim, lewy dopł. Zgniłego Tykicza, wierzchowiny Siniuchy. Bierze początek pod wsią Tereszki, płynie zrazu w kierunku płd. aż do Szpoły, poczem przybiera kierunek zach. , mija Wasilków, Iskrzyno, Stecówkę, Jurkówkę i poniżej wsi Jerki ma ujście. Od praw. brzegu przybiera ruczaje od Chyłków, Łozowatki, Kamienowatki, Kniazę, Czyczyr al. Czyczyrkozę i Sasowę, od lewego zaś ruczaj od Skotarewa, uchodzący w Wasilkowie. J. Krz. Szpon już r. 1710, niem. Spohn, 1780 r. Szpohn, wś włośc. na Kaszubach, pow. kościerski, 2 3 4 milii od mta pow. , st. p. Nowa Karcz ma, par. kat. Stare Grabowo; zawiera 10 gburstw i 3 zagr. , 270 ha 147 roli or. , 12 łąk; 1888 r. 19 dm. , 26 dym. , 132 mk. , 43 kat, 89 ew. Wizyta Szaniawskiego z r. 1710 pisze Szpon secundum erectionem tenetur solvere siliginis modios sex, aTenae sex; et modo tantum solvit quatuor pag. 11. Da wniej należała ta wś do kartuzyan, którzy ją założyli w XVII w. i osadzili Niemcami. R. 1670 było tu 5 gburów, każdy płacił 9 fl. , karczmarz 10 fl. ob. Zietsch. d. Westpr. Gesch. Ver. , XV str. 176. Wizyt. Rybiń skiego z r. 1780 donosi, że tu było 15 kat. i 17 ew. ob. str. 245. Przy konfiskacie dóbr duchownych zabrał rząd tę wś; 1820 r. na stąpiło uwłaszczenie. Kś. Fr. Szpondowo, wś i folw. nad rz. Płonką, pow. płoński, gm. Kuchary, par. Płońsk odl. 5 w. , ma 11 dm. , 87 mk. Wykazy urzędowe podają ogólny obszar na 673 mr. Fol. Sz. w r. 1885 rozl. mr. 290; gr. or. i ogr, mr. 272, łąk mr. 9, nieuż. mr. 9; bud. mur. 2, drewn. 8. Szpora nazwa wątpliwa, rzeczka, lewy dopł. Maskawy, praw. dopł. Warty. Płynie od miasta Środy. Szpora, jezioro, w pow. wileńskim. Na brzegach leżą wsi Dojlidy i Łowkieniki oraz zaśc. Jurkiszki i Kiertojka. Szporek, jezioro, w pow. ostrzeszowskim, ob. Piwońska Struga. Szpot, ob. Spad. Szprachy, w dok. Szprachów, wś nad rzką Połonką, pow. łucki, na płd. zach. od Łucka. Szprejcy, wś, pow. wojerecki wojrowicki. W 1840 r. było 196 Serbów; 1860 r. . 277; 1880 r. 305 Serbów ewang. Wś ta podana już była pod nazwą Spreetza al. Spreewitz, Ludność tylko mylnie była podaną. Szprewja al, Szprowja, Sprewa, Sripawa, niem. Spree, główna rzeka Łużyc zachodnich, lewy dopł. Haweli praw. dopł. Elby. Płynie z płd. pochyłości Karkonoszów na Budziszyn, Wojerecy, Chociebuż, Lubin; 46 mil długa. Obszar dorzecza 172 mil kw. Dopływy jej Słownik Geograficzny T, XII. Zeszyt 133. Schoeps Szepc Biały i Czarny poniżej Budziszyna i Malko al. Mathe. Por. Łużyce. t. V, 841. Szprochowice, czeskie Szprochovec, niem. Sprochowitz, wś na Szląsku austr. , w pow. cieszyńskim, należy do gm. Toszonowice Dolnepar. kat. Dobracice, ew. Ligota. W 1880 r. 28 dm. , 150 mk. , 127 rz. kat, 23 prot; 135 Morawian, 14 Polaków. Katolicy mówią po morawsku, ewangielicy po polsku. Wś leży na granicy polskiej części Szląska. Szprotawa, Sprotte, rzka, prawy dopływ Bobrawy, lew. dopływu Odry. Uchodzi do Bobrawy pod mtem Szprotawą. Szprotawa, w dok. Sprottaw, Sprottavia, niem. Sprottau, msto pow. na dolnym Szląsku, w regencyi lignickiej, przy ujściu Szprotawy Szproty do Bobru z praw. brzegu, przy drodze żelaznej łączącej Głogowe z Żeganiem Sagan; odl, 44 klm. na zach. od Głogowy, 8 1 2 mil na płn, ,zachód od Lignicy. Posiada kościół par. ewang. , kościół par. kat. i drugi filialny, szkołę realną, fabryki sukna, mydła, krochmalu, przędzalnio, st. dr. żel. głogowskiej, 448 dm. , 1823 gospodarstw, 7552 mk. , 811 żołnierzy; co do wyznania 5904 ew, , 1545 kat. , 101 żyd. Do miasta należy 811 ha 580 ha roli, 118 ha łąk i 15 ha lasu. Zawiązkiem osady był starożytny gród, wzniesiony tu podobno za rządów Chrobrego. Przy grodzie wcześnie bardzo powstała osada i parafia. Konrad, ks. głogowski, nadał osadzie prawo niemieckie r. 1263 i umocnił zamek. W 1304 r. wydał tenże książę potwierdzenie wszystkich poprzednio otrzymanych przez miasto przywilei. W 1263 r. już słynie z 40dniowego odpustu ołtarz P. Maryi w kościele par. a liczne wsi wchodzą w skład parafii. Kościół w tym czasie zostaje znacznie rozszerzonym. Około 1422 r. przeniesiono tu klasztor magdalenek z Bytomia nad Odrą, w skutek pożaru jaki zniszczył to ostatnie miasto. Hans z Żegania zdobył Sz. w r. 1476 a Matyas, król węgierski, oblegał w r. 1489. Pożar zniszczył osadę w r. 1473. R. 1564, po śmierci Jerzego v. Schoenaich, zastawnego pana na Sz. , wdowa pozostała z synem ustąpili miastu zamek z przyległościami, dwie wioski podmiejskie, dwa młyny i prawo wyższych i niższych sądów za spłacenie sumy zastawnej 10, 270 tal. węg. złot. i 1900 miśnijskich na 22 lat zaczynając liczyć w rok po śmierci wdowy, z prawem dalszego wykupu. Jednak dopiero r. 1709 miasto ostatecznie stało się właścicielem zupełnym. Reformacya wcześnie się tu rozszerzyła. Już w latach 1517 1520 pleban tutejszy Franciszek Ahenobarbus występował z kazalnicy przeciw sprzedaży odpustów. Około 1528 r. kościół św. Jerzego na przedmieściu Głogowskiem został zajęty Szprochowice Szpora Szpołka Szpondowo Szpyn Szpruch Szpyrki Szpylak Szpyć Szpuntowe Szpule Szpryca Szprudowo Szpruch przez reformatorów. W r. 1558 stał się cud w oktawę Bożego Ciała hostya wysunęła się z rąk wątpiącego kapłana i uniosła się w górę, dopiero na modły zakonnic opuściła się znowu. Na pamiątkę cudu wystawiono drewniany kościołek Ciała Chrystusowego, zamieniony w r. 1738 staraniem zakonnic, przy udziale magistratu z rozkazu cesarskiego, na murowany. Gdy wzrastała liczba protestantów, zawartą została pomiędzy ewangielikami a katolikami dobrowolna ugoda w r. 1565 co do wspólnego używania kościoła par. Kazania i modły odprawiały oba wyznania, tylko chrzty i śluby protestantów odbywały się u św. Jerzego lub w domach. W 1598 r. wystawili protestanci oddzielny kościółek i szkołę. W 1628 r. oddział żołnierzy Liohtensteina zajął miasto a następnie wzbroniono protestantom 1630 r. używania kościoła katolickiego, zostającego pod patronatem klasztoru. W 1747 r. rozpoczęto budowę kościoła ewang. w murach dawnego zamku. Budowa trwała do 1825 r. Kościół katol. paraf, p. w. Wniebowzięcia P. Maryi, po zamknięciu klasztoru w r. 1810 przeszedł pod patronat rządu i biskupa. Powiat szprotowski obejmuje 13 mil kw. wyżyny przeszło 1000 st. npm. piaszczystej, błotnistej, obfitującej w stawy, torfowiska i lasy. Z powodu ubóstwa gleby zaludnienie słabe. Główną rzeką w powiecie jest Bobrawa lewy dopł. Odry, do której Szprotawa uprowadza wody wschód, części powiatu. Ogólny obszar gmin wiejskich wynosi 28, 945 ha 18, 737 roli, 4487 łąk i 3622 lasu, większej posiadłości 42, 542 ha 9879 roli, 4355 łąk i 26, 796 lasu, gmin miejskich Szprotawa i Primkenau 1475 ha 1037 roli. Ludność gmin wiejskich wynosiła w 1885 r. 23, 484, wiek. posiadłości 3063, miast 9280. Ogólny obszar 72, 961 ha 29, 653 roli, 8969 łąk, 30, 435 lasu. Ogólna ludność 35, 827 31, 142 ewang. , 4555 katol, 113 żyd. , 17 in. wyzn. . Obszar powiatu wchodzi częściowo w skład księstwa Sagan Żegań. Ludność wyłącznie niemiecka lub zniemczona. Szpruch Dolny i Górny, os. , pow. grójecki, gm. i par Czersk; leży o 2 w. na płd. zach. od Czerska. Szprudowo, niem. Sprauden, dok. 1245 Sprudoho, Sprudov, Sprudowe, Sprudow 1283 r. , wś w nizinach, niedaleko Wisły, nad szosą gniewskotczewską, zamieszkała przez t. z. Fetrów ob. Sł. Geogr. , IX, 99, pow. kwidzyński, st. p. Gniew, par. kat. Lignowy, 945 ha 846 roli or. , 49 łąk; 1885 r. 27 dm. , 69 dym. , 353 mk. , 289 kat. , 64 ew. Szkoła ew. liczyła 1887 r. 75 dzieci. Sz. należało od r. 1233 do cystersów w Oliwie, jako darowizna książąt pomorskich. R. 1282 ustąpił Mestwin II Krzyżakom całą ziemię gniewską, do której należało i Sz. , wynagradzając klasztor innemi włościami. Dawniej był w Sz. ko ściół kat. mur. p. w. św. Szymona i Judy, fi lialny do Lignów, patronatu rządowego. Fun dował go podobno jakiś sołtys. Ołtarz wielki był poświęcony Panu Jezusowi na Krzyżu, drugi po prawej stronie N. M. Pannie. Na ścianach było 12 apostołów malowanych. Ko ściół ten posiadał 24 mr. roli, pozostałej po nowem wymierzeniu włók lignowskich; Her mann Kuhdorn, komtur gniewski, przekazał je r. 1345 kościołowi, później dodał jeszcze całą włókę, również na nizinach; biskup Ma ciej, bawiący właśnie w Miłobądzu, potwier dził tę darowiznę d. 1 listop. 1348 r. i przy łączył wtedy kościół jako filią do Lignów. Powiadano, jakoby proboszcz posiadał i w Sz. 4 włóki, na co jednak nie było dowodów wizyt. Klińskiego, str. 296. Podczas reformacyi opanowali kościół luteranie i używali go przeszło 40 lat. Kiedy potem r. 1596 bi skup Rozdrażewski oddał go katolikom, z da wnych gruntów nic nie pozostało oprócz cha łupy z ogródkiem. Z początku przybywał tu proboszcz lignowski co drugą niedzielę, pó źniej co trzecią. W uroczystość św. Szymona i Judy był główny odpust. Na początku obe cnego stulecia kościół podupadł i rząd kazał go r. 1827 rozebrać. Katolicy w Sz. chcieli na jego miejscu wystawić przynajmniej kapli cę, rząd jednak tego nie pozwolił ob. Utrac. kośc. przez kś. Fankidejskiego, str. 256. Mesznego pobierał prob. 40 kor. żyta i tyleż owsa, po 1 kor. od włóki ob. Wizyt. Sza niawskiego z r. 1710, str. 226. R. 1780 li czyło Sz. 155 kat. i 70 luter. ob. Wizyt. Rybińskiego, str. 166. Za czasów polskich wś należała do ststwa gniewskiego. Uchwalo no obecnie budowę szosy ze Sz. na Cierpice, Kursztyn do Peplina. Kś. Fr. Szpryca, niem. Spritza, wyb. do Swornigac, pow. chojnicki, 16 dm. , 128 mk. Szpule 1. wś, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol, o 28 w. od Nowoaleksandrowska. 2. Sz. , wś, pow. wiłkomierski, gm. Owanta, o 51 w. od Wiłkomierza. Szpuntowe Podżliny ob. Podzliny. Szpyć szczyt karpacki, w dziale Czarnohory, niedaleko granicy węgierskiej, w płd. wsch. przedłużeniu Czarnohory, po za Turkułem. Wzn. 1866 mi Szpylak, szczyt górski na lew. brzegu pot. Różanki i nad pot. Kliwińskim, w gm. Rożanka, pow. stryjskim. Wzn. 839 mt. Szpyn, wzgórze na obszarze gm, Korczyn, w pow. stryjskim, na praw. brzegu Kruszelnicy, dopł. Stryja. Wzn. 689 mt. Szpyrki, wś niedaleko rzki Szewczynki dopł. Bohu, pow. lityński, okr. pol. Meżyrów, gm. Owsianiki, par. praw. Iwanowce, Szramki Szramów Szramowo Szramy Szrapki Szratonów Szreitlangken Szreni Szrama Szrama kat. Bar, ma 29 dm. , 180 mk. , 192 dz. ziemi włośc, 330 dwors. Należała do Necewiczów, Sagatowskich, dziś Szelichowskich. Lr. M. Szrama, urzędow. Schrammamuehle, młyn, w pow. szubińskim Żnin, o 6 klm. na płd. wschód od Gąsawy, nad Gąsawką dopł. Noteci; par. Ryszewko, okr. wiejski Drewno, poczta w Gąsawie, st. dr. żel. w Mogilnie o 12 klm. , ma 2 dm. i 22 mk. Sz. była niegdyś własnością kościelną, zabraną przez rząd pruski i wcieloną do domeny Gąsawa. Szramki al. Szramy, wś, pow. bracławski, gm. i par. kat. Niemirów, ma 45 osad. Należy do klucza niemirowskiego, dawniej Potockich, dziś Szczerbatowych. Ob. Buszyńce. Szramów al. Szromów, pod Łowiczem, ob. Sromów. Por. też Łaski, L. B. II, 263, 265, 512, 526. Szramowo, jezioro pod wsią t. n. , pow. brodnicki. Nad niem ciągną się wzgórza, Łazami zwane. Szramowo 1. dobra ryc. nad Drwęcą, pow. brodnicki, st. p. Brzozie Niem. o 4 klm. , par. kat. Pokrzydowo; 571 ha 348 roli or. , 61 łąk, 2 lasu; 1885 r. 9 dm. , 23 dym. , 104 mk. , 79 kat. , 25 ew. ; gorzelnia parowa; dziedzic 1858 r. Morawski, 1885 Wagner. Roku 1401 mieszkają tu i w Orkuszu Machewiozowie, od których pochodzą Otto Machewicz, woj. pomorski, i Hektor Machewicz, ststa mirachowski. R. 1401 zamieniają Machewicze te dobra na Gonty i Babięta ob. Kętrzyński O ludn. pols. , str. 187. Wizyta Strzesza z r. 166772 podaje Bona hereditaria Generosor. olim Białobłockich. Heredissa contingit Gnoso Cypriano Trzciński. Mansi 12 p. 338. 2. Sz. , niem. Schrammen, majętność chełmińska w Pomezanii, należąca do Prabut, pow. suski, st. p. , tel. i kol. i par. kat. Prabuty 5. 5 klm. odl, 516 ha 234 roli or. , 44 łąk, 218 lasu; 1885 r. 10 dm. , 20 dym. , 108 mk. , 49 kat. , 59 ew. R. 1565 pozwala ks. Albrecht, że ststa prabucki Franciszek T. Silslau od Jerzego t. Schertwitz może nabyć dobra te, 16 włók obejmujące, tak samo dobra zastawne Orkusz ob. Gramer Gesch. d. Bist. Pomesanien, str. 266. Później dziedzicem na Szramowie jest Franciszek Szorc ob. Kętrz. O ludn. pols. , str. 196. R. 1809 napotykamy tu jeszcze 5 nazwisk polskich na 20 mk. tamże, str. 208. Szramy, ob. Szramki. Szrapki, Schrapky w r. 1339, później Szrapki, Srappky, Srabki, Szrabki, osada niegdyś szlach. , pow. średzki, dawniej pyzdrski, o 8 klm. na płn. wschód od Środy poczta i st. dr. żel. , par Giecz. W r. 1339 bisk. poznański Jan oznajmia, że Wincenty, dziekan gnieźnień. , kanonik pozn. , oddał wś kapitulną Stęszewko Mikołajowi z Sz. i zięciowi jego do osadzania na prawie niemieckiem Kod. Wielkop. , n, 1194. Przy schyłku XIV w. pisali się ztąd Szrapkowie Bogusław i Dobiesław Akta gr. wielkop. , I, II; w r. 1578 posiadali na Sz. Stanisław ChłapowskiGórny 3 3 4 łan. . os. , Piotr Gabliński 2 łany, a około r. 1620 Krzyżanowski 2 ślady os. Sejm z r. 1773 1775 potwierdził Piotrowi Korytowskiemu, podsędkowi gnieźn. , własność Szrapek i in nych włości Konstyt. I, 174; około r. 1793 należała jedna część Sz. do franciszkanów poznań. , a druga do Melchiora Korytowskiego. Pierwszą nazwano później Szrapkami Orzeszkowskiemi a drugą Dominowskiemi. 1 Sz. Orzeszkowskie al. Michałowskie, zwy kle Michałowem zwane, tworzą odrębną po siadłość; mają 2 dm. , 39 mk. kat. i 98 ha 93 roli; właścicielom jest Aleksander Miaskowski ob. Michałowo 9. , t. VI, 308, pomiesza ne z Sz. Dominowskiemi. Sz. Orzeszkowskie graniczą z Rusiborzem, Orzeszkowem i Sz. Dominowskiemi; około r. 1843 posiadał je Mi chał Szeliski z Orzeszkowa. 2 Sz. Dominowskie, folw. do Dominowa, ma 2 dm. i 54 mk. ; właścicielem jest Stanisław Poniński, przed tem Radoński z Chłapowa. E, Cal, Szratonów, czes. Szratnov, niem. Schrattenhof, przys. na Szląsku austryackim, w pow. opawskim, odl. 2 klm. od wsi Deszczna czeskie Desztne, niem. Dorfteschen, do której należy. W r. 1880 było 3 dm. , 16 mk. Szreitlangken, pow. tylżycki, ob. Schreitlanken. Szreni 1. al. Śrem, w dok. Zrem r. 1136, Szrem 1211, Srem 1212, Cirem 1232, Sireme 1234, Serem 1242, Srzem 1252, Sreme 1305, Scrim 1329, Shrem 1337, Strzem 1353 i 1502, Szrim 1396, Strim 1396, Strym, Strzym, Srim 1418, Scrym, Screm, Szrzem r. 1456, urzęd. Schrimm, miasto powiatowo w w. ks. poznańskiem, o 36 klm. na płd. od Poznania, 20 klm. ku wsch. od Czempinia, st. dr. żel. pozn. wro cławskiej, leży po obu brzegach Warty, pod 52 6 płn. szer. , 34 41 wsch. dłg. , ma 2 kościoły katol. , okazały gmach pojezuicki, kościół protest. , synagogę, gimnazyum, wyższą pensyę żeńską, kasę oszczędności powiatową i prywatną, towarzystwa pożyczkowe polskie i niemieckie, towarzystwo agronomiczne polskie, urząd poczt. pierwszorzędny, st. drogi żel. , st. tel. , gazownię, fabryki octu, tektur i asfaltu, aptekę, 4 lekarzy, weterynarza, 3 adwokatów, 4 jarmarki do roku, batalion piechoty. Sz. jest siedzibą władz powiatowych, komisarza obwod. , sądu okręg. i urzędu stanu cywilnego. Drogi bite łączą Sz. z Kurnikiem, Dolskiem, Czempiniem, Borkiem, Zaniemyślem i Książem. W r. 1885 liczyło miasto z os. Senftleben 1 dm. , 15 mk. 416 dm. , 1368 rodzin, 6333 mk 3248 płci męz. , 3085 żeń. , 536 wojskowych; 4106 kat. , 1367 prot. , 860 żyd. . Do miasta należy 1046 ha 743 ha roli, 121 łąk, 6 lasu; czysty doch. z ha roli 8. 62, z ha łąk 10. 18, z ha lasu 1. 57 mrk. Stare miasto leży na lew. brzegu Warty, na pagórkach gliniastych, a nowe na praw. brzegu, w nizinach torfiastych. W pobliżu znajdować się mają pokłady węgla brunatnego. Woda źródlana zawiera pewne części kwasu azotnego, amoniaku i chlorku. Szkoły miejskie mieszczą się w klasztorach pofranciszkańskich. Herb wyobraża zamek piętrowy z otwartemi wrotami; na szczycie stoją 3 figury przedstawiające N. M. Pannę, Chrystusa i św. Wawrzyńca. Ludność, przeważnie polska, trudni się rolnictwem, drobnym handlem i przemysłem. W r. 1425 istniało tu 5 cechów rzeźnicki, tkacki, szewski, piekarski i kowalski; magistrat składał się z burmistrza, 5 rajców, 7 ławników i z cechmistrzów; w r. 1580 płaciło miasto 24 grzyw, soszu; łanów miejskich osiadł. było 8 3 4, rzemieśln. 82, szynkarzy 14, handlarzy 5, hultajów 4, piekarzy 20, młynów 2 i 1 łaziebnik; stare miasto miało 5 łan. os. i 2 1 2 ćwierci roli, a wójtowstwo 6 łan. ; na Pyszącej zwanej w regestrach pobor, przedmieściom było 18 łan. os. , 12 wolnych zagrodn. i 38 komor. ; ogółem płacono 157 złp. 18 gr. 9 den. Pawiń. , Wielkop. , I, 92. W r. 1689 założono w Sz. bractwo strzeleckie, potwierdzone przez Jana III; około r. 1765 płacili żydzi 654 złp. pogłównego; przy schyłku zeszłego wieku było 5 kościołów, 2 klasztory, 2 gmachy publiczne, 210 dym. i 1105 mk. Polaków; w kilka lat później 218 dym. i 1453 mk 293 żyd. ; 49 szynkarzy, 42 krawców, 34 rzeźników, po 21 szewców i płócienników, 8 kowali, 6 młynarzy, po 3 kołodziei, stolarzy, kuśnierzy, garncarzy i piwowarów, po 2 piekarzy, rymarzy, szlusarzy i oberżystów, 1 bednarz, szklarz, cieśla, kominiarz, puszkarz, czapnik, olejnik, ceglarz, introligator i ogrodnik; jarmarków odbywało się 11 do roku; miasto utrzymywało 2 stróżów nocnych. W 1809 r. było 1500 mk. ; 1837 r. 3131 mk. 907 żyd. ; 1843 r. 299 dm. , 3402 mk 1786 kat. , 692 prot. , 924 żyd. ; 1871 r. 6047 mk 3137 płci męż. , 2910 żeń. , 3597 kat. , 1321 prot, 1127 żyd. . Panowie Szremscy h. Drogosław pisali się nie z miasta Sz. Kościół p. w. Wniebowa. N. M. Panny istniał już przed r. 1298. Patronat należał do królów, którzy zrzekali się go niekiedy; w r. 1415 papież Jan XXII przywrócił prawo patronatu królowi Władysławowi; Zygmunt I zrzekł się prawa tego na rzecz Krzysztofa Szydłowieckiego i następnie przelał je na Jarosława Łaskiego; później wrócił znów do królów polskich; obecnym patronem jest król pruski. W miejscu starego stanął w XV w. nowy kościół z cegły, dotąd istniejący. W r. 1627 przystawił Chłapowski, dziedzic Kadzewa, kaplicę grobami rodzinnemi. Kaplicę zniesiono w nowszych czasach. W r. 1614 założyli tu bracia Barscy Jan i Andrzej kolegium mansyonarzy. Dotąd istnieje przy kościele bractwo księży ubogich, zaprowadzone w r. 1508, bractwo różańcowe z r. 1604; Anioła Stróża z r. 1639. Bractwo literackie, które miało swoją osobną kaplicę, istnieć przestało. W kościele znajduje się nagrobek z piaskowca Jerzego Jączyńskiego, podstarościego szremskiego 1597. Księgi kościelne zaczynają się od r. 1602. Kościół posiadał niegdyś znaczną bibliotekę, którą przywłaszczywszy magistrat, darował poznańskiemu gimnazyum św. Maryi Magdaleny, Drugą bibliotekę, która obecnie znajduje się w klasztorze pojezuickim, posiadają mansyonarze. Par. , liczącą 8500 dusz, składają osady Borgowo, Bystrzyk, Drzonek, Góra, Grzymisław, Kadzew, Kawcze, Łęg, Marszewo, Mechlin, Niesłabin, Nochówko, Nochowo, Orkowo, Ostrów, Pełczyn, Psarskie, Pysząca, Rudunek, Skrobacz, Sosnowiec, Szrem, Szymanowo, Topiałka, Wirginowo, Wójtowstwo i Zbrudzewo. Kościoły filialne stały niegdyś w Drzonku i Nochowie. Kadzew, Łęg, Mechlin i Pysząca miały swoje kaplice. Szkoły paraf. znajdują się w Drzonku, Górze, Mechlinie, Niesłabinie, Nochowie, Orkowie, Pyszącej, Szremie i Zbrudzewie. Kościół po franciszkanach, p. w. Narodzenia N. M. Panny, miał już istnieć w r. 1270, a franciszkanie pojawić się mieli w Sz. w r. 1238. Dat tych nie stwierdzają znane dokumenty. Prawdopodobniej założyli tu franciszkanie kościół i klasztor dopiero w r. 1426; około r. 1688 przenieśli się na inne miejsce, gdzie wystawili sobie kościół z cegły, a następni klasztor. W kościele tym przechowuj się sarkofag ze zwłokami zabitego w r. 1656 przez Szwedów zakonnika Adryana Męcińskiego. Kościół po franciszkankach, za miastem, zajęty w nowszych czasach przez jezuitów, stoi po zniesieniu ich pustkami. Kościół ten i klasztor założyły w r. 1616 Tekla i Wiktorya Gułtowskie, . a w r. 1647 uposażyła go Jolanta Niepruszewska. Ogień pochłonął te gmachy w r. 1766, w miejsce których stanęły nowe murowane. Za rządów pruskich sprzedano kościół i klasztor przez licytacyę; rząd zabrał zakonnicom Lubiatowo, które posiadały przed r. 1667. Konstytucyą sejmu z tego czasu uwolniono je od stanowisk i przechodów żołnierskich. Kościół szpitalny św. Ducha, nad Wartą, blisko mostu, wystawili cegły bracia Barscy w końcu XVI w. ; rząd pruski oddał go luteranom; szpital przerobiono na pomieszkanie dla pastora. Kościołek p. w, św. Szrem Mikołaja, założony na przedmieściu w r. 1605 podczas powietrza, istniał jeszcze w XVIII w. Par. prot. liczyła w r. 1860 w 48 osadach 1771 dusz, obok 10, 999 katol. Klasztory franciszkanów i franciszkanek dzieliły swe losy z kościołami. Klasztor jezuitów stanął w r. 1863 65. Szkoła par. istniała już przed r. 1519; wspomnieni powyżej bracia Barscy przeznaczyli w r. 1614 dla rektora 50 złp. , pod warunkiem, ażeby od ubogich szkólnego nie pobierał. Szpital przy kościele par. stanął około r. 1770 kosztem Marcina Łękowskiego, plebana, Dzieje, Sz. jest jedną z najstarszych osad polskich, znanych z dokumentów; wykopaliska świadczą o jej istnieniu przedhistorycznem. Osada rozwijała się do r. 1393 wyłącznie na lew. brzegu Warty; podanie, jakoby pierwotnie stała w miejscu wsi Pyszącej, nie da pogodzić się z danemi, czerpanemi z innych źródeł. Pysząca bowiem. odl. o 4 klm. od dzisiejszego miasta, odrębną tworzyła całość przed r. 253. Z większem prawdopodobieństwem szukać możemy śladów starego Sz. na pół drogi między Pyszącą i Psarskiem, z którem rozgraniczano Sz. w r. 1279, przy ujściu odpływu jez. Połczyńskiego, w miejscu Wójtowstwa. Na Sz. szła zapewne starożytna droga handlowa między Poznaniem a Wrocławiem. Nazwa osady nie uległa zmianie; zmieniała się tylko jej pisownia. Z równobrzmiącą nazwą Szrem spotykamy się w pow. szamotulskim i na Szląsku Schrom. Wywody dra M. Kanteckiego, jakoby Szrem zawierał w sobie ten sam źródłosłów co Strzemię, trudno podzielać. Pierwszą wzmiankę o istnieniu osady znachodzimy w bulli Innocentego II z r. 1136, potwierdzającej posiadłości arcybiskupów gnieźn. , w liczbie których podano villa in Zrem que Dolzco nuncupatur. Sz. przeto był wówczas albo znaczną osadą, która mieściła w sobie posiadłość Dolsko, albo, jeżeli piszący miał na myśli in terra Zremensi, stolicą ziemi lub dzielnicy. Sz. mógł już wówczas mieć swoje zamczysko. Zamczysko to sterczało na brzegu Warty, na grodziszczu, gdzie w nowszych czasach rozłożył się cmentarz żydowski; spłonęło przy schyłku zeszłego wieku; przestało istnieć z ostatnim kasztelanem. W r. 12101212 był Sz. stolicą dzielnicy graniczącej z przemęcką i czołem kasztelanii sięgającej ku płd. do Księginek, poza Dolsk. W r. 1212 występuje Piotr, pierwszy znany nam kasztelan; następcami jego byli Jan r. 1245 1247, Gerward 1252, Jarosz 1266 71, Cewlej 1271 77, Sambor 1277, Jan 1293 96, Piotr 1305, Berwold 1324 29, Wincenty 1353 60, Jan 1362 66, Andrzej z Żerkowa Zaremba 1377 83, Mikołaj 1391 93, Maczuda z Gębic 1396 97, Mikołaj 1399, Jan 1399, Mikołaj 1399 1401, Jan z Królikowa 1401 11, Jan z Obichowa 1411 22, Jan z Lichenia 1422 30, Wojciech z Pakości 1430 45, Jerzy z Wrześni 1450, Wojciech z Krotoszyna i Wielowsi Leszczyc 1452 59, Jakub z Krotoszyna Leszczyc 1460 61, Mikołaj z Janowego Młyna z Janówca Nałęcz 1461 99, Stanisław z Objezierza Nałęcz 1499 1501, Chrzan Kleczewski 1505, Maciej Borek z Gostynia 1513 27, Andrzej Roszkowski Łodzią 1538 55, Jan Służewski Sulima 1555 57, Stanisław Spławski Leliwa 1557 1563, Wojciech Czamkowski Nałęcz 1563 1572, Andrzej Opaliński Łodzia 1572 93, Jakub Rokossowski Glaubicz 1574 80, Mikołaj Zebrzydowski Radwan 1581 94, Andrzej Zebrzydowski Radwan 1594 99, Kacper Rozdrażewski Doliwa 1599 1611, Piotr Czamkowski Nałęcz 1611 18, Jan Ossowski Dołęga 1618 20, Krzysztof Cielecki Zaremba 1620 27, Mikołaj Zebrzydowski Radwan 1627, Abraham Ciświeki Wieniawa 1627 1643, Przecław Leszczyński Wieniawa 1644 1658, Mikołaj Zakrzewski Wyskota 1658 1661, Piotr Przyjemski Rawicz 1661 74, Kazimierz Grabski Wczele 1674, Adryan Miaskowski 1676, Adam Franciszek Rozdrażewski Doliwa 1680 81, Maciej Mielżyński Nowina 1690 96, Adam Naramowski Łodzia 1697 1723, Maciej Koźmiński Poraj 1723 1729, Franciszek Mielżyński Nowina 1729 1738, Adam Hieronim Kołaczkowski 1738 1746, Rafał Bniński Łodzia 1746 69 i Karol Koszutski Leszczyc r. 1769 uzupełn. według zapisków Teodora Żychlińskiego syna. Kasztelania szremska graniczyła z kasztelaniami Bnin, Modrze, Krzywiń i Książ. Czołem opola graniczącego z opolem Drzonek był Sz. między r. 1242 i 1279, stolicą powiatu lub okręgu między r. 1312 i 1403. W r. 1211 Władysław Odonicz nadał kościołowi św. Maryi w Wrocławiu wś Muclino Mechlin z jeziorem w pobliżu Szremu; r. 1233 34, ustępując przed Henrykiem Brodatym, zburzył zamki Bnin i Szrem, które Henryk odbudował niebawem; r. 1234 stanęła między tymi zapaśnikami ugoda, mocą której Warta rozgraniczać miała ich dzierżawy, Sz. atoli, z obszarem swoim na praw. brzegu Warty, otrzymał Borzywój, siostrzeniec i namiestnik Henryka. Wkrótce potem wszczęły się spory z biskupem pozn. Pawłem, który dla załatwienia ich przybył do Sz. Borzywój kazał wtrącić go do więzienia, z którego biskup uszedłszy, rzucił klątwę na wielkorządcę szremskiego. Dalszym skutkiem tych zatargów była wojna w r. 1236; Odonicz odzyskał Sz. a Borzywój poległ z ręki rycerstwa jego. Wiadomość podana przez H. Wuttke go Staedteb. d. L. Posen, 444. jakoby Odonicz daro Szrem Szrem wał osadę szremską klasztorowi lubińskiemu, polega na mylnem rozumieniu dyplomatów ob. Kod. Wielkp. , n, 236. W r. 1249, przy podziale Wielkopolski, dostał się Sz. z innemi zamkami Bolesławowi, bratu Przemysława I, I który mu go odebrał następnego już roku; w r. 1253 ks. Bolesław i Przemysław nadali; miastu prawo niemieckie, powierzając osadzanie go na obszarze 100 łanów frank. wójtowi Konradowi. W r. 1270 bawił tu ks. Bolesław Kod. Wielkp. , n. 441; r. 1279 Przemysław II uwalniające wsie Psarskie i Zarzeczyn Zarzenino od opola szremskiego i zwierzchności kasztelanów, przyłączył je do opola Drzonek. Odnośny dokument Kod. Wielkp. , n. 486, określający granice Psarskiego, przechował nomenklaturę miejscowości, która prawie całkiem poszła w zapomnienie. Wś Zarzeczyn, granicząca z Sz. i Psarskiem, istniała jeszcze w r. 1596. Zmieniła się też od owego czasu topografia miejscowa; Warta zmieniała swe koryto i miasto przeniosło się na inne miejsce. W r. 1296, po śmierci Przemysława II, który na następcę swego wyznaczył Henryka III, ks. na Głogowie, podzielili się Wielkopolską Henryk z Władysławem Łokietkiem. Henryk otrzymał, ziemie wielkopolskie od granic Szląska do Obry, od źródeł jej aż do ujścia i ztąd wzdłuż Warty aż do ujścia Noteci. Przy tym podziale przyrzekł Łokietek ziemię poznańską synowi Henryka, zastrzegając sobie opiekę nad nim podczas małoletności jego. Dr. M. Kantecki, odmiennie od niemieckich pisarzy, wnioskuje, że Sz. pozostał przy Łokietku aż do r. 1298. Po śmierci Wacława II, w r. 1306 zgłaszał się Henryk III po ziemię poznańską, a gdy i on umarł w r. 1309, wróciła cała Wielkopolska pod berło Łokietka. Dzielili się nią wprawdzie w r. 1312 synowie Henryka III, ale tylko na pergaminie, na którym spisali ten podział. W r. 1362 i w następnych latach odbywały się w Sz. sądy starościńskie; r. 1368 bawił tu król Kazimierz Kod. Wielkp. , n. 1597; r. 1393 król Władysław, przychylając się do prośby mieszczan szremskich, pozwolił przenieść miasto na ostrowie zwane Kobylcem, czyli na prawy brzeg Warty, gdzie już od wieków stało zamczysko kasztelańskie; r. 1398 ustanowił w Kole pobór cła w Sz, po 4 denary od konia dla kupców wielkopolskich, a 1 gr. dla innych kupców i po 6 denarów od bydła. Jadący z towarami do Wrocławia musieli zatrzymywać się w Sz. ; późniejszy przywilej króla Aleksandra z r. 1504 wspomina o przepisanej kupcom wrocławskim drodze na Sz. i Poniec. Przy końcu XIV w. królowa Jadwiga zastawiła Sz. lub nadała w dożywocie Wincentemu z Granowa, kaszt, nakielskiemu, który dla utrzymania się przy tej posiadłości pozywał króla w r. 1406 przed sądy krakowskie; wyrok zapadł na korzyść króla; powodowi wieczne nakazano milczenie. W r. 1405 zamierzał król odstąpić panom Ostenom Sz, , Rogoźno i Mosinę w zamian za Drzeń; r. 1409 nadał miastu Sz. przywilej uwalniajacy je od różnych ciężarów; r. 1416 bawił w Sz. , dokąd też przybył posłaniec ks. austryackiego Ernesta dla naocznego sprawdzenia, że na polach poblizkiego Nochowa rosną garnki różnego kształtu. Wieść tę rozniósł szlachcic Jan Warszewski Długosz, Hist. . Były to popielnice, w które obfituje okolica Szremu. W r. 1418 przejeżdżał król Władysław przez Sz. jadąc z Poznania do Pyzdr; 1424 r. pozwala król w Łęczycy wystawić most na Warcie i pobierać mostowe według dawnego zwyczaju. Potwierdził to Kazimierz Jagiel. 1460 i Olbracht 1492; r. 1423 8 nabyło miasto niektóre części wójtowstwa szremskiego i wieś Zbrudzewo; kupno Zbrudzewa potwierdził Warneńczyk w r. 1443; w r. 1425 złożył magistrat w imieniu mieszczan przysięgę wierności królowi Władysławowi i synowi jego; r. 1483 nadał król Bartłomiejowi Baszowi młyn w starem mieście; r. 1456 zaszły między sukiennikami a kupcami szremskimi, sprowadzającymi sukna zagraniczne, spory, któro król rozstrzygł na korzyść sukienników. Ci uzyskali w r. 1562 podobny przywilej od Zygmunta Augusta. Gdy w r. 1456 na sejmie piotrkowskim uchwalono pobór na wyprawę przeciw Krzyżakom, wyznaczono w Wielkopolsce Poznań, Kościan, Pyzdry, Widawę i Szrem jako miejsce odbioru pieniędzy. W r. 1458 dostawił Sz. 20 pieszych na wyprawę malborską, t. j. tyle co Gniezno, Środa, Koźmin i Wschowa; r, 1493 uzyskało miasto od króla Jana Olbrachta przywilej, potwierdzający dawniejsze; r. 1524 policzono Sz. do miast, które dostarczać miały pod wód wojennych. Odtąd odbywały się tu rocznie 4 jarmarki na bydło. W r. 1539 zezwolił Zygmunt I na pobieranie myta, na utrzymywanie mostów na Warcie i grobli. Wysłana w r. 1559 komisya znalazła most na Warcie, od strony Poznania groblę szeroką i długą z 2 mniejszemi mostami na odnogach rzeki, a od strony Dolska most wielki i dwa mniejsze. W r. 1564 postanowiono, że miasto płacić będzie królowi rocznie 48 fl. stacyi, że w czasie pospolitego ruszenia wyprawi wóz skarbowy ozterokonny z 2 drabami, a wspólnie ze Środą wóz dwukonny; r. 1585 ks. lignicki Henryk XI, uchodząc do Polski, przejeżdzał przez Sz. , silnie naówczas obwarowany Script. Ber. Siles. , I, 283, 7. W r. 1605 srożyło się tu powietrze; r. 1631 sejm potwierdził wcielenie wójtowstwa do mia sta; r. 1656 Szwedzi wyrznąć mieli wszystkich franciszkanów; r. 1716 konfederat Maliński z oddziałów Gniazdowskiego rozbił batalion Sasów, plądrujących w pobliżu Sz. i zabrał do niewoli dowódzcę ich Seydlitza. Goszczące później w Wielkopolsce wojsko ruskie nawiedziło i Sz. ; r. 1773 5 rozgraniczano Mechlin z Gogolewem i Szremem; r. 1793 dostało się miasto pod panowanie pruskie; następnego roku zajął je na jakiś czas generał Niemojowski. Szrem wchodził w skład pow. kościańskiego przed r. 1793; następnie został miastem po wiato wem inspekcyi wschowskiej; za księstwa warszawskiego wcielony był do departamentu poznańskiego. Od r. 1815 jest z powiatem swoim częścią składową w. ks. poznańskiego; ordynacyę miejską otrzymał w r. 1835. W r. 1848 żądali Niemcy szremscy wcielenia do Rzeszy niemieckiej. Pod Sz. , przy zagięciu Warty, odkopano cmentarzysko z popielnicami i róźnemi przedmiotami bronzowemi; mogiły i nasypy wznoszą się po obu brzegach rzeki. Rycinę okolicy Szremu zamieścił E. hr. Raczyński we Wspomn. Wielkop. . Dr. M. Kanteckiogłosił rozprawę Schrimm im Mittelalter bis 1500 w programie gimnazyalnym z r. 1886. W r. 1718 wyszedł w Dreźnie w języku niemieckim opis wypadków z r. 1716. Starostwo szremshie istniało już w końcu XIV w. , gdy królowa Jadwiga zastawiała Sz. Wincentemu z Granowa. W r. 1442 Władysław III zastawił Michałowi Lasockiemu starostwo za 200 grzyw, a następca jego Kazimierz IV obciążył je jeszcze 200 grz. wr. 1455, 300 grz. w r. 1457, 100 grz. w r. 1460, 50 gr. r. 1461 i 100 grzywnami w r. 1462 Rykaczewski, Inventar. ; w r. 1489 za zezwoleniem króla odstąpił Jan Lasocki, scholastyk gnieźnieński, tenutę szremską Tomickim, Piotrowi i Mikołajowi, za 3200 zł. węg. Następnie wróciła znów do Lasockich; z nich Stanisław, podkomorzy pozn. , trzymał ją w r. 1513. Z późniejszych starostów znamy Andrzeja Opalińskiego r. 1578, Piotra Opalińskiego r. 1674, Franciszka Kczewskiego r. 1771 i Młodziejowskiego, pisarza Wachowskiego, któremu w r. l7735 Stany Rzpltej nadały to starostwo w posiadanie emfiteutyczne. Przed r. 1423 należała do ststwa wś Zbrudzewo. W r. 1771 opłacano z niego 1734 złp. 5 gr. 15 den. kwarty, 2024 złp. 6 gr. hyberny i 200 złp. łanowego; w r. 1793 składały je Drzonek, Nochowo, Pysząca, Szrem i Wójtowstwo. Osady te obejmują przeszło 3225 ha. Domena szremską, Z zabranych dóbr starościńkich i duchownych utworzył rząd pruski domenę, złożoną z osad Binkowo, Brzednia, Drzonek, Grzymisław, Jaskółki, Kotowo, Księginki, Kunowo, Lubiatowo, Mironowo Niesłabin, Nochowo, Orkowo, Pełczyn, Podrzechta, Pysząca, Skrobacz i Szczodrochowo. Obszar ogólny wynosi 6404 ha 3941 włośc. i 2463 dwor. . Archidyakonat szremski zawierał w sobie dekanaty Borek, Kościan, Koźmin, Krobia, Nowe miasto, Szmigiel, Szrem i Wschowa. Dekanat szremski rozciąga się z pod Mosiny ku płd. popod Krobię, wchodzi do pow. kościańskiego i krobskiego; graniczy na płn. z dekan. bukowskim i średzkim, na wsch. z średzkim, nowomiej skim, boreckim i koźmińskim, na płd. z krobskim, na zach, z Szmigielskim i kościańskim; zajmuje część zach. płd. pow. szremskiego; na prawy brzeg Warty sięga tylko par. szremska. Dekanat ten ma 16 parafii Brodnica, Dalewo, Dolsk, Domachowo, Gostyń, Krzywiń, Kunowo, Lubin, Mórka, Siemowo, Szrem, Stary Gostyń, Strzelce, Świerczyna, Wieszczyczyn i Żabno. Kościoły filialne stoją w Jaszkowie, Szremie i Głogówku, a kaplice w Szołdrach, Manieczkach, Kopaszewie, Błażejowie, Szelejewie i dwie w Dolsku. Dekanat liczy 48445 dusz, ma 20 księży, 6 szpitalów kośc. i 61 szkół paraf. Powiat szremski powstał po r. 1793 z części powiatów pyzdrskiego, kościańskiego i poznańskiego; w granicach zakreślonych r. 1815 istniał do r. 1887; graniczył na wschodzie z pow. średzkim i pleszewskim, na płd. z krotoszyńskim i krobskim, na zach. z kościańskim i poznańskim, na płn. z poznańskim i średzkim; obejmował 19. 30 mil kwadr. , rozciągał się między 51 53 a 52 21 płn. szerokości i między 34 26 a 35 wsch. dług. ; miał w 1835 r. 41982 mk. , 1843 r. 48119 mk. 36626 kat. , 8662 prot, 2827 żyd. w 5076 dym. ; 1871 r. 57667 mk. 27864 płci męz, , 29803 żeń. ; 45174 kat. , 10337 prot, 2156 żyd. ; 23542 dzieci niżej 10 lat, 97 głuchoniemych, 75 obłąkanych, 69 niewidomych w 303 osadach i 5288 dymach. Powierzchnia powiatu przedstawia równinę poprzecinaną tu owdzie pasmami wyżyn pagórkowatych. Główną rzeką jest Warta, która wchodzi do powiatu pod Świączynem, płynie od wschodu ku zach. ; tuż pod Szremem skręca ku płn. , opuszcza powiat powyżej Puszczykowa, przebiegłszy przeszło 50 klm. ; na nieznacznych przestrzeniach odgranicza powiaty średzki na wschodzie i poznański na północy, tworzy po obu brzegach liczne łachy; największą z odnóg jej jest Czarna Woda, która oderwąwszy się od głównego koryta pod Łęgiem, zlewa się z niem naprzeciw Góry; na tem ostrowiu rozwija się nowe miasto szremskie. Warta przyjmuje z lewego brzegu Niegutkę pod Sroczewem, Bystrzyk poniżej Holendrów Chrząstowskich, odpływ jez. Grzymisławskiego pod Wójtowstwem, odpływ jeziora Sto Szrem łowacze pod Baranowom i Mosinkę naprzeciw Niwki; z praw. brzegu przyjmuje Kopię, odpływjez. bnińskokurnickich, która odgraniczając na przestrzeni 3 klm. pow. poznański, uchodzi poza granicami pow. szremskiego. Z Kopią łączy się struga Charkowska, uważana przez niektórych za Maskawę. Struga ta wchodzi do powiatu pod Świątniczkami, zasila się płynącym od Garb strumykiem i łączy się pod Żernikami z Maskawą; ta płynie na Robaków, Dachowo, Szczodrzyków i Kromolice, gdzie zasilona strugą Biegano wską, opuszcza powiat, przebiegłszy w nimi przestrzeń około 12 klm, Obra wchodzi do powiatu pod Cerekwicą, płynie ku płn. , skręca poniżej Jaraczewa ku zach. , zasila się z praw. brzegu strugą Zaborowską i Rudawką, a z lew. płynącą od Borku Pogoną, odgranicza na małej przestrzeni pow. krobski i opuszcza pow. szremski poniżej Szczodrochowa, przebiegłszy przeszło 30 klm, W skutek dokonanego w r. 1887 podziału rozgranicza Obra obecnie nowo utworzony powiat szremski od jarocińskiego i gostyńskiego. Rzeczka Błotnica, bez wyraźnego odpływu, wije się od Grzybna ku płd. popod Rąbin, leżący w pow. kościańskim. Sieć jezior bnińskokur nickich, przeszło 10 klm. długa, w płn. wsch. części powiatu, spływa Kopią do Warty; płd. kończyna jez. Bnińskiego przypiera do pow. średzkiego, a płd. wsch. część jez. Góreckiego do pow. kościańskiego. Na lewem porzeczu spływają do Warty jeziora Jarosławiekie Niegutką i Błażejewskie Bystrzykiem; Grzymisławskie uchodzi tuż pod Szremem, Stołowacze poniżej Baranowa, w okolicy Mosiny. Jezioro Budzyńskie zasila Mosinkę. Sieć jezior dolskich Bąnie Bdanie, Ostrowieczno, Lubiatowskie i Cichowskie spływają do Obry, w pow. kościańskim. Jez. Cichowskie odgranicza pow. kościański na przestrzeni 6 klm. Na praw. porzeczu Warty ciągnie się pasmo wyżyn od Dąbrowy ku płn. poza Kurnik wzdłuż zach. wybrzeża jez. bnińskokur nickich; na lew. porzeczu roztacza się podobne pasmo od Lubiatowa ku płn. do Krajkowa, wzdłuż zach. wybrzeża jez. Grzymisławskiego i lew. brzegu Warty; wzgórzyste są okolice Włościejewek, Wieszczyczyna, Pokrzywnicy i Małachowa; znaczniejsze wzgórza sterczą pod Żabnem, Iłówcem i Pożegowem. W ustach ludu przechowują się dotąd nazwy pagórków Babia Góra pod Dusiną, na Opatówku i trzecia na obszarze Pożegowa, Kramarska Góra pod Dolskiem, Osowa góra na Księginkach, Łysa góra na Małpinie i druga pod Pożegowem, Czubata góra i Księże Góry na Międzychodzie, . Psarskie pod Szremem, Delasowa i Masłowskiego góra na Zaworach. Obszar powiatu obfituje w nazwy mające dziś tylko topograficzny charakter Pieczyska na Biernatkach, Dębina i Czarny Bród na Binkowie, Błosz, Pasieka, Prusy, Rudki, Skrzynki, Trawnik, Zdroje i Zgorzelec w pobliżu Dolska, Laski, Karna i Wąpierz na Dusinie, Żalki na obszarze Góry, Błonie, Dołek Jątrzkowski, Gaśki, Grochówka, Kobylak, Moczadło, Olszynka, Przepiórki, Przybyłe, Rybnik i Żalka na Księginkach, Straszywie pod Kunowem, Kapustnik, Koziura, Mączynie, Pogródka, Skrzypówka, Stawy, Włościejówka i Wsisko na Małpinio, Dachówka, Krupczyn, Mleczynka, Ścianki Gawrońskie, Skotnica i Spławny Dół na Międzychodzie, Babica, Wapniary i Wiśniak na Mórce, Pliszka, Meszniak i Czerwona Łąka pod Ostrowem, Kały, Kąty i Śmierdząca na Ostrowiecznie, Wisiałki w Tworzymirkach, Wysiołki pod Pruchnowem, Czarny Kał, Grądzik, Łyski, Prochownia, Uzdrzanowo i Wycinki na Zaworach. Znaczniejszo w powiecie lasy są kurnickie, daszewickie, rogalińskie, mechlińskie i żabińskie, tudzież zabrane przez rząd pruski lasy pod Dolskiem i pod Mosiną. Komunikacyą ożywiło w nowszych czasach połączenie koleją Sz. z Czempiniem st, dr. żel, PoznańWrocław; długość drogi żel, szremskoczempińskiej ze stacyami Grabianów i Manieczki wynosi 15 klm. Prócz tego przecinają powiat droga pozn. wrocławska ze st. w Mosinie, na przestrzeni 13 klm. , i dr. żel. pozn. kluczborska ze stac. w Gądkach, na przestrzeni 15 klm. Ogólna długość dróg bitych w powiecie wynosi 157. 5 klm, jako to z Szremu do Kurnika 18 klm. , do Dolska 13 klm, , do Czempinia 18 klm. , do Borku 26 klm. , do Zaniemyśla 8. 5 klm. , do Książa 16 klm. , z Kurnika do Poznanła 11 klm. , do Środy 12 klm, z Jaraczewa do Borku 4 klm. , z Dolska do Gostynia 9 klm. , do Krzywinia 5 klm. , do Borku 17 klm. Warta jest spławna na całej przestrzeni w powiecie. Ludność, przeważnie polska około 75 Polaków i katolicka, trudni się uprawą roli, chowem bydła, drobnym przemysłem i handlem. Ubiór ludu jest jeszcze polaki z małemi wyjątkami. W dni świąteczne chodzą mężczyźni w długich sukiennych sukmanach, a w dni powszednie w modrych płóciennych kamizelach, porą latową noszą kapelusze pilśniowe, zimową czapki sukienne, obszyte barankiem, t. zw. kaptury. Niewiasty chodzą w kusych spódnikach i spencerach kolorowych, kroju na wpół niemieckiego; na głowie mają czepce czyli kapki białe, obwiązane chustkami kolorowemi. Kaftany sukienne, właściwy ubiór włościanek wielkopolskich, wychodzą z używania. Zwyczaje przy zaręczynach i ślubach małżeńskich zachowują się, z niektóremi odmianami, te same co w innych czę Szrem ściach Wielkopolski Parobek zamierzający żenić się, objawia życzenie swoje rodzicom narzeczonej. Ci zapraszają do siebie rodziców jego i niektórych krewnych z obu stron. W obec tych świadków odbywa się oświadczenie wzajemnej miłości; potem targują się rodzice o przeznaczony dla młodej pary majątek. Po szczęśliwie przeprowadzonej ugodzie rozpoczynają się częstowania, wśród których starsi wystawiają młodej parze powinności małżeńskie, dają różne napomnienia, błogosławią ich zamiarom i umawiają się względem dnia wesela i gości weselnych. Naradę tą zowią zmówinami lub śrędzinami; odbywa się ona zwykle w sobotę przed pierwszą zapowiedzią; poniedziałek przeznaczony jest na ustalenie stosunków majątkowych w obec notaryusza sądowego, w następującą środę u skuteczniają się zaprosiny na gody weselne; w ostatnią przed ślubem sobotę przystępuje młoda para do spowiedzi i komunii. W dzień ślubu, w obec zgromadzonych gości, wyprowadza drużba młode państwo z komory, przedstawia ich gościom, a potem prowadzi do rodziców, aby rzuciwszy się im do nóg, podziękowali za troskliwe wychowanie. Rodzice powtarzają udzielone już przy zmówinach błogosławieństwo, a dudziarz z skrzypkiem wśród śpiewu parobczaków i dziewek zaczynają grać siadanego itd. Stosunek ziemi dziedzicznej w ręku Polaków do nabytej przez Niemców ma się jak 80 do 39. Chowem i tuczem bydła zajmują się wszystko znaczniejsze dwory, nabiałem Gądki, Grzymisław, Konarskie, Krzyżanowo, Książek, Małachowo, Mechliń, Niedźwiady, Ńochowo, Szymanowo i Zerniki, chowem owiec Chrząstowo, Gola, Grzymisław, Kołacin, Koninko, Międzychód, Iłówiec, Nochowo i Piotrowo; nierogacizną Grzybno i Grzymisław, chowem koni Dworzysko i Kołacin; karpiarnię ma Międzychód; Ostrowieczko sprzedaje rocznie 400 kóp trzciny. Gorzelnie mają Brodnica, Chrząstowo, Chytrowo, Gaj, Jeżewo, Iłówiec, Koninko, Książek, Łęg, Łowęcice, Mchy, Mechlin, Niedźwiady, Ostrowieczno, Pokrzywnica, Psarskie, Puszczykowo, Rogalin, Swiączyn, Żabno i Zaborowo; cegielnie Chrząstowo, Chytrowo, Iłówiec, Książek, Karnik, Łowęcice, Małpin, Mchy, Mechlin, Nowiec, Ostrowieczko, Szymanowo i Włościejewki; torfiarnie Chrząstowo, Konarskie, Kurnik i Ostrowieczko; fabryki krochmalu Daleszyn, Konarskie i Nochowo; olejarnie Gądki i Międzychód; fabrykę serów Zbrudzewo. Znaczna piła stoi w Iłówcu, młyny parowe znajdują się w Iłówcu i Puszczykowie. Warta pędzi młyny Kotowo i Rogaliński, przypływ i odpływ jez. Grzymisławskiego młyny Skrobak i Skrobaczek. Wiatraki stoją przy wszystkich znaczniejszych osadach. W r. 1837 liczono w powiecie 5265 koni, 17341 bydła rogatego, 75600 owiec, 53 kóz i 8926 sztuk nierogacizny. Dzieje, Najstarszemi z istniejących osad w powiecie są Szrem i Dolsk r. 1136; potem pojawia się Bnin r. 1198, następnie Księginki w r. 1210, Mechlin r. 1211, Brodnica, Chrząstowo, Górka, Kotowo pod Zaniemyślem, Konarskie pod Książem, Sroczewo, Zakrzewo i Zaborowo r, 1230, Krośno i Sowiniec r. 1241, Małpin r. 1243, Jeleńozewo i Pożegowo Dusińskie r. 1246, Rogalin r. 1247 Łęg r. 1252, Pysząca i Szymanowo r. 1253, Mchy, Ostrowiczno i Szczodrochów r. 1258, Rogalinek r. 1266, Gawrony r. 1267, Książ r. 1273, Jaszkowo i Psarskie r. 1278, Drzonek i Góra r. 1279, Chwalkowo r. 1280, Kromolice r. 1281, Grzymisław r. 1282, Gądki, Orkowo, Pierzchno i Skrzynki r. 1287, Nochowo r. 1292, Brzednia, Dębiec, Mieczewo i Pucołowo r. 1294, Kaleje i Kamionki Kamieniewice r. 1296, Mosina r. 1298, Daleszyn i Iłówiec r. 1300, Malewo r. 1301, Niwka i Pożegowo Starościńskie r. 1302, Marszewo r. 1307, Cmoń i Małachowo r. 1310, Czołowo i Daszewice r. 1316, Ostrów Kunowski r. 1334, Binkowo i Kunowo r. 1337, Błażejewo Bnińskie r. 1343, Manieczki, . Runowo i Szczodrzykowo r. 1352, Błociszewo r. 1358, Kurnik r. 1365, Chaławy r. 1366, Jeżewo, Mórka i Rakówką r. 1371, Świątniczki Świepkotki r. 1380, Włościejewki r. 1382, Szczytniki r. 1386, Grzybno r. 1387, Dachowe, Piotrowo, Pokrzywnica, Sulej owo, Szołdry i Zbrudzewo r. 1388, Baranów, Gogolewo r. 1390, Błażejewo Dolskie, Bodzyniewo, Grabianów i Przylepki r. 1391, Krajkowo, Łowęcice, Świątniki i Żabno r. 1392, Lubiatowo r. 1393, Jaraczew, Petczyn i Radzewo r. 1394, Konarskie pod Kurnikiem, Niesłabin i Trąbinek Trąbin r. 1395, Robaków i Wojciechowo r. 1396, Krzyżanowo, Luciny i Zawory r. 1397, Brzeźnica, Kołacin, Koszkowo i Międzychód r. 1398, Kadzewo r. 1400. Z osad, które już poznikały, wymieniamy Olbrachtów r. 1230, Machlin r. 1258, Zarzeczyn r. 1270 pod Szremem, Góra r. 1204 nad jez. Bnińskim, Zarębek r. 1302 pod Mosiną, Przewóz r. 1307 nad Wartą, poniżej Szremu, Banie r. 1350 pod Dolskiem, Kuropatniki r. 1363 pod Kurnikiem, Biskupice r. 1365 pod Bninem, Kunowski młyn r. 1371 pod Gostyniem, Żabienko r. 1392 pod Mosiną, Dobiertki r. 1403 pod Świątnikami, Kamieński młyn r. 1513 pod Kunowem Dolskim, Mierzawy i Sułkowe r. 1549 w okolicy Chwałkowa i Kołacina. Przy schyłku XIV w. spotykamy na płn. kresach powiatu, w okolicy Daszewic i Głuszyny os. szlacheckie Wójkowo, Taczały, Dupice i Wścieklice. Szrem Młyn słodowy stał niegdyś w Dolsku, inne młyny w Jaszkowie, Szremie, Dusinie i t. d. Pod Dolskiem istniała winnica, w okolicy kopano rudę żelazną, W nowszych czasach znikły lub zlały się z innemi osadami nie wykazano w urzędowym Spisie gmin i okręgów z r. 1888 Berdychów i Wesołka pod Szremem, Topiałka pod Mechlinem, Skrobacz i Pacanów pod Rusocinem, Pijanowo pod Nowcem, Zawada pod Ostrowem, Błoto pod Żabnem, Niemir i Łuki pod Kurnikiem. Pierwszym znanym właścicielem ziemskim w powiecie był arcybiskup gnieźnieński, który w r. 1136 posiadał wś Dolsko. Władysław Odonicz zamierzając załoźyć w ziemi przemęckiej klasztor cystersow, przekazał w r. 1210 zakonowi temu między innemi Księginki. W r. 1230 sprowadził cystersów komes Bronisz do wsi swej dziedzicznej Gościkowa, założył im klasztor zwany Paradyżem i uposażył go wsiami Kotowo, Konarskie, Olbrachtów, Zakrzewo, Zaborowo, Górka i Chrząstowo. Żadna z tych posiadłości nie utrzymała się przy klasztorze gościkowskim. W r. 1211 Władysław Odonicz nadał klasztorowi św. Maryi w Wrocławiu villam cum lacu iuxta Szrem nomine Muclino, objaśnianą Mechlinem Szremskim i Muchlinem, osadą znikłą w okolicy Dolska, którą w r. 1258 widzimy w ręku benedyktynów lubińskich. W r. 1252 uzyskały cysterki trzebnickie potwierdzenie posiadłości Łęgu; i ta wieś nie została długo przy ich klasztorze. Szymanowo posiadali Bożogrobcy miechowscy w r. 1253, poznańscy Kawalerowie św. Jana jerozolimskiego w r. 1273, a potem biskupi poznańscy. Benedyktyni lubińscy utrzymywali się przy Szczodrochowie aż do zniesienia klasztorów; przejściowo posiadali Małpin r. 1243, Mchy r. 1258, Pucołowo r. 1294, Daleszyn r. 1300 i Rakówkę r. 1371. Dominikanki poznańskie miały Grzymisław, franciszkanki szremskie Lubiatowo dziś zwane Królewskiem, jezuici poznańscy Dąbrowę, Kaleje, Luciny i Mechlin; filipini gostyńscy trzymali w zastawie Błażejewo Dolskie. Biskupi poznańscy posiadali różnemi, czasy Binkowo, Błażejewo Bnińskie, Dolsk, Gaworek, Górę, Górkę, Jaskółki, Jaszkowo, Kaleje, Kotowo Dolskie, Księginki, Kunowo, młyn Kunowski, Niesłabin, Orkowe, Ostrów Kunowski, Ostrowieczko, Ostrowieczno, Pełczyn, Podrzechtę, Psarskie, Puszczykówko, Puszczykowo, Rogalin, Rogalinek, Szymanowo i Tworzykowo. Kościół N. M. Panny w Środzie posiadał Kromolice w r. 1281; miasto Szrem nabyło wieś Zbrudzewo w r. 1424. O starostwie szremskiem wspomniano powyżej; starostwo wrzesińskie składały Budzyń, Mosina, Poźegowo, Sowiniec, tudzież Holendry Borkowskie, KrosińEkie i Sowinieckie. Kadzew z Marszewem tworzyły odrębną królewszczyznę. Rząd pruski utworzył z dóbr zabranych, prócz domeny szremskiej, dwa inne kompleksy budzyński i pożegowski; w skład pierwszego z nich wchodziły Budzyń, Grzybno, Krajkowo i nadleśnictwo mosińskie Ludwigsberg; drugi składały Pożegowo, Puszczykowo i Puszczykówko. W obecnym pow. szremskim istnieją 2 domeny Grzymisław i Nochowo, tudzież wspomniane nadleśnictwo. Z rodów dziedzicznych, osiadłych różnemi czasy na tym obszarze znamy domy Bądkowski, Baranowski, Będorski, Bieliński, Bieńkowski, Biernacki, Biskupski, Błażejewski, Błociszewski, Bniński, Bodzyniewski, Bojanowski, Bożejewski, Brodnicki, Brodzki, Bronisz, Brudzewski, Budziszewski, Bułakowski, Chaławski, Chłapowski, Chociszewski, Chwałkowski, Cielecki, Cmoński, Czacki, Czamkowski, Czołowski, Dachowski, Daleszyński, Daszewski, Dramiński, Drwęski, Działyński, Dzieduszycki, Dzierżanowski, Gądkowski, Gogolewski, Goliński, Golski, Gołuński, Gorajski, Górka, Grabianowski, Grabowiecki, Grodzicki, Grudziński, Grzybiński, Jackowski, Jaraczewski, Jastrzębski, Jeleńczewski, Jeżewski, Jezierski, Iłowiecki, Kamieniewski, Kamieński, Karśnicki, Kęszycki, Kiełczewski, Koczorowski, Kołacki, Konarski, Koszkowski, Koszutski, Kot, Kowalski, Koźmian, Krzyżanowski, Krzyztoporski, Książski, Kurnatowski, Kuropatnicki, Kurowski, Kwilecki, Łącki, Łowęcki, Lubiakowski, Maciejowski, Małachowski, Malczewski, Malewski, Manieoki, Mańkowski, Marszewski, Mchowski, Miaskowski, Mieczewski, Międzychodzki, Mieszkowski, Morawski, Mycielski, Niegolewski, Niemojowski, Nowodworski, Osowicki, Ostrowiecki, Otocki, Pajzderski, Parczewski, Pawłowski, Piasecki, Piotrowski, Płaczkowski, Plater, Pogorzelski, Pokrzywnicki, Pomorski, Poniński, Potocki, Przejbisz, Przylepski, Psarski, Pucołowski, Rąbiński, Raczkowski, Raczyński, Radoliński, Radoński, Radoszewski, Radzewski, Rogaliński, Rogowski, Rokossowski, Roncki, Rozdrażewski, Rożnowski, Rydzyński, Sczaniecki, Sępiński, Skaławski, Skrzetuski, Skrzydlewski, Skrzynecki, Sławiński, Słupski, Sokołowski, Sośnicki, Stablewski, Starzyński, Sypniewski, Szczytnioki, Szlichtyng, Szołdrski, Tarzecki, Topiński, Trąbiński, Unrug, Urbanowski, Wałknowski, Wasilkowski, Wąsowicz, Węgorzewski, Węsierski, Wilczyński, Wilkoński, Włostowski, Wybicki, Żabiński, Zaborowski, Zadorski, Zakrzewski, Zalewski, Zamojski, Zbijewski, Zielątkowski, Żółtowski i Żychlińaki. Żydów nie cierpiano w Bninie i Dolsku. Droga handlowa szła z Poznania na Szrem i Poniec do Wrocławia. Szrem Szrem Opole szremskie r. 1242 graniczyło z opolem Drzonek r. 1279. Z trzech kasztelanii Bnin r. 1198 1397, Szrem r. 1212 i Książ r. 1273 1402 utrzymała się szremska aż do upadku Rzpltej. Zamczyska kasztelańskie znikły; w nowszych czasach powstały zamki kurnicki i rogaliński z zbrojownią i bogatemi księgozbiorami. Prawem niemieckiem rządziły się Krosno od r. 1241, Szrem r. 1253, Drzonek r. 1292, Rogalin i Bnin r. 1294, Mosina, Pożegowo i Zarębek r. 1302, Daleszyn r. 1337, Dolsk r. 1359 itd. Pierwszą wiadomośćo istniejących w powiecie kościołach przechował nam dyplomat z dnia 31 stycznia r. 1298, mocą którego bisk. pozn. Andrzej rozdziela archidyakonat poznański na 3 części; wymienione tu są kościoły parafialne w Brodnicy, Książu, Mosinie i Szremie; potem pojawiają się kościoły w Przewozie nad Wartą r. 1307 1672, Ostrowiecznie r. 1324 1363, Bąniu pod Dolskiem r. 1350 1363, Dolsku r. 1363, Gogolewie r. 1390, Obwałkowie r. 1397, Błociszewie r. 1407, Żabnie r. 1436, Kurniku r. 1437, Pierzchnie r. 1438 1784, Bninie r. 1442, Jaraczewie r. 1443, Wieszczyczynie r. 1446, Mórce r. 1457, Jeżewie, Iłówcu, Mchach, Mieczewie do r. 1639, Radzewie do r. 1696 i Rogalinku w r. 1510, Błażejewie Bnińskim r. 1513, Kunowie r. 1517, Jaszkowie r. 1580, Włościejewkach r. 1610, Drzonku r. 1667, Błażejewie Dolskiem r. 1675 i Nochowie r. 1685. W ręi ku protestantów znajdowały się przez pewien czas kościoły bniński, jaszkowski i kurnicki. Prócz wymienionych istnieje od r. 1784 w Rogalinie, dek. średzkim, wspaniała kaplica z grobowcami hr. Raczyńskich. Skromniejsze kapliczki stały w Brzeźnicy, Kadzewie, Łęgu, Mechlinie, Międzychodzie, Mszczyczynie i Pyszącej. Drukarnia istnieć miała w Dolsku w r. 1649. Donioślejsze wypadki dziejowe są ściśle splątane losami miasta powiatowego, W r. 1247 przy pierwszym podziale Wielkopolski dostało się Bolesławowi księstwo kaliskie z ziemią od Przemętu do Warty i Mosinki; przy późniejszych z r. 1249 i 1253 przypadł mu, Szrem i Bnin; r. 1383 Sędziwój Świdwa najechał, złupił i spustoszył Kromolice i Pierzchno, majętnośó Domarata, kaszt pozn. ; w r. 1458 dostawiły miasta 46 pieszych na wyprawę malborską, t. j. Szrem 20, Dolsk 10, Książ 6, Mosina 4, Bnin 3, Kurnik 2 i Brodnica jednego; r. 1524 policzono prócz Szremu także Mosinę do miast dostarczających podwód wojennych; r. 1574 bawił Henryk Walezy w zamku kurnickim; r. 1655 Brundenburczycy zajęli Kurnik; r. 1794 dnia 24 sierpnia zbierał się obóz polski pod Międzychodem. W r. 1848 brał powiat szremski udział czynny w ruchach ówczesnych; dnia 29 kwietnia zawrzała w Książu krwawa walka z Prusakami, w skutek której spłonęła znaczna część miasta; dnia 8 i 11 maja zaszły drobne utarczki pod Mosiną. Prusacy opanowawszy owe ruchy, zniszczyli zbrojownię rogalińską. Liga polska odbywała swe posiedzenia w Kurniku. Pomnik Józefa Wybickiego 1822 r. stoi na cmentarzu w Brodnicy. Jędrzej Moraczewski urodził się w Dusinie dnia 4 lutego 1802 r. Ślady mieszkań nawodnych znachodzimy na jeziorze Bnińskim; grodziska i nasypy ziemne pod Bninem, Chytrowem, Dolskiem, Dusiną, Grzybnem, Kunowem, Kurnikiem, Mchami Mchy i Szremem. Cmentarzyska z popielnicami i różnemi przedmiotami archeologicznemi odkopano i badano w następujących osadach Bnin, Brodnica, Budzyń, Chwałków, Dobczyn, Dusina, Gadki, Góra, Grabianów, Jaraczew, Jeżewo, Krzyżanowo, Księginki, Kuno wo, Kurnik, Łęg, Małpin, Manieczki, Mchy, Międzychód, Mosina, Nochowo, Ostrowieczko, Ostrowieczno, Pożegowo Starościńskie, Przylepki, Psarskie, Puszczykówko, Radzewo, Rusocin, Szrem, Żerniki i Zielniki. Na Małpinie wykopano kilka kawałków bursztynu. W osadzie tej przechowują podania o wsi sąsiedniej Mączyn, która zapaść się miała wraz kościołem wskutek klątwy dziedzica; w jeziorze słychać dzwony; o poblizkiej wsi Pogródka, zniszczonej pożarem; ocalał tylko obraz N. M, Panny, który przeniesiono do sąsiedniej Mórki, trzecie o 2 skrzypkach, którzy napadnięci przez wilki, muzyce zawdzięczali ocalenie życia. W okolicy Gostynia opowiada lud, że pewien dziadek zbierał do budowy kościoła gostyńskiego kamienie, które, gdy go dziedzic ofuknął, rozsypały się na polach Ostrowa Kunowskiego, inne zaś zbierane po tem zdarzeniu wędrowały za nim do Gostynia. Pod Kurnikiem żyje dotąd podanie o ukrytych w lesie skarbach. Podania o grobach aryańskich wiążą się tu i owdzie z cmentarzyskami przedhistorycznemi. W r. 1887 przestał istnieć powiat szremski w opisanym powyżej składzie; wskutek nowego podziału w. ks. poznańskiego odpadła od niego płd, połać, którą wcielono do nowo utworzonych pow. jarocińskiego i gostyńskiego. Obecny pow. szremski ma 92809 ha 56137 roli, 6556 łąk, 19070 lasu; czysty doch. z ha roli wynosi 8. 62, z ha łąk 12. 14, z ha lasu 3. 52 mrk. Obszar ten podzielony jest na 6 obwodów policyjnych, 8 okr. stanu cywilu. , 6 okr. miejskich, 138 wiejskich i 68 dwors. ; ma 377 o sad, 5384 dym. i 53508 mk. 25665 płci męż, , 27843 żeń, 9172 dzieci niżej 6 lat, 11217 od 6 14 lat; 42890 katol, 9104 prot, 1514 żydów. Wr. 1871 było 51987 mk. , 1875 r. 51708 mk. , 1880 r. 54640 mk Na okręgi Szreniawa Szreniawa miejskie przypada U osad, 1322 dym. , 3166 rodzin, 14450 mk. 7010 pł męzk, 7440 żeń. ; 2175 dzieci dzieci do 6 lat, 2809 od 6 14 lat; 10235 kat. , 2703 prot. , 1512 żyd. i 4057 ba 3151 roli, 289 łąk, 116 lasu. W r. 1871 było 14273 mk. , 1875 r. 13980 mk, 1880 r. 14683 mk Na okręgi wiejskie przypada 172 osad, 3274 dym. , 4764 rodzin, 24761 mk. 12133 pł. męż. , 12628 kob; 4479 dzieci niżej 6 lat, 5528 od 6 14 lat; 19210 kat. , 5549 prot. , 2 żydów. W r. 1871 było 25237 mk. , 1875 r. 25393 mk, 1880 r. ; 25882 mk. Okręgi wiejskie mają 34937 ha 25834 roli, 2391 łąk, 2325 lasu. Na okręgi dworskie przypada 194 osad, 888 dym. , 2460 rodzin, 14297 mk. 6522 męż. , 7775 kob. ; 2518 dzieci niżej 6 lat, 2880 od 6 14 lat; 13445 kat. , 852 prot. i 53815 ha 27152 roli, 3876 łąk, 16629 lasu. W r. 1871 było 12447 mk. , 1875 r. 12335 mk. , 1880 r. 14075 mk. Urzędnicy stanu cywilnego siedzą w Bninie, Dolsku, Książu, Kurniku, Międzychodzie, Mosinie, Szremie i Żabnie, a komisarze obwodowi w miastach. Parafii katol, jest 17 Błociszewo, Bnin, Brodnica, Chwałkowo, Dolsk, Gogolewo, Iłówiec, Książ, Kunowo, Kurnik, Mchy, Mosina, Rogalinek, Szrem, Wieszczyczyn, Włościejewki i Żabno; z pow. poznańskiego, średzkiego i kościańskiego sięgają do szremskiego parafie Wiry, Głuszyna, Tulce, Niezamyśl i Czempin. Parafie prot, są Bnin, Krośno, Książ i Szrem, poza granicą powiatu Czempin, Piaski, Poznań. Swarzędz i Zaniemyśl. Żydzi mają synagogi w Dolsku, Książu, Kurniku, Mosinie i Szremie. 2. Sz. , urzęd. Szreni i Schrimm, wś i folw. , pow. międzychodzki, o 5 1 2 klm, ku płd. od Sierakowa i tyleż na płd, zach. od Kwilcza, na wsch. wybrzeżu jez. chalińskich, graniczy z Górą, Kurnatowicami i Chalinem; par. i poczta Sieraków Zirke, st. dr. żel. w Wronkach o 24 klm. Sz. jest gniazdem rodzinnem Szremskich h. Drogosław. Ztąd pisali się Gerward r. 1380 9, syn Dobiesława z Bozbratania, i Jakub r. 1399 Szremscy Akta gr. Wielkop. , I i II; ztąd mógł także pochodzić Lutko comes de Szrem Pomn. Dziej. Pol, V, 631. Zachodząca w aktach grodz. Wielkopol. między r. 1390 i 1398 domina Szremska jest Małgorzatą, kaszt, szremską, wdową po Andrzeju z Żerkowa, i matką Jana Radlina. W r. 1580 dziedziczył Szrem Maciej Szremski; było tam wówczas 5 półłanków os, , 2 zagrodn. , 2 komom. , 5 owiec i pasterz; obok Sz. Większego istniał także Mniejszy. Przy schyłku zeszłego wieku należał Sz. do Wilhelma Kurnatowskiego z Chalina, Wś ma obecnie 11 dym. , 113 mk. 76 katol, 37 prot. i 157 ha obszaru 78 roli, 18 łąk, 5 lasu. Fol 1 dm. , 23 mk. wchodzi w skład okr. dwor, Chąlin. E, Cal. Szreniawa, niekiedy Strzeniawą zwana, rzeczka, lewy dopływ Wisły w górnym biegu, bierze początek na wyżynie olkuskiej, na wschód od Wolbromia, pod wsią Wierzchowiska, płynie ku wschodowi pod wsią Szreniawą, potem zwraca się na płd. wschód, pod Kamieńczycami przyjmuje z praw. brzegu Gołeczkę a z lewego Miechówkę, przybiera kierunek wsch. płd. , pod Orłowem przyjmuje Pojałówkę z lew. brzegu, płynie pod Słomnikami, potem przyjąwszy kierunek płd. wschodni, przepływa pod Niegardowem, Przecławicami tu przyjmuje Goszczę prawego brzegu, Proszowicami dopł. Sieklec, wchodzi na obszar pow. pińczowskiego i dąży na Bobin przyjmuje Łękawę, Książnice, Koszyce i poniżej tej osady pod fol Kępa uchodzi do Wisły z lew. brzegu. Długa 65 w. Prócz wymienionych leżą jeszcze nad Sz. . wsi Jak sice, Januszowice, Kacice, Koczanów, Koniusza; leżały też w XIV w. nieistniejące dziś Rzeplice. Długosz opowiada, iż stan wody w Sz. nie ulegał nigdy zmianie i w zimie ni zamarzała, gdyż obfite bardzo źródła utrzymywały ją przy znacznym spadku i bystrym biegu w mierze. Wycięcie lasów pokrywających wyżynę olkuską zmniejszyło obfitość wody. Dolina tej rzeki w średnim i dolnym biegu jest starożytną siedzibą rodu Szreniawitów, którzy przyjąwszy za swe zawołanie nazwę rzeki, nad którą siedzieli, umieścili następnie tę rzekę na swej tarczy herbowej. Szreniawa 1. os. młyn. , os. włośc. i os. leś. nad rz. Pilicą, pow. noworadomski, gm. Masłowice, par. Chełmo. Os. włośc. ma 3 dm. , 16 mk. , 20 mr. ; os. leś, 1 dm. , 10 mk. , 2 mr. ; os. młyn. 1 dm. , 8 mk, 31 mr. ; os, karczm. 1 dm. , 13 mk. , 17 mr. Należą do dóbr Łączkowice. 2. Sz. , wś, pow. konecki, gm, i par. Czermno, odl od Końskich 32 w. ; ma 6 dm. , 51 mk. , 59 mr. 3. Sz, , wś i folw. nad rz. Szreniawą, pow. miechowski, gm. Tczyca, par. Szreniawa, odl 13 w. od Miechowa, leży w pobliżu drogi bitej z Wolbromia do Miechowa, posiada kościół par. drewm. w części murowany, cukrownię małych rozmiarów, młyn wodny, W 1827 r. 35 dm. , 248 mk. W 1874 r. fol Sz. i Adamowice rozl mr. 731 gr. or. i ogr, mr, 445, łąk mr. 7, past. mr. 6 lasu mr, 225, nieuż. mr. 49; bud. mur. 8, drewn. 20; płodozm. 9pol, las nieurządzony, młyn i tartak wodny. Wś Sz. os. 23, mr. 214; wś Adamowice, os. 12, mr. 91; wś Zbychów os. 4, mr. 51. Jestto niewątpliwie starożytna wielce osada, gniazdo rodowe tak licznie roz rodzonych Szreniąwitów, którzy jednakże rozeszli się dość wcześnie już po dalszych okolicach kraju, tak że w połowie XV w. mieszkają tu już potomkowie innych rodów, choć w sąsiednich wsiach, w dolinie rzki Szrenią wy siedzi jeszcze wielu Szreniawitów. W po łowie XV w. siedzą tu Mikołaj Pieniążek z Witowich. Jelita, dwaj Trzebieńscy h. Szreniawa i Jan Pieniążek z Iwanowic h. Odrowąż. Wś miała 25 łan. , 5 karczem z rolą, zagr. , karczmę proboszczowską, z których płacono czynszu po pół grzywny; zagrodnik na gruncie plebana odrabiał jeden dzień w ty godniu. Ze wszystkich ról i folw. jednego da wano dziesięcinę wartości 30 grzyw. , plebano wi w Szreniawie Długosz, L. B. , II, 35, 38. Według reg. pob. pow. krakowskiego z 1490 r. , płacono poradlne od 3 1 2 łan. W r. 1581 w części Adama Czernego było 4 półłanki, 2 zagr. bez roli, 1 kom. z bydł, 3 kom. bez by dła, 1 duda. Część Jana Mlecznego 1 2 łanu km. , 3 zagr. z rolą, 1 rzem. Pawińskł, Ma łop. , 26, 438. Kość. par. erygował r. 1314 Bartłomiej Ligięza, dziedzic. Parafią tutejszą wymienia akt erekcyi par. w Chodowie 1381 r. Kod. Małop. , III, 338. Kościół tutejszy był zawsze drewnianym i ztąd często ulegał zniszczeniu. Obecny kościół wystawiony r. 1727. Sz. par. , dek. miechowski dawniej skalski, 2888 dusz. Br. Ch. Szreniawa al. Śreniawa, potok, dopł. Stradomki dopł. Raby; uchodzi w Krzesławicach, pow. wielickim. Niekiedy nazwa ta bywa dawana górnemu biegowi Stradomki w powiecie limanowskim i bocheńskim. Prawdopodobnie ta druga nazwa jest w związku z dawnem osiedleniem się Szreniawitów nad brzegami tej rzeki. Nad nią mianowicie leży Lubomierz, gniazdo rodowe Lubomirskich. Szreniawa al. Śreniawa, dawna nazwa wsi Pyzówka, w pow. nowotarskim. Szreniawa al. Śreniawa, Srzemawa r. 1580 1793, urzęd. Schenawe, dawniej Schoenawe, ztąd mylnie Szenawa i Sieniawa, wś, pow. babimoski, o 13 klm. ku płd. od Kębłowa i 6 klm, ku płn. od Sławy szląskiej, przypiera do granic Szląska i pow, wschowskiego, graniczy z Smieszkowem, Spokojną i Ciosańcem; par. i poczta w Ciosańcu Schussenze, szkoła w miejscu, st dr żel, w Wolcztynie i na Drzewcach Wschowskich Driabitz o 21 klm. ; ma 26 dm. , 180 mk. , 171 kat. , 9 prot. i 525 ha 262 roli, 62 łąk, 141 lasu. Sz. była odwie czną własnością opatów przemęckich; z nich Mikołaj Żegocki przekazał ją klasztorowi oko ło r. 1689; zabrana przez rząd pruski, wcielo ną została do domeny Kaszczor. W r. 1580 było w Sz. 12 zagrodn. , 5 komor, z bydłem i 4 bez bydła. E. Cal. Szreńsk, dawniej Szreńsko, osada miejska, poprzednio miasto, nad rzką Mławką, w pobliżu ujścia Przylepnicy Szronfca. W stronie zach. płn. rozciąga się po Żuromin błotniste i lesiste płaskowzgórze część wyżyny pojezierza pruskiego. Sz. leży w punkcie zbiegu rzeczek uprowadzających wody tego obszaru, w pow. mławskim, gm. Mostowo, par. Szreńsk, odl. 23 w. od Mławy, przy trakcie z Sierpca na Bieżuń do Mławy. Posiada kościół par. mur. , synagogę, sąd gm. okr. II, urząd gm. , szkołę początk. , st. poczt, aptekę, browar, trzy młyny, 10 karczem, 203 dm. , 2476 mk. , 165 osad rol. i 2047 mr. ziemi należącej do mieszczan. Sam obszar osady wynosi 281 mr, 83 mr. nieuż. . Targi co czwartek; cztery jarmarki do roku. W 1827 r. było 126 dm. , 1666 mk. Dziś jest to cicha osada, zabudowana drewnianemi parterowemi domkami kilka ledwie murowanych. Dawny ratusz stał się dziś domem zajezdnym. Jedyna pamiątką przeszłości stary kościół z ciekawemi nagrobkami. Na miejscu starego zamku stanął dziś dom murowany. Dobra Sz. składały się w r. 1883 z fol Sz. al. Przychód, nomenkl Grabowo i Górka Zielińska, rozl. mr. 1236 gr. or. i ogr. mr. 378, łąk mr. 531, past. mr. 106, lasu mr. 148, w osad. mr. 5, wody mr. 17, nieuż. mr. 52; bud. mur. 10, drewn. 12; płodozm. 5 i 8pol, las urządzony. W skład dóbr wchodziły poprzednio miasto Szreńsk os. 165, mr. 2047; wś Przychód os. 25, mr. 48; wś Kupki os. 14, mr. 47; wś Mostowo os. 45, mr. 350; wś Krzywki Biźki os. 10, mr. 8; wś Krzywki Piaski os. 12, mr. 50. Sz. jestto stara osada. Gród tutejszy wymieniony już jest w dokum, uposażenia klasztoru w Mogile w połowie XII w. przez Bolesława Kędzierzawego. Ziemowit ks. mazowiecki, nadał ten gród z dobrami przyległemi niejakiemu Gradowi Grath z Kowalewa, w drugiej połowie XIV w. Syn tegoż księcia, także Ziemowit, potwierdza r. 1383 przywilej ojcowski i nadaje osadzie prawo chełmińskie w miejsce polskiego. W r. 1397 tenże Ziemowit potwierdza w Płocku Stanisławowi Grad z Kowalewa nadane przez ojca prawo pobierania cła w Sz. Furmani Mazowsza lub innych stron, przejeżdżający przez Sz. lub w odległości mili od miasta, muszą płacić cło pod karą konfiskaty towarów. Uwalnia dalej mieszczan od opłaty ceł w przejeździe przez posiadłości książęce. Zygmunt I potwierdza to nadanie r. 1526 w Gdańsku Lustr. , IV, 291 i Kod. Maz. , 121. Od nowej siedziby Gradowie przybierają nazwę Szreńskich. Wspomniany powyżej Stanisław Grad przedstawia ciekawy przykład długowieczności. Umiera on na początku XVI w, w 140 roku życia, doszedłszy godności wojewody mazowieckiego. Napis grobowy jego przytacza Paprocki a grobowiec opisuje Święcicki. Wnuk tego Stanisława Feliks zmarły r. 1554 w 52 r. życia jako wojew. płocki, ssta malborski, wizneński, łomżyński, wybudował na miejscu starego grodu, nowy, okazały zamek, odbu Szreńsk Szreniawa Szreniawa Szrepnitz Szrepnitz dował i rozszerzył kościół w 1531 r. Podobno po wygaśnięciu rodu Szreńskich nabył miasto i dobra bisk. płocki Noskowski dla swoich synowców. W końcu XVII w. należy Sz. do Jana Fr. Bielińskiego, miecznika kor. , który w r, 1680 po zniszczeniu miasta w poprzednich wojnach w rozporządzeniu swem powiada a że z pruskiej ziemi osadzać się będą różni rzemieślnicy, lubobym życzył aby wszyscy byli unius religionis ortodox. rom. cathol, jeżeliby jednak dissidentes między nimi byli, szkodzić im to niema, jako też exercitium nabożeństwa swego gdy odprawiać będą, od nikogo turbowani być nie mają, ulica jedna na pobudowanie żydom się pokaże, ażeby się między domy rynkowe i chrześciańskie nie mieszali. W r. 1768 sejm za staraniem prymasa Podoskiego polecił staroście płockiemu, by w ziemi zawkrzeńskiej, mieście Szreńsku gród od siebie dependujący ustanowił, podstarościego, pisarza i regenta kreował, którzyby sprawy trzech powiatów ziemi zawkrzeńskiej sądzili. W czasie konfederacyi barskiej słynny dowódzca Sawa Galiński poniósł tu ciężką ranę w potyczce i dostawszy się wkrótce potem do niewoli zmarł; pochowany pod Przasnyszem. Ciekawym zabytkiem przeszłości jest kościół paraf. , założony podobno w XIV w, a rozszerzony i odbudowany w r. 1531, konsekrowany ponownie r. 564 przez Piotra, sufragana płockiego. Cechy wydatne pierwotnej architektury ostrołuku ceglanego bałtyckiego przedstawia tylko ściana szczytowa. Starożytne malowidła ścienne uległy zniszczeniu przy ostatniem odnawianiu. W presbiteryum i w kaplicy św. Anny mieszczą się nagrobki Szreńskich. Był tu podobno nagrobek braci Sobiejuskich Marcina i Macieja z pierwszej połowy XVI w. por. Staroźreby. Skarbiec kościelny posiada starożytną monstrancyę, krzyż srebrny z XVI w. , mszał z piękną oprawą ze srebrnem okuciem, kilka starych pięknych ornatów. Przy kościele istnieją bractwa św. Anny od r. 1612 i Różańcowe od r. 1632. W pobliżu kościoła znajduje się kamień, na którym wedle podania miał odpoczywać św. Wojciech w swej pielgrzymce apostolskiej. Stary zamek stał jeszcze w ruinie przy końcu XVIII w. ; był otoczony fosą, miał cztery wieże po rogach. Za rządu praskiego ówczesny dziedzic Sz. niejaki Knobloch, rozebrał te mury. Według F. M. Sobieszczańskiego Enc. Orgel. istniały w Sz. dwie kaplice św. Stanisława przy zamku i św. Wojciecha za miastem; w ścianie jej miał być wmurowany kamień, na którym święty spoczywał. Sz, par. , dek. mławski dawniej bieżuński, 4208 dusz. Opis Sz. i historyą skreślił M. Synoradzki Korespon. Płocki, Nr. 72 z r. 1884. Szczegóły o kościele podał Przegląd Katol. z r. 1882, Nr. 31. Opis z rysunkiem kościoła Tyg. Illuat. z r. 1869 t. IV, str. 264. Br. CL Szrepnitz, ob. Rzepnica. Szretery, niem. Schroettersdorf, wś, pow. bydgoski, tuż pod Bydgoszczą par. , poczta i st. dr. żel, na lew. brzegu Brdy dopł. Wi sły; 23 dm. , 279 mk. 87 kat, , 192 prot. i 140 ha 123 roli, 8 łąk; młyn i papiernia istniały tu w nowszych czasach. Sz były za brane przez rząd pruski i wcielone do dome ny bydgoskiej. E. Cal. Szroce, ob. Skrzetusz. Szronejten, ob. Korszew. Szronka, rzeczka, ob. Przylepnica. Szronka, wś włośc. nad rz. Przylepnicą, pow. mławski, gm. Niechłonin, par. Sarnowo, odl o 25 w. od Mławy, posiada urząd gm. , 17 dm. , 117 mk. , 407 mr. Szropengrunt, czes. Szropengruni, niem. Schroppengrund, wś na Szląsku austr. , w pow, widyniowskim Weidenau, nad pot. Czarną Wodą Schwarzwasser, dopł. Widyniowa Weiden Bach, dopływu Nissy Kładzkiej, Należy do gm. Czarna Woda Schwarzwasser i miała podług spisu z 1880 r. 37 dm. , 226 mk. rz. kat. narodow, niemieckiej. W. H. Szropsko, ob. Szrubsk. Szropy, niem. Schroop, dok. z r. 1316 die Schrape, 1404 Schroppe, później Schropa, Scrope, 1518 Sropen, 1648 Schroop, 1694 Schrave, 1764 Sruppy, wś nad Młynówką MuehlenGraben, w Pomezanii, pow, sztumski, st. p. Malbork, par. kat. Kalwa; katol kościół fil w miejscu, szkoła ew. , 870 ha 700 roli or, 127 łąk; 1885 r. 45 dym, , 90 dm. , 436 mk. , 301 kat, 108 ew. , 27 dyssyd, R. 1565 były Sz. już odłączone od ststwa sztumskiego; r. 1583 trzymał je w dzierżawie Jerzy Baliński, sędzia ziemski wojew. malborskiego, r. zaś 1648 Zygmunt Gueldenstern, r. 1689 Władysław Łoś, r, 1755 Stefan Piegłowski, który się w przywileju włościanom wystawionym mianuje ststą szropskim. Podług lustracyi z r. 1664 powstało sstwo szropskie z dawniejszego stwa sztumskiego. W r. 1771 posiadał je słynny publicysta i ekonomista, autor Zbioru deklaracji, Feliks Łojko, opłacając zeń kwarty złp. 1206 gr, 19 a hyberny złp. 280. Od d. 13 września 1772 r, wraz z całem wdztwem malborskiem przeszło pod panowanie pruskie. Młyn szropski stał r. 1582 pusty i spustoszony, W tymże roku kupił go Jakub Czender od Jana Rybaka i odbudował; pozwolono mu także ustawić trzecie koło i tartak dobudować ob. Gesch, des Stuhmer Kr, von Schmitt, str. 214. R. 1557 mieszka tu Anna Szropska, wdowa po Mikołaju Greusing ob. Kętrz. O nar, pol, str. 196. Kościół fil p, w. św. Piotra i Pawła zbudowany został r. Szropy Szropsko Szropengrunt Szronka Szronejten Szroce Szretery Szrubiszki Sztabin Szt Szrunden Szruby Szrubsk Szrubkow 1669 w pruski mur ob. Schmitt, 1. c. , str. 214. Do probostwa należą 4 włóki, które r. 1688 tak opisano W pierwszej pola dywizyi idzie sztuka od stawu młyńskiego aż pod Jordańskie oparczysko, ma w sobie zawierać mr. 13 i 21 krzyżowych. Druga w temże polu, pobliższa Grynfeldu, nazwana Cztery pręty, zawiera w sobie mr. 7 1 2. i 45 krzyżowych. W temże polu Przecz Barwynkel mianowany, ma mieć w sobie mr. 6 1 2 i 13 1 2 krzyżowych. W żuławie Gwychły nazwanej sztuka między Egertową z owych położona, ma mieć w sobie mr. 8, krzyżowych 46. Sztuka tamże Szmale nazwana, nad samym rowem leżąca pod Lądy Klakendorffskie, ma mr. 5 1 2 i 48 3 4 krzyżow. Sztuka trzecia w żuławie Bląki zwana, ma w sobie mr. 12 1 2 i 20 3 4 krz. Przecz tamże leżący, pod Lozendorfskie pole podbieżający, ma w sobie mr. 2 1 4 i 23 krzyżów. W drugiej pola dywizyi za plebanią Dworznica 20 prętów szeroka, ma w sobie mr. 12 i 21 1 3 krzyżów. W temże polu sztuka pod Luzendorfskie granice, szeroka prętów 20, ma w sobie mr. 11 1 2 i 2 1 3 krzyżów. Do tego pola należący Przecz pod Grzymały ma mieć w sobie mr. 3 1 4 i 11 krz. U trzeciej pola dywizyi leży dworznica na drugą stronę do Bachy przybijająca, ma mr. 8 1 4 i 46 krzyżów. W temże polu sztuka pod Labskie lądy dobijająca, szeroka prętów 20, ma mr. 16 1 4 krzyżów. 34. Przecz pod Labską i Grzymalską granicę idący, ma mr. 6 3 4 krzyż. 43. Ogrody i plac, na którym plebania stoi, jest szeroki w sobie prętów 30, ma mr. 2 1 2 i 45 1 2 krzyżów. To wszystko zrachowawszy mają mieć wszystkie 4 włóki mr. 120. Dzierżawy za te 4 włóki pobierał prob. na początku XVIII w. 240 fl. Mesznego dawano ztąd 34 kor. żyta i tyleż owsa; ex villa Laba, parochiae annexa, siliginis modios 19, totidem avenae. Szkoły nie było w wsi, bo mieszkańcy nie chcieli jej budować ob. Wizyt. Potockiego z r. 1706, str. 933. Ks. Fr. Szrubarinia, wś, pow. olkuski, gm. i par. Ogrodzieniec, ma 6 os. 83 mr. Należała do dóbr Ogrodzieniec. Szrubiszki folw, wś i os. karczm. , pow. wileński, w 8 okr. pol, o 29 w. od Wilna. Folw. ma 1 dm. , 3 mk. kat. ; wś 2 dm. , 25 mk. tegoż wyzn. ; karczma 1 dm. , 9 mk. 2 prawosł. , 7 katol. Szrubkow, ob. Srubków. Szrubsk al. Szrubsko, Sropsko r. 1223, Svirepsco 1268, Srobsko 1382 i 1583, mylnie Szubsko folw. do Wierzbiczna, w pow. inowrocławskim, o 7 klm. ku płd. od Gniewkowa st. dr. żel; par. i poczta Parchanie, okr. dwor. Gąski Gonsk; ma 3 dm. , 103 mk. i 348 ha. Co do własności klasztoru mogilnickiego w r. 1065 i 1193 Kod. Wielkop. por. Ściborze, w pow. inowrocł. W r. 1223 1268 ks. kujawski Ziemomyśl nadał Marulewy, Dalkowo i Sz. kawalerom szpitalnym z gwiazdą w Inowrocławiu, udzielając mieszkańcom tych osad prawo niemieckie Kod. Dypl. Pol. , I, 29 i A. Mosbach, Wiad. , 26 9; w r. 1382 ks. opolski Władysław poświadcza w Ino wrocławiu, że Bieździad z Kołudy zastawił Sz. kanonikowi gnieźn. Jarentowi za 300 kóp groszy pragskich; r. 1583 posiadał tu Jan Sropski nie Szubski 2 łany osiadłe i 2 za grodników. E. Cal. Szruby, wś, pow. święciański, w 3 okr. pol. , o 20 1 2 W. od Święcian, 4 dm. , 20 mk. starowier. Szrunden al. Szrundy, mylnie Szrunpen, ob. Schrunden. Leżą u zbiegu Cecernu Zezern z Windawą. Stanowiły niegdyś sstwo niegrodowe szrunpeńskie. Powstało ono przy uskutecznieniu podziału ks. kurlandzkiego przez Stany Rzpltej na sejmie z 1617 r. , w uchwale tak zwanej Formula Regiminis, podług której mieszkańcy tego sstwa byli pod juryzdykcyą grodu goldyńskiego, a sstowie byli wybierani przez ks. kurlandzkiego i obywateli zasłużonych, mających znaczniejsze posiadłości. Szt. .. , par. St. .. Sztabin al. Krasnybór, też Sz. Kościelny, wś i dobra nad rz. Biebrzą, pow. augustowski, gm. Sztabin, por. Krasnybór, leżą na samej granicy gub. grodzieńskiej, odl. 49 w. od Suwałk, 16 w. od Augustowa, 49 w. od Grodna, przy trakcie bitym z Augustowa do Grodna. Rzeka Biebrza od Sz. zaczyna być spławną. Wieś posiada kościół katol. drewniany filia Krasnoboru, 134 dm. , 1181 mk. W 1827 r. było 63 dm. , 447 mk. Dobra te z Krasnoborem posiadł na początku obecnego stulecia Karol hr. Brzostowski, kapitan wojsk pol. , żonaty z Ewą Chreptowiczówną, która wzniosła tu w r. 1804 kościołek drewniany p. w, św. Jakuba. W r. 1818 hr. Brzostowski zniosłszy dwie dymarki, istnieją ce w Janówku i Lebiedzinie, wystawił w Sz. piec do wytapiania rudy łącznej wydobywanej z bagien nad Biebrzą, a w r. 1830 nowy wielki piec, którego miechy poruszała machina parowa. Zakład ten produkował rocznie około 4000 centn. żelaza głównie naczyń kuchennych Istniały tu także tokarnia, forniernia, zakład stolarski, kotlarnia i kuźnia. Fabryka ta dostarczała odlewów dla szluz przy budującym się kanale augustowskim. W r. 1820 Brzostowski zniósł w całych swoich dobrach pańszczyznę i pozaprowadzał szkółki z nauką obowiązkową. Umierając w r. 1854 testamentem, zatwierdzonym następnie przez rząd, dobra swoje zapisał na rzecz włościan i oficyalistów. Aktem tym nadał na własność Szrubarinia Szruby Sztanówka Sztarańce Sztarkowiec Sztabinki budowle, place, ogrody, łąki i grunta tym wszystkim, którzy w chwili jego zgonu tako we posiadali dla użytkowania i dozwolił im zbierania suszu na opał i wolnego pastwiska w lasach. Z dochodów dóbr i fabryk miały być zakładane szkółki, pozaprowadzane kasy pomocy dla chorych i na inne wspólne po trzeby, kasy oszczędności i pożyczkowe. Da lej powinny były rozwijać się istniejące tam fabryki. Obowiązki te miała spełniać administracya dziedziczna, ustanowiona nad temi do brami. Szlachetne zamiary Brzostowskiego nie zostały urzeczywistnione. Brakło ludzi, którzyby chcieli i umieli pokierować jego dziełem, a przytem okoliczności ogólnej na tury nie pozwoliły rozwinąć się projektowanym instytucyom. Testament Brzostowskie go wraz z jego portretem został ogłoszony drukiem w Warszawie r. 1855. Dobra Sz. w r. 1868 rozl. mr. 16378 i włościań. mr. 6843. Cały powyższy obszar nadzielony został wło ścianom. W skład dóbr wchodziły Wś Sz. os. 159, mr. 1222; wś Krasnoborki os. 69, mr. 1934; wś Jaszówek os. 22, mr. 663; wś Krasnobór os. 47, mr. 768; wś Huta Sztabinska os. 53, mr. 499; wś Fedorowizna os 17, mr. 177; wś Żmojdak os. 7, mr. 86; os. Su chy Grąd os. 1, mr. 65; wś Karolin os. 17, mr. 421; wś Motułka Wielka os. 7, mr, 113; wś Ewy os. 10, mr. 228; os. Budy os. 1, mr. 67; os. Czarny Grąd os. 1, mr. 36; os. Motułka Mała os. 1, mr. 10; wś Jasionowo os. 56, mr. 1148; wś Promiski os. 21, mr. 666; wś Pod górze os. 4, mr. 30; wś Kupichy os. 16, mr. 534; wś Budziski os. 8, mr. 239; wś Podcisówek os. 22, mr. 158; wś Szkła os. 9, mr. 231; os. Chomaszewo os. 1, mr. 38; os. Pogorzały os. l, mr, 62; wś Wolna os. 15, mr. 335; wś Kamień os. 45, mr. 753; wś Koniec os. 57, mr. 585; wś Długie os. 13, mr. 425; wś So snowo os. 5, mr. 273; wś Kobyli Kąt os. 2, mr. 107; wś Cegielnia os. 5, mr. 35; wś Kryłatka os. 20, mr. 534; wś Lebiedzin os. 3, mr. 170; wś Przechodka os. 30, mr. 92; wś Dłużański Lis os. 30, mr. 89. Sz. gmina ma 6288 mk. 967 żydów, rozległości 23638 mr. ; s. gm. okr. II w os. Jastrzębna. Szkół począt kowych 3. Do gminy należą prócz wymienio nych w składzie dóbr wsi Balinka, Budy, Komaszówka, Lasek, LebiedzinDworny. 1. Księży, L. Podborze, Okrągłe, Podcisówek, Popowszczyzna, Zieloną. Sz. parafia, dek. au gustowski, 2100 dusz. Br. Ch. Sztabinki, jezioro, w pow. sejneńskim, brzegi płaskie i bezleśne, obszar 30 mr. Stanowi niejako południowe przedłużenie jez. Gaładuś ob. . Sztabinki, w r. 1827 Sztabńskie, wś pomiędzy jeziorami Pyrkść i Sztabinki, pow. sejneński, gm. i par. Berżniki, odl od Sejn 5 w. , ma 24 dm. , 183 mk. , 14 os. , 447 mr. Wchodziła w skład dóbr Krasnogruda. W 1827 r. było 11 dm. , 102 mk. , par. Sejny. Sztabińska Hula, wś, pow. augustowski, gm. Sztabin, o 4 na płn. zach. od Sztabina, śród lasów rozległych, ma 47 dm. , 450 mk. Ob. Sztabin. Sztadwil al Sztadwile, dobra, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol, par. Nowoaleksandrowsk, o 3 w. od Nowoaleksandrowska. Majętność wydzielona z eksdywizyi połozdyńskiej Tomaszewiczów, Sztadenowi jako wś Kowaliszki ob. , przezwana przez nowego dziedzica Sztadwilem. Sztafrowa Huta 1780, Sztofershuta 1710, Sztoferowo, wś włośc. na Kaszubach, pow. kościerski, st. p. Nowa Karczma, par. kat. Stare Grabowo, odl 2 3 4 mili od Kościerzyny; zawiera 7 gburstw i 1 zagr. ; 221 ha 128 roli orn. , 10 łąk, 31 lasu; 1885 r. 12 dm. , 19 dym. , 88 mk, 72 kat. , 16 ew, Mesznego pobierał prob. ztąd 5 kor. żyta i tyleż owsa ob. wizyt. Szaniawskiego z r, 1710, str. 11. Sz. założyli pewnie dopiero w XVII w. kartuzyanie i osadzili tu Niemców ob. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Vor. , XV, str. 176. Po kasacie dóbr duchownych wydał rząd pruski wś osadnikom na własność 1820 r. Kś. Fr, Sztajnawa, niem. Steinau, ob. Ścinawa, Sztakiry, wś, pow, poniewieski, w 4 okr. pol, o 59 w. od Poniewieża. Sitakowce, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol, , o 77 w. od Nowoaleksandrowska. Sztalmierz, pow. rypiński, par. Róża. R. 1789 własność ks. karmelitów; wysiano 20 kor. żyta, 2 kor. pszen. , czynsz 350 złp. Ob. Stalmierz, Sztambergów al Sztombergi, wś, pow. sandomierski, gm. Wiśniowa, paraf. Sielec ewang. , odl od Sandomierza 36 w. , ma 32 dm. , 148 mk. , 460 mr, włośc. Sztana, rzeczka, w pow. taraszczańskim, przepływa pod mkiem Koszowata. Na prawym jej brzegu, nagraniach mka, znajdują się wały dawnego zameczku. Sztaniszki, wś, pow. lidzki, w 2 okr, pol, gm. Bieniakonie o 10 w. , okr. wiejski wo ronowski, 14 dusz rewiz, ; w 1865 r. własność Rossudowskich i Białokozów. Sztanówka, wś, pow. piński, o 4 w. na płd. zach. od mka Łohiszyna, w 4 okr, pol i gm. Łohiszyn, ma 4 osady; miejscowość po leska. A. Jel Sztarańce, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol, o 43 w. od Nowoaleksandrowska. Sztarkowiec, os. , pow. lipnowski, ob. Mień. Sztalmierz Sztakiry Sztajnawa Sztafrowa Huta Sztadwil Sztabińska Hula Sztabinki Sztambergów Sztana Sztaniszki Sztefuro Sztefuro Sztegmenowo Sztegrowy Szteinfort Sztejna al Sztelbach Sztelmachowo Sztelmany Sztembarg Sztembark Sztefuro al. Stefuro, wś, w hr. szaryskiem; kościół paraf. gr. katol. 171 mk. Sztegmenowo, wś, pow. kalwaryjski, gm. Raudań, par. Kalwarya odl 9 w. , ma 10 dm. , 28 mk. Sztegrowy al. Sztegry, niem. Stegers, r. 1695 Brzecznica w wizyt. Jezierskiego, str. 41; 1653 Rzecznica, Rzeczęca, Kętrz. Rzeczyca, duża wś z kat. kośc. , filią Fersztnowa Foerstenau, pow. człuchowski. Leży w równej, piaszczystej okolicy, w pobliżu Brdy i jez. Szczycieńskiego ZiethenerSee. Cztery bite trakty rozchodzą się ze wsi do Białemborka, Przechlewa, Człuchowa i Czarnego Hammer stein. Obejmuje 3115 ha 2623 roli or. , 225 łąk, 153 lasu; 1885 r. 214 dm. , 366 dym. , 1201 kat. , 651 ew. , 19 żyd. , razem 1871 mk. Trudnią się głównie rolnictwem i hodowlą bydła. We wsi szkoła 3klas. katol 1887 r. 255 dzieci, 3 naucz. i 2klas. ew. 1887 r. 150 dzieci, 2 naucz. . Odbywają się tu 2 jar marki kramne, na bydło i konie. Niedawno urządzono par. ew. ; z pomocą zapomogi rzą dowej ma stanąć kościół ew. Kościół kat. mu rowany, p. w. św. Mikołaja, patronatu rządo wego, został odbudowany r. 1867 a konsekro wany r. 1876 przez kś. bisk. sufragana Jeschke. Należą do niego Sz. , Gruenhoff, Mohrhoff, Neusorge, Lustingshoff i Hielengut. Wi zyta Jezierskiego z r. 1695 pisze, że kościół tutejszy był cały drewniany, o 1 ołtarzu. Do prob. należały 4 włóki, za 2 pobierał prob. 30 fi. dzierżawy, za drugie 2 zaś 27 f. , oprócz tego od każdej włóki po 1 gęsi i 2 kury. Do fabryki kościoła należało 5 mr. roli i dom, z którego płacono 5 fl. rocznie. Gburzy co loni i sołtys dawali mesznego 30 korcy ży ta, a zamiast kolendy 1 bochenek chleba i 1 kiełbasę. We wsi była szkoła. Sz. należały za czasów Rzpltej do ststwa człuchowskiego str. 41. R. 1741 wystawiono tu nowy kościół, Kś. Fr. Szteinfort, niem, Steinforth, wś, pow. człuchowski, st. p. i par. kat. Koczała, szkoła ew. w miejscu; 1420 ha 331 roli or. , 59 łąk, 123 lasu; 1885 r. 35 dm. , 48 dym, , 270 mk, 131 kat. 139 ew. Mesznego pobierał prob. ztąd 10 korcy żyta i tyleż owsa ob. Wizyt. Je ziorskiego z r. 1695, str. 38. Kś. Fr. Sztejna al Sztejnowa, rzeczka, w pow. niemodlińskim, płynie pod Fyrylądem. Sztelbach, Stellbach, wś, w hr. szaryskiem Węg. , nad rz. Torysą, kościół par. gr. kat. , pastwiska, lasy, łąki, młyny wodne, tartaki, 927 mk. Sztelmachowo, folw. pryw. , pow. dzisieński, w 1 okr, pol, o 40 w. od Dzisny, 1 dm. , 17 mk kat. Sztelmany, zaśc, pow, nowoaleksandrowSłownik Geograficzny T. XIL Zeszyt 133. ski, w 4 okr. pol. , o 76 w. od Nowoaleksandrowska. Sztembarg 1780, Sztenbark 1710, Stenborgk 1648, niem. Stangenberg, dobra ryc. na lew. brzegu Wisły, przy dr. żel. tczewskochojnickiej, pow. tczewski, st. p. i kol. i par. kat. Tczew o 1. 5 klm. 124 ha, 105 roli orn. 1 ha 21. 15 mrk czyst. doch. , 4 ha łąk 1 ha 19. 97 mrk; 1885 r. 5 dm. , 11 dym. , 52 mk, 29 kat. , 23 ew. , z których na Sztembarski młyn przypada 6 mk. i 1 dom; mlekarnia. Według taryfy z r. 1648, gdzie uchwalono pobór podw. a akcyzę potr. , płacił tu Wa wrzyniec Wichmann 8 fl. ob. Roczn. T. P. N. w Pozn. , 1871 r. , str. 174. Mesznego po bierał prob. ztąd 1710 r. 4 kor. żyta i tyleż owsa ob. Wizyt Szaniawskiego, str. 166. Podług taryfy na symplę z r. 1717 płacił Sz. 1 zł. i 1 gr. ob. Cod. Belnensis w Peplinie, str. 83. R. 1780 posiadał dobra Pałubicki; Sz. liczył wówczas 37 mk kat. i 16 akat. ob Wi zyt. Rybińskiego, str. 197. Kś. Fr. Sztembark niem. Stangenberg 1285 Stangenberc, 1288 Stangenberch, 1426 Sztambark, 1437 Sztangeberg, 1742 Sztemberk 1. wś nad jez. Balewskiem, w Pomezanii, pow. sztumski, st. p. , tel. i kol Mikołajki o 6 klm. , paraf. kat. Szenwiza, szk. ew. w miejscu 1887 r. 72 dzieci; 146 ha 111 roli orn. , 18 łąk, 4 lasu. W pobliżu znajduje się okop starożytny ob. Behla Die vorgesch. Rundwaelle, str. 195. Istniejący tu kościół katol przeszedł w ręce luteranów; predykantami byli tu 1619 Maciej Logdan Lobdau, 1628 Jerzy Schubert. Później kościół podupadł ob. Gesch, des Stuhmer Kreises von Schmitt, str. 252. 2. Sz. , dobra ryc. , tamże, 702 ha 502 roli orn. , 27 łąk, 60 lasu; 1885 r. 16 dm. , 35 dym. , 170 mk. . 54 katol, 116 ewang. , młyn wodny, cegielnia. W połowie XIII w. posiadali dobra te Stangonowie. Był to ród zasłużony zakonowi i biskupom pomezańskim. Polskości rodu dowodem imiona w tej rodzime spotykane, jak Chotobor, Hanusz, Pielgrzym, Sambor, Boruta itp. Zdaje się, że Stangonowie pochodzili z Pomorza. R. 1285 Krzyżacy oznaczając nieco ściślej granice dóbr Sz. , które w Pomezanii krzyżackiej leżały, nadają Teodorowi Stango zamek sztembarski castrum Stangenberg i 100 włók ziemi na prawie chełm. , z wyższem i niższem sądownictwem, oraz tę część jez. Dzierzgońskiego, która dotąd należała do zakonu; Balewskie jez. zaś, nad którem Sztembark leży, zakon dla siebie zatrzymał Ze szczególnej łaski ma czynić zbrojną służbę na koniu tylko w wyprawach do Sambii, Bartyi i w te kraje, które z Pomezanią graniczą ob. Kętrz. O ludn. pol. , str. 180 181 i Cod. dipl. Warmiensis, II, str. 571 74 Oryginał przywi Sztemple Sztokmil Sztokajły Sztok Sztober Sztinta leju posiada dziedzic dóbr tutejszych hr. Rittj berg. Po śmierci Wolrada de Typhenow, syna Teodoryka, nabył Teodoryk Stango tychnowskie dobra, a zakon r. 1288 zatwierdził go w posiadaniu, pozwalając wybierać płużne od Niemców, Prusaków lub Polaków, którychby we wsi osadzał. R. zaś 1296 otrzy mał od zakonu wsie Balewo z jez. Balewskiem i Człopę, z warunkiem jednak, aby w przecią gu 3 lat postawił w Balewie dom mieszkalny; zarazem uwolniono go od służby wojennej na czas życia. Pozwolono mu także kupić dobra o jednej służbie w ziemi chełmińskiej, uwal niając go od niej na czas życia. W dobrach sztembarskich założył Teodoryk wsi Perklice czyli Perkliczki, Rodowo i Gdakowo, które jak nazwy pokazują, przez Polaków były zamieszkałe. Po śmierci Teodoryka Stango przeszły dobra sztombarskie i balewskie na zięcia Michała z Lniska Elnis. Lniscy ci byli jednego pochodzenia z Stangonami, bo mają ten sam przydomek. Synem Michała był Sambor Stango, a z synów jego osiadł Boruta w Otłowie, gdzie go księgi skarbnika zakon nego często wspominają. Sambor jednak nie był wyłącznym właścicielem Sz. , większą część majątku trzymali Hanusz i Piotr, sy nowie Żywana Schyban, pochodzący z ziemi dobrzyńskiej, gdzie znów się przenieśli, gdy dobra sztembarskie sprzedali, w. m. Konrado wi Wallenrodowi za 2400 grzyw. Potomkiem ich był Janussius Stamberski, heres Sokoloviensis, alias Hannos Tom Stangenberge, dworzanin Jagiełły, który pewnie dla znajo mości języka niemieckiego często był używa ny do układów z zakonem. Krzyżacy założyli r. 1399 wś włościańską o 16 wł. na prawie chełm. w Sz. , ale dobra wkrótce potem oddali świnkom w ziemi dobrzyńskiej; Jan Świnka otrzymał na nie r. 1418 drzywilej. Po Świn kach nabył te dobra około r. 1440 Gabryel Bażyński, które je znów r. 1471 sprzedał Ja kubowi z Rostkowa Kostce ob. Kętrz. O ludn. pol, str. 180 183. Jego żona była Anna Bokuszówna. R. 1518 nabył Sz. Schach T. Wittenau; r. 1787 dzierży je pułkownik Karol Albert Schach, który r. 1768 podpisuje konfederacyą dyssydentów w Toruniu. Jego córka wyszła za hr. Albrechta v. Rittberg, który z nią odziedziczył i dobra sztembarskie ob. Gesch. d. Stuhmer Kreis. t. Schmitt, str 105 i 249. R. 1804 szacowano dobra te na 60800 tal Kś. Fr. Sztempieliszki, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol. , o 56 w. od Nowoaleksandrowska. Sztemple Sztempele, wś i dobra, pow. rossieński, gm. i par. Szweksznie, o 86 w. , od Rossień, w 1861 r. własność hr. Platera. Sztemplowice, czesk. Sztemplovce, niem. Stremplowitz, wś na Szląsku austr. , w po w. opawskim, nad pot. Horliczka dopł. Oppy, w płn. zach. kierunku od miasta Opawy. W r. 1880 było 32 dm. i 177 mk. rzym. kat. , 145 Czechów i 9 Niemców. Z wsią Kamieniec czesk. Kamenec, niem. Kamenz tworzą Sz. jedną gminę. Liczba mieszkańców gminy wynosi 402 349 Czechów i 14 Niemców. Szkoła ludowa w Kamieńcu. W. H. Sztepano Niżne i Wyżnie, węg. Also i FelsoStepano, dwie wsie w hr. orawskiem, nad rz. Orawą; handel płótnem, 648 mk. Szterejny, wś włośc. nad jez. ligi, pow. trocki, o 16 w. od Trok, 2 dm. , 16 mk. katol. Szterenberg, łotew. Szterenbergis, wś, pow. dyneburski, w 2 okr. pok. do spraw włośc. , gm. i par. Indryca, w 1853 r, 76 dusz rewiz. ; w 1863 r. własność Stanisława Gizberta. Sztiawnica Mala i Welka, węg. KisSel mecz, NagySelmecz, dwie około siebie położone wsi, w hr. liptowskiem. Sz. Wielka posiada zdrój wody szczawiowej, dosyć ostrej, obfitującej w kwas węglowy. Sz. Mała ma 242 mk. a Wielka 937 mk. Sztilchien 1. wś, pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , o 71 w. od Poniewieża. 2. Sz. Pomusz, dobra, tamże, o 70 w. od Poniewieża. Sztinta, jezioro, ob. Stint, Sztober, rzeczka dopł Odry, ob. Stobrawa, Sztok, wś, pow. mławski, gm. Rozwozin, par. Lubowidz, odl. o 25 w. od Mławy, ma 2 dm, , 15 mk. , 40 mr. Sztokajły, przys. dóbr Kulczyce, w pow. Samborskim. Sztokmil al. Sztokski młyn, niem. Stocksmuehle, os. młyń. nad Wierzycą, założona r. 1827, pow. kwidzyński, st. p. Peplin, gm. Janiszewo, par. kat. Lignowy; 1885 r. 4 dm. , 46 mk. W pobliżu przechodzi kolej bydgoskotczewska. Dziedzic Stock nadał nazwę osadzie. o pół klm. na płn. od os. , na lew. brz. doliny Wierzycy w stronę Janiszewa i w lewo od drogi do niej wiodącej, wznosi się na krawędzi wzgórza wysokiego do 20 mt. , okazały i dobrze zachowany szaniec. Wzgórze, na którem leży, występuje w kącie połączenia dwóch wąwozów w jeden większy, który się kończy otworem na wspomnianą dolinę Wierzycy. Szaniec ten zajmuje przestrzeń 85 mt wzdłuż i 50 mi w szerz. Wewnątrz w obwodzie jego znajduje się wiele przepalonej gliny, węgli i popiołów. Obok wałów znaleziono młotek kamienny neolityczny ob. Objaśn. do mapy Ossowskiego, str. 10. Niespełna o 1 klm. na płn. wsch. od osady, na wzgórzu odosobnionem nad doliną Wierzycy, w prawo od drogi do Janiszewa, znaleziono grób skrzynkowy, zawierający kilka popielnic; drugi odkryto na wzgórzu wznoszącem się do 130 stóp Sztempieliszki Sztilchien Sztiawnica Szterenberg Szterejny Sztepano Sztemplowice Sztempieliszki Sztrutteln nad doliną Wierzycy. Znajdowało się w nim kilkanaście urn, w których znaleziono kółko z drutu bronzowego, śpilkę bronzową i kilka kółek żelaznych. Niektóre z tych popielnic mają kształty oryginalne tamże, str. 42. R. 1888 sprzedał bankier Schwarz ze Starogrodu młyn ten kapitaliście Stock, synowi założyciela, za 102000 mrk. Kś. Fr. Sztolpy, niem. Stolpen, dobra ryc, w pow. olsztyńskim. Leżą pod Olsztynem. Sztormowa, słoboda nad rz. Ajdarą, pow. starobielski gub. charkowskiej, o 28 w. na płd. od Starobielska, ma 139 dm. , 1158 mk, cerkiew z 1794 r. , odnowioną w 1837. Zasiedlona w 1756 r. Sztos, węg. Stosz, miasteczko górnicze w hr. spiskiem Węg, , między wysokiemi lesistemi górami, o milę od Smolnika Schmoellnitz; kościół paraf. katol. i ewang. , kopalnie rudy żelaznej, kunice żelaza, 1291 mk. Ztąd pochodziła rodzina Wita Stwosza. Sztotfeld 1717, Stotfeld 1648, niem. Stolzenfelde, dobra ryc. nad traktem człuchowskim, pow, człuchowski, agent. pocz. w miejscu, szkoła 1887 r. 1 naucz, , 57 dz. , paraf. kat. Człuchowo o 86 klm. ; 1500 ha 1145 roli or. , 35 łąk, 203 lasu; 1885 r. 17 dm. , 28 dym, , 152 mk. , 17 kat. , 135 ew. ; cegiel nia, wiatrak, hodowla bydła oldenburskiej rasy, owiec i koni, mlekarnia. Według ta ryfy z r. 1648, gdzie uchwalono pobór po dwójny a akcyzę potrójną, płaciła tu Pio trowa Wedelsztedzina od 3 wł. osiada, 4 folw. , 3 ogród. 10 fl. 24 gr. ; Marunia od 4 wł. osiad. , 5 ogrod. , 9 fl. 10 gr. ; Balcerowa Wedelsztedzina 8 fl. 24 gr. ob. Rocz. T. P. N. w Pozn. , 1871, str. 190. Według taryfy na symplę z r. 1717 płacono tu z części Dą browskiej 20 gr. , Maruna 1 zł. 12 gr. , Adama Wedelsteda 3 gr. 8 den. i Krzysztofa Wedelsteda 19 gr. 4 den. ob. Cod. Belnensis, mskr. w Peplinie, str. 95. Dawniej istniał tu ko ściół kat. , który przeszedł w ręce luteran. Arcyb. Gębicki w spisie kościołów z r. 1617 woal go nie wymienia; natomiast arcyb. Wężyk wspomina r. 1628, że go posiadają inowiercy ob. Utracone kościoły p. kś. Fankidejskiego, str. 322. Kś. Fr. Sztrazsa, ob. Straża. Sztropko al Stropko, starożytne miasteczko w hr. ziemneńskiem Zemplin, nad rz. Ondawą, kościół katol. paraf. , klasztor franciszkanów, bóżnica, stac. pocztowa, uprawa roli, jarmarki. Stary, w kształcie pięciokąta zbudowany zamek, w środku niego kościół z innemi zabudowaniami. Zamek ten wystawiony r. 1245, przeszedł drogą darowizny 1414 na Piotra Perenyego; 1473 zdobyło go wojsko polskie, 1486 odebrał Emeryk Perenyi, 1491 zdobył go powtórnie Jan Albert Olbracht, królewicz polski, obwołany królem węgierskim, wreszcie przeszedł do Emeryka Perenyego, który sprzedał całą majętność kardynałowi Bakacsowi za 20000 dukatów. Nadane 1567 przez cesarza Maksymiliana Janowi Petheo, przeszło po nim na żeńską linią a dziś jest w posiadaniu rodziny Jekelfalussych. Ma 3706 mk 2113 żydów. H. M. Sztrukhuta, niem. Strachhuette, według Kętrz. Kierzkowo ob. . Wizyt. Szaniawskiego z r. 1710 i Rybińskiego z r. 1780 zowią tę osadę Sztrukhuta. W 1772 r. było tu 13 gburów, 16 chałupników, wszyscy luteranie, posiadali 10 wł. roli orn. i 4 włóki lasu; wysiew na włókę wynosił 16 kor. żyta, 1 jęczm. , 20 owsa, 1 tatarki; zbierali a trzeci ziarno, czynsz wynosił 211 tal. 60 gr. , hyberna 21 tal. 60 gr. , zagłówne 14 tal. 24 gr. ob. Zeitech. d. Westpr. Gesch. Ver. , XV, str. 154. Sz. należało wówczas do sstwa skarszewskiego. R. 1780 liczyła wś 120 mk. ew. ob. Wizyt. Rybińskiego, str. 9. Kś. Fr. Sztrutteln, ob. Hofcumberge t. VII, 13. Sztrzepowo, ob. Trzepowo. Sztukany al. Czeronka, wś pryw. , pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , o 49 w. od Dzisny, 15 dm. , 196 mk. Sztukowiec al. Szczuhowiec, grupa domów w Wysocku Niżnem, w pow, turczańskim. Sztum, niem. Stuhm, u Dusburga Stumo, 1333 Stuhma, 1395 Stumi, u Długosza Szthum, msto powiat. w Prusach zach. , w dawnej Pomezanii, pod 53 53 płn. szer. i 36 43 wsch. dłg. od F. , okolone dwoma jeziorami, na zach. Zajezierskiem Hintersee i Bariewiekiem na wschód. W okolicy bogate pokłady torfu; gleba gliniasta; mieszkańcy trudnią się głównie drobnym handlem, rolnictwem, hodowlą bydła i świń. Razem z przedmieściem Sztumskiem Polem obejmuje miasto 1161 ha 893 roli or. , 75 łąk, 4 lasu; 1885 r. 265 dm. , 492 dym. , 2238 mk. , 1347 kat. , 771 ew. , 18 dysyd. , 102 żydów na Sztumskie Pole przypada 60 dm. 396 mk. . Miasto jest siedzibą radcy ziemiańskiego, urzędu pobor. , sądu obwod. , urzędu poczt. II kl. , ma st. kol. nadwiślańskiej, spółki pożyczkowej, szkołę 6klas. symultanną 1887 r. 5 naucz. , 3 ew. , 2 kat, , 395 dzieci i szkołę pryw. dla dziewcząt, kościół par. kat. , kośc. ew. , synagogę. Trzy gościńce przerzynają miasto z Starego Targu, z Kwidzyna i Malborka. W Sz. znajduje się jedna z największych mleczarni spółkowych w Prusach zach. Największym dostawcą mleka był w r. 1888 Donimirski z Zajezierza, który dostawił 116, 076 litrów. Oprócz tego zawiązało się tu towarzystwo rybackie, które wzięło w dzierżawę jezioro Zajezierskie 87 ha i Barlewickie 63 ha celem ich zarybienia. Towarzystwo to urzą Sztolpy Sztrzepowo Sztukany Sztukowiec Sztum Sztrukhuta Sztropko Sztrazsa Sztotfeld Sztos Sztormowa Sztolpy Sztum dziło także w tym celu stawy w Sztumskiej Wsi i Borowym Młynie. Jarmarków odbywa się tu 8 co rok. Kościół kat. mur. , z drewnianą wieżą, p. w, św. Anny, został zbudowany pewnie w XIV w. razem z miastem. Trzech księży znajduje się przy nim proboszcz, kapelan i wikary. Bo par. należy kościół fil. w Sztumskiej Wsi. Komunikantów liczono 1884 r. 2816. E. 1607 mieszkało tak mało katolików, że w mieście nie było proboszcza. Podczas pierwszej wojny szwedzkiej znajdował się kościół w ręku inowierców. Wizytacya archid. Kretkowskiego z r. 1698 donosi Kościół murowany, dachówką kryty, kollacyi królewskiej, nie jest jeszcze konsekrowany tylko benedykowany. W dzwonnicy wiszą 3 dzwony i sygnarek; tamże znajduje się zegar. Do prob. należą 4 włóki, ale nie pełnej miary. Mesznego daje każdy od włóki po 1 korcu żyta i tyleż owsa. Komunikantów było 680. Większa część mieszczan jest wyznania ew. Do parafii należą kościoły w Sztumskiej Wsi, Koniecwałdzie i Bruszwałdzie, w 1681 r. afiliowane; we wsiach tych jest 12 włók plebańskich, wydzierżawionych za 30 fl. od włóki, oprócz tego są dzierżawcy obowiązani do niektórych robót dla dziekana. Bo par. należą jeszcze osady przez Olędrów zamieszkałe, mianowicie Synowo W. dziś Benowo i Bynowo Małe, Rudzyńskie zwane, Szkaradowo, Świnia Grupa W. i M. , Uśnice M. i W. , Biała Góra, Przewóz Pogorzalski, Trylewskie Pastwisko, Cwancykowskie, Pychowskie, Rosekranz, Kępa Drahimowska ob. str. 909 923. Proboszczami byli r. 1626 Wojciech Węgierski, Foerster, Adam Paweł Kurszewicz, Buchowski, Kazimierz Szczepański, odebrał protestantom kościół w Sztumskiej Wsi, Jan Gliński f 1706, Szeffler f 1710, Michał Wolfowicz f 1726, Michał Grabowski do r. 1732, Fabian Piaskowski, kanonik chełm. i oficyał malborski, 1732 60, Andrzej Piaskowski 1760 69, Jan Klimaszewski 1769, rezygnował 1773, Józef Gudowicz, Piotr Gaebler 1884. Przy kościele istnieje szpital kat. dla 9 ubogich. Niemcy katolicy tworzą mniejszość i mieszkają tylko w mieście, w gminach wiejskich zaś, jak Koniecwałdzie, Szpitalnem, Hohendorfie i Zajezierzu sami tylko Polacy, a w Bruszwałdzie jest ludność nieco mieszana. Do dekanatu sztumskiego należą lokalny wikaryat Benowo, Kiszpork i kościół fil. w Bągarcie, Kwidzyn, Prabuty, Stary i Nowy Targ, Dąbrówka Niemiecka, Kałwa i Szropy, Lichtfelde, Postolin i Pietrzwałd, Pozylia, Szenwyza i Tychnowy z Straszewem, wreszcie Sztum, razem 12 parafii. Dekanat należał pierwotnie do dyecezyi pomezańskiej, a po przyjęciu teformacyi do chełmińskiej. Mocą bulli de salute animarum z r. 1821 został przyłączony do dycc. wamińskiej. R. 1641 należało do dekanatu 13 parafii Sz. , Kalwa, Sztumska Wieś dziś filia, Pietrzwałd dziś filia, Dąbrówka, Postolin, Koślinka kośc. zaginął, Nowa Wieś kośc. zaginął, Bruszwałd kość. zaginął, Straszewo dziś filia, Koniecwałd kośc. zaginął, Tychnowy i Szropy dziś filia ob. Woelky Urkunden Buch des Bist. Culm, str. 1028. Parafia ewangielicka w Sz. założoną została r. 1570. Nabożeństwo odprawiało się najprzód w szpitalnym kościele św Ducha, potem w ratuszu. Gdy ten r. 1683 zgorzał, darował burmistrz Piotr Mogge miastu dom w rynku ku temu celowi. Na początku obecnego wieku stanął nowy kościół, poświęcony r. 1818. Szpital i cmentarz ew. są też darem burmistrza Mogge ob. Preuss. Prov. Bl. , 1845, str. 619 633; Historya, Już w epoce przedchrześciańskiej znajdował się tu gród propugnaculum in loco qui dicitur Stumo, Dusb. I, 60, który około r. 1236 zburzyli Krzyżacy pod wodzą margrabi Henryka z Miśnii. Na tem samem miejscu zbudowali oni zamek i miasto, lecz o ile się zdaje dopiero w XIV w. , gdyż pierwszy komtur występuje tu r. 1331, a dopiero r. 1416 nadaje w. mistrz Michał Kuechmeister T. Sternberg miastu przywilej, gdyż dok. z r. 1302, w którym jest mowa o sądzie ławniczym w Sztumie, jest bardzo podejrzany. W przywileju z r. 1416 nadaje w. mistrz Ambrożemu Gerhardowi Ton Schoenenberg dziedziczne sołectwo w mieście wraz z małem i wielkiem sądownictwem i trzecią częścią kar sądowych. Nadto dostaje wolny plac Hofestatt, wieżę przy murze miejskim za placem i 2 mr. roli ogrodowej. Do tego otrzymuje wolną rybitwę w jeziorze Sztumskiem dla własnego stołu małemi narzędziami. Mieszczanie dostają 55 włók roli i Białe jezioro, oprócz tego każdy pół morgi od miasta. Z włók tych dostaje sołtys 57 1 2 wolnych wł. , proboszcz zaś 2; od reszty włók płacić mają mieszkańcy po pół grzywny. Oprócz tego otrzymuje miasto 5 1 2 wł. lasu i Pogorzały przewóz Kittelsfaehre. R. 1553 Zygmunt August potwierdza ten przywilej, dodając jeden jarmark i targ co piątek. Oprócz tego darował król miastu plac w Pszczolim Dworze dla założenia spichlerza. Po bitwie pod Grunwaldem r. 1410 naszli Polacy miasto i zamek, a król wystosował ztąd d. 25 lipca pismo do rycerzy w Malborku, wzywając ich do poddania się. Osadził tu załogę pod wodzą Andrzeja Brochockiego, który, gdy już król odstąpił od oblężenia Malborka, bronił się mężnie według Jana z Pozylii całe 3 tygodnie, według Długosza nawet 6 i poddał się, do ostateczności przyparty, dopiero po Sztum uzyskaniu na to zezwolenia od króla, Uznali i Krzyżacy to męztwo, dla tego zgodzili się na wyjście całej załogi z rynsztunkiem wojennym ob. Długosz, XI, 107. W wojnie 13etniej 1454 66 stanęli mieszczanie zaraz z początku po stronie związkowców, zamek jednak pozostał w ręku Krzyżaków, którzy się w nim bronili przez 22 tygodni, od 7 marca do 8 sierpnia. Chorobami i głodem naciśnieni wydali zamek, uzyskawszy wolny wymarsz. Po klęsce pod Chojnicami 18 wrz. 1454 znów Krzyżacy Sz. opanowali. Załogą dowodził Bernard v. Zinnenberg. W jego nieobecności zaskoczyli wprawdzie Polacy z Malborka w nocy miasto d. 31 października 1461 r. , ale cofnęli się niebawem, ogniem je w części zniszczywszy. Mocą drugiego pokoju toruńskiego 1466 zamek i miasto Polakom przekazane, ale dopiero r. 1467 im wydane zostały. Wójtami za czasów krzyżackich byli na zamku 1 Jan 1333 36, Henryk Wileken Vilko, Wilke 1341 43, Fryderyk Jaeger 1350, 4 Erwin v. Kruftele 1379 81, 5 Jan y. Felde 1381 86, 6 Dyteryk v. Roeder Reder 1386 89, 7 Ulryk v. Jamsdorf 1389 91, 8 t. Wysentau 1391 92, 9 Konrad Volgold Vollegold 1392 94, 10 Konrad Kuno v. Baldersheim 1394 1404, 11 Henryk Potendorf v. Pottendorf 1404 1410, 12 Gieselbrecht v. Buchsck 1411 14, 13 Henryk Postar 1414 1419, 14 Henryk T. Hauer 1419 22, 15 Mikołaj v. Bergan 1422 1428, 16 Gottfried v. Geylenkirche 1437, 17 Wilhelm t. Weyssen 1437 40, 18 Jan Hensel v. Czeschingen 1440 1446, 19 Jan v. Buchen 144647, 26 Mik. v. Milwiss Milwitz 1453, 21 Konrad v. Lichtenhain 1446 ob. Voigt NamenKodex, str. 81. Wójtowstwo tutejsze było podwładne głównemu zamkowi malborskiemu i graniczyło na płd. i wschód z biskupstwem pomezańskiem i komturstwem kiszporskiem. Jeszcze r. 1388 nosiło nazwę starej ziemi pruskiej Aliem, a pieczęć wójta ozdobiona była napisem Sigillum Advocati in Aliem. Herb wójtowstwa był ten sam co austryacki; opowiadają, że książę austryacki Albrecht około r. 1377 podjął krucyatę przeciwko Prusakom i podczas niej został wraz ze 100 towaszyszami pasowany na rycerza. Vir generosus fortalicium Stumis dono et nobilitatis suae clenodia ordini ibidem relinquendo patriam repeciit Scr. r. Pruss. , IV, 55. Dla tego też walczyli w bitwie pod Tannenbergiem zaciężni austryaccy pod banderą sztumską, którą dzierżył nadkomtur, gdyż wójtowstwo tutejsze było zależne od Malborka. Zamek sztumski do dziś jeszcze w części zachowany, był ulubionem miejscem pobytu wielkich mistrzów, zwłaszcza że przy zamku ciągnął się obszerny zwierzyniec. Stanowił on niejako fort wysunięty Malborka, od którego tylko 2 mile jest oddalony. Dokładny opis zamku i plan sytuacyjny podaje Toeppen Zeitschr. d. Westpr. Gesch. Ver. , IV, 83 104, widok zaś Andriolli w Kłosach z r. 1890. Studnia na dziedzińcu zamku, około 100 stóp głęboka, dostarcza najlepszej wody w mieście. Za czasów polskich był zamek siedzibą starosty i miejscem odbywania sejmików, sądów grodzkich i ziemskich wo jewództwa malborskiego. Starostowie sztumscy posiadali sądownictwo tylko nad poddanymi, nie zaś nad szlachtą i wolnymi. Lustracya z r. 1565 opiewa, że ststwo tutejsze, które trzymał Krzysztof Czerna, wojewodzie malborski, należało do wojew. malborskiego i obejmowało miasto Sz. i wsi 18, w których było włók osiadł. 587 1 2 sołtyskich 69 1 2 kościelnych 35, wolnych lemańskich 3, karczem 19, ogrodników 28, folwarków 3, młynów 5, jeziór 7, stawów wedle młynów, z których bywa pożytek trzy. Suma dochodów tak pieniężnych jak pospolitych, na pieniądze oszacowanych, wynosiła 5529 fl. 3 gr. 2 fen. , z której na onera, zapłacenie myta sługom zamkowym i folwarkowym na rok wychodzi fi. 338, okrom wychowania zbożem pospolitem, które includowano in summam perceptorum ob. Odpisy w Peplinie, str. 8. W r. 1771 posiadał to ststwo Franciszek Bieliński, ststa czerski, wraz z żoną Krystyną z książąt Sanguszków. Opłacano wtedy kwarty złp. 15, 479 gr. 13, a hyberny złp. 3736 gr. 29. Od d. 13 września 1772 r. ststwo wraz z całem województwem przeszło pod panowanie pruskie. Podczas pierwszej wojny szwedzkiej 1626 1629 zajął Gustaw Adolf po zdobyciu Malborka także Sz. i osadził w nim załogę z 200 żołnierzy 20 lipca 1626. Przez cały też czas tej wojny pozostał ten ważny punkt w ręku Szwedów. R. 1629 d. 27 czerwca pobił Koniecpolski Szwedów pod wodzą Gustawa niedaleko Sz. pod Trzcianem. Sam król został w lesie sztumskim po dwakroć pojmany, lecz niepoznany, wymknął się zwycięzcom. Po tej klęsce wzmocnił król załogę sztumską. Ukazał się też niebawem 12 lipca pod miastem oddział wojska polskiego i cesarskiego, ale nie odważył się na krok stanowczy. D. 15 sierp, t, r. posunęli się Polacy znów pod miasto, ale zostali odparci. Mocą 6letniego rozejmu, d. 26 wrześ. 1629 r. w Starym Targu zawartego, został Sz. dany w sekwestr wielkiemu elektorowi Fryderykowi Wilhelmowi, Po upływie 6 lat zajęli Szwedzi znów Sz. , ale r. 1635, po zawarciu traktatu w Sztumskiej Wsi 12 wrześ. 1635 r. , ustąpili go królowi polskiemu. W drugiej wojnie szwedzkiej 1655 60 zdobyli Szwedzi znów miasto i Sztumska Wicś Sztumbrakiejmy Sztumbrakiejmy zamek, które pozostały w ich ręku aż do pokoju oliwskiego 1660 Podczas tej wojny stał tu załogą sławny Patryk Gordon, później generał i zażyły przyjaciel Piotra Wielkiego. W swoich pamiętnikach opisuje on przygodę, która go tu spotkała ob. Pielgrzym, 1876, Nr. 13 W czasie trzeciej wojny szwedzkiej czyli t. z. północnej 1700 1721 był Sz. r. 1703 przez pewien czas w ręku szwedzkim. Dopiero r. 1772 dostał się pod panowanie pruskie. Herb miasta wyobraża N. M. Pannę z dzieciątkiem Jezus. Pożary zniszczyły Sz. w latach 1625 i 1683R. 1772 liczyło miasto 469 dusz, 1777 r. zaś 427; 1778 r. 79 dm. i 526 dusz. Dochód miasta wynosił 319 tal. 21 gr. 12 fen. , rozchód 283 tal, 9 fen. Prawo warzenia piwa posia. dało 42 domów. Jarmarki były liche. Narzędzia do gaszenia ognia składały się z 6 ręcznych sikawek, 31 drabin, 13 kubełków i 24 bosaków. R. 1783 było tu 79 dym. i 509 dusz; 1804 r. 105 dym. , 918 dusz; r. 1858 było 188 dm. i 1732 mk. 999 kat, 634 ew. , 17 menonitów i 82 żyd. . Powiat sztumski, w obwodzie kwidzyńskim, leży między 53 47 i 54 3 płn. szer. a 36 32 i 37 5 wsch. dłg. od F. Graniczy na płn. z pow. malborskim, na wsch. z holądzkim, na płd. z suskim i kwidzyńskim, a na zach. z kwidzyńskim. Obszaru obejmuje 11 2 3 mil kw. czyli 64, 092 ha 44, 120 ha roli or. , 5659 łąk, 7491 lasu; 1 ha roli przynosi przeciętnie 1723 mrk czystego dochodu, 1 ha łąk 24. 68, 1 ha lasu 3. 53 mrk. Obwodów wójtowskich liczy powiat 26, miast 2 Sztum i Kiszpork, gmin wiejskich 76, dominialnych obwodów 60, dym, 8169. Wisła stanowi zach. granicę powiatu, Dzierzgoń Sorge wschodnią. Wisła wstępuje o 1 klm. na płd. od Piegłowskiej Wsi z pow. kwidzyńskiego i tworzy granicę powiatu aż do cyplu mątaw8kiego, gdzie się dzieli na Wisłę i Nogat, który odgranicza płn. zach. stronę powiatu aż do Wielbarka, gdzie przechodzi w pow. malborski. Oprócz tego płynie w powiecie Mały czyli Stary Nogat i Młynówka Muehlengraben. Bite gościńce przerzynają powiat 1 z Malborka na Sz. do Kwidzyna długi 24 klm. ; 2 z Malborka do Starego Targu 12 klm. ; 3 z Starego Pola przez Kiszpork 15 klm. ; 4 ze Sztumu przez Mlecewo do Starego Targu około 9 klm. ; 5 z Budzisza do Lichtfelde około 3 klm. ; 6 z Kiszporka do dworca w Mikołajkach około 15 klm. . Kolej malborsko mławska przerzyna środek powiatu na przestrzeni 23 klm. w płd. kierunku; dworce są w Dąbrówce Niem. , Mlecewie i Mikołajkach. Kolej nadwiślańska z Malborka do Torunia przerzyna zach. część w zach. płd. kierunku; dworce są w Bruszwałdzie, Sztumie i Ryjewie. Ludności było 1871 r. 40, 251; 1875 r. 39, 086; 1880 r. 39, 695; 1885 f. 37, 547 23, 578 kat. , 12, 870 ew. , 707 chrześcian in. wyzn. , 392 żyd. . Dzieci w wieku szkolnym było 1885 r. 4092 kat, 2080 ew. , 46 żyd. ; pomimo to było 55 nauczycieli kat. , 53 ew. Szkół publicznych liczył powiat 72, mianowicie 37 kat. , 31 ew. i 4 symultanne, jako to w Sztumie, Białej Gorze, Parparach i Brunszwałdzie. Co do organizacyi 2 były 5klas. , 12ście 2klas. , 41na lklas. , 17 półdniowe. Pod względem narodowości stanowią Polacy dziś mniejszą połowę ludności. Na początku bieżącego stulecia posiadali tu Polacy 23 majątki większ. , wartości 533, 735 tal, Niemcy zaś 12, wari 361, 144 tal. Z ówczesnych obywateli pols. Donimirscy, Sierakowscy a po kądzieli i Wilczewscy utrzymali się do dziś przy swych majątkach, z ówczesnych obywateli niemieckich jeden tylko pozostał. Obecnie 1889 r. posiadają obywatele Polacy przeszło 7000 ha, Niemcy około 18, 000 ha; mniejsza posiadłość jest przeważnie w rękach ludu polskiego. R. 1831 liczył pow. sztumski 8187 Polaków, t. j. 30. 2 ludn. ; 1852 r. 15, 715 43. 1; 1858 r. 15, 482 41. 4; 861r. 16, 276 42; 1867r. 16, 928 41. 8. Cofanie się żywiołu pols. od r. 1852 ztąd pochodzi, że do majątków, które od Polaków przeszły do Niemców, zaczęli ci sprowadzać ludność niemiecką. Ludność polska zewsząd parta, zaczęła się w ostatnich latach wynosić do Ameryki lub w głąb Niemiec. W okręgu kwidzyńsko sztumskim liczba głosów polskich przy wyborach do parlamentu wynosiła 1871 r. 5555, w 1874 r. 6481, 1877 r. 6701, 1881 r. 5762, 1884 r. 6274, 1887 r. 7463; 1890 r. oddano polskich głosów przy pierwszych wyborach 7146 czyli 47. 2 wszystkich głosujących, przy ściślejszych 8177 czyli 48. 2. Okrąg ten liczy 49. 1 Protest, , i 49 katol. Mylne jest mniemanie, jakoby Polacy w pow. sztumskim zamieszkiwali wyspę etnograficzną. Idąc bowiem ze środka powiatu w okolicy Cygus na Sztum, Łużnice, Pogorzałą Wieś, Mątwy do Subków po lewej stronie Wisły, nie napotykamy ani jednej osady, gdzieby Polacy nie byli w większości, tak samo ma się rzecz na drodze z Cygus na Nową Wieś do Cegielni, Benowa, Białej Góry i Walichnów. Na płd, od tego pasa aż po Kwidzyn osady przeważnie niemieckie odłączają wprawdzie ludność polską pow. sztumskiego od dawniejszego Pomorza, ale tylko wązkim pasem, w którym nie brak polskich mniejszości ob. Pamiętnik Fizyogr. , 1889, i IX, 31 35. Ki. Fr. Sztumbrakiejmy, ob. Dawidy i Nowe Do widy. Sztumska Wicś, niem. Stuhmsdorf, r. 1400 SztumskiePole Sztumskie Przedzamcze Szturhof Stuhm dm Dorf, łac. Stumidorfium, wś nad szosą kwidzyńskomalborską i koleją nadwiślańską, pow. sztumski, pół mili na płd. od Sztumu, stacya ko. i poczt. i parafia katol. Obszaru ma 977 ha 811 roli or. , 116 łąk, 4 lasu; gleba gliniasta i żyzna, przynosi 8 do 10 ziarn. W 1885 r. było 74 dm. , 145 dym. , 602 mk. , 464 katol, 130 ewang. , 4 menon. , 4 żyd. ; w 1868 r. 795 mk. Posiada szkołę 2klasową katol i lklasową ewang. Kośoiół mur. filialny, pod wezw. Podwyższenia św, Krzyża, został przed około 20 laty na nowo odbudowany, Jeszcze r. 1641 był parafialny. Dawniejszy kościół był w pruski mur budowany; do probostwa należała 1668 r. 1 włóka, wówczas ugorem leżąca, w dzierżawę puszczona Na miejscu, gdzie dawniej stała szkoła, była strzecha, z której prob. dostawał 20 gr. Mesznego pobierał prob. sztumski ztąd r. 1698 po 1 kor. żyta i owsa od włóki. Pierwotny przywilej wsi zaginął w pierwszej wojnie szwedzkiej. R. 1641 wystawił ststa sztumski Zygmunt Gueldenstern dla wsi tutejszej i innych generalny przywilej, uznając je jako osadzone na prawie chełmiń. Wieś ta pamiętną jest pokojem zawartym tu dnia 16 wrześ, 1635 r. między Polską a Szwecyą na 26 lat. Było to właściwie tylko przedłużenie zawieszenia broni, które r. 1629 na 6 lat umówione zostało między Gustawem Adolfem a Zygmuntem III w Starym Targu. Układy rozpoczęły się już w maju za pośrednictwem posłów francuskiego, angielskiego, holenderskiego i brandenburskiego. Pierwsi trzej życzyli sobie pokoju głównie dla tego, aby Szwedzi z całą siłą mogli prowadzić wojnę w Niemczech. Brandenburczyk zaś chciał przynajmniej swoje wschodnie terytorya ustrzedz przed klęskami wojennemi. Komisarze mieszkali w namiotach. Dnia 24 maja zeszli się po raz pierwszy komisarze polscy, w towarzystwie angielskiego i brandenburgo, z jednej, a szwedzcy, w otoczeniu francuskiego i holenderskiego, w środku wsi, w miejscu, w równej odległości od namiotów położonem, pod gołem niebem. Tu podali sobie ręce, potem wystąpił szwedzki pełnomocnik hr. Piotr Brahe i miał krótką przemowę, w której życzył szczęśliwego prowadzenia układów, na co w imieniu polskich posłów odpowiedział bisk. chełmiński Jakub Zadzik. Układy bardzo się przedłużały i rwały nieraz. Ale pośredniczący posłowie zawsze na nowo je rozpoczynali i uskutecznili 2 sierpnia drugie spotkanie komisarzy na tem samem miejscu. Ponieważ tymczasem jesień się zbliżyła, zbudowano szałas drewniany, w którym d. 12 sierpnia 1635 r. traktat uroczyście podpisany został. Szwedzi zwrócili Prusy, ale Inflanty aż po rz. Łabbę jez. Łubań tudzież wolny handel na Dźwinie, przy nich pozostały. Traktat ten podpisali z polskiej strony Ja kub Zadzik, bisk. chełmiński, Rafał Leszczyń ski, woj. bełzki, Ernest hr. Doenhof, kaszt. parnawski, Remigiusz de OtokZaleski, refe rendarz król, Jakub Sobieski, krajczy koronny; ze strony szwedzkiej hr. Piotr Brahe, członek rady państwowej, Herman Wrangel, marszałek polny, Jan hr. Oxenstjerna, tajny radca, Achacy hr. Oxenstjerna, członek rady państwowej, Jan Nicodemi, generalny komi sarz armii; ze strony brandenburskiej An drzej T. Creutzen, radca, Jan Jerzy y. Sau cken, radca i kanclerz, Bernard v. Koenigseck, radca, Jerzy T. Rauscken, radca sądu dworskiego, Piotr Bergmann, tajny radca; ze strony francuskiej Claudiusz de Mesmes, Dominus d Ayaux; ze strony angielskiej Je rzy Douglas; ze strony holenderskiej An drzej Bicker, burmistrz amsterdamski, i Joa chim Andreae, radca państwowy. Na miejscu, gdzie traktat podpisany, leży wielki kamień granitowy bez napisu. Naokoło stoi płot, w którego czterech rogach stoją 4 wielkie topole. Rysunek kamienia podał Andriolli w Kłosach z r. 1890 ob. Gesch, des Stuhmer Kreises von Schmitt, str. 60 64 i 211. Kś. Fr. Sztumskie Pole, niem. Stuhmer elde, ob, Sztum. Sztumskie Przedzamcze, niem. StuhmVerschloss, wś pod Sztumem, pow. sztumski, st. p. i kol Sztum, szkoła 2klas. kat. w miej scu; 100 ha 80 roli or. , 1 łąk; 1885 r. 49 dm. , 112 dym. , 426 mk. , 313 kat. , 99 ew. , 1 dyssyd, , 13 żyd. Kś. Fr. Szturhof, ob. Hofcumberga III, 13 1. Szturmów, pow. mogilnicki, ob. Sturmhof, Sztutowo 1. niem. Siutthof, największa i najpiękniejsza wś na gdańskiej Nierzeji, tuż przy ujściu Starej Wisły do Zatoki Świeżej, 39 klm. na wschód od Gdańska, pow. gdański nizinny, par. kat. Nowydwór Tiegenhof. Obejmuje z licznemi przyległościami 1476 ha 1067 roli or. , 15 łąk, 5 lasu; 1885 r. razem 245 dm. , 549 dym. , 2490 mk. , 2412 ew. , 69 kat. , 9 dyssyd. ; 3 szkoły 2klas. ewang, dla chłopców 1887 r. 192 dzieci, 2 naucz. , takaż dla dziewcząt 187 dz. , 1 naucz, i 1 nauczycielka; na wyb. Mittelhaken także 2klas. szkoła ew. 103 dz. , 1 naucz. . Gleba w tych żuławach bardzo żyzna; mieszkańcy trudnią się rolnictwem, ogrodownictwem, hodowlą bydła, rybitwą i poszukiwaniem bursztynu. Nazwę swą wzięła ta wieś pewnie od jakiego Gdańszczanina, może od burmistrza Jana Stutte, Sz. należało bowiem i należy po części jeszcze dziś do Gdańska, E. 1465 odbywały się tu narady między posłami polskimi a krzyżackimi nad ukończeniem wojny 13letniej, Sztutowo Sztumskie Pole Szturmów Sztyniuki Sztynort Sztwola Wówczas należało Sz. do króla polskiego, któremu je odstąpił Gdańsk r. 1454. Także w sporze Gdańska z Elblągiem o Nierzeję r. 1508 wybrano Sz. na miejsce pertraktacyi, w skutek których Nierzeja, kończąca się wówczas między Polskiem a AltTief, została przy Gdańsku, który Elblążanom zapłacił 1000 zł. i pozwolił im prowadzić handel zbożem i innemi towarami. Krótko przedtem r. 1495 srożyła się tu we wrześniu straszna burza, która kilka tysięcy drzew obaliła ob. Gesch, d. LandKreises Danzig t. Brandstaeter, str. 230. R. 1886 założono tu stacyę misyjną. Tymczasem miał jeden z księży katol, gdańskich co miesiąc odprawiać nabożeństwo w domu prywatnym. Roku 1889 wyrządziła tu powódź wielkie szkody. Dlą tego mają tu przekopać nowe ujście Wisły do morza. 2. Sz. , folw. , tamże; 198 ha 41 roli or. , 119 łąk; 1885 r. 4 dm. , 7 dym. , 59 mk. ew. , 1 kat. ; należy do Gdańska. Kś. Fr. Sztwola al. Sztwoła, ob. Stwoła. Sztybowo, niem. Stibbe, 1337 Stubow, 1349 Sttibbow, 1448 Stubowo, 1590 Szibowo, 1641 Zbowo także Stybow, 1736 Stybowo, w osta tnich czasach też Szyby, wieś z kościołem katol. filią Mielęcina, pow. wałecki; kościół murowany pod wez. św. Józefa istniał już r. 1337 ob. Powiat wałecki p. Calliera, str. 51. Sz. leży o 5 klm. na płn. wschód Tuczna, stacya poczt. Ruszona. Wś ma 430 ha 364 roli or. , 7 łąk; 1885 r. 28 dm. , 65 dym. , 316 mk. , 253 kat. , 59 ew. , 4 żyd. ; szkoła katol, liczyła 1887 r. 88 dzieci, 1 naucz. R. 1337 obejmowała wś 44 wł. , z których prob. posia dał 4, Roltz zaś za służbę wojenną 10. Dzier żawa wynosiła 4 kor. żyta i tyleż owsa. R. 1736 był we wsi sołtys czynszujący, 10 półgburów, 3 ogrodu. , 1 wolny karczmarz, 1 ra taj, kowal i krawiec. Budynki w dobrym by ły stanie. Karczma i zagroda zostały przez Piotra Marten sprzedane za 180 tynfów Ja nowi Hahn ob. Schmitt Gesch. d. Deutsch. Kroner Kr. , str. 241. W dok. z r. 1349 czy tamy; Stubbow LX mansi, X vasti ob. Kod. Wielkp. , Nr. 1284. 2. Sz. , dobra ryc, tam że, 2142 ha 1446 roli or. , 40 łąk, 516 lasu; 1885 r. 10 dm; , 28 dym. , 181 mk. , 122 kat. , 59 ew. , z których na Rohrwiese przypada 58 mk. , 3 dm. , na Strzaliny 99 mk. , 3 dm. ; ce gielnia, gorzelnia parowa. Kś. Fr. Sztykówka, wś, pow. sejneński, gm. Krasnowo, par. Łoździeje, odl. od Sejn 9 w. , ma 2 dm. , 7 mk. Sztylówka al. Sztyrchówka przedmieście mta Niemirowa oh. . Sztymbark, niem. Tannenberg wś i dobra ryc, śród wyżyny pojezierza, pow. ostródzki, st. p. Gilgenburg Dąbrówno, odl. 1 4 mili od Grunwaldu a pół mili na płn. od Dąbrówna, w pobliżu jez. Dąbrowskiego, o kilka mil na prawo od linii dr. żel. łączącej Mławę z Malborgiem. Posiada kościół ew. filialny par. Mielno, urząd stanu cywilnego. Sztynborn 1648 2; niem. Steinborn, 1374 Steynborn, 1717 Szteyborna, u Kętrz. Sztynborno i Szemborno, wś, pow. człuchowski, st. p. i kol. Buchholz, par. kat. Pruski Frydląd; 1465 ha 1067 roli or. , 42 łąk, 186 lasu; 1885 r. 75 dm. , 90 dym. , 573 mk. , 229 kat. , 344 ew. ; posiada szkołę 2klas. symultanną 1887 r. 110 dzieci, 2 naucz. . We wsi jest kościół kat. filialny, z drzewa, p. w. św. Jana Chrz. , wy mieniony już w przywileju z 1374 r. W przy wileju tym nadaje w. mistrz Winrich von Kniprode wiernemu Herbertowi ze Szilbarka i jego spadkobiercom 100 włók w Szilbarku i Sztynbornie na prawie chełm. , także kośció łek w tych dobrach. Za to będzie nam czynił 2 służby zbrojne i pomagał przy budowlach na wezwanie; będzie nadto płacił od każdej włóki czynszowej i osiadłej po 1 korcu owsa, a na uznanie naszego zwierzchnictwa 2 fanty wosku i 2 kolońskie feniki na św. Marcin. Dan w Człuchowie, w poniedziałek przed św. Marcinem. R. 1382 dał Konrad Wallenrod, komtur człuchowski, włóki w Sztynbornie wymierzyć i pokazało się 13 wł. nadmiaru, które nadał gburom, aby za nie czynszowali panu swemu Herburtowi ob. Odpisy Dregera w Peplinie, str. 25. Wizyta Jezierskie go z r. 1695 donosi, że tu był kościół, w pru ski mur, p. w. św. Łukasza, z jednym ołta rzem. Do prob. należały 4 wł. ; dzierżawcy płacili za nie po 10 fl. od wł, nadto po 2 kury i 1 gęsi laborant et arant iuxta priva tum contractum. Mesznego dają 38 korcy żyta. Dla fabryki kościoła są 2 włóki, które dzierżawi sołtys, będący zarazem prowizorem kościoła; płaci za nie 8 fl; oprócz tego jest ogród z łąką o 2 mr. , który dzierżawi karcz marz Wawrzyniec Bricke, płacąc 1 fl. Prob. frydlądzki dojeżdża co drugą niedzielę ob. str. 23. Według taryfy z r. 1648, gdzie uchwalono pobór podwójny a akcyzę potrój ną, płacił tu p. Kiedrowski od 6 włók folw. 6 fl. ob. Roczn. Tow. P. N. w Pozn. , 1871, str. 190. R. 1717 płacił tu według taryfy na symplę p. Jerzy Arendt 11 gr. ob. Cod. Belnensis w Peplinie, str. 95. Kś. Fr. Sztyniuki, zaśc, pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, par. katol. Chotajewicze, gm. Pleszczenice, ma 5 osad; miejscowość wzgórzysta. A. M. Sztynort, niem. Steinort, wś i dobra nad jez. Mamry, pow. węgoborski, 26 klm. na płn. wsch. od Rastemborka, na półwyspie otoczonym przez trzy jeziora, w okolicy lesistej, na gruntach gliniastych, bagnistych. Ma 536 mk. ewang. , trudniących się rolnictwem, hodowlą Sztynborn Sztymbark Sztylówka Sztykówka Sztybowo Sztwola Szubajcie bydła i łowieniem ryb, sprzedawanych do królestwa polskiego. Browar, gorzelnia i cegiel nia; pałac hr. Lehndorf z wielkim parkiem, obfitym w piękne drzewa, stare dęby. Agent. pocztowa i st, tel. J. B. Szubajcie, wś, pow. szawelski, gm. Szawie, o 12 w. od Szawel. Szubary, grupa domów w Rzeczkach, pow. Rawa Ruska. Szwbianka 1. os. , pow. słupecki, gm. Kleczew, par. Budzisław Kościelny, odl. 24 w. od Słupcy, ma 3 dm. , 23 mk. 2. Sz. , os. młyń. , pow. słupecki, gm. Wilcza Góra, par. Wilczyn, odl. 24 w. od Słupcy, ma i dm. Należy do Marszowa. Szubianki 1. al. Szubianka wś, pow. wągrowiecki, o 5 klm. na płn. wsch. od Gołańczy st. pocz. , pod Dobieszewkiem, par. i okr. wiejski Panigródz, st. dr, żel. w Kcyni Exin o 9 klm. ; 4 dm. i 36 mk. Sz. istniały już przed r. 1793 i były własnością klasztoru wągrowieckiego; zabrane przez rząd pruski, wcielono zostały do domeny Wągrówiec. 2. Sz. , miejscowość leśna, pod Jarocinem, ku Ciświcy, w pow. pleszewskim. 3. Sz. , pagórek, pod Kostrzynem, w pow. średzkim. Szwbicze, wś i dobra, pow. prużański, w 3 okr. pol. , gm. michajłowska, o 4 w, na zachód od Prużany. Szubien Jurge al. Jebessen, wś, pow. tylżycki, st. p. Szamaitkehmen. Szubienica, attyn, dóbr Grabowiec, w pow. hrubieszowskim. Szubienica, lesiste wzgórze, w pow. bocheńskim, na obszarze gm. Lipnicy. Wzn. 403 mt. Szubienica, niem. Galgenberg, różne wzgó rza w w. ks. poznańskiem, gdzie niegdyś wykonywano wyroki lub palono czarownice. Z wielu wymieniamy tu 1. Sz. , pow. międzychodzki, o 2 klm. na zach. płd. od Bledzewa, pod Osieckiem, 2. Sz al. Łysa Góra, w lasach sierakowskich. 3 Sz. al. Chełm, Chełmska Góra, o 3 1 2 klm. na wschódpłd. od Skwirzyny, pod Chełmskiem. 4. Sz. , tuż pod Międzyrzeczem. 6. Sz. al. Łym Góra, na płd, od Lewic. 7. Sz. na Wildze, pod Po znaniem. 8. Sz. , pow. szamotulski, ku płd. od Ostroroga. E. Cal. Szubienica 1. góra w pobliżu Strzepcza. według podania ludowego wieszano tu zło czyńców; pow. wejherowski. R. 1884 znale ziono tu urnę z popiołem, 2. Sz. , pagórek pod Pączewem ob. . Kś. Fr. Szubin, folw. , pow. kamieniecki, par, praw. Karabczyjów Karabaczyjów, katol. Tynna, Należy do wsi Karabczyjowa, Szembeków. Szubin, urzęd. Schubin, w dok. Subyn i Subino r, 1365, Schubino 1370, Szubino 1375, miasto powiatowe, w w. ks. poznańskiem, dekanacie kcyńskim; na lew. brzegu Gąsawki dopł. Noteci, pod 53 16 płn. szer. i 36 36 wschod, dług. , o 8 klm. na płd. od Noteci dopł. Warty, 18 klm. na płn. od Żnina i 23 klm. na płd. zach. od Bydgoszczy, w okolicy wzgórkowatej wzn. 80 do 91 mt. npm. , bagnistej, z torfowiskami na południu 78 mt. , przy bitym trakcie gnieźnieńskobydgoskim, między Żninem i Rynarzewem. Miasto ma 2 kościoły paraf. , katolicki i protestancki, synagogę, st. telegr. , urząd pocz. , browar, tartak, młyn wodny, młyn parowy, 270 dym. i 3042 mk. Jest siedzibą władz powiat. , sądu okr. , komisarza polic, i urz. stanu cywiln. ; 4 jarmarki do roku. Większa posiadłość w mieście obejmuje 133. 79 ha. Najbliższe stacye drogi żal. na Szczepicach o 14 klm. w Strzelewie i Kcyni o 17 klm. , w Żninie i Nakle o 15 klm. Bite trakty wychodzą z miasta do Żnina, Rynarzewa, Nakła i Kcyni. Herb miasta wyobraża pelikana karmiącego pisklęta; nad pelikanem Nałęcz. Ludność, przeważnie polska i katolicka, zajmuje się rolnictwem, drobnym handlem i przemysłem. W r. 1579 było na Sz. 2 3 8 śladów os. ; miasto płaciło 1 fl. szosu podw. i podatek od 2 garncy gorzałcz. ; około r. 1620 było 5 1 2 ślad. os. , z których płacono po 30 gr. czyli 5 złt. 15 gr. , soszu zaś podwójnego 4 złt. 12 gr, ; nadto od 1 rzemieśln. 15 gr. , od 7 komorn. 12 gr. , razem 10 złt. 24 gr. W r. 1788 było w Sz. 142 dym. i 852 mk 28 żydów; w 1790 r. 160 dm. , 1600 mk. , 1806 r. 1703 mk. 330 żydów; w 1816 r. 170 dm, , 1300 mk 668 katol. , 315 prot. , 317 żydów; 1831 r. 210 dm. , 1790 mk 1015 kat, , 416 prot. , 359 żyd. ; 1858 r. 3097 mk. ; 1871 r. 318 dm. , 3476 mk; 1885 r. 270 dm. , 3042 mk. Kościół katol. , p. w. św. Marcina, istniał już w XIV w. ; wystawił go prawdopodobnie Sędziwój Pałuka, dziedzic, a nie Sędziwój z Czarnkowa, jak chcą niektórzy. Po zgorzeniu kościoła w r. 1840, stanął dzisiejszy, poświęcony r. 1842. Przyozdobiony następnie wyniosłą wieżą w stylu gotyckim. Do kościoła wprowadzono od r. 1754 bractwo imienia Jezusa. Par. , licząjcą 2640 dusz, składają Dokonana, Dziekanka, Folusz, Grzeczna Panna, Łachowo Polskie i Starte, Nowy Dwór, Nowy Swiat, Pińsk, Podlesie, Smolniki, Szubin, Szubska Wieś, Wolwark i Wścibin. Szpital stoi przy kościele. Probostwo posiadało już za czasów arcyb, Łaskiego wś Wieszki, tudzież folwark na Szubinie z ogrodami, prócz tego 2 łany roli na Szubskiej Wsi, 4 łąki na Kopanym lesie i 2 inne przy łąkach dworskich. Mieszczanie płacili proboszczom meszne po groszu z domu, a komornicy po pół groszu. Prócz zwykłych danin pobierał pleban dziesięcinę pieniężną po 6 groszy z każdego łanu kmiecego na Małej Kloni, leżą Szubin Szubienica Szubien Jurge Szubianki Szubary Szubajcie cej ku wschodowi od Sępolna, w ziemi niegdyś nakielskiej dzis. powiat tucholski. Kaplicę p. w. św. Małgorzaty, z drzewa wystawioną przez mieszczan, odnowiła w r. 1748 Weronika z Konarskich Mycielska, współdziedziczka. Szkoły paraf, znajdują się na Wolwarku i w Szubinie. Kościoł prot, powstał za panowania pruskiego; par. liczyła około 1860 r. w 62 osad. 4734 prot. obok 5429 katol. Pod Sz. wykopano kilkadziesiąt monet srebrnych greckich z V wieku przed Chr. ob. Lewezow Ueber mehrere in der Naehe der Netze gef. uralt. Muenzen, Berlin, 1834. Tędy szła droga handlowa Rzymian i Greków. J. N. Sadowski w dziele o Drogach handlowych oznecza Sz. i poblizkie Słupy między Ptolomeuszową, Setydawą i Askaukalis, sprowadzając pierwszą do Żnina, drugą do Osielska. Pomimo to Subino, wymienione w nadaniu klasztoru mogilnickiego z r. 1065, nie zdaje się być tym Szubinem, który pojawia się znacznie później, dopiero w r. 1365. Wyprowadza go na widownię dziedzic Sędziwój Pałuka z Szubina, ststa inowrocławski i gniewkowski, podkomorzy poznański od r. 1370 1372, ststa wielkopolski od r. 1372 1376, ststa krakowski od r. 1377 do r. 1389, ststa nakielski w r. 1380 i 1388, woj. kaliski od r. 1381 do śmierci około 1404, ststa wielkopolski powtórnie od r. 1389 do 1397. Rodzony brat Sędziwoja, Świętosław Pałuka z Sz. , podkomorzy pozn. od r. 1376 do 1389, potem kaszt. kaliski aż do śmierci ok. r. 1406, wziął z Wichną, córką Ożepa, Grodzisk i Trzciel z przyległościami. Bezpośrednich następców Sędziwoja nie znamy. Paweł i Bartek z Sz. , którzy w r. 1399 prawowali się z Maciejem z Turzyna Akta gr. wielkop. , II, n. 1251, 1263, są prawdopodobnie mieszczanami lub kmieciami szubińskimi. W r. 1410 król Władysław chcąc zatrzymać rozchodzące się wojsko, pędził konno z Inowrocławia do Szubina; tu zjadł obiad, przenocował w Łabiszynie i wrócił do Inowrocławia Długosz. W r. 1458 Sz. miał dostawić 2 pieszych na wyprawę malborską. Miasto posiada dwa przywileje, jeden z r. 1645, drugi z r, 1750, nadane przezdziedziców. Do r. 1772 3 należał Sz. do pow. kcyńskiego, w r. 1807 do departamentu bydgoskiego, a od r. 1818 jest miastem powiatowem. W maju 1840 r. spłonęło stare miasto z kościołem katol; r. 1848 żądali Niemcy miejscowiwcielenia do Rzeszy. Majętność szubińską dziedziczyli w r. 1645 Opalińscy, a od r. 1741 Mycielscy; przy schyłku zeszłego wieku posiadał ją Stanisław Mycielski, generał, ststa lubiatowski; składały ją Kowalewo, Łachowo, Pińsk, Rzemioniewice, Szubin, Szubska Wieś, Wąsosz, Wolwark, Wszeradów i Zalesie. Obecnie siedzi na zamku szubińskim Moritz Baerwald. Okrąg miejski obejmuje miasto, folw. proboszcz, zwany Dziekanką i Nowy Dwór. Cały okrąg ma 275 dym. , 3121 mk. 1446 płci męz. , 1675 żeń. ; 1828 katol. , 923 prot. , 370 żydów i 1729 ha obszaru, między którymi 750 ha roli, 613 łąk i 54 lasu. W r. 1871 liczył okrąg 323 dym. , 3560 mk. 2004 kat. , 1138 prot. , 418 żyd. ; w r. 1867 było 3446 mk. Okrąg dworski składa się z 6 osad Zamek szubiński, folwarki Zielonowo, Seedorf, Wścibin, leśniczówki Łapigrosz i Szubińskie leśnictwo. Cały okrąg ma 29 dym. , 200 mk. 116 kat, 87 prot, 3 żyd. i 391 ha 116 roli, 2 łąk, 244 lasu. Powiat szubiński powstał z części utworzonych w r. 1815 powiatów bydgoskiego z okręgami miast Szubin, Łabiszyn, Barcin i Rynarzewo, wyrzyskiego z Kcynią, inowrocławskiego z Żninem i Gąsawą, tudzież wągrowieckiego niektóre wsi. Przed r. 1772 3 należała płn. część tak zakreślonego powiatu, z miastami Kcynia, Szubin, Rynarzewo, Łabiszyn i Barcin do pow. kcyńskiego, zwykle Pałukami zwanego, który do r. 1766 był częścią składową wojew. kaliskiego, a odtąd do podziału Rzpltej wojew. gnieźn. ; połać wschodnia powiatu szub. po praw. brzegu Noteci wchodziła w skład pow. bydgoskiego Kujawy, a płd. należała do pow. gnieźn. Obszary Polichna po lewym brzegu Noteci oderwano od pow. kcyńskiego i przydzielono do utworzonego w r. 1815 pow. wyrzyskiego i, jakoby w zamian, wcielono do pow. szub. kawał ziemi po praw. brzegu Noteci z obszarami Zamościa, Żurczyna i Turu z pow. bydgoskiego, Noteć od Barcina aż poza ujście Bolimki chodzieskiej odgraniczała szczelnie pow. kcyńaki od innych. Powiat szubiński od r. 1818 do 1887 graniczył na płn. z pow. wyrzyskim i bydgoskim, na wschodzie z bydgoskim, inowrocławskim i mogilańskim, na płd. z mogilańskim, na zach. z wągrowieckim. Obejmował on 21. 099 mil kwadrat. Główną rzeką w powiecie jest Noteć, która wchodzi na obszar dawnego powiatu powyżej Sadłogoszcza i Dąbrówki, o 7 klm. na wschód od Barcina; przy tych włościach odlawszy jezioro 75. 2 mt. npm. , płynie dalej ku zach. na Barcin, wchodzi do jeziora Ptur 75 mt. npm. , ztąd zmienia bieg swój ku płn. , oblewa Pturek, Lubostroń, Załachowo i Oporowo; przed Łabiszynem, gdzie pędzi młyn, rozdwaja się na 2 główne ramiona, które za miastem łączą się znów w jedno koryto; potem mija Obórznie i Antoniewo. Między temi dwoma osadami wykopano przed kilkudziesięciu laty wielki kanał, który obecnie stanowi główne koryto rzeki, wzdłuż starego zaś koryta ciągnie się nowy kanał od szluzy, stojącej na Szubin wysokości Nowego Dąbia, do Wałownicy; pod Dębionkiem schodzi się wielki kanał z starą Notecią, która odtąd płynie ku płn. zach. na Zamość, Żurozyn i Tur, gdzie tworząc różne łachy, pędzi młyn i tartak. W pobliżu Rynarzewa przyjmuje z lew. brzegu Gąsawkę ujście wzn. 62. 5 mt. npm. , a za Żurczynem z praw. brzegu odpływ jeziorka z pod Cegielni. Stara Noteć od zagięcia swego pod Cielupką, poniżej Łabiszyna, aż do Florentowa, i następnie od Chobielina do Gostuszy odgranicza pow. szubiński od bydgoskiego, a od Józefkowa popod Mieczkowo od pow. wyrzyskiego. Na tej przestrzeni przyjmuje Noteć z praw. brzegu Łobżonkę; z tego brzegu pod Dębionkiem, na płn. od Łabiszyna, wychodzi też kanał, który, na wysokości Rynarzewa. przecina płn, wsch. kończynę powiatu i zbiega się z kanałem bydgoskim; ten, od Nakła ku wschodowi, łączy Noteć z Brdą i Wisłą. Długość biegu Noteci na tej przestrzeni około 80 klm. ; spadek wód 24. 9 mt. 75. 3 50. 4. Gąsawka wypływa z jeziora Głęboczka wzn. 109. 3 mt. npm. pod Niestronnem, w pow. mogilnickim, o 8 klm. na płd. wschód od Gąsawy; płynie ku płn. wzdłuż wsch. krawędzi lasów ryszewskich; mija Bielawki, obraca młyn Grabinę, a pod młynem Szramą, wchodząc do pow. szubińskiego, rozdziela się na dwa ramiona, z których jedno zdąża pod młyn Bełką zwany, a drugie zlewa się z stawem utworzonym przez dwie strugi. Pod młynem Bełką odlewa Gąsawka staw, który odpływa do jez. Drewna 84. 3 mi; ztąd płynie jednem tylko korytem, obraca młyn Gąsawką zwany, i przebiegłszy 3 1 2 klm. wchodzi do jez. Oćwieki wzn. 81. 9 mt. ; potem tworzy jeziorko Komratowskie wzn. 81. 6 mt. i wpływa do jez. Gąsawskiego 79. 9 mi, zlewającego się z jez. Godawskiem 79. 8 mt. . Tędy idzie bity trakt z Gąsawy do Żnina. Z jez. Godawskiego wpływa Gąsawka do Biskupiego 79. 6 mt. , zasilanego jeziorami Skrzynką 79. 7 i Mosiną, potem do Weneckiego 79 6 mt. , następnie do Skarbienickiego 79. 4 mt. i do Żnińskiego mniejszego 78. 9 mi, zwanego niekiedy Czajką i zasilanego Karkoszką, płynącą od Sarbinowa. Nad płn. kończyną jeziora tego rozłożył się Żnin; ztąd zdąża Gąsawka do jez. Żnińskiego większego 78 mi npm, , zasilanego strugą Murczyńską. Przesmykiem żnińskim idzie droga żelazna z Domasławka do Inowrocławia. Przed wnijściem do jez. . Dobrylewskiego 77. 7 mt. przyjmuje Gąsawka z lew. brzegu strugą płynącą z Nadborowa; pod Sobiejuchami wchodzi do jez. Sobiejuszego 77. 6 rat. , zasilanego wodami jezior Gąbińskiego, Skrzynki, Wąsoszego i Żędowskiego; z jez. Sobiejuszego płynie ku płn. zach. na Słupy, przecinając trakt żnińskoszubiński i rozdzielając się pod Dąbrówką na dwa ramiona, z których jedno zowie się Starą Gąsawką; okoliwszy zaś Słupy zmienia swój bieg ku płn. wsch. i sprostowanem sztucznie korytem, wzdłuż Starej Gąsawkl, płynie wśród łąk i torfowisk na Szubin, obracając folusz pod Nowym Światem i przecinając powtórnie trakt źnińskoszubiński; w Sz. zasilana sprowadzonemi kanałem wodami z bagien Lasowin, tworzy łachę, pędzi młyn miejski, mija Sz. i Dziekankę, obraca młyn Zazdrość przy jego stawie 68. 3 mt. i przyjmuje Starą Gąsawkę; w pobliżu Skórzewa skręca ku płn, , zasila się odpływem jez. Bagna i Meszna, oblewa Hamernię, mija Rynarzewo i uchodzi do Noteci o tysiąc kroków ku zach. od Zamościa; ujście wzn. 62. 5 mt. npm. Długość biegu jej około 50 klm. ; spadek 46. 8 mt. Bezpośrednie brzegi Gąsawki i jeziór, przez które płynie, są błotniste; obfitują w torfowiska; powierzchnia ziemi od wierzchowin jej Bielawki, 123 mt. npm. pochyla się falistemi garbami ku północy do 60. 5 mt. npm. ; wschodnio pobrzeże przeważnie wzgórzyste; wznoszą się tam Łysinin 106. 1 mt, Godawy 103. 5, Wenecya 82, Góra arcybiskupia 103. 6, Wilczkowo 87. 5, Dobrylewo 94. 2, Słupy 91, Łapigrosz 75, Rynarzewo 67 mt. ; na zach. pobrzeżu Gąsawa wprost Łysinina 89, Gogółkowo 99. 5, Bożejewiczki 105, Żnin 92 6, Jaroszewo 96. 2, Dąbrówka 83. 3 i Szubin 91 mt. . Smogulecka struga powstaje pod Kcynią, płynie ku płn. zach. , opuszcza powiat za młynem Skoczka, uchodzi do Noteci przy karczmie Jaktorowskiej, na granicy pow. wągrowieckiego i chodzieskiego; źródła jej wzn. 99 mi, ujscie 51 mt. ; długość w pow. szubińskim około 18 klm. Dwie strugi od Roztrębowa i Kcyni, płynące od zach. ku wschodowi, giną w Lasowinach 77 mi, bagnisku lesistem, którego wody kanał odprowadza do Gąsawki. Do jez. Ptur, przez które płynie Noteć, spływa od płd. ku północy, równolegle z Gąsawką, sieć jeziór, zwana zwykle Chomiąską; przedziela ją od sieci gąsawskiej przesmyk między jeziorami Oćwieki i Chomiąży Szlacheckiej, 600 kroków szeroki, wzn. 101. 6 mt. npm. Jezioro Chomiąży Szlacheckiej 801 rat. npm. , zasilane na płd. jeziorkiem t. n. , odpływa rzeczką Grzmiącą do jez. Foluszowego 75. 7 mt; to do Ostrowieckiego 75. 4 mi npm. , zasilanego jeziorkiem Wójcińskiem 79. 9 mt. npm. ; Ostrowieckie, zwane niekiedy jeziorem Chomiąży Duchownej, łączy się na północy z jez. Kierzkowskiem 75 mt. , przyjmującem od zach. odpływ jez. Smerle 75 mt. , W miejscu gdzie Kierzkowskie zlewa się z jez. Ptur, wystawiono most pod drogę żel. z Domasławka do Szubin Inowrocławia. Bez wyraźnych odpływów mamy w powiecie jeziora Żabno 79, 5 mi pod Oporówkiem, Święte 79. 8 mt. pod Gąsawą, Wądół i Pniewskie 83. 5 mt. pod Pniewami, tudzież mnóstwo stawów i zbiorowisk wód, n. p. między Smolnikami, Piardowem i Wąsoszem 76 79 mt. n. m. , pod Zielonowem 92 mt. npm, , na Podgórzynie 100. 4 mi, na Sipiorach jeziorko 62 mt. , do którego ścieka woda z bagniska Studzien ką zwanego. Jeziorka Rzywno i Księże na łąkach łabiszyńskich wyschły. Powierzchnia tych łąk, najobszerniejszych w powiecie, pochyla się ku Noteci od 71. 5 do 67. 4 mt. npm. Mniejsze obszary łąk otaczają bagnisko Lasowin półkolem od Pińska na Zalesie do Słupów. Na wszystkich prawie łąkach wzdłuż Noteci i Gąsawki znachodzą się znaczne pokłady torfu. Lasy są przeważnie iglaste; największe obszary ich posiadają dobra Łabiszyn, rząd i Szubska Wieś. Obszar powiatu przedstawia równinę pagórkowatą; dwa znaczniejsze pasma wzgórz w płn. części powiatu, jedno ku zach. od Szubina, drugie ku wsch. poza Łabiszyn, ciągną się wzdłuż Noteci odl o 5 klm. , stanowiąc krawędzie doliny rzecznej, pokrytej łęgami. Najwyższy punkt na Łysej górze Bismarkskopf sięga 161. 9 mt. npm. ; a najniższy, na ostrowiu przy ujściu Łobżonki, ku zach. od Nakła, 53. 4 mt. ; przy Łysej górze dębogórskiej wzn. 154 mt. ; góra Kcyńska 130. 2 mi; wyżyny pińskie 115 125 mi; redczyckie Lawrenzhofer Berge 123. 5 mt. ; dobieszewskie 125 146 mt. ; jabłowskie 110 130 mt, ; wzgórze pod Annowem, na płd. zach. od Barcina, 122. 6 mi; druga w powiecie Łysa góra sterczy pod Dobieszewkiem, Gliniana góra Ziegelberg pod Szubinem, Kurza góra pod Kowalewem, Sekulego góra pod Łabiszynem. Z osad leży najwyżej Dębogóra 141 mi, potem Żórawin 133, Kcynia 121, Bożejewice 116, Chwaliszewo 115, Włodzimirzowo i Słupowo 113, Chraplewo i Drewno 112, Annowo 111, Ujazd i Mościszewo 110, Obódno 109, Jabłówko i Nowa Wieś Chomiąska 108, Osinin 107, Sarbinowo i Bielawki 106, Ciężkowo, Górki, Żarczyn, Mechnacz, Łękowice, Chomiąża Szlachecka, Bożejewiczki, Tupadły, Malice i Mamlicz 105, Retkowo i Wilkowo 104, Jadowniki, Góra i Białożewin 103, Pniewy, Murczyn, Murczynek, Łysinin, Januszkowo, Królikowo i Smarzykowo 102, Rozpętek, Grocholin, Kania, Buszkowo i Smogulecka Wieś 101, Sierniki, Dobieszewko, Podgórzyn i Elizewo 100 mt. . Najniżej położone mają 60 mt. wzn. Z nomenklatur topograficznych podajemy następująjce Czarne Błoto, Czarny Rów, Dąbrowa Turska, Dębinka, Dębowa góra, Dębowy ostrów na Noteci, Dziewcza góra, Grabina, Grabówka. Knieje, Komorowikie pole. Kopany las, Krzywy bór, Morgi, Osowa góra, Ostrów, Piaski, Sarni dół, Sarnia góry, Trawnik, Trzy kopce, Zimna woda i Żółwiniec. Gleba w powiecie jest prawie wszędzie dobra; około r. 1884 przynosiła w przecięciu 7 8 mrk czystego zysku z ha. Rola zajmowała 57, łąki 10. 9, pastw. 5. 1 lasy 20. 9. Droga żelazna z Poznania na Oborniki, Rogoźno, Wągrowiec, Domasławek, Żnin i Barcin do Inowrocławia przecina powiat od zach. ku wsch. na przestrzeni 37 klm. ; druga, z Gniezna na Janówiec, Kcynię i Szczepice do Nakła od płd. ku płn. na przestrzeni 21 klm. Ogólna długość dróg bitych wynosi 170 klm. , jako to z Szubina na Rynarzewo do Bydgoszczy 12 klm. ; na Samoklęski do Nakła 13. 5 klm. ; na Zalesie do Kcyni 17 klm. ; na Żnin i Gąsawę do Gniezna 38 klm. ; z Bydgoszczy na Łabiszyn i Barcin do Mogilna 25 klm. ; z Murczyna do Barcina 16 klm. ; z Barcina na Pakość do Inowrocławia 9 klm. ; z Nakła na Kcynię do Wągrówca 14. 5 klm. ; z Kcyni do Janówca i Wągrówca 7 klm. ; z Żnina na Murczyn do Łabiszyna 18 klm. ; na Sarbinowo do Wągrówca 5 klm. Noteć jest spławna na całej przestrzeni powiatu. Ludność, pomimo ciągłego napływu Niemców, przeważnie jeszcze polska i katolicka, trudni się uprawą roli, chowem bydła, połowem ryb, drobnym przemysłem i handlem. Ubiór ludu wiejskiego ulega modzie niemieckiej, której opierają się niektóre tylko okolice. Pod Obódnem np. mężczyźni nosząwestki, wołoszki i płaszcze granatowe, czerwonym opasane pasem; na głowie kapelusz, czarną wstążką i kwiatem ozdobiony. Dziewki noszą sznurówkę, kabat, fartuch wełniany, około głowy przepaskę koronkową w kwiaty i wstążki trzech kolorów ubraną; kobiety chodzą w czepkach. Przy zaręczynach, które lud zdawinami zowie, starszy drużba miewa mowę, upominającą kawalera, że przystępuje do aktu religijnego, z którego sobie żartować ani zawodu pannie młodej robić nie wolno Przed ślubem dwóch drużbów, przybranych w suknie granatowe, w ręku pęk kwiatów z białemi wstążkami, zaprasza na tę uroczystość gości długą oracyą, której treść religijna miesza się z dowcipami ludu wiejskiego. W okolicy Smogulca, przy zmowinach strzelają drużbowie z pistoletów, jadąc zaś do ślubu i od ślubu śpiewają Oj nasza, wywijając chustkami. Powiat szubiński w zakreślonych powyżej dawniejszych granicach liczył w 1830 r. 7 miast Barcin, Gąsawa, Kcynia, Łabiszyn, Rynarzewo, Szubin i Żnin, 288 osad wiejskich, 3761 dym. i 33329 mk. 19266 kat; , 11868 prot. , 2195 żyd. ; w r. 1889 było 37442 mk. ; 1871 r. 377 os. , 5533 dym. , 57404 Szubin mk. 27891 płci męz. , 29513 żeń. ; 33669 kat, 21415 prot. , 2320 żyd. ; 72 niewidomych, 115 głuchon. ., 95 obłąkanych. W r. 1837 liczono w powiecie 5038 koni, 16914 bydła rogatego, 76632 owiec, 88 kóz i 7906 sztuk nierogacizny. Chowem bydła na większą skalę zajmują się wszystkie prawie dwory; nabiałem Szczepice, Zazdrość i Wójtowstwo kcyńskie Hertzberg; chowem owiec Bielawki Wartenberg, Dobrylewo, Jeżewo, Łabiszyn, Obódno, Retkowo, Wójcin, Wolica i Żórawia; chowem koni Barcin, Iwno, Kowalewko, Sztubska Wieś, Wójcin i Zalesie chowem nierogacizny Bielawki, Wolica i Żórawia; wydzierżawione na Wolicy rybołówstwo przynosi rocznie 3315 mrk dzierżawy; trzciny sprzedaje się tam około 200 kóp po 10 mrk; wapno kopią na Jabłowie i Krotoszynie; źródła słone znajdować się mają na Słoniawach; bursztyn wyrzucały niegdyś w znacznej ilości jeziora Żnińskie, a na Obódnie pojawia się raz po raz w nizinach i wzgórzach. Gorzelnie mają Barcin, Grocholin, Jabłowo, Jeżewo, Komratowo, Krolikowo, Łabiszyn, Piechcin, Samoklęski, Słupy, Szczepice, Zalesie i Żurczyn; cegielnie. Białożewin, Brzyskorzystew, Chobielin, Chomętowo, Chraplewo, Dębogóra, Dobieszewo, Górki Dębskie, Grocholin, Gromadno, Jabłowo, Jadowniki, Iwno, Królikowe, Mechnacz, Obielewo, Piechcin, Pińsk, Słupy, Szczepice, Tur i Wilkowo; młyny Chobielin, Jabłowo, Jeżewo, Kowalewko, Królikowe, Łabiszyn, Nowawieś, Obódno, Słupy, Szczepice, Szubin, Tur, Wójcin, Wszeradów i Zazdrość; prócz tego istnieją młyny Bełka, Folusz pod Szubinem i drugi pod Gąsawą, Gąsawka, Hamernia i Hamerek, Skoczka, Szrama i inne. Wiatraki stoją przy znaczniejszych osadach, tartaki w Mamliczu, pod Turem i Szubinem; browary znajdują się na Szubskiej Wsi, w Gąsawie, Kcyni, Łabiszynie i Żninie; mączkarnie w Brzyskorzystwi, Wenecyi i Wolicy, olejarnia w Retkowie, szklarnia pod Turem; wyrabianiem serów zajmuja się Bielawy, Królikowe, Łabiszyn, Słupy, Szczepice, Tur i różni przedsiębiorcy. Stosunek ziemi dziedzicznej w ręku Polaków de nabytej przez Niemców miał się w r. 1889 jak 65 do 73. Kolonizacya niemiecka nabyła obszary dworskie Sadłogoszczy i Jabłowa, tudzież dwa gospodarstwa chłopskie w Jaroszewie; na Sadłogoszczy osadziła 19, a na Jabłowie 7 Niemców. W powiecie istnieje towarzystwo rolnicze polskie tudzież 2 banki ludowe, jeden w Kcyni, drugi w Żninie. Niemcy, prócz towarzystwa rolniczego, mają różne inne politycznopatryotyczne towarzystwa ku krzewieniu niemczyzny Bractwa strzeleckie istnieją w Żninie i innych miastach. Żydów nie cierpiano w Żninie dawnemi czasy; główne ieh siedliska były Kcynia, Barcin i Łabiszyn; obecnie siedzą po wszystkich miastach. Parafii katol. jest 16, dekanatów 3 żniński, kcyński i część inowrocławskiego; do dekanatu żnińskiego należą par. Barcin, Chomiąża Szlachecka, Gąsawa, Góra, Wenecya, Wójcin i Żnin, do kcyńskiego Brzyskostew, Chomętowo, Kcynia, Rynarzewo, Samoklęski, Słupy, Szubin i Wszeradów, do inowrocławskiego Łabiszyn. Par. protest. jest 8 Barcin, Kcynia, Kowalewko, Łabiszyn, Rynarzewo, Sipiory, Szubin i Żnin. Około r. 1860 żyło w powiecie 19314 protest. obok 27660 katol. Żydzi mają synagogi w Barcinie, Kcyni, Łabiszynie, Szubinie i Żninie. Rząd pruski zabrał dobra klasztorne i kościelne, ustanawiając w Gąsawie królewską domenę, która, prócz lasów, obejmowała 12885 ha 10499 włośc, 2001 dwors. i 385 miejskich; składały ją osady Balczewo, Bełka, Białożewin, Biskupin, Drewno, Folusz pniewski, Gąsawa miasto i folw. , Gąsawka młyn, Godawy, Gogółkowo, Góra, Januszkowo, Jaroszewo, Karolewo weneckie, Komratowo, Łysinin, Mościszewo, Murczyn, Osinin, Pniewy, Podgórzyn, Radacki folwark, Sarbinowo, Szrama, Wenecya, Wilczkowo, Wilczkowski młyn, Wójcin i Żędowo. Wójtowstwo kcyńskie Hertzberg, z obszarem dwors. 269 ha, wcielił rząd do ustanowionej w Wyrzysku domeny. Dzieje, Najstarszemi w powiecie osadami pominąwszy wątpliwy Szubin z r. 1065 są Kcynia r. 1086, odnośnie 1224, Żnin r. 1120 odm 1136, Białożewin, Biskupin, Brzyskorzystew, Chomętowo, Chomiąża Duchowna, Dobrylewo, Góra, Łysinin, Pniewy, Podgórzyn, Rydlewo, Wilczkowo i Żędowo r. 1136, Gąsawa, Jabłowo, Januszkowo, Komratowo i Załachowo r. 1145, Chomiąża szlachecka r. 1147, Dębogóra, Oleszno i Targowisko w r. 1153, Pińsko r. 1213, Gromadne r. 1214, Słupy r. 1233, Murczyn r. 1242, Łachowo w r. 1243, Łabiszyn r. 1247, Dobieszewo r. 1248, Królikowe i Żórawia r. 1259, Piechcin r. 1298, Rynarzewo r. 1299, Chwaliszewo i Słupowo r. 1301, Wieszki 1808, Smogorzewo r. 1327, Oporowo r. 1330, Wójcin r. 1331, Samoklęski, Tur i Żurczyn r. l337, Grzmiąca i Suchoręcz r. 1343, Mościszewo, Nowa Wieś chomiąska, Obódno i Sarbinowo n 1357, Dąbrówka słupska, Mamlicz i Sadłogoszcz r. 1362, Iwno i Sobiejuchy r. 1363. Dobieszewko i Szubin r. 1365, Młodocin r. 1368, Krotoszyn nie w r. 1282, Obielewo, Pilatowe Lubostroń i Ptur r. 1369, Gogółkowo i Micharzewo r. 1370, Roztrębowo r. 1373, Bożejewice r. 1376, Drewno 1378 nie Mechnacz w r. 1379, Wenecya 1381, Górki nie w r. 1235 i Szubin Szubin Wszeradów r. 1386, młyn na Gąsawce tejże nazwy 1390, Tupadły 1394, Turzyn 1396, Grocholin, Krzepiszyn i Szczepice 1307, Jadowniki, Redczyce, Retkowo, Rzemieniewice, Sierniki, Smerzyn i Zalesie kcyńskie r. 1398, Chobielin i Gąbin 1399, Ostrowce 1400, Wąsosz 1406, Jabłówko i Smerzynek r. 1416, Bąkowo 1426, Chraplewo 1430, Ciężkowo 1433, Kierzkowo 1438, Brzyskorzystewka 1448, Barcin 1460, Wolica 1474, Smogulecka i poblizka Nowa Wieś 1483, Wilkowo pakoskie 1488, Bełka młyn, Bożejewiczki, Baszkowo, Folusz pniewski, Gromadzki młyn, Jaroszewo, Jarużyn, Kołaczkowo, Kowalewo, Ostatkowe, Ostrów źniński, Piardowo, Pszczółczyn, Pszczółczynko, Rozpętek, Smarzykowo, Suchoręczek, Szubska Wieś, Ujazd i Wolwark przed r. 1523. Przy schyłku zeszłego i na początku bieżącego stulecia Radzimińscy z Żórawi, Mycielscy z Szubina, Skórzewscy z Łabiszyna i inni sprowadzali skwapliwie Niemców i osadzali nimi swe obszary; dalszego w tym kierunku dzieła dokonywają już sami Niemcy. Z starożytnych osad w granicach powiatu szubińskiego poznikały po r. 1136 Czaple, Opole, Rybitwy, Strzelce, Sweprawice i Urzuty nie Wrzosy; Bartowice i inne działy z r. 1235 są mylnie objaśnione Górkami pod Żninem; następnie znikły po r. 1262 Bobrowniki, Pielgrzymowo i Poczepnica, po r. 1338 Kosmowo, po r. 1357 Ośna Góra nie Osinin, po r. 1390 Ostrów wenecki, po r. 1391 Tarpice nie Karpicko, po r. 1399 Turzynko po r, 1480 Opatulino, po r. 1523 Kościenkowo, Kosikowo, Nowe, Szczuczyn i Wilkowo kcyńskie. Prawem niemieckiem rządziły się miasta Kcynia od r. 1262, Rynarzewo od r. 1299; , Żnin od r. 1345, Gąsawa od r. 1388, potem Łabiszyn, Szubin i Barcin, tudzież wsi Łysinin od r. 1357 i inne. Na obszarze Samoklęsk zamierzano w r. 1337 założyć miasto z nazwą Rudy; około r. 1390 sędzia kaliski Mikołaj, Krwawy Dyabeł z Wenecyi, zamyślał wynieść swe dziedzictwo do rzędu miast; Tupadły uchodziły za miasto około r. 1530. Btacyę królewską ustanowiono r. 1441 w Kcyni. Myto pobierano na Noteci pod Załachowem w 1145 i 1252 r. Na wyprawę malborską w r. 1458 dostarczyć miały żołnierzy pieszych Żnin 15, Kcynia 6, Łabiszyn 4, Rynarzewo i Szubin po dwóch. Podwód wojennych dostarczać miały w r. 1524 Kcynia i Żnin. Zamki obronne stały w Gąsawie, Kcyni, Łabiszynie, Szubinie, Wenecyi i Żninie. Pałac nowoczesny znajduje się w Lubostroniu. Na założenie mennicy arcybiskupiej udzielił Przemysław II pozwolenie w r. 1284. W r. 1086 odnośnie 1266 miała swój kościół Kcynia, r. 1120 Żnin, r. 1301 Góra, r. 1357 Gąsawa i Chomiąża Szlachecka, r. 1390 Wenecya, r. 1399 Chomętowo, Słupy i Szubin, r. 1400 Ostrowce, r. 1426 Wszeradów, r. 1430 Rynarzewo, r. 1438 Kierzkowo, r. 1450 Wójcin, r. 1460 Brzyskorzystew, r. 1523 Samoklęski, r. 1560 Barcin, r. 1627 Łabiszyn. Kaplice istniały w Grocholinie, Kcyni, Łabiszynie i Szubinie. W ręku dyssydentów znajdowały się kościoły barciński, brzyskorzystewski, chomętowski i łabiszyński. Kościoły niemieckoprotest. powstały w Kcyni r. 1816, w Żninie r. 1839, w Rynarzewie r. 1843 i około tego czasu w Łabiszynie i Szubinie. Klasztor dominikanów istniał w Żninie od r. 1338, karmelitów trzewiczkowych w Kcyni od r. 1612 i reformatów w Łabiszynie od r. 1656. Żydzi mieli swe kabały w Kcyni i Łabiszynie. Żnińską dzielnicę wspominają dyplomaty z r. 1136, kasztelanię, która się nie utrzymała, pod r. 1234, i powiat, który istniał od r. 1260 do końca XIV w. i zlewał się na zachodzie z Pałukami. Z tych dwóch powiatów, o ile zdołamy je rozróżnić, powstał około r. 1430 powiat kcyński, który w swych ustalonych granicach istniał do r. 1772 73. Powiat nakielski zagarniał w r. 1299 kawał lewego porzecza Noteci z Rynarzewem. Starostwo z wójtowstwem tworzyła Kcynia. Część Gogółkowa była królowszczyzną aż do r. 1370; druga część przypadła skarbowi w skutek zbrodni dziedzica jej, Michała z Czacza; całe zaś Gogółkowo oddał t. r. król Kazimierz arcybisk. gnieźn. wzamian za inne włości. Arcybiskupi posiadali rożnami czasy Białożewin, Biskupin, Chomętowo, Chomiążę Duchowną, Dąbrówkę Słupska, Dobrylewo, Drewno, Godawy, Gogółkowo, Gó rę, Jaroszewo, Łysinin, Murczyn, Piechcin, Pniewy, Podgórzyn, Rydlewo, Samoklęski, Sarbinowo, Skarbienice, Słupowo, Wenecye, Wilkowo Pakoskie, Wójcin i Żędowo; augustynianie trzemeszeńscy Brzyskorzystew, Chomiążę Szlachecką, Dąbrówkę Słupską, Jabłowo, Januszków, Gąsawe, Komratowo, Młodocin i Załachowo; cystersi łekneńcy wągrowieccy Dębogórę, Gromadno, Oleszno i Pińsko; bożogrobcy gnieźnieńscy Łachowo. Probostwa posiadały 1 kcyńskie; Ujazd i Krzepiszyn; 2 łabiszyńskie; Zdziersko; 3 łekneńskie Micharzewo; 4 słupskie Gąbin; 5 szubińskie Wieszki; 6 weneckie Mościszewo; 7 żnińskie Chomiążę Duchowną, Rydlewo i Skarbienice, Te posiadłości zostały prawie wszystkie w ręku wymienionych probostw. Z szlachty osiadłej w pow. szubińskim, czyli raczej w wschodniej części tak zwanych Pałuk, zajmowali przez kilka wieków wybitne stanowiska pod względem majątku i dostojeństw Toporozycy. Pału kowie, Grzymalici, Nałęczowie i Leszczycowie. Wspomnieliśmy już Sędziwoja i Świętosława, braci Pałuków z Szubina i Mikołaja Krwawego Dyabła z Wenecyi. Na Łabiszynie siedział Wojciech II Leszczyc nie Prawdzic, jak chcą niektórzy, zmarły po r, 1383 woj. kujawski. Taki urząd piastował także między r. 1407 i 1427 Maciej z Łabiszyna. Z Wszeradowa pochodzili trzej kasztelanowie kamieńscy w ziemi nakielskiej Andrzej 1375 r. , Wojciech 1386 i Paweł 1410, tudzież woj. kaliski 1424 Wojciech. Takim wojewodą r. 1408 był także Maciej Pałuka z Wąsosza. Kasztelanię nakielską r. 1365 dzierżył Mikołaj z Chomiąży ł t. d. Z domów dziedzicznych, osiadłych różnemi czasy w pow. szubińskim, wymienimy Baranowski, Bojanowski, Bożejewski, Breza, Brodzki, Broniewski, Brzeski, Chobieliński, Chomętowski, Chomiąski, Chrząstowski, Czapski, Czarnecki, Czamkowski, Dąmbski, Dębiński, Dobieszewski, Dobrylewski, Drwęski, Działowski, Dzielewicki, Frezer, Gębicki, Goczkowski, Godaweki, Godlewski, Godzimirski, Gołańczewski, Gosławski, Grabowski, Grocholski, Grudziński, Jabłowski, Jadownicki, Janowski, Jaraozewski, Jaskolecki, Iłowiecki, Kalkstein, Karłowski, Kiełpiński, Kłobukowski, Kołudzki, Kościelski, Koszutski, Krotoski, Łabiski odn. Łabiszyński, Lachocki, Łączyński, Łakiński, Latalski, Łękowski, Lewandowski, Linowski, Łochocki, Malczewski, Matczyński, Mieczkowski, Modlibóg, Moszczeński, Mycielski, Niemojewski, Obódziński, Ogrodowicz, Opaliński, Orzelski, Osiecki, Osiowski, Ostrowski, Paksiński, Palędzki, Paruszewski, Pławiński, Polewski, Pomorski, Ponikiewski, Popowski, Radoliński, Radoński, Radzimiński, Rafalski, Rakowski, Redczyński, Rejski, Retkowski, Rogaliński, Rozpęcki, Roztrębowski, Rudnicki, Rudzki, Rutkowski, Rynarzewski, Rzemieniewski, Sadowski, Siernicki, Skaławski, Sławoszewski, Słupski, Smogulecki, Sobiejuski, Spławski, Suchoręcki, Sulerzyski, Szczepicki, Szubski odn. Szubiński, Szulczewski, Trąmpczyński, Tulibowski, Wąsoski, Więckowski, Wiesiołowski, Wilczyński, Włoszanowski, Wolszlegier, Wróblewski, Zabłocki, Żarczyński, Złotnicki, Żółtowski. Z Żnina pochodzili arcybiskup Jakub f 1148, Erazm Gliczner, kaznodzieja protest. 1603 i dwaj bracia Śniadeccy, których pamięć uczczono tablicą pomnikową w kościele żnińskim. Poeta Klemens Janicki urodził się w r. 1516 w Januszkowie pod Żninem. Dobieszewko posiadał zmarły przed kilkoma laty poseł Kazimierz Kantak. W r. 1224 Władysław, ks. na Ujściu, zawiera w Kcyni pokój z Władysławem Laskonogim; r. 1227 Leszek Biały, zaskoczony w Gąsawie, ginie z ręki napastników na obszarze Marcinkowa; r. 1256 Przemysław I zawiera w Kcyni ugodę z Świętopełkiem pomorskim; r. 1331 Krzyżacy, w czasie najazdu na Polskę, burzą Białożewin, Biskupin, Górę arcybiskupią, Podgórzyn, Wilczkowo i Żnin; między r. 1358 i 1370 król Kazimierz przebywa kilkakrotnie w Żninie; r. 1383 84 doznawały skutków wojny domowej Biskupin, Brzyskorzystew, Łabiszyn i Żnin; między r. 1409 i 1424 król Władysław bawi kikakrotnie w Żninie, a w r. 1410 w Łabiszynie i Szubinie; r. 1462 Krzyżacy wyszedłszy z Chojnic, na Pomorzu kaszubskiem, zapuszczają się aż na Pałuki, gdzie spaliwszy 6 włości, biorą do niewoli Macieja Słupskiego; r. 1465 Włodko z Domaborza, kasztelan nakielski, wciąga część powiatu do rokoszu ścięty w Kaliszu r. 1467; r. 1656 Szwedzi zajmują Kcynię, Żnin i Łabiszyn; r. 1764 Kozacy uganiają się za konfederatami; r. 1768 część powiatu należąca do pow. kcyńskiego wcieloną została do utworzonego podówczas wojew. gnieźnieńskiego; r. 1772 73 król pruski Fryderyk II zapuszcza swe zagony na lewem porzeczu Noteci aż do Gąsawy i zabiera prawie cały późniejszy pow. szubiński, pomimo traktatów, według których Noteć stanowić miała granicę między Rzecząpospolitą a zaborami pruskiemi. Podjęte w tej mierze układy przyznały mu w r. 1776 Szubin, Żnin i Gąsawę. W r. 1794 rozprawiały się wojska polskie z Prusakami pod Barcinem i Łabiszynem; r. 1807 i 1812 13, za czasów księstwa warszawskiego, widziano wojska francuskie w powiecie; r. 1848 Kcynia, Gąsawa, Łabiszyn, Rynarzewo i Żnin czynny brały udział w ruchach ówczesnych, Sz. tylko żądał wcielenia do Rzeszy niemieckiej. Na dnie Gąsawki pod Żninem znaleziono niezwyczajnych kształtów naczynia gliniane, czarne i ozdobne; wykopaliska nad brzegami rzeki tej świadczą o wczesnem ich zaludnieniu. Tędy szła też droga handlowa starożytnych Rzymian i Greków z Kalisza na Żnin Setidawa, Słupy, Szubin i Tur do brodów na Noteci pod Bydgoszczą, a ztąd dalej ku płn. na Osielsko Auskankalis do Bałtyku J. N. Sadowski Drogi hanhlowe, W średnich wiekach przecinała powiat droga z Gniezna do Nakla. Odkopane cmentarzyska z popielnicami, tudzież nasypy ziemne i żale znajdują się w następujących osadach Chwaliszewo, Dobieszewko, Gąsawa, Góra arcybiskupia, Górki zagajne Zielony Gaj, Grocholin, Gromadne, Kcynia, Komratowo, Królikowe na Lasowinach, Łabiszyn, Lubostroń, Obódno, Skarbienice, Słupy, Sobiejuchy, Szubin, Wenecya, Wójcin, Złotowo, Żnin i Żórawia. W Wójcinie, według podania ludowego, rycerz w pełnej zbroi wyjeżdża co Szubin Szubki Szubina Szubinka Szubińskie leśnictwo Szubiszki Szubków Szublauken Szuble Szubniki noc z mogiły i do niej wraca, napoiwszy konia w jeziorze. Obraz cudowny N. M. Panny, znajdujący się niegdyś w kościele wójcińskim, przeniesiono do poblizkiego Szczepanowa. W okolicy Żnina syn miotlarza znalazł w świętym gaju złote jaje i sprzedał je złotnikowi w Żninie, mieście wielkiem i bogatem. Podanie o bezprawiach Krwawego Dyabła z Wenecyi, sędzi kaliskiego Mikołaja, ma swą podstawę historyczną. Nowy powiat szubińska składa się z płn. czę ści opisanego powyżej powiatu; z płd. zaś czę ści jego, od Brzyskorzytwi różnemi zakrętami ku wschodowi popod Pakość i z odłamków powiatów pogranicznych utworzono w r. 1887 nowy powiat źniński ob Żnin, Obecny po wiat szubiński ma 326 osad, 4486 dym. , 8600 rodzin, 44, 930 mk 21, 759 płci męz. , 23, 171 żeń. , 8012 dzieci niżej 6 lat, 9245 od 6 do 14 lat; 25, 186 katol, 18, 314 prot. , 1430 żyd. i 91, 410 ha obszaru 50, 012 roli, 11, 224 łąk, 19, 689 lasu; czysty dochód z ha roli 9 40, z ha łąk 13. 32, z ha lasu 2. 35 mrk; w r. 1871 było tu 45, 368 mk. , w 1875 r. 44, 859 mk. , w 1880 r. 46, 342 mk. Powiat ten podzielony jest na 5 okr. miejskich, 121 wiejskich, 78 dwors. , 6 polic, 15 okr. stanu cywil. Okręgi miejskie mają 12 osad, 942 dym. , 2258 rodzin, 10, 233 mk 5478 kat, 3397 prot. , 1358 żyd. i 4686 ha 2307 roli, 1644 łąk, 55 lasu w r. 1871 było 10, 315 mk, 1875 r. 10, 132 mk. , 1880 r. 10, 559 mk. Okręgi wiejskie mają 163 osad, 2481 dym. , 3730 rodzin, 19, 434 mk. 7175 katol, 12, 214 protest. , 45 żyd. i 26, 985 ha 17, 539 roli, 3309 łąk 1887 lasu; czysty dochód z ha roli 7. 83, z ha łąk 11. 75 z ha lasu 1. 57 mrk; w r. 1871 było 20, 644 mk, 1875 r. 19, 966 mk, , 1880 r. 19, 434 mk. Okręgi dworskie mają 151 osad, 1063 dym. , 2612 rodzin, 15, 263 mk. 12, 533 kat, , 2703 prot. , 27 żyd. i 59, 795 ha 30, 166 roli, 6271 łąk, 17, 747 lasu; czysty dochód z ha roli 10. 18, z ha łąk 13. 71, z ha lasu 2. 35 mrk; w 1871 r. było 14, 400 mk. , 1875 r. 14, 761 mk, 1880 r. 15, 315 mk Kościołów paraf. katol jest w powiecie 9 w Barcinie, Chomętowie, Kcyni, Łabiszynie, Rynarzewie, Samoklęskach, Słupach, Szubinie i Wszeradowie; z powiatów pogranicznych sięgają tu parafie Brzyskorzystew, Chojna, Góra, Li sewo, Pakość, Panigródz, Smoguleo i Szczepanowo. Parafie protest. są Barcin, Kcynia, Kowalewko, Łabiszyn, Rynarzewo, Sipiory i Szubin, a poza granicami powiatu Gołańcza, Nakło i Pakość. E. Cal. Szubina, wś i folw. , pow. kutnowski, gm. Błonie, par. Nowe, odl 4 w. od Krośniewic a 9 w. od Kutna, przy szosie kaliskiej, ma 10 dm. , 87 mk. Folw. należy do dóbr Krośniewice. W 1827 r. 14 dm. , 136 mk. Fol Sz. i Iwiczna w r. 1870 rozl mr. 710 fol Sz. gr. or. i ogr. mr. 304, łąk mr. 25, zarośli mr. 80, wody mr. 3, nieuż. mr. 18; bud. mur. 5, drewn. 12; płodozm. 6pol; fol Iwiczna gr. or. i ogr. mr. 214, łąk mr. 12, wody mr. 3, zarośli mr. 40, nieuż. mr. 11; bud. drewn. 5; płodozm. 6pol. , wiatrak. Do włościan należy 74 mr. Na początku XVI w. łany kmieca dają dziesięcinę kustodyi łęczyckiej, folw. zaś pleb. w Nowem Łaski, L. B. , II, 474. W połowie XVI w. Piotr Luboński płacił od 3 łan. , 6 osad. ; Anna Szklotowska od 2 łan. , 2 zagr. , 4 osad. ; Stanisław Szklotowski od 2 łan. , 1 2 łanu pustego; Adam Zelieski od 2 łan. pustych Pawiński, Wielkp. , II, 83. Br. Ch. Szubina Hrebla, ob. Szbówka, Szwbinek, niem. Schubinek po r. 1830, Koenigshoehe po r. 1871, wś, pow. mogilnicki, o 7 klm, na płn. od Mogilna par. kat. i st. dr. żel, przy trakcie do Barcina, w okolicy wzgórkowatej, wznies. 105 do 108 mt, npm, Graniczy na wsch. z Kołodziejewkiem i Nowemi Broniewicami; poczta i par. prot. w Dąbrowie Kaisersfelde; 7 dm. , 62 mk prot i 158 ha 135 roli, 4 łąk 4 lasu; w r. 1830 było 55 mk. 32 kat, , 23 prot. Sz. był niegdyś własnością klasztoru mogilnickiego; zabrany przez rząd, wcielony do domeny w Mogilnie. Nadane około 1065 klasztorowi temu Subino Kod. Wielkp. , n. 3 zdaje się być Sz. , który atoli kilka wieków leżeć musiał pustkami; późniejsze bowiem źródła, zwłaszcza z XVI w. , nie wspominają tej osady. Szubinka rzka, w pow. rzeczyckim. Sznbino, sioło nad rz. Udach, powi gub. charkowska, o 24 w. na płd. od Charkowa, przy trakcie poczt. do Zmijewa, ma 61 dm. , 550 mk. , cerkiew p. w. św. Arch. Michała, istniała już w 1668 r. Szubińskie leśnictwo, urzęd. SchubinForsthaus, pow. szubiński, o 6 klm. na płd. wschód od Szubina par. i poczta i o 3 klm. na wsch, od Kowalewa, na płd. zach, krawędzi lasów Szczepankowskich, u stóp Długich gór, przy drodze z Piardowa do Smolnik, wzn, około 90 mt. npm. ; 4 dra. , 29 mk. Wchodzi w skład okręgu dwor, Zamek szubiński. Szubiszki, folw, nad jez, Żezdris, pow, święciański, w 2 okrpol, gm, Łabonary, okr. wiejski Syłguciszki, par. kat. Łyngmiany, o 30 w. od Święcian, ma 1 dm. , 17 mk. kat. ; własność Wojnickich, Szubki, wś, pow. orszańaki. Szubków al Szupków w dokum. , pow, rówieński, ob, Szybków. Szublauken, wś, pow, gąbiński, st, poczt. Nemmersdorf. Szuble, dok. Subna, wś na płd, Rossień. W r. 1357 Krzyżacy ją zniszczyli. Szubniki 1. wś, pow. dzisieński, w 1 okr. Szubina Hrebla pol. , gm. Głębokie o 6 w. , okr. wiejski Oziereck, o 59 w. od Dzisny, przy b. drodze poczt. z Głębokiego do Zalesia, ma 10 dm. , 66 mk. praw. w spisie z 1865 r. wykazano również 66 dusz rewiz. . 2. Sz. , zaśc. nad bezim. prawobocznym dopł. Świsłoczy, pow. miński, w 2 okr. pol. rakowskim, gm. Zasław, w pobliżu gośc. z Zasławia do Rakowa, ma 7 osad, 9 włók; miejscowość wzgórzysta, grunta szczerkowe. Własność Wierzbickich. 2. Sz. , wś, w gub. witebskiej. Szubówka, dawniej Szubina Hreba, wś u źródeł rz. Rosawy, pow. kijowski, w 4 okr. pol. , gm. Kahorłyk o 10 w. , o 90 w. od Kijowa, ma 1686 mk. podług Pochilewicza 1582 praw. i 86 żyd. . Włościanie, w liczbie 491 dusz rewiz. , uwłaszczeni zostali na 1132 dzies. , ze spłatą po 2524 rs. 19 kop. rocznie. W 1790 r. było tu 75 sadyb i 500 mk. Gle ba nadzwyczaj urodzajna. Posiada cerkiew p. w. św. Jerzego, drewnianą, wzniesioną w 1778 r. i uposażoną 39 dzies. ziemi. Do par. praw. należą wsi Ternówka, Ziemianka i Łubianka. Sz. wchodziła niegdyś w skład ststwa kahorlickiego, następnie wraz ze wsią Lipowce należała do ststwa bohusławskiego; w końcu zeszłego wieku obie te wsie przyłą czone zostały do klucza kahorlickiego, nada nego Troszczyńskiemu, który w 1827 r. dał je w posagu wnuczce swej ks. Chiłkowej przy wyjściu jej za bar. Stanisława OstenSakena 1863 r. . Po jego śmierci Sz. 1090 dzies, ziemi użytk. i 90 nieużytków odzie dziczyła bar. Fonczyńska. J. Krz. Szubraniec, potok na Bukowinie, wpada z praw. brzego do pot. Kuczur al. Zadobrówki, a z nim do Prutu z lew. brzegu. Szubraniec, rumuń. Szubranetz, wś i dobra, w pow. czerniowieckim. Gmina ma 1534 mk. , obszar dwor. 76 mk. Graniczy z Mamajowcami i Rohożną. Szubrza, niem. Schubersee, ob. Bobiele, Szubsk Duży i Mały, dawniej Szubsko Wielkie i Małe, wś i folw. , pow. kutnowski, gm. Krośniewice, par. Nowe, odl 8 w. od Kutna, ma 38 dm. , 387 mk. Wś urządzona kolonialnie w r. 1870. Ludność pracowita i porządna. W 1827 r. Sz. Wielki miał 16 dm. , 119 mk. ; Sz. Mały 11 dm. , 72 mk. W r. 1885 fol Sz. rozl mr. 752 gr. or. i ogr. mr. 602, łąk mr. 24, lasu mr. 108, nieuż. mr. 18; bud mur, 17, drewn. 8, wiatrak. Wś Sz. Wielki os. 23, mr. 315; wś Sz. Mały os. 29, mr. 56; wś Luboradz os. 3, mr. 30. W r. 1847 powstała tu cukrownia, wybudowana przez Czyńskiego, jednak z powodu braku kapitału obrotowego po kilku latach istnienia została zwinięta. Na początku XVI w. Sz. minor miało tylko łany kmiece, dające dziesięcinę wikaryuszom kollegiaty łęczyckiej. Sz. major dawało z łaSłowmk Geograficzny T. XILZeszyt 133. nów km. tymże wikaryuszom, zaś z folw. i z karczmy dwor. w Sz. minor pobierał pleban w Nowem, któremu kmiecie dawali tylko ko lędę po groszu z łanu Łaski, L. B. , II, 474. Według reg. pob. pow. łęczyckiego z r. 1576 Elźbieta Szubska miała tu 1 łan, 12 osad. , a we wsi Sz. minor 7 1 2 łan. pustych Pawiuski, Wielkp. , II, 84. Br. Ch. Szubska Wieś al, Szubińsha Wieś, Schybynska wyes około r. 1523, Szupska wies 1577, urzęd. Schubinsdorf po r. 1871, majętność, pow, szubiński, tuż pod Szubinem par. i pocz ta; st. dr. żel. na Szczepicach Schepitz o 14 klm. ; z foluszem i leśniczówką tworzy okrąg dwor. , mający 11 dym. , 175 mk. 102 kat. , 73 prot. i 2684 ha 35 roli, 164 łąk, 2210 lasu, według wykazu z r. 1888. Najnowszy pod ręcznik własności dziedzicznej z r. 1891 Dr. E. Kirstein podaje 3979. 08 ha obsz. 156. 40 roli, 117. 93 łąk, 327. 70 pastw. , 3136. 46 lasu, 46. 87 nieuż. , 193. 72 wody; czysty dochód grunt. 12, 057 mrk; browar parowy, chów ko ni trakeńskich, bydła holenders. i bawarskiego. Za czasów arcyb. Łaskiego role dworskie leżały pustkami, uprawiali je kmiecie; dzie sięcinę snopowa z nich pobierał proboszcz w Szubinie. Na mocy zawartej umowy z Mi kołajem, plebanem, płacili kmiecie dziesięci ny z łanu 6 groszy zamiast 9 i dawali po ćwierci żyta i tyleż owsa. Ta umowa obej mowała wsi Wolwark, Pińsko, Łachowo i Samoklęski. Około 1620 r. było na Sz. Wsi 3 1 2 łanów os. E. Cal. Szuchwosty, dawnym pow. witebskim, stanowiły niegdyś sstwo niegrodowe szuchwoskie al. szachwoskie. Podług metryk litewskich ststwo to powstało około 1611 r. i obejmowało dobra Szuchwosty, Babinowicze i Ciałosze, które od tej epoki posiadali Zawiszowie, Jasienieccy, Wojnowie, Kawczyńscy, Kurczowie, Sakowiczowie, Żabowie, Wasilewscy, Lipscy, Stetkiewiczowie, Piórowie, Krupscy, wreszcie z mocy przywileju Augusta III z d. 25 czerwca 1759 r. dzierżyli to ststwo Franciszek Żaba, cześnik litewski, z żoną Barbarą z Karęgów, z opłatą kwarty 80 złp. , a hyberny 10 złp. Ob. Szujawosty, Szucie 1. wś włośc, pow. rypiński, gm. i par. Skrwilno, odl o 16 w. od Rypina, ma 31 dm. , 212 mk. , 460 mr. W 1827 r. 30 dm. , 267 mk. 2. Sz. , wś, pow. rypiński, gm. Okalewo, par. Skrwilno, odl 13 w. od Rypi na, ma 5 dm. , 45 mk. , 156 mr. Wchodziła w skład dóbr Okalewo. Br. Ch. Szucsany weg. , st. dr. żel koszyckobo gumińskiej, o 224 klm. od Koszyc. Szuczje, st. poczt. , w pow. bobrowskim gub. woroneskiej. Szudajcie, wś, pow. szawelski, gm. Szawlany, o 28 w. od Szawel Szubrza Szubsk Szubska Szuchwosty Szucie Szucsany Szuczje Szudajcie Szubówka Szubówka Szubraniec Szudledimmen Szudańce, wś włośc, pow. trocki, w 3 okr. pol. , gm. Butrymańce o 5 w. okr. wiejski Girejkańce, dobra skarbowe Punie, o 55 w. od Trok, ma 12 dm. , 124 mk. kat. w 1865 r. 41 dusz rewiz. . Szudden, wś, pow. tylżycki, st. p. NeuArgeninken. Szudebarsden al. Koegsten, wś, pow. kłajpedzki, st. p. Plicken. Szudero, folw. , pow. grodzieński, w 4 okr. pol. , gm. Żydomla, o 19 w. od Grodna. Szudledimmen al. Schulectimmen, wś, pow. nizinny, st. p. Skaisgirren. Szudnaggen, wś, pow. kłajpedzki, st. p. Proekuls. Szudnale u Buszyńsldego, w spisie urzęd. Szudnagi, wś, pow. rossieński, gm. i par. Taurogi, o 64 w. od Rossień. Szudojnie 1. wś włośc, pow. oszmiański, w 3 okr. pol. , gm. Dziewieniszki o 5 w. , okr. wiejski Szudojnie, o 36 w. od Oszmiany, ma 10 dm. , 115 mk. kat. w 1865 r. 45 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Traby. W skład okr. wiejskiego wchodzą wsi Antoniszki, Chodkiszki, Dejlidy Dziejlidy, Dziedzinie, Grzybiszki, Jakubiszki, Kropiszki, Łostowce, Łukszany, Paszki, Podworzańce, Poginie, Romaszki, Siewrymy, Szaciły, Szczadrowszczyzna, Szudojnie, Wołocki oraz zaśc Chmielniki, Chodkiszki, Łazowszczyzna, Podworzańce i Sudojnie, w ogóle 190 dusz rewiz, włośc uwłaszcz. , 240 b. włośc skarbowych, 8 jednodw. i 1 żyd rolnik. 2. Sz. , zaśc, tamże, o 5 1 2 w. od Dziewieniszek, należy do dóbr Berdowszczyzna, Umiastowskich. Szudowce, wś, pow. święciański, w 1 okr, pol. , okr. wiejski i dobra w 1865 r. Byszewskich Łyntupy o 3 w. , 9 dm, 114 mk. kat. , 10 starow, i 2 żyd. w 1865 r. 71 dusz rewiz. . Szudowsie, wś, pow. szawelski, gm. Szawlany, o 41 w. od Szawel. Szudrabe 1. rzka, w gub. kurlandzkiej, dopływ rz. Platony, płynie w par. mitawskiej. 2. Sz. , rzka, tamże, dopływ rz. Behrse. Szudyńce, wś, pow. wiłkomierski, gm. Subocz, o 67 w. od Wiłkomierza. Szudziałów, wś, pow. sokolski, w 3 okr. pol. , gm. Ostrów, o 14 w. od Sokółki. Była tu parafia kat. dek. sokólskiego. W zeszłym wieku dziedzictwo Ejsmontów, było zamienione na królewszczyznę, lecz znowu wróciło na własność prywatnią Echard. Szudzie 1. wś włośc nad rzką Wersoką, pow. lidzki, w 2 okr. pol. , o 53 w. od Lidy a 17 w. od Ejszyszek, ma 3 dm. , 27 mk. kat. 2. Sz. , wś, pow. kowieński, w 1 okr. pol. , o 29 w. od Kowna. Szudzielewszczyzna, folw. , pow. dzisieński, w 2 okr. pol, gm. Pohost, okr. wiejski i dobra, Szyrynów, Jundziłowo, par. Hermanowicze, o 51 w. od Dzisny, 1 dm. , 18 mk. 5 praw. , 13 kat. . Stefan Dąbrowa wziął w zastaw od ststy grodowego Burzyńskiego majętność Sz. Złota Księga, X, 68. Szudziszki, wś, wchodziła w skład dóbr Krosnowo, w pow. sejneńskim w r. 1854. Miała 87 mr. Późniejsze spisy urzędowe nie podają tej wsi. Szuetis, wś, pow. rossieński, gm, Aleksandrów, o 125 w. od Rossień. Szufhejda, folw. dóbr Kamieniec, pow. toszeckogliwicki ob. t. III, 766. Szufnarowa, wś, pow. jasielski, w okoli cy podgórskiej, nad pot. t. n. lew. dopł. Wi słoka. Najdalej ku płn. wysunięte chaty są wzn. 346 mt. npm. , najwięcej południowe wzn. 310 mt. Dolinę potoku opasują od za chodu i wschodu wzgórza uprawne. Sz. jest odl. w linii powietrznej o 4 klm. na płd. od Wielopola, 6 klm. na płn. od Frysztaka, Par. rz. kat. w Niewodny. Sz. ma 222 dm. i 1477 mk. 709 męż. , 768 kob. ; 1451 rz. kat. , 26 izr. Pos. wiek. Arona Abisa i Gitli Biron ma 89 mr. ; pos. . mn. 1284 roli, 47 łąk, 159 past. i 171 mr. lasu. Według Skorowidza Orzechowskiego z r, 1872 włość ta Witolda Rogojskiego miała większej pos. 886 mr. , za tem 797 mr. zostało rozparcelowane między włościan. We wsi szkoła ludowa. Sz. grani czy na zach, z Pstrągówką, na wschód z Niewodną, na płn. z Sośnica, na płd. z Wiśniową. Opis z r. 1536 Pawiński, Małop. , 519 po daje Shuffnarowa, wieś szlachcianki Fides Shuffnarowskiej posagowa i jej synów Jest w niej 50 kmieci, płacących czynszu 10 grzy wien z roli. Karczma płacąca grzywnę i ka mień łoju; dają 68 1 2 korca owsa, kury, jaja i t. d. Dwór, łany dworskie predium, 3 opuszczone sadzawki i mały młyn. Oszaco wana na 600 grzywien. W 1581 ibid. , 256 podano 26 kmieci, 7 łanów, 4 zagrody, 5 ko morników z bydłem, 7 komorn. bez bydła i 2 rzemieślników. Mac, Szugajłowa Mogiła, pow. zwinogródzki, ob. Olchowiec 7. . Szuggern, wś, pow. stołupiański, st. p. Stallupoehnen. Szugken Gross i Klein, wś, pow, ragnecki, st, p. Wischwill. Szugzdele, Szukszdele, zapewne Szuksztele, wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Udrya, odl od Kalwaryi 42 w, , ma 12 dm. , 97 mk. Szuja, rzka, w pow, telszewskim, mylnie ob. O siady, właściwie Sruja, lewy dopływ Domii pr, dopł. Wardawy, bierze początek pod mkiem Olsiady. Szuja mto powiat, gub. włodzimierskiej, na lew. brzegu rz. Tezy i przy linii dr. żel, szujskoiwanowsko kineszemskiej, łączącej się na st. Nowki z dr. żel. niżegorodzką, pod Szuja Szugzdele Szugken Szuggern Szugajłowa Szufnarowa Szufhejda Szuetis Szudziszki Szudzielewszczyzna Szudzie Szudziałów Szudyńce Szudrabe Szudowsie Szudowce Szudojnie Szudnale Szudnaggen Szudańce Szudero Szudebarsden Szudden Szudańce 56 51 płn. szer. a 59 4 wsch. dłg. g. , odl. o 102 w. na płn. wschód od Włodzimierza. Na praw. brzegu Tezy, po obu brzegach rzki Siechy, powstało w nowszych czasach przedmieście Zarjeczie; oprócz tego do msta należy słoboda Sołdacka. Sz. w 1881 r. miała 1255 dm. 157 mur. , 240 sklepów 84 mur. , 8 cerkwi praw. i 1 jedynowiercza wszystkie murowane, 18, 722 mk. 149 kat. , 7 prot. , 146 jedynowierców, 137 rozkoln. , 110 żyd. , 34 mahomet. . W mieście znajduje się progimnazyum klasyczne męzkie od 1873 r. , gimnazyum żeńskie, szkoła duchowna męzka od 1816 r. ,. szkoła powiatowa od 1824 r. , szkółka parafialna od 1803 r. , szkółki początkowe dla chłopców od 1871 r. i dla dziewcząt od 1878 r. , dom przytułku dla biednych, szpital, 2 apteki, bank miejski od 1867 r. . Własność miasta stanowi 853 dzies. , 2 domy, 196 sklepów, młyn wodny. W 1881 r. dochody wynosiły 99, 943 rs. Z powodu rozwoju w Sz. i w okolicach przemysłu fabrycznego, większość mieszkańców zajmuje się pracą na miejscowych fabrykach, dalej rzemiosłami, handlem, zarobkiem na st. drogi żel. i przystani; nieliczni tylko mieszkańcy zajmują się ogrodnictwem i rolnictwem na gruntach miejskich. Przemysł fabryczny tutejszy powstał w XVII w. ; za panowania cesarzowej Katarzyny II założono pierwszą fabrykę płótna, w 1847 r. powstała pierwsza fabryka mechaniczna tkacka i przędzalnia bawełny. W 1849 r. było w mieście 20 fabryk, zatrudniających 3000 robotników i produkujących za 2, 075, 200 rs. ; w 1881 r. zaś 37 fabryk, zatrudniających 5489 robotników i produkujących na 5, 298, 600 rs. 13 fabryk wyrobów bawełnianych i przędzalni, produkujących za 4, 901, 640 rs. i 9 fabryk kożuchów, z produk. na 201, 900 rs. . Z rzemiosł najbardziej rozwinięte jest kowalstwo, ciesielstwo i kuśnierstwo. Pod względem handlowym Sz. stanowi bardzo ważny punkt dla zboża, przędzy bawełnianej, drzewa, desek, futer, skór i in. Boczny obrót handlu dochodzi do 3 milionów rubli. Targi odbywają się co wtorek, jarmarki zaś dwa razy do roku. St. dr. żel. Sz. odległą jest o 56 w. od st. Nowki a 115 w. od st. Kineszma. Sz. , zwana dawniej także Borysoglebską słobodą, niewiadomo kiedy została założoną, fundowaną została jednak prawdopodobnie przez jednego z kn. Szujskich, ród których występuje w dziejach od 1403 r. W 1539 r. miasto było zniszczone przez napad Tatarów, w 1548 r. nadane przez Iwana Groźnego bojarowi Gołochwastowowi, lecz wkrótce potem 1565 r. przyłączone do dóbr carskich. W 1609 r. wojsko polskie spaliło drewniano obwarowanie miasta z basztami, w następnym zaś roku wojsko litewskie obróciło w gruzy całe miasto. W 1708 r. Sz. przyłączona zostałe do gub. moskiewskiej, od 1778 r. miasto powiatowe namiestnictwa a od 1796 r. gub. włodzimierskiej. Szujski powiat leży w płn. części gubernii i podług wymiarów Strielbickiego zajmuje 53. 02 mil al. 2565. 2 w. kw. Z ogólnej liczby 242, 859 dzies. w 1877 r. należało 94, 872 dz. 39. l do właścicieli większych, 135, 346 dz. 55. 7 do włościan, 8229 dz. do skarbu, 2751 dz. do cerkwi i monasterow, 1172 dz. do miast. Powierzchnię powiatu stanowi nizina błotnista, nachylająca się ku płd. W płn. części powiatu gleba jest gliniasta, w płd. wsch. piaszczysta, w płdzach. przeważnie błotnista. Liczne fabryki i zakłady przemysłowe wpłynęły na wyniszczenie lasów, które w niewielkiej ilości zachowały się śród niedostępnych błot płd. zach. części oraz na płn. pograniczu. Pod względem hydrograficznym powiat należy do dorzecza rz. Klaźmy, płynącej poza jego granicami, za pośrednictwem lewobocznych dopływów Uwodi i Tezy. Pierwsza z nich, ze swemi dopływami Uchtomą, Wostrą i Wiaźmą zrasza zach. połowe powiatu, Teza zaś z Małochtą część wschodnią. Jeziora nieliczne i w ogóle niewielkie, błot natomiast bardzo wiele, zwłaszcza w płd. zach. części powiatu. Najważniejsze błoto Dawiatskie, długie do 15 w. a szerokie od 3 do 7 w. W 1881 r. było w powiecie, bez mta Szui i IwanowaWoznieseńska, 80, 573 mk. U kat. , 11 prot. i 467 rozkoln. , zamieszkujących w 870 osadach, mających 17, 993 dym. 257 mur. . W powiecie znajduje się 1 monaster męzki, 61 cerkwi praw. 57 mur. i 1 jednowiercza. Pod względem zajęcia mieszkańców powiat należy do czysto przemysłowych. Rolnictwo, którem zajmują się zresztą tylko w niektórych okolicach, nawet w najbardziej urodzajne lata nie produkuje dostatecznej ilości zboża na miejscowe potrzeby. Sieją głównie żyto, jęczmień i owies. Hodowla bydła również znajduje się na bardzo nizkim stopniu. W 1881 r. było w powiecie 10, 500 sztuk koni, 15, 800 bydła rogatego i 8100 owiec; świń, powodu niedostatku odpowiedniej paszy, wcale nie hodują. Główne zajęcie mieszkańców stanowi zarobek w miejscowych fabrykach i przemysł domowy. W 1881 r. było w powiecie w ogóle 134 zakładów fabrycznych, zatrudniających 22, 646 robotn. i produkujących za 30, 995, 095 rs. Przemysł fabryczny, oprócz Szui, koncentruje się przeważnie w IwanowieWoznie sieńskim, mającym 53 fabryk, t 11, 325 robotnikami i 19, 399, 535 rs. wartości produkcyi. Z rodzajów przemysłu najbardziej rozwinął się przemysł bawełniany. Z przemysłu domowego pierwsze miejsce trzyma wypalanie Szuja Szukaj Szujawosty Szujawosty Szukle Szukitki Szukiszki Szukiety Szukiepiszkiele Szukieliszki Szukie Szukiany Szukiańce Szuki Szukciszki Szukajwody Szukąjwoda Szukajwoda Szukajcie cegły, dalej garncarstwo, kowalstwo wyrób kos i toporów, kołodziejstwo, wyrób zaba wek dziecinnych, tkactwo, wyrób sit, wojło ków, wyprawa skór owczych i wyrob kożu chów i w. in. Powiat przerzyna dr. żel. szujsko iwauowska, ze stacyami Szuja, Kochma, Iwanowo i Jermolino. J. Krz. Szujawosty, dobra, pow. witebski, w 3 okr. pok. do spraw włośc, gm. Wierzchowo, w 1863 r. 35 dusz rewiz. Por. Szuchwosty, Szujskoje, sioło, w pow. totemskim gub. wołogodzkiej, ze st. poczt. , o 28 w. na płd. od st. Czuczkowskoje. Szukaj al. Ostrowy, niem. Schukai, Schukay, wyb. , pow. świecki, st. p. i gm. Świekatowo, par. kat. Serock, 1885 r. 3 dm. , 22 mk. Boku 1. 773 obejmowała 6 włók chełm. i 5 mr. roli, 2 dym. z 14 kat. mk. ob. Zeitsch. d. Westpreus. Gesch. Ver. , 1886, str. 307 i 366. Szukajcie, wś, pow. rossieński, par. Wewirżany. Szukajwoda al. Buhajka rzeczka, w pow. proskurowskim, lewy dopł. Zbrucza. Bierze początek na gruntach wsi Hreczanej, mija Lipówkę, Bębnówkę, Kurówkę, Żaglówkę i pod wsią Martynówką al. Martynkowcami ma ujście. Płynie z płn. na płd. na przestrzeni 10 w. Przyjmuje strumień Rudkę. Por. Oszuka. Szukąjwoda, wś u źródeł rzki Bosówki, dopł. Koneły, pow. humański, w 1 okr. pol. , gm. Leszczynó wka, par, kat. Humań o 35 w. , ma podług spisu urzęd. z 1885 r. 404 mk. , podług zaś Pochilewicza miała w 1863 r. 1579 mk. praw. , 51 kat. i 12 żyd. ; 3868 dz. ziemi. Posiada cerkiew p. w. św. Michała, drewnianą, wzniesioną w 1760 r. i uposażoną 71 dz. ziemi. W ogrodzie kaplica kat. mur. , z grobami Hulewiczów i Komorowskich. Z klu cza humańskiego dóbr tulczyńskicb Szczęsne go Potockiego sprzedana Hulewiczowi, od którego przeszła w posagu do jego córki Ko morowskiej, a od jej sukcesorów do hr. Dzia łyńskich. J. Krz. Szukajwody, pow. taraszczański, ob. Jasionówka. Szukciszki, zaśc, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 72 w. od Nowoaleksandrowska. Szuki, folw. i dwór, pow, kowieński, w 4 okr. pol. , o 46 w. od Kowna. Szukiańce, zaśc szlach. nad jez. Szyrwinta, pow. święciański, w 3 okr. pol. , o 10 w. od Święcian, 1 dm. , 8 mk. kat. Szukiany 1. wś, pow. poniewieski, w 1 okr. pol. , o 33 w. od Poniewieźa. 2. Sz. , wś i folw. , pow. poniewieski, w 2 okr. poł, o 57 w. od Poniewieża. 3. Sz. , żmuj. Szukionis, wś, pow, poniewieski, w 3 okr. pol, par. Wobolniki, o 36 w. od Poniewieźa, w 1859 r. 30 dm. , 389 mk. Posiada kaplicę kat. p. w. św. Macieja, wzniesioną z drzewa w 1736 r. przez miejscowych włościan. 4. Sz. , wś, pow. rossieński, gm. Kołtyniany, o 63 w. od Rossień. Szukie, okolica, pow. telszewski, w 3 okr. pol. , o 52 w. od Telsz. Szukieliszki 1. zaśc, pow. święciański, w 3 okr. pol, gm. Melegiany, okr. wiejski i dobra w 1865 r. Kublickich Poleś, o 2 w. od gminy a 12 w. od Święcian, ma 2 dm. , 23 mk. 5 kat, 18 starow. ; w 1865 r. 9 dusz rewiz. . 2. Sz. zaśc, pow. wileński, w 4 okr. pol. , gm. Bystrzyca, okr. wiejski i dobra skarbowe Bujwidy o 17 w. od gminy, 2 du sze rewiz. J. Krz. Szukieniszki 1. zaśc, pow. święciański, w 2 okr. pol. , gm. Zabłociszki, okr, wiejski Cejkin, o 12 w. od gminy a 20 w. od Świę cian, 1 dm. , 8 mk. kat. w 1865 r. 9 dusz re wiz. ; należy do dóbr skarbowych Daugieliszki. W spisie z 1866 r. podany jest jeszcze zaśc. Sz. al. Akmeniszki, o 21 w. od Świę cian, mający 1 dm. , 9 mk, kat. 2. Sz. 1 i 2, dwa zaśc, pow. święciański, w 2 okr. pol. , gm. i dobra skarbowe Daugieliszki, okr. wiej ski Seniszki, o 6 i 7 w. od gminy. Jeden z nich ma 1 dm. i 6 rak. kat. , drugi 3 dm. i 25 mk. tegoż wyzn. podług spisu z 1865 r. 10 i 7 dusz rewiz. . J. Krz. Szukiepiszkiele, wś, pow. wiłkomierski, gm. Towiany, o 20 w. od Wiłkomierza. Szukiety 1. pow. władysławowski, gm. Dobrowola, par. Poniemoń, odl. od Władysławowa 48 w. , ma 13 dm. , 115 mk. W 1827 r. 1 dm. , 10 mk. 2. Sz, , wś, pow władysławowski, gm. i par. Gryszkabuda, odl. od Władysławowa 25 w. , ma 16 dm. , 129 mk. W r. 1827 było 17 dm. , 125 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Leśnictwo. Szukiszki 1. zaśc, pow. trocki, w 2 okr. pol, gm. Żyżmory o 13 w. , okr. wiejski i dobra hr. Tyszkiewiczów, Miżany, 4 dusze re wiz. 2. Sz. , folw. i dobra nad stawem, pow. wileński, w 3 okr. pol, gm. Giedrojcie, okr. wiejski Łabejkiszki, o 63 w. od Wilna. Folw. ma 1 dm. , 7 mk. kat. ; w 1865 r. wła sność Andrzeja Jastrzębskiego. 3. Sz. , wś, pow. wileński, w 4 okr. pol, o 38 w. od Wil na, 4 dm. , 7 mk. kat. 4. Sz, zaśc, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol, o 50 w. od Nowoaleksandrowska. 5. Sz. , dwór, pow. poniewieski, w 1 okr. pol 6. Se. , dwór i okolica, pow. rossieński, gm. i par. Rossienie, o 6 w. od Rossień. W 1861 r. dwór należał do Supińskich. 7. Sz. , okolica, tamże, o 5 w. od Rossień. J. Krz, Szukitki 1. dobra, pow. szawelski, gm. Szawkiany, o 30 w. od Szawel 2. Sz. , okolica, tamże, o 33 w. od Szawel Szukle 1. wś i folw. nad rz. Szejmeną, pow. wyłkowyski, gm. Zielonka, par. Olwita, Szujskoje Szulatycze Szulawka Szulaki Szukuwiszki Szulciszki Szuksztany Szulara Szulajki Szuksztułka Szulborze Szula Szul Szukszty Szukupis Szulbory Szukszele Szukściszki Szukowo odl. od Wyłkowyszek U w. , ma 39 dm. , 607 mk. , staranne gospodarstwo folwarczne, ho dowla bydła. W 1827 r. 41 dm. , 410 mk. W 1868 r. fol Sz. rozl. mr. 1115 gr. or. i ogr. mr. 683, łąk mr. 254, past. mr. 50, nieuż. mr. 128. Wś Sz. os, 55, mr. 831. 2. Sz. , al. Szuklele, wś nad rz. Szyrwintą, pow. wyłkowyski, gm. Kibarty, par. Władysławów, odl. od Wyłkowyszek 29 w. , maja 13 dm. , 111 mk. W 1827 r. 14 dm, 119 mk. Osada włośc. Sz. i Lanckajmie rozl mr. 93 gr. or. i ogr. mr. 72, łąk mr. 15, past. mr. 3, nieuż, mr. 3; bud. drewn. 6. Br. Ch. Szwkoły, wś, pow. rossieński, par. Ławków. Szukowo niem. , ob. Szczuka, Szukściszki, wś, pow. wiłkomierski, gm. Towiany, o 20 w. od Wiłkomierza. Szukszele, dobra, pow. rossieński, gm. i par. Kołtyniany, o 49 w. od Rossień. Szuksztany, wś, pow. poniewieski, w 2 okr. pol. , o 43 w. od Poniewieża. Szwksztele, ob. Szugzdele, Szuksztuliszki 1. wś, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Janiszki o 8 w. , w 1865 r. 14 dusz rewiz. ; należała do dóbr Łabejkiszki Zajączkowskich 2. Sz. , wś, pow. kowieński, w 3 okr. pol. , o 50 w. od Kowna. Szuksztułka, zaśc. szlach. , pow. wileński, w 1 okr. pol. , o 14 w. od Wilna, 1 dm. , 4 mk. kat. Szukszty, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 1 okr. pol. , o 17 w. od Nowoaleksandrowska. Szukupis, rzka, w pow. telszewskim, lewy dopływ Okmiany. Szukuwiszki, wś, pow. rossieński, par. Gaura Gawra. Szul, wś nad rz. Szkwą, pow. ostrołęcki. Jestto ludowe przekształcenie nazwy Sól ob. . Szula al. Sz. Bruzuki, wś, pow. władysławowski, gm. Dobrowola, par. Sapieżyszki, odl. od Władysławowa 45 w. , ma 45 dm. , 372 mk. W 1827 r. 16 dm, 182 mk. Szulajki al. Szulajec, Szulajówka, wś, pow. nowogródwołyński, gm. Hordijów, par. Cudnów, między Cudnowem a Romanowem, ma cerkiew drewnianą, 59 dm. , 192 dusz męz. włościan, 608 dzies. ziemi włośc; wielka uprawa śliwek węgierek. Należy do dóbr romanowskich, dawniej Ilińskich, obecnie Steckich. Na początku XIX w. dziedzictwo Konopackich. Szulaki 1. wś i folw. , pow. Słonimski, w 3 okr. pol. , gm. Kostrowicze, o 11 i 12 w. od Słonima. 2. Sz. , wś poradziwiłłowska, pow. słucki, w 3 okr. pol. kopylskim, gm. Hrozów, ma 51 osad; miejscowość równa, grunta lekkie, urodzajne. Należy do dóbr Chrzanów. A. Jel. Szulaki, wś przy ujściu pot. Postaw do Tykicza Górskiego, pow. taraszczański, na pograniczu pow. lipowieckiego, w 2 okr. pol. , gm. Buzówka, par. kat. Piatyhory, o 60 w. od Taraszczy, ma 1551 mk. Podług Pochilewicza w 1863 r. było tu 859 mk. , w tej liczbie 120 szlachty wyzn. rz. kat. ; 2560 dzies. ziemi, z czego na mocy umowy wykupnej odeszło do włościan 1021 dzies. , ocenionych początkowo na 48, 705 rs. Posiada cerkiew p. w. św. Dymitra, wzniesioną w polowie zeszłego wieku i uposażoną 35 dzies, ziemi, oraz kaplicę katol. Na gruntach wsi znajduje się 35 starych mogił. W zeszłym wieku Sz. należały do Tetyjowszczyzny. Od hr. Ostrowskiego kupione zostały przez Daniela Kotowicza, następnie syna jego, poczem od 1862 r. córki ostatniego Cezaryny Zakrzewskiej. Szulara al. Szumiara, rzka, w gub. kowieńskiej, prawy dopł. Abeli lew. dopł Niewiaży. Przybiera od praw. brzegu strumień Purwę. Uchodzi pod dworem Poszumierz w pow. wiłkomierskim. Szulatycze, folw. , pow. piński, przy dro dze z Koszewicz do Bosticz. A. Jel. Szulawka al. Szulawszczyzna, wś u źródeł rzki Łybedi, pow. kijowski, tuż pod Kijowem na zach. , przy byłym hutorze metropolitów. Za czasów cesarza Mikołaja I założono tu korpus kadetów, zabudowania zaś ekonomiczne metropolitów przeniesiono w inne miejsce. Szulbory, wś i folw. , pow. płocki, gm. Staroźreby, par. Blichowo, odl. 25 w. od Płocka, ma 3 dm. , 76 mk. W 1827 r. 5 dm. , 30 mk, par. Łubki. W 1875 r. folw. Sz. lit. DBE rozl. mr. 236 gr. or. i ogr. mr. 193, łąk mr. 7, past. mr. 8, wody mr. 1, lasu mr. 25, nieuż, mr. 2; bud. drewn. 6. Wś Sz. os. 7, mr. 17. Szulborze, okolica szlach. nad rzką Dębianką, pow. ostrowski, gm. Szulborze Koty, par. Zuzela, przy trakcie z Broku do Czyżewa i linii dr. żel. warsz. petersb. W obrębie jej znajdują się wsi a Sz, Koty, wś włośc, i szlach. , ma urząd gm, , 2 dm. , 14 mk. b Sz. Kozy, wś włośc. i szlach. , 6 dm. , 37 mk. i c Sz. Wielkie, folw. i wś włośc. i szlach, 6 dm. , Ul mk. W 1827 r. Sz. Wielkie mają 10 dm. , 78 mk. , Sz. Koty 6 dm. , 16 mk. a Sz. Kozy 5 dm. , 21 mk W r. 1866 fol Sz. Wielkie rozl. mr. 588 gr. or. i ogr. mr. 395, łąk mr. 8, past. mr. 24, lasu mr, 132, zarośli mr. 7, nieuż. mr. 22. Wś Sz. os. 15, mr. 12. Sz. Koty gmina ma 12, 758 mr. obszaru, 4604 mk. 63 żyd. , sąd gm. okr. II we wsi Zaręby. Kościelne o 8 w. , st. p. i st. dr. żel. w Czyżewie. W skład gminy wchodzą BrulinoKo ski, B. Lipskie, B. Piwki, B. Oprawczyki, BudziszewoKseksoły, BudziszewoŚledziony, GodlewoCechny, G. Gorzejewo, G. Gudosze, G. Łuby, G. Mierniki, G. Milewek, G. Wiel kie, G. Warsze, Gostkowo, Grędzice, JabłonowoKlacze, JanczewoWielkie, Kałę Szuksztuliszki Szulmierz czyn, KuleczkiMałe, K. Wielkie, Leśniewo, Mianowo, Słup, Smolewo, SzulborzeKoty, S. Kozy, S. Wielkie, ŚwierzePanki, Ś. Le śniewek, Ś. Tworki, ŻelazyBrokowo i Zuzel. Cała gmina zaludniona przeważnie przez dro bną szlachtę, mianowicie 13 wsi należy do drobnej szlachty, inne wsi posiadają ludność mieszaną. Br. Ch. Szulciszki, zaśc, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol, o 76 w. od Nowoaleksandrowska. Szulcowo 1. folw. , pow. kowieński, w 2 okr, pol, o 80 w. od Kowna. 2. Sz. , dobra, pow. witebski, w 1 okr. pok. do spraw włośc, gm. Jeremino, w 1863 r. 61 dusz rewiz. Szulec 1. ob. Solec. 2. Sz. , wś włośc, pow. grójecki, gm. Kąty, par. Góra Kalwarya, ma 25 os. , 237 mk. , 550 mr. Wchodziła w skład dóbr Łubna. 3. Sz. w XVI w. Scholecz, wś, pow. kaliski, gm. Marchwacz, par. Opatówek, odl. od Kalisza 12 w. ; ma 25 dm. , 227 mk. , 23 os. , 828 mr. Wchodziła w skład dóbr Opatówek. W 1827 r. 22 dm. , 187 mk. Na początku XVI w. łany sołtysie dają plebanowi w Opatówku po 6 gr. , łany kmiece zaś po mierze żyta i owsa. Br. Ch. Szulejki, wś, pow. wołkowyski, w 4 okr. pol. , gm. Werejki, o 18 w. od Wołkowyska. Szulepietry, wś, pow. telszewski, w 2 okr. pol. , o 48 w. od Telsz. Szulewszczyzna, zaśc nad jez. Bohyń, pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Bohiń o 6 w. , o 115 w. od Dzisny, ma 1 dm. , 11 mk, katol. w spisie z 1865 r. 12 dusz rewiz. . Szulgi 1. wś włośc, pow. Święcianski, w 3 okr. pol. , gm. Twerecz, okr. wiejski Orwieta, o 10 w. od gminy a 32 w. od Święcian, ma 3 dm. , 20 mk. kat. , 5 starow, w 1865 r. 15 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarb. Dzisna. 2. Sz. , wś włośc, pow. wileński, w 5 okr. pol. , gm. Szumsk, okr. wiejski i dobra skarb. Kosina, o 1 1 2 w. od gminy a 25 w. od Wilna, ma 7 dm. , 9 mk. praw. i 29 kat. w 1865 r. 28 dusz rewiz. . J. Krz. Szulginka, słoboda nad rz. Ajdarą, pow. starobielski gub. charkowskiej, o 16 w. na płd. od Starobielska, przy drodze poczt. do Taganrogu, ma 582 dm. , 3850 mk. , 2 cerkwie z 1781 i 1792 r. . Osiedlona w 1719 r. Szulhanówka al. Szolkanówka, wś, pow. czortkowski, 11 klm. na płd. zach. od Czortkowa sąd pow. , 3 klm. na płn. zach. od urz. poczt. i tel. w Jagielnicy. Na zach. leżą Bazar i Pauszówka, na płn. Jagielnica Stara, na zach Jagielnica, na płd. Dolina i Burakówka pow. zaleszczycki. Wsch. część wsi przepływa Trawna prawy dopł. Seretu dniestrowego. W dolinie Trawny leżą zabudowania. Na płd. zach, , tuż na na granicy Pauszówki, powstaje pot. Dupa prawy dopł. Seretu. Wzn. na zach. wynosi 340 mt. Własn. wiek. hr. Karola Lanckorońskiego ma roli or. 997, łąk i ogr. 47, past. 33 mr. ; wł. mn. roli or. 1081, łąk i ogr, 74, past. 19 mr. W r. 1880 było 164 dm. , 893 mk. w gminie, 11 dm. , 158 mk. na obsz. dwors. 908 gr. kat. , 91 rz. kat. , 49 izr. , 3 in. wyzn. ; 908 Rusinów, 125 Polaków, 18 Niemców. Par. rz. kat. w Jagielnicy, gr. kat. w miejscu, dek. czortkowski, Do par. na leży Dolina. We wsi jest cerkiew p. w. św. Michała, kasa pożyczk, gm. z kapit. 557 zł. i młyn. Lu. Dz. Szuligańczyk, szczyt górski, w pow. doliniańskim, na obszarze Kameralnego lasu, w gm. Rachlin. Wzn. 431 mt. Szuligańczyk, grupa domów w Rachiniu, w pow. doliniańskim. Szulim Wólka dawniej Szumiszwólka, wś, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 4 okr. pol, gm. Aleksandrówka, o 48 w. od Bielska. W 1712 r. w parafii Dziatkowicze, miała 5 włók szlach. Szulimów, os. leś. , pow. sandomierski, gm. Wiśniowa, par. Bogorya, odl od Sandomierza 33 w. , ma 2 dra. , 16 mk. , 1 mr. Szulin, ob. Sulin. Szulniele, dobra, pow. szawelski, gmina Skiemie, o 56 w. od Szawel Szulmierz, wś i folw. , pow. ciechanowski, ma 2068 mr. folw, 720 mr. lasu urządz. i 287 mr. włośc. Por. Sulmierz i Dunoch. Szulniki 1. wś włośc nad jez, Perledo, pow. trocki, w 1 okr. pol, gm. Troki, okr. wiejski Krasno, o 6 w. od Trok, ma 5 dm. , 41 mk. kat. w 1865 r. 16 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarb. Brażoła. 2. Sz. wś i dobra, pow. wileński, w 4 okr. pol, gm. Worniany, okr. wiejski Góra, o 7 w. od gm. a 55 w. od Wilna. Fol ma 1 dm. , 14 mk. kat. , wś w 1865 r. 18 dusz rewiz. ; własność Zajączkowskich. W 1805 r. własność majora Buchowieckiego, od którego nabyła Kunegunda z Wołłowiczów Platerowa. 3. Sz. , wś włośc, tamże, w 1865 r. 43 dusz rewiz. W 1866 r. obie wsi miały 10 dm. , 90 mk. kat. J. Krz. Szulniszki, zaśc, pow. wileński, w 3 okr. pol, gm, Giedrojcie, okr. wiejski i dobra, hr. Tyszkiewiczów, Gawejki, o 7 w. od gminy a 37 w. od Wilna, 1 dm, , 10 mk. kat. w 1865 r. 3 dusze rewiz. . Szulzyncze w dokum. 1583 r. , ob. Sulzyn pow. zasławski. Szulżany, wś włośc, nad jez, Oko, pow. swięciański, w 3 okr, pol, o 51 w. od Święcian, 3 dm. , 31 mk. kat. Szulżycze, wś, pow. miński, w 2 okr. pol rakowskim, gm. Pierszaje, przy gośc. z Dor do Pierszaj, ma 7 osad; miejscowość falista, małoleśna, grunta szczerkowe. A. Jel. Szulciszki Szulcowo Szulec Szulejki Szulepietry Szulewszczyzna Szulgi Szulginka Szulhanówka Szuligańczyk Szulim Wólka Szulimów Szulin Szulniele Szulniki Szulniszki Szulzyncze Szulżany Szulżycze Szukoły Szułany Szumbar Szumaszowski Szumarowo Szumarka Szumany Szulany Szułunki Szułupie Szuły Szułyliszki Szum Szumaki Szumanie Szulany, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 2 okr. pol, o 36 w. od Nowoaleksandrowska. Szułunki, ob, Szołudki. Szułupie, rzeczka, w gub. kowieńskiej, lewy dopływ Szałtony lew. dopł. Szeszuwy. Szuły, wś i folw. , pow. wyłkowyski, gm. Bartniki, par. Grażyszki, odl. od Wyłkowyszek 21 w. , ma 3 dm. , 29 mk. W 1827 r. było 6 dm. , 46 mk. Szułyliszki, folw. , pow. szawelski, gm. Ligumy, o 21 w. od Szawel. Szum al. Bzdzina, rzeczka, poczyna się pod wsią Górniki, w pow. biłgorajskim, na płn, zach. od Józefowa, na granicy z pow. zamojskim. Płynie w kierunku zach. płd. przez Górecko Wielkie i Małe i naprzeciwko wsi Szóstaki wpada z praw. brzegu do Tanwi. Długa 15 w. Przyjmuje z lew. brzegu rzecz kę Niepryśkę. J. Bliz, Szum, folw. , pow. grodzieński, w 2 okr. pol, gm. Brzostowica Mała, o 36 w. od Grodna. Szum 1. al. Kuśnica, niem. Schumm, wś, pow. olesiński, par. kat. Bogacice, ew. Gierałcice. Ma 329 ha 227 ha roli, 59 dm. , 486 mk. 20 ew. . Przy wsi leśnictwo królewskie i młyn wodny. 2. Sz. , młyn wodny w Kojęcinie, pow. sycowski. Szumaki, sioło, pow, brzeski gub. grodzieńskiej, w 3 okr. pol, gm. Motykały, o 18 w. od Brześcia. Szumanie 1. Bakalary, folw. nad rzką Sierpienicą, pow. sierpecki, gm. Kossemin, par. Jeżewo, odl 14 w. od Sierpca, ma 6 dm. , 54 mk. W 1827 r. 6 dm. , 34 mk. W r. 1885 fol. Sz. Bakalary AB. rozl. mr. 461 gr. or. i ogr. mr. 205, łąk mr. 63, pastw. mr. 51, lasu mr. 122, nieuż. mr. 20; bud. mur. 1, z drzewa 6, las nieurządzony. Do włościan należy 9 mr. 2. Sz. Gośliny, wś nad rz. Sierpienicą, pow. płocki, gm. Majki, par. Słupia, odl. o 35 w. od Płocka, 3 dm. , 26 mk, 134 mr. , wiatrak W 1827 r. 2 dm. , 22 mk 3. Sz. Psiory al. Pióry, wś drobnych właścicieli, nad rz. Sierpienicą, pow. płocki, gm. Majki, par. Jeżewo, odl. 35 w. od Płocka, 6 dm. , 42 mk. , 372 mr. W 1827 r. 8 dm. , 58 mk 4. Sz. Pustoły al. Sz. Kępskie, wś i fol, pow. sierpecki, gm. Koziebrody, par. Jeżewo, odl. o 17 w. od Sierpca, ma 15 dm. , 166 mk. W 1827 r. 10 dm. , 76 mk. W r. 1888 folw. Sz. Pustoły A. rozl. mr. 233 gr. or. or. i ogr. mr. 204, łąk mr. 11, lasu mr. 9, nieuż. mr. 9; bud. mur, 2, z drzewa 8. Wś Sz. Kępskie os. 16, mr. 25; wś Budy Ossowiec os. 4, mr. 96. Fol Sz. Pustoły B. , oddzielony od dóbr Sz. A. Pustoły, rozl. mr. 173 gr. or. i ogr. mr. 100, łąk mr. 10, pastw, mr. 53, lasu mr. 5, nieuż, mr. 5; bud. z drzewa 4. Br. Ch Szumany, wś włośc, pow. święciański, w 2 okr. pol, gm. i dobra skarbowe Daugieliszki, okr. wiejski Izabelin, o 8 w. od gminy, 56 dusz rewiz. Szumarka, fol. , pow. stopnicki, gm. i par. Oleśnica. Szumarowo, sioło nad rzką Woronusią, pow. mglinski gub. czernihowskiej, o 6 w. na płn. wschód od Mglina, ma 142 dm. , 920 mk, cerkiew z cudownym obrazem Bogarodzicy, przebudowana w 1830 r. Do 1788 r. był tu monaster żeński Pokrowski. Szumaszowski, potok, lewy dopływ rz. Lipy Zgniłej dopł. Dniestru. Szumbar, w dokum. Sumbar, Zymbar, wś nad obszernym stawem, utworzonym z rozlewu Wilii, pow. krzemieniecki, na płn. od sioła Zahajce, posiada kościół katol. drewniany. Kościół ten, pod wez. św. Trójcy. wzniosła pierwotnie w 1727 r. Franciszka z Korbowa Błędowska, żona Andrzeja Błędowskiego, miecznika nowogródzkiego, dziedziczka czwartej części Szambaru, i fundowała przy nim klasztor dla trynitarzy. Obecny kościół odnowiony został ze składek w 1858 r. Parafia katol. , dek. krzemienieckiego, ma 298 wiernych. Kaplice w Zahajcach i Borkowcach. Jest to dawna osada. W 1513 r. Zygmunt I nadał Sz. z licznemi do koła włościami Bohowitynom. Jedna gałęź rozrodzonego tego domu, wziąwszy działem Sz. , przybrała nazwę Bohowitynów Szumbarskich. Wznieśli oni tu zamek na wierzchu wysokiej na 20 sążni góry, z trzech stron wodą oblanej, z którego pozostały do dziś murowano fundamenty i ślady otaczających go ziemnych okopów. Podług reg. pob. pow. krzemienieckiego z 1570 r. p. Stanisław Łaszcz z imienia swego Zymbara i wiosek ku niemu płaci z 48 dym. , 18 ogr. po 4 gr. , 1 bojarzyna, 2 kół młyn. , 3 kół; p. Michałowa Bohowithinowa z części im. Sumbarskiego niewydała poboru. W 1583 r. Stan. Łaszcz z części imienia Szumbara płaci z 10 dym, , 20 ogr. , 5 kom. , kuśnierza Jabłonowski, Wołyń, 27, 36, 140. Na początku XVII w. połowa mka Sz. wraz z fortuną rachmanowską po śmierci Zofii z Czartoryskich Bohowitynowej, wdowy po Wacławie, chorążym wołyńskim, staje się własnością braci jej ks. Czartoryskich, którzy wkrótce odstępują te dobra ks. Michałowi Wiszniowieckieimu, sście owruckiemu. Od ks. Wiszniowieckich. nabyli Sz. lub też otrzymali go w darze Błędowscy. Fundatorka trynitarzy Franciszka Błędowska zapisała na klasztor swoją część mka, mury zamkowe i 2000 złp. gotówką. Około 1762 r. trynitarze przenieśli się do Krzemieńca, gdzie nadali im Drzewieccy dworek swój na klasztor a skarbiec na kaplicę. W 1791 r. powrócili trynitarze do Sz. , odnowili kościół i klasztor i przebywali aż do Szumeliszki Szumbarg Szumbarg Szumbary Szumejka Szumiacki Szumiacz kasaty w 1832 r. , poczem kościół zamieniono na parafialny. W kościele tym, prócz grobów Błędowskich i kilku portretów członków tej rodziny, niema żadnych pamiątek. Na początku XVIII w. część Sz. należała do Stanisława Zbrożka, chorążego gostyńskiego, który długi i zawzięty proces o ziemie z bazylianami monasteru zahajeckiego prowadził. Prawa miejskie Sz. utracił w drugiej połowie XVIII w. i zamieniony został na wiejską osadę. Dziś na części podzielony, do kilku należy właścicieli. Opis Sz. podał Stecki w dziele Wołyń ser. 2, str. 71 73. J. Krz. Szumbarg, czesk. Szumbark, niem. Schumbarg, wś na Szląsku austr. , w pow. cieszyń skim, nad pot. Łuczyną, dopł. Ostrawicy, odl. 16 klm. na zach. od Cieszyna, ma 867 mr. obszaru. W r. 1880 było 107 dm. , 744 mk. ; 298 rz. kat, 429 prot. , 17 izrael. ; 697 Czechów, 17 Polaków, 23 Niemców. We wsi szkoła 1klas. i kościół rz. kat. , filia parafii Błudowice Dolne. W. H. Szumbary ob. Leśnictwo, t. V, 161, mylnie, zamiast Szunkary. Szumejka, rzeczka, w pow. mirhorodzkim gub. połtawskiej, przepływa pod wsią Popówka. Szumeliszki, wś, pow. rossieński, gm. Erżwiłek. Szumiacki, potok, lewy dopł. pot. Litmirz, w pow. turczańskim, na obszarze miasta Turki. Szumiacz, wś, pow. turczański, 7 klm. na płn. zach. od Turki sąd pow. , urz. poczt, i tel. . Na płn. leży Rozłucz, na płn. wsch, Jawora, na płd. wsch. Turka, na płd. zach. i płn. zach. Przysłup. Wś leży w dorzeczu Dniestru, za pośrednictwem potoków najznaczniejszy pot. Szumiacki, dopływów Litmirza ob. . Zabudowania wiejskie leżą w dolinie jednego z potoków. Na płn. wznosi się góra Szczob 783 mt. , na płd. Szejka 770 mt. . Własn. więk. ma roli or. 135, łąk i ogr. 67, pastw. 47, lasu 118 mr. ; własn. mn. roli or. 1034, łąk i ogr. 193, past. 218, lasu 28 mr. W r. 1880 było 111 dm. , 615 mk w gm. ; 3 dm. , 12 mk. na obsz. dwors. 589 grkat. , 5 rz. kat. , 32 izr. , narodowości rusińskiej. Par. rz. kat. w Turce, gr. kat. w miejscu, dek. wysoczański, dyec. przemyska. We wsi jest cerkiew. Za czasów Rzpltej wś należała do dóbr koronnych, krainy rozłuckiej, ekon. Samborskiej. W Rkp. Ossol. Nr. 2837, str. 88 czytamy A. 1553 die 20 augusti. Varsoviae. Privilegium Bonae Reginae Fedkoni Boryskowicz, Sculteto, locandi villam Szumiacze appellandam, de cruda radice datur. In qua ad Scultetiam duo lanei terrae in ipsa villa, tertius autem in campis cum facultate extruondi moiendiaum iu eadem villa Scultetiale dati sunt. Cui Sculteto Coloui tortas pro feste Pasohae dare et dies certos quotannis pro more vicinarum villarum laborare obligantur. W lustracyi z r. 1686 Rkp. Os. , Nr. 1255, str. 146 czytamy Ta wś ma łan. 16 1 2, między tymi hajducki 1, wójtowskich 3, popowski 1. Czynsze na św. Michał kuchenne, stróżne, źyrowszczyznę, kopy hajduckie, za sądy zborowe tak płacą jako Wołcze. Czynsze na św. Marcin Czynszu głównego płacą z łanu po zł. 7; za wołu z łanu po zł. 1; kopy hajduckie, owies, kury, gęsi, z koszonych łanów tak płacą jako Wołcze. Z karczmy gromada płaci czynszu zł. 16 gr. 15. Pop płaci czynszu zł. 2 gr. 6. Czynsze na św. Wojciech kuchenne, stróżne, kopy hajduckie, owies, gęsi, kury, za barana kuchennego, baranka, jajec kopę, jagnię i jarząbki, owczą daninę, za te wszystko tak płacą, jako wś Wołcze. W inw. ekon. sambor. z r. 1760 Rkp. Oss. , Nr. 1632, str. 200 czytamy Ta wieś osiadła na łanach 15 1 2 videlicet oranych 2, koszonych 5, pustych 8 1 2; z osobna wójtowskich 3, hajducki 1, popowski 1, Chlebnika ad praesens znajduje się 16. Sołtysi w tej wsi Ziemiańscy. Czynsze tej wsi kuchennego z chlebnika po gr. 13 6 zł. 28 gr. ; stróżnego z łanów sianych 2 zł. 2; żyrowszczyzny z tychże łanów 2 zł. 20 gr. ; zborowszczyzny zł. 20; czynszu głównego zł. 14; za wołu kuchennego zł. 2; owsa czynszowego z łanu sianego po półmiarków 2, facit z łanów 2 półmiarków 8, z tych 4 w ziarnie oddać, a za 4 pieniędzmi zapłacić powinni zł. 8; gęsi po 2, kur po 4 z łanu sianego al. zł. 4; z koszonych 5 łanów zł. 30; za barana kuchennego zł. 3; za baranka wielkanocnego zł. 1; za jagnię i jarząbki gr. 28; jajec kopę albo za nią 20 gr. ; ciesielszczyzny z łanów sianych 2 zł. 8 gr. ; hajduczyzny z tychże łanów zł. 12. Summa czynszu zł. 115 gr. 6. Wójtowstwa posesorami JMPP. Ludwik Szczawiński i Marta z Urbańskich, małżonkowie; prawo produxerunt, vigore którego czynszu z karczmy płacić powinni zł. 16 gr, 15, ad haec hibernę na gardekurów JKMośoi tudzież inne onera fundi ferro tenentur. Lasy tej wsi Las od Turki, nazwany Werch Rozłucki, w nim drzewo smerekowe i bukowe. Chaszcze są miejscami po potokach smerekowe. Żaliła się gromada wraz z wójtowstwem, że im grunta do miasta Turki szlacheckiego i Przysłupia, królewskiej wsi do ekonomii należącej, poodbierali oraz i do wsi Rozłucza pola poprzywłaszczali, w co administracya wejrzeć ma. Rewizya praw i przywilejów ekon. Samborskiej z r. 1766 podaje także szczegóły odnoszące się do tej wsi zob. Dod. do Gaz. Iwow. , 1872, i I, str. 159 i t. II, str. 192. O istnie Szuimeliszki Szumienielisiki Szumienowszczyzna Szumiłówka Szumiłów jącej tu niegyś salinie zob. Jahrb. der geolog. Reichsanst, t. 26, . str. 178. Lu. Dz. Szumiacze, mko nad rzka Szumiaczką al. Szumówką dopł. Osteru, pow. klimowicki, na pograniczu gub. smoleńskiej, w 1 okr. pol. , gm. Szumiacze, o 45 w. od Klimowicz a 28 w. Rosławia, przy b. szosie warszawskomos kiewskiej. Ma 423 dm. drewnianych 197 na leży do chrześcian a 226 do żydów, 4551 mk. 2049 chrzęść, i 2502 żydów, 2 cerkwie jedna murow. , 4 domy modlitwy żydow skie, zarząd okr. pol. , biuro sędziego pokoju 3 rewiru okręgu czerykowskiego, zarzad gmi ny, szkołę ludową, aptekę, 3 garbarnie. W mku odbywa się nieznaczny jarmark d. 23 kwietnia. Sz. było nazwano mkiem już w 1784 r. w opisie statystycznym gub. mohylewskiej. Dawniej własność Hołyńskich, na stępnie Krasnopolskich. Gmina ma 6900 mk. 1680 męż. , 2075 kob. i 3145 dzieci, z któ rych 149 męż. zajmuje się przemysłem le śnym, używając do pomocy 415 koni. W gminie znajduje 13665 dzies, lasów prywatnych i 1557 dzies, włościańskich. J. Krz. Szumiaczka al. Szumówką, rzka, w pow. klimowickim, lew. dopływ Osteru, przepływa pod mkiem Szumiacze. Szumiatycze, folw. , pow. bobruj ski, w 3 okr. pol. i par. katol. Hłusk, o 4 w. na płn. od Sławkowicz; miejscowość małoludna, grunta piaszczyste. A. Jel. , Szumiąca, rzeczka, lewy dopływ Brdy, w pow. tucholskim, wypływa z jez. Gwiazdy przy Starych Dziukach, przerzyna przy os. Szumiący szosę tucholskoterespolską i wpada przy Pile do Brdy. Długość około 4 5 mili. Szumiąca, niem. Szumionza os. młyńska, karczma i król. leśn. Doebelsheide, u Kętrz. Siemiony nad rzką t. n. , pow. tucholski, st. p. Bysław, gm. Płazowo; 1885 r, 4 dm. , 26 mk. Leży nad szosą tucholskoterespolską. We dług taryfy pobor, z r. 1648 gdzie uchwalono pobór podw. a akcyzę potr. , płacił tu młynarz od 2 kół 4 fl. ob. Roczn. T. P. Nauk w Po znaniu, 1871, str. 185 Kś. Fr. Szumiąca góra, szczyt górski, w pasmie Górców, na obszarze Olszówki, w pow. limanowskim, na granicy myślenickiego. Wzn. 834 mt. Ze stoków jego spływa pot. Olszówka lew. dopł. Raby. Szczyt ten połogi, lesisty, oddziela dolinę Olszówki od doliny Słonki. Szwmiel, zaśc. nad rozlewem jeziornym rz. Uszy, pow. ihumeński, w 2 okr. pol. smiłowlokim, gm. Wierchmień, par. katol. Ihumeń, ma 1 osadę; miejscowośó odosobniona śród głuchych puszcz. A. Jel. Szumiele, zaśc. włośc, pow. swięciański, w 3 okr. pol, gm. i okr. wiejski Kobylniki o 7 w. , o 37 w. od Święcian, 1 dm, , 9 mk. katol. w 1885 r. 3 dusze rewiz. . Szumielino, wś, pow. horodecki, przy linii dr. żel. dynaburskowitebskiej. Na gruntach wsi znajduje się st. dr. żel. , zwana Sierocino. Szuimeliszki al. Sumieliszki, fol. i wś nad potokiem, pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , gm. Soły o 6 w. , okr. wiejski Żuprany, o 13 w. od Oszmiany, mają 18 dra. , 11 mk. prawosł. i 110 katol. w 1865 r. 22 i 29 dusz rewiz. ; własność Niekraszewiczów. Szumienielisiki, wś wymieniona w XVIII w. jako część klucza możejkowskiego ks. Wiśniowieckich dziś pow. lidzki. Szumienowszczyzna, wś, pow. oszmiański, w 4 okr. pol. , gm. i dobra hr. Czapskich Derewno o 10 w. , okr. wiejski Suporośna Słoboda, 29 dusz rewiz, Szumiłów mylnie Szumiłówka, wś nad Bohem, pow. olhopolski, na pograniczu pow. hajsyńskiego, okr. pol. Berszada, gm. Ujście, par. katol. Czeczelnik, sąd Bałabanówka, odl. o 45 w. od Olhopola. Ma 84 osad, 560 mk. , 563 dzies, ziemi włośc, 564 dworskiej, 43 cerkiewnej. Posiada cerkiew p. w. św. Łukasza, wzniesioną w 1881 r. , z 781 parafianami. Należała do klucza berszadzkiego Mikołaja Piaseckiego, poczem nabyta przez Szczęsnego Potockiego, dalej Moszyńskich, dziś wraz z Mańkówką ob. Sułatyckich. Szumiłówka al. Markówka rzeka, w gub. podolskiej, lewy dopływ Dniestru. Bierze początek w płn. wschodniej części pow. jampolskiego, pod wsią Capówką, płynie z północy na południe, mija wś Kołodenkę, mko Markówkę, wsi Antonówkę, Małą Kośnicę, Andryaszówkę, pod Wysoką Groblą wkracza w pow. olhopolski, przepływa pod mkiem Miastkówką, wsią Dżugastrą, Słobódką Szlachecką Niemiecką, wsią Werbką, Słobódką Werbecką, poczem wraca do pow. jampolskiego, oblewa wś Kitrosy, Podlasówkę, Wolfanówkę i pod wsią Wielką Kolnioą uchodzi do Dniestru ubiegłszy 7 mil. Od prawego brzegu przybiera pod wsią Werbka strugę Taszlik w połączeniu z Mielnikowym Jarem, a poniżej pod wsią Podlasówką rzką Jałanlec al, Izwar; od lewego zaś brzegu, blizko jej ujścia, przyjmuję rzkę Olszankę, łączącą się powyżej wsi Olszanki z rzką Suchą Doliną. Szumiłówka 1. wś, pow. radomyski, w 5 okr. pol, gm. Szepielicze, o 132 w. od Radomyśla, 89 mk. 2. Sz. , ob. Szumiłów. Szumiłowo, niem. Seehausen od r. 1865, dok. Zchymeloue 1336, Schymelau, Schmmelau, domena fiskalna nad jez. t. n. , pow. grudziądzki, st. p. , tel. i kol. i paraf. kat. Radzyn o 3 klm. ; st. kol. Mełno o 3 klm. ; 440 ha 286 roli orn. , 81 łąk; 1885 r. 7 dm. , 24 Szumiłowo Szumiacze Szumiacze Szumiaczka Szumiatycze Szumiąca Szumiąca góra Szumiele Szumielino Szumina Szumiły Szumlański Szumkówek Szumki Szumlszwólka Szumirad dym. , 143 mk. , 129 kat. , 14 ew. ; szkoła kat. 1887 r. 60 dz. i cegielnia. Według ksiąg szkodowych z r. 1414 poniósł Ludwik z Sz. i poddani 300 grz. szkody; Sz. należało wtedy do komturstwa radzyńskiego i było zobowią zane do służby zbrojnej. R. 1335 dostaje Tyczko de Zchymeloue, t. j. Tyczko czyli Teodoryk z Szumiłowa 30 włók w ziemi lubaw skiej, na których powstały dobra Dębno Elchwalde. R. 1440 zachodzi Hewke v. Schumelaw, t. j. Hojko z Sz. , r. 1473 Krzy sztof z Sz. , r. 1515 zaś Adam Schimloffozky, t. j. Adam z Sz. ob. Kętrz. O ludn. pol. , str. 122. R. 1631 darowała Justyna z Giemeł Działyńska Szumiłowo pannom benedy ktynkom w Grudziądzu. Folw. ten, na któ rym zakonnice same prowadziły gospodar stwo, posiadał karczmę, dwór murowany i śpichlerz; las nie był wielki. W r. 1537 zgo rzał dwór, grad zaś wielki nazajutrz po św. Wawrzyńcu zrównał z ziemią wszystko zbo że, Sympla wynosiła 1682 r. 16 gr. ob. Froehlich Gesch. d. Graudenzer Kr. , I, 328. Podczas powietrza r. 1708 mieszkała tu ksieni Galicka ze socyuszką swoją, przy których był spowiednikiem kś. Bekierkiewicz. R. 1759 wojsko ruskie po 12 niedzielach konsystencyi zimowej ruszyło z kwater w Sz. 3 marca do Golubia. Powtórnie stały w Sz. komendy pułku Ładowskiego, które dopiero po maju wymaszerowaly na kampanią ob. Klasztory żeńskie p. kś. Fankidejskiego, str. 215. D. 23 kw. r. 1762 znów tu stanęli Rossyanie z pułku butyrskiego na konsystencyą tamże, str. 216. Po zaborze dóbr duchownych zo stało Sz. zamienione na domenę fiskalną. W granicach dzisiejszego Sz. istniała dawniej wś Bobrowo, którego dziedzice mieli za krzyżackich czasów obowiązek stawać zbrojne z koniem na wojnę. R. 1414 syn Paleska z Bobrowa poniósł w wojnie straty 500 grz. , ojciec 2000. grz. R, 1446 napotykamy tu Mi kołaja Paleskę. W XVII w. posiadali B. wraz z Szumiłowem Działyńscy. R. 1631 zapisała Justyna z Giemeł Działyńska, fundatorka kla sztoru benedyktynek w Grudziądzu, zakon nicom, prócz Sz. , także 4 wł. w Bobrowie. Od tąd miały tam one folwarczek, Bobrówkiem zwany. R. 1669, kiedy Strzesz wizytował kościoły, Bobrówko jeszcze istniało, ale spu stoszone. Zapewne niedługo potem włączono je do Sz. Samo Bobrowo r. 1669 już nie istniało ob. tamże, str. 220. Kś. Fr. Szumiły, dwór, pow. poniewieski, w 3 okr. pol. , o 68 w. od Poniewieźa. Szumin, wś, pow. węgrowski, gm. i par. Kamieńczyk, ma 7 dm. , 29 mk, 75 mr. Stanowiła dawniej własność probostwa w Kamieńczyku. Szumin 1. folw. pryw. w leśnem uroczysku, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. Parafianowo, o 75 w. od Wilejki, ma 1 dm. , 7 mk. 2. Sz. , dobra, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 3 okr. pol, gm. Łyszczyce, o 23 w. od Brześcia. Szumina, wś, pow. staromiejski, 10 klm. na płn. zach. od Staregomiasta, tuż na płn. zach. od Starej Soli sądpow. i urz. poczt. . Na płd. leżą Strzelbice, na zach. i i płn. Laszki Murowane, na wsch. i płd. wschód Starasól. Na płd. nastaje potok i płynie na płn. do Strwiąża. W dolinie potoku leżą zabudowa nia. Własn. wiek. rządowa ma roli or. 12, łąk i ogr. 2, pastw. 48 mr. ; wł. mn. roli or. 92, łąk i ogr. 21, pastw. 10 mr. W r. 1880 było 28 dm. , 136 mk w gminie, 89 gr. kat. , 41 rz. kat. , 6 izr, 89 Rusinów, 23 Polaków, 6 Niemców, 12 innej narodowości. Par. rz. kat. w Starej soli, gr. kat. w Laszkach Muro wanych. Około r. 1864 poszukiwano tu na fty lecz natrafiono tylko na ziemię, przesiąkłą olejem skalnym. Lu. Dz. Szuminka, wś, pow. włodawski, gm. i par. Włodawa, ma 47 dm. , 415 mk. , 961 mr. W 1827 r. 40 dm. , 321 mk Szumirad, niem. Sausenberg, dobra i wś, pow. olesiński, par. kat. Stare Oleśno, ewang. Wielkie Lasowice. Posiada st. dr. żel. na przestrzeni między Kluczborkiem odl. 14 klm. a Bytomiem. W r. 1885 dobra miały 27 dm. , 305 mk 38 ew. , 4819 ha. ; wś 39 dm. , 315 mk 31 ew. , 191 ha. Szkoła katol. Bo Sz. należały Stara Chudoba, Kamieniec, Kubazy, Radrauehle, Ryczek, Sobiś. Szumlszwólka, pob. bielski, ob. Szulim Wólka. Szumki, wś, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 2 okr. pol. , gm. Malesze, o 12 w. od Bielska. Szumkówek, fol. śród grupy jeziór, pow. sejneński, gm. Lejpuny, par. Wiejsieje, odl. od Sejn 31 w. , ma 2 dm. , 10 mk. Fol Sz. , w 1871 oddzielony od dóbr Jurgielewszczyzna, rozl. mr. 1083 gr. or. i ogr. mr. 450, łąk mr, 83, pastw. mr. 68, wody w jeziorach mr. 329, lasu mr. 130, nieuż. mr. 22; bud. z drzewa 9, las nieurządzony, pokłady torfu. Do folwarku należą jeziora Trykois, Wyprynis, Fejrys, Samajnis i Ilgis. SzumlańskiSmug, kol. we wsi Kamienna Wola, pow. opoczyński. Szumlany 1. Małe, wś, pow. brzeźański, 9 klm. na płn. od Brzeżan sąd pow. , urz. poczt. i tel. . Na płn. leżą Buszcze, na wsch, Żuków, na płd. wsch. Hinowice, na płd. zach. Łapszyn, na zach. Wierzbów. Wzdłuż granicy wsch. płynie ramię Złotej Lipy, a wzdłuż granioy płd. . zach. pot. Horć dopł. Złotej Lipy. Własn. więk. ma roli orn. 42, łąk i ogr. 113, pastw. 11, lasu 136 mr. ; wł, mn. roli orn. 261, Szuminka Szumlany Szuminka Szumin Szumlecz Szumowce łąk i ogr. 105, pastw. 64 mr. W r, 1880 było 57 dm. , 372 mk. w gm. , 3 dm. , 22 mk. na obsz. dwor. 182 rzym. kat. , 191 gr. kat. , 21 izr. ; 358 Rusinów, 36 Polaków. Par. rz. kat. w Brzeżanach, gr. kat. w Żukowie. We wsi szkoła filialna. 2. Sz. Wielkie al. Szumlany, wś, pow. podhajecki, 21 klm. na zach. od Podhajec sąd pow. , 8 klm. na płd. wsch. od urz. poczt. w Lipicy Dolnej. Na płn. leży Sławentyn, na płn. wsch. Bożyków, na wsch. Litwinów i Rudniki, na płd. wsch. Nosów, na płd. Boków, na zach. Świstelniki pow. rohatyński. Zach. część wsi przepływa pot. Bybełka dopł. Dniestru i przyjmuj w obrębie wsi strugę od praw. brz. i znaczniejszy pot. od lew. brzegu. Własn. więk. ma roli orn. 712, łąk i ogr. 152, pastw. 132, lasu 732; wł. mn. roli orn. 1136, łąk i ogr. 327, pastw. 126, lasu 30 mr. W r. 1880 było 180 dm. , 1210 mk. w gm. , 11 dm. , 99 mk. na obsz. dwor. 1027 gr. kat. , 228 rz. kat. , 50 izr. , 4 innych wyzn. ; 990 Rusinów, 313 Polaków, 6 Niemców. Par. rz. kat. w Konkolnikach, gr. kat. w miejscu, dek. rohatyński. Do par. należy Sławentyn. We wsi jest cerkiew p. w. św. Romana i Daniela i szkoła filialna, folw. i gorzelnia. Lu. Dz. Szumlecz al. Szumleczny potok, bierze początek w dziale górskim Hrynków, w Beskidzie lesistym, na granicy pow. kałuskiego i bohorodczańskiego. Na obszarze gm. Jasienia pow. kałuski przyjmuje pot. Jałe z lew. brzegu a na obszarze Perehińska w pow. dolińskim uchodzi do Łomnicy z praw. brzegu. Por, Plajek. Szumlin, wś, fol. i dobra nad rz. Wkrą, pow. płoński; gm. Szumlin, par. Joniec, odl. 10 w. od Płońska, ma 31 dm. , 324 mk. W 1827 r. było 17 dm. , 148 mk. Dobra Sz. składały się w r. 1868 z folw. Sz. , Królewo, Krajęczyn i Proboszczowice, rozl. mr. 7126 gr. or. i ogr. 1563, łąk mr. 271, lasu mr. 4906, pastw. i zarośli mr, 230, nieuż. mr. 156. W r. 1883 folw. Sz, rozl mr. 618 gr. or. i ogr. mr. 250, łąk mr. 3, pastw. mr. 303, wody mr. 16, lasu mr. 23, nieuż. mr. 24; bud. mur. 5, z drzewa 2; las nieurządzony, pokłady torfu. W skład dóbr wchodziły poprzednio wsi Sz. os. 27, mr. 206; Sobieski os. 10, mr. 206; Soboklęszcz os. 101, mr. 726; Joniec os. 48, mr. 710; Krajęzzyn os. 26, mr. 323, Królewo os. 43, mr. 568; Proboszczowice os. 13, mr. 148; Wrona os. 25, mr. 235. Dobra Sz. były królewszczyzną, która zostawała długi czas w ręku Sobieskich. Ob. Joniec, Sz. gmina należy do sądu gm. okr. III, ma 447 dm. , 4385 mk. , 13159 mr. obszaru nieuż. 551 mr. . Ludność stała gminy, wynosząca 5173 dusz, przedstawia 15. 16 nieobecnych, skutkiem emigracyi przeważnie. W gm. znajdują się trzy kościoły, ewang. dom modlitwy, szkoła, urz. gm. , gorzelnia, cegielnia, 1 wiatrak, 5 karczem. W skład gm. wchodzą Aleksandrya, Grabie, Gorczyc, Józefowo, Justynowo, Joniecg Krępica, Królewo, Krajęczyn z folw. Murowanka, Małoklęski, Maltcak, Osiek, Osieczek, Omieciny, PopielżynGórny, P. Za wady, P. Dolny, Proboszczewice, Pniewo, Soboklęszcz, Sobieski, Szumlin, Tomaszewo, Wrona, Wola Adamowa, Żołędowo. Br. Ch. Szumlis 1. 1648 r. Szumler 1710 Szumles, niem. AdligSchoenhof dobra ryc. i wś szlach. , na Kaszubach, pow. kościerski, st. p. Nowa Karczma o 4 klm. , st. kol. Liniewo 9 klm. , par. kat. Wysin; 295 ha 144 roli orn. , 12 łąk, 4 lasu; 1885 r. 18 dm. , 23 dym. , 127 mk. , 30 kat. , 97 ew. na wyb. Angst und Bang przypada 28 mk. i 3 dm. a na Burowo 16 mk. , 3 dm. . Dziedzic dóbr 1885 r. M. Lniski. 2. Sz, niem. Koenigl. Sch, wś, tam że, nad Wietcisą, 364 ha 272 roli orn. , 13 łąk, 43 lasu; 1885 r. 26 dm. , 28 dym. , 154 mk. , 29 kat. , 125 ew. ; posiada szkołę ewang. R. 1710 pobierał prob. wisiński ztąd mesznego 4 kor. żyta i tyleż owsa ob. Wizyt. Sza niawskiego, str. 159. Tegoż roku należał Sz. do księży kartuzyan i do Lniskich ob. Wizyt. Rybińskiego, str. 134 i liczył 38 mk. kat. i 75 akatol. Gdy kartuzyanie r. 1617 drogą za miany nabyli Grabowo, należało do tej wsi ab antiquo 20 pustych włók w Krzyżewie, dzisiejszym Szumlis; na tych włókach urzą dził klasztor folw. , który r. 1624 wziął w dzierżawę Michał Hopp za 200 fl. . R. 1670 jest tu dzierżawca, płacący 30 fl. ; 6 gburów płacących po 10 fl. , podczas kiedy siódmy dawał 6 fl. czynszu ob. Zeitsch. d. Westpreuss. Gesch. Ver. , XV, 175. Według tary fy z r. 1648, gdzie uchwalono pobór podw. a akcyzę potr. , płacili tu kartuzyanie od 2 wł. folw. 2 fl ob. Roczn. Tow. Prz. N. w Pozn. , 1871, str. 175. W pobliżu osady w stronie Trzepowa znajduje się cmentarzysko z ka mieniami ustawianemi ob. Objaśn. do mapy Ossowskiego, str. 51. Kś. Fr. Szumów, wś, pow. nowoaleksandryjski Puławy, gm. i par. Kurów, ma 12 os. , 198 mr. Wchodziła w skład dóbr Kurów. W 1827 r. było 12 dm. , 118 mk. Szumowce, wś u źródeł rz. Wołku dopł. Bohu, pow. latyczowski, okr. pol. Międzybóż, gm. Bachmatówka, par. katol. Proskurów o 10 w. , sąd w Zinkowie, ma 145 osad, 769 mk. , 756 dzies, ziemi włośc, 750 dwors. w tem 80 dz. łąk i 20 dz. lasu, przeważnie brzozowego, cerkiew. Grunt równy, gleba czarnoziem 1 kl. Produkcya roczna 13000 pud. pszenicy, S do 9000 pud. owsa. Własność dawniej Macieja Żurowskiego, nast Szumów Szumlis Szumlin Szumlecz Szumowolski Szumówka Szumsk Szumowo Szumówka pnie Węglińskich, dziś Konstantego Koźmiń skiego. Dr. M. Szumówka, rzeczka, w gub. mohylewskiej, lewy dopływ Osietru lew. dopł. Soży. Szumówka, st. poczt. na tr. poczt. moskiewskowarszawskim, w pow. klimowickim, o 1. 81 w. od granicy gub. smoleńskiej, odl. o 18 w. od st. Zwienczatka. Szumówka, grupa chat w Lubeni, pow. rzeszowskim. Szumowo 1. wś, pow. sokólski, w 2 okr. pol. , gm. Trofimówka, o 27 w. od Sokółki. 2. Sz. , wlasnośó ziemska, pow. nowogródzki, na leży od 1861 r. do Sakowiczów, ma około 3 włók. A. Jel. Szumowo, chutor, pow. radomyski, w 2 okr. pol. , gm. Kiczkiry, o 4 w. od Radomyśla. Szumowo, jezioro w dobrach Garbaś, pow. suwalskim, gm. Czostków, ma 43 mr. obszaru, do 18 st. głębokości. Przepływa przez nie rz. Rospuda. SzumowoGóra, wś, pow. łomżyński, gm. i par. Szumowo, leży na krańcu wyżyny Czer wonego boru, posiada kościół par. nieznanej erekcyi, dom modlitwy żydowski, szkołę początkową, urząd gm. , wiatrak i 1609 mr. Mieszka tu drobna szlachta i włościanie. W 1827 r. było 36 dm. , 317 mk. Wspominane w aktach sądow, ziemi łomżyńskiej pod r. 1676; gniazdo Szumowskich. Sz. par. , dęk. łomżyń ski dawniej Wysokie Mazowieckie, 3431 dusz. Sz. gmina ma 4902 mk. 185 żyd. , roz ległości 18777 mr. ; sąd gm. okr. III w os. Śniadowo o 18 w. . W skład gm. wchodzą GłęboczMały al. Kałęczyn, Gł. Wielki, Krajewo Budziły, MroczkiStylongi, Ostrożne, Pęchratka, RadwanyZaorze, Rynołty, Srebr na, SrebrnyBorek, Szumowo, Wyszomierz Wielki, Żabikowo, ZarembyJartuzy, Z. Stryj ki i ŻochowoPodbiele. Z wymienionych wsi 9 posiada ludność czysto szlachecką, 2 zaś mieszaną. Br. Ch. Szumowolski, potok, lewy dopływ rz. Lipy, w pow. przemyślańskim. Szumsk 1. wś, pow. przasnyski, gm, i par. Dzierzgowo, odl. o 20 w. od Przasnysza, ma 18 dm. , 271 mk. W 1827 r. 20 dm. , 142 mk. Dobra Sz. składały się w r. 1885 z fol. Sz. i Krery, rozl. mr. 1929 fol. Sz. gr. orn. i ogr. mr. 512, łąk mr. 98, pastw. mr. 8, lasu mr. 771, nieuż. mr. 27; bud. mur. 8, z drzewa 10; płodozm. 8pol. ; fol. Krery gr. or. i ogr. mr. 248, łąk mr. 129, lasu mr, 128, nieuż. mr. 8; bud. mur. 1, z drzewa 3, las urządzony, cegielnia, pokłady torfu. Wś Sz. os, 27, mr. 184; wś Krery os. 22, mr. 350. 2. Sz, al. Szumskie, wś, pow. maryampolski, gm. i par. Szumsk, odl. od Maryampola 10 w. , posiada kościół par. murowany, szkołę początk. , 39 dm. , 400 mk. W 1827 r. było 44 dm. , 294 mk. Kościół, pierwotnie filia par. Wyłkowy. szki, założony r. 1795. Sz. par. filialna, dek. maryampolski dawniej olwicki, 3640 dusz. Sz. gm. ma 22107 mr. obszaru i 6643 mk 540 żyd, ; sąd gm. okr. I i st. pocz. w Maryampolu. W skład gm. wchodzą Bałsupie, Bludziszki, Borsukinie, Bredziszki, Budwieoio, B. Nowo, Cegielnia, Cikokalnie, Degucie, Delinie, Drabule, Grzybowo, Gustabudzie, Janczaryszki, Julianowo, Karużyszki, Katuliszki, Kidoliszki, Klewinie, Kuchtyszki, Lipniszki, Ługinie, Makały, Marciniszki, Mleszkucie, Michalin fol. , Milczyszki, NowinaMa kały, Obelino, Obszrutele, Okuniewo, Osupie, Oszmaniszki, Oszkoświle, Pajkiszki, Podborsukinie. Podcikokalnie, Podkatyliszki, Podkarużyazki, Podpokuszyn, Podpuszkiepury, Podsamsoniszki, Pokuszyn, Potażyszki, Puskiepury, Samsoniszki, Sienowie, Stejniszki, Strozdziszki, Sturyszki, Surgucie, Szumsk, Tarpucie, Tursucie, Użkińcie, Wiekierotysziki, Wydepczyszki. Br. Ch. Szumsk 1. pierwotnie Polany, mko, pow. wileński, w 5 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Szumsk, o 28 w. na płd. wsch. od Wilna, ma 10 dm. , 106 mk. , cerkiew paraf. , zarząd gminy, szkókę wiejską w 1885 r. 41 chłopców. Parafia prawosł. , dekanatu błagoczynia Szumskiego, 570 wiernych. Dekanat szumski obejmuje 6 parafii Sz. , Bystrzyca, Cudzieniszki, Kierdziejów, Ostrowiec i Rukojnie, ma 6 cerkwi paraf. , 3 filialno i 4053 wiernych. Oprócz cerkwi w Kierdziejowie, wzniesionej w 1640 r. , wszystkie inne pochodzą z nowszych czasów. Poprzednio był tu kościół katol, , p. wez. św. Michała, wzniesiony w 1696 r. przez Michała z Dzierzgowa Szumskiego, podwojewodę i podstolego wileńskiego, i żonę jego Halszkę ze Stachowskich, przy którym osadził dominikanów, wybudowany dla nich klasztor w 1705 r. Następnie dominikanie wznieśli kościół z muru w 1767 r. a klasztor w 1833 r. Do parafii katol. należała kaplica w Miednikach. Okrąg wiejski Szumski obejmuje mko Sz. , wsi Barwaniszki, Giejbule, Miżniuny i Polanki, oraz zaśc. Hanie wo i Sudniki Sądniki, w ogóle w 1865 r. 329 dusz rewiz. włośc. uwłaszczonych. Gmina należy do 2 okr. pokojowego do spraw włośc, 7 rewiru sądu pokoju okręgu wileńskiego i 2 rewiru konskrypcyjnego, składa się z 6 okr. wiejskich Sz. , Kiemiany, Kurhany, Drzewieniki, Miedniki, Kosina, ma 72 miejsca zamieszkałe, 322 dym. , 4982 mk. włośc. W 1865 r. było w gminie 1231 dusz rewiz. włośc. uwłaszczonych i 585 b. włośc. skarbowych, Po Szumskich mko należało do Laskowiczów, dziś generała Łabuńcewa, 2. Sz. , folw. nad stawem, pow. wileński, w 6 okr. pol, o 35 w. od Wilna, 1 dm. , 19 mk. katol, gorzelnia. Szumsk Szumsk 1. mko nad rz. Wilią, lew. dopł. Horynia, pow. krzemieniecki, w pobliżu granicy pow. ostrogskiego, o 35 w, na wschód od Krzemieńca, o 10 w. od Dederkał W. a 24 w. od Kuniowa, okr. policyjny i gmina Szumsk. Posiada cerkiew, kościół katol. paraf. , synagogę, browar, 4 garbarnie, st. pocz. i telegr, , 4 jarmarki. W 1881 r. było 1550 mk. , obecnie około 2300, w tej liczbie do 2000 żydów. Chrześcijanie zajmują się rolnictwem, żydzi zaś przeważnie drobnym handlem. Przy wyjeździ z mka, na kępie z trzech stron wodą oblanej, sterczą ruiny zamku, założonego zapewne jeszcze przez Malińskich. Zachowały się w nim dotąd obwodowe ściany i wewnętrzne rozporządzenie komnat. Zamek ten za czasów władania ks. Radziwiłłów był jeszcze mieszkalnym. Kościół katol, p. w, Niepokalanego Poczęcia N. M, P. , z muru wzniesiony w 1852 r. przez Ludwikę Męźyńską na miejscu dawnego, a w 1860 r. przez biskupa łuckożytomierskiego ks. Borowskiego konsekrowany. Parafia katol. , dek. krzemienieckiego, 3577 wiernych. Kaplica w Erykowie. Okrąg policyjny szumski obejmuje 4 gminy powiatu Sz. , Dederkały W. , Borka i Białokrynica. Jest to jedna z najdawniejszych osad na Wołyniu. Pierwszą wzmiankę o Sz. spotykamy pod 1149 r, , kiedy był zagarnięty przez Włodzimierka, ks. halickiego. W 1152 r. Iziasław, w. ks. kijowski, sprzymierzony z Giejzą, królem węgierskim, wymógł na Włodzimierku zwrot tego miasta, czego jednakże ten następnie nie uczynił. Podczas najścia Tatarów na Ruś był Sz. nawet stolicą udzielnego księstwa, w bitwie bowiem z Tatarami nad Kałką w 1224 r. poległ ks. Swiętosław Szumski. W 1261 r. ks. Szumskie znajdowało się w posiadaniu Wasilka, ks. włodzimierskiego, który w tymże roku w Sz. składał hołd chanowi tatarskiemu Burundajowi. W 1366 r. Kazimierz W. , zawojowawszy ziemie bełzką, chełmską i cały Wołyń, zawarł pokój z książętami litewskimi, nadawszy każdemu z nich udziały w tych ziemiach; przyczem Lubarta zostawił przy posiadaniu ziemi łuckiej, dawniej przez niego dzierżonej. W podziale tym, jako własność Lubarta, wymienione są osady Stożek, Daniłów, Zakamień, Szumsk, Ostróg, Połonne i Międzyboż. Następnie głucho w dziejach o Sz. Musiał on jednakie wkrótce potem przejść w ręce prywatne. Podług rewizyi zamku krzemienieckiego z 1545 r. Sz. i okoliczne włości należą do Iwana Bohusza Bohuszewicza, który zobowiązany jest do utrzymania dwóch horodni zamkowych Jabłonowski, Rewizya, 94, 97. W 1583 r. z Sz. płaci p. Stefanowa Szumska z 7 dym. , 5 ogr. , 8 ogr. , 1 rzem. , popa Jabłonowski, Wołyń, 141. Następnie dziedzicami Sz. i kilkunastu okolicznych włości byli JełoMalińscy, którzy przyczynili się do wzrostu mka i przyozdobili je w gmachy i świątynie. W 1575 r. odbywa się w Sz. sejmik w wdztwa wołyńskiego. W 1637 r. Daniel Jęło Maliński, chorąży wołyński, późniejszy kasztelan bełzki, i żona jego Halszka z Wielhora, przy cerkwi św. Trójcy, egzystującej już w Sz. , wznieśli drewniany monaster dla bazylianów. W 1648 r. Sz. zniszczony został zupełnie przez kozaków Chmielnickiego, którzy samo miasteczko, cerkwie i kościół ogniem zniszczyli. Daniel Maliński testamentem w 1656 r. uczynionym, zapisuje 4000 złp, na zmurowanie klasztoru bazylianom i przeznacza 8000 złp. na utrzymanie, z zaleceniem, aby zwłoki jego w cerkwi św. Trójcy w grobach przodków pochowane były. Spadkobiercy jednak, rozpocząwszy fundamenta pod monaster, tak długo zwlekali z ukończeniem jego, że budowa monasteru nigdy do skutku doprowadzoną nie została. W tym czasie istniał tu już i klasztor franciszkanów, tenże bowiem Maliński zapisuje im w testamencie 8000 złp. na zmurowanie klasztoru, z obowiązkiem odprawiania nabożeństwa za jego duszę. Klasztor o 6 celach i kościół dla franciszkanów zbudował jednak dopiero w 1715 r. Stanisław Maliński, podczaszy halicki, wnuk Daniela, i hojnie go wyposażył gruntami i sianożęciami dokumentami z 1715 r. 1729 i 1746. W 1722 n d. 3 czer. nastąpiła aprobata tej erekcyi przez Stefana Rupniewskiego, biskupa łuckiego i brzeskiego, i wydzielenie parafii, a w 1741 r. d. 8 września Franciszek na Dmeninie Kobielski, bisk. łucki i brzeski, kościół ten konsekrował. Oprócz nadań Malińskich klasztor szumski posiadał różne inne zapisy, w rozmaitych czasach legowane przez rodziny Drzewieckich, Pruszyńskich, Wkryńskich, Leszczyńskich, Wyleżyńskich i Iskierskich, których, podług wizyty klasztoru z 1820 r. liczyło się sum pewnych 67102 złp. , zawodnych, od których procentu nie pobierał klasztor 18, 062 złp. i sum oddawna zaginionych 45, 488 złp. W r. 1752 Aleksander i Stanisław Malinscy, bracia rodzeni, sprzedają Sz. i cały klucz do niego należący ks. Michałowi Radziwiłłowi, koniuszemu lit. , hetmanowi w, lit. , ojcu ks. Karola Panie Kochanku. Ks. Michał Radziwiłł a następnie ks. Karol zjeżdżali tu często dla łowów, które wyprawiali w obszernych lasach Szumskich. Ks. Dominik Radziwiłł, odziedziczywszy po stryju Karolu ordynacyę i doszedłszy do pełnoletności, wyprzedał całą wołyńską fortunę, przyczem klucze szumski i sąsiedni z nim rachmanowski nabył od niego w 1806 r. Romuald Bystry, ststa hutowski. Bystry niedługo zdołał się utrzymać przy tej Szumsk Szunia Szuniawa Szuniawski potok Szuniele Szunieliszki Szumsko Szumszczyna fortunie, w 1817 r, bowiem Sz. przez różnych I kredytorów za dekretem zjazdowym przez koliokacyę rozebrany został. Najznaczniejszą część posiadali Mężyńscy. W 1867 r. część ta, należąca w końcu do Daniela Mężyńskiego, ostatniego z wyboru marszałka szlachty pow. krzemienieckiego, zajęta została na skarb i nadana hr. Antoninie Błudow, założycielce i promotorce bractwa cerkiewnego w Ostro gu. W 1832 r. klasztor franciszkanów został skasowany, kościół zaś zamieniony na cer kiew paraf. Na facyacie tej cerkwi, wypukłorzeźbą wyrobiony jest herb Malińskich Pietyroch, a w kaplicy, z prawej strony wiel kiego ołtarza przybudowanej, pozostały dotąd groby tej rodziny. W 1761 r. wielki pożar zniszczył część mka. Po drugiej stronie Wilii, stawem od Sz. przedzielona, leży wś Rachmanów ob. , mieszcząca niegdyś drukarnię ks. Wiszniowieckich. Obszerniejszy opis Sz. po dał Stecki Wołyń, II, 38 51, który też w dodatkach zamieścił kilka dokumentów od noszących się do mka 428 441. 2. Sz. , w dok. Sumsko, wś nad Hnyłopiatem, dopł. Teterewa, pow. żytomierski, par. kat. Tro janów, na płd. zach. od Żytomierza, posiada cerkiew drewnianą. Podług rewizyi zamku żytomierskiego z 1545 r. wś Sz. należy do Hryćka Woronicza, nabyta przez niego od Ma karewicza. Zobowiązany jest on z Sz. i Kroszni do naprawy dwóch horodni zamku żyto mierskiego Jabłonowski, Rewizye, 131, 132. Następnie Sz. należał do Tadeusza Rudnic kiego, syna Antoniego, dziedzica Nowej Ko telni i Moszkowiec ob. Złota Księga, IX, 276, potem do Błędowskich, w końcu Rotermunda. J. Krz. Szumski, futor, pow. lityński, o 25 w. od Lityna. Szumsko, wś, pow. opatowski, gm. Rembów, par. Szumsk, odl. od Opatowa 30 w. , posiada kościół par. mur. Wś ma 31 dm. , 371 mk. ; os. pokościelna 1 dm. , 8 mk. W 1827 r. lsza część 28 dm. , 167 mk. ; 2ga 7 dra. , 47 wk. W 1866 r. folw. Sz. rozl. mr. 1301 gr. or. i ogr. mr. 432, łąk mr. 116, past. mr. 51, lasu mr. 539, zarośli mr. 10, nieuż. mr. 153, Wś Sz. os. 29, mr. 307; wś Mocha os. 2, mr. 24; os. pokościelna 14 mr. W połowie XV w. Sz. miało kościół par. , łany km. , karczmy z rolą, zagr. z rolą, folw. rycerskie, z których dziesięcinę snopową i konopną dawano proboszczowi w Szumsku. Pleban miał swój folwark, role i łąki Długosz, L. B. , II, 465. Według reg. pob. pow. sandomierskiego z r. 1578 wś kościelna Szumsko, własność Rokickiego, miała 4 os. , 2 łany, 1 zagr. Pawiński, Małop. , 170. Parafia powstała tu może na początku XV w. ; obecny kościół wzniósł z muru kś. Jerzy Rokicki, dziedzic Sz. , probosz kurzelowski. Sz. par. , dek opatowski dawniej staszowski, 1366 dusz. Br. Ch Szumszczyna wś, pow. miński, gm. Koj danów, 7 osad; miejscowość mocno wzgórzy sta, dość leśna. A. Jel. Szumy, wś, pow, grodzieński, w 5 okr. pol. , gm. Berszty, o 84 w. od Grodna. Szunakańcie, wś, pow. wiłkomierski, gm. Owanta, o 45 w. od Wiłkomierza. Szunczyszki, wś, pow. rossieński, parafia Taurogi. Szundry, wś, pow. słonimski, w 5 okr. pol. , gm. Derewna, o 12 w. od Słonima. Szundzis, potok, w pow. święciańskim, przepływa pod wsią Mierzany. Szunele, wś, pow. rossieński, par. Kroźe. Szunia al. Szuniżemona, rzka, w pow, rossieńskim, lewy dopływ Jury dopł. Niemna, bierze początek z błot w par. girdyskiej i uchodzi między wsią Rekucie i dworem Jocie. Od praw. brzegu przybiera Irtunę. Szuniawa Dolna i Górna, niem. Schoenau, , wś, w hr. spiskiem. Leży śród Niżnich Tatr, nad pot. Łopuszną dopł. Małego Popradu. Sz. Wyźnia posiada kościół rz. kat. , należący do par. w Łuczywnie, graniczącej od wschodu z Sz. Dolną. Położenie malownicze. W 1321 r. nadaną została Sz. klasztorowi kartuzów w Letanowcach na Hledońskiej Górze. Szuniawski potok, dopływ CzarnegoWagu ob. . Siunichel, czes. Sznichl, niem. Schoenichel, wś na Szląsku austr. , pow. frysztacki, odl. 3 klm na wschód od Bogumina. W r. 1880 mia ła 113 dm. , 1532 mk. 1404 rz. kat. , 5 prot. i 73 izr. , co do narodowości 535 Polaków, 122 Czechów, 544 Niemców. Sz. tworzy z wsią Kopytów Kopitau jedną gminę, ma jącą 1711 mk. i 133 dm. Par. rz. kat. Bogumin. Wś ma szkołę ludową. Sz. wymieniony jest w dokum. z 14 wrześ. 1522 r. , mocą któ rego Jan, ks. na Opawie, Raciborzu i Karniowie, sprzedaje zamek i mto Bogumin z wsia mi Szunichel i Kopytów za 900 grzyw. gro szy czeskich ob. Gruenhagen u. Markgraf Lehnsund Besitzurkunden Schlesiens, II część, str. 409. W. H. Szuniele 1. zaśc, pow. wileński, w 3 okr. pol, gm. i okr. wiejski Podbrzeź o 1 4 w. , o 29 w. od Wilna, ma 35 mk. kat. w 1865 r. 5 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarb. Mussa. 2 Sz. , folw. , pow. wileński, w 3 okr. pol. , o 28 w. od Wilna, ma 3 dm. , 26 mk. 14 prawosł. , 12 kat. . Szunieliszki, w spisie z 1865 r. Szupieliszki, wś włośc, pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , gm. Polany o 6 w. , okr. wiejski Debesie, o 15 w. od Oszmiany, ma 6 dm. , 41 mk. kat. w 1865 r. 16 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarb, Ostrowiec Hudogaje. Szumski Szumski Szumy Szunczyszki Szunakańcie Szundry Szunele Szuniowce Szuniełka Szunki Szunkary Szunów Szunnakste Szunkiszki Szunkiepie Szumiełka Szuniewicze Szuniewka Szuniki Szunininie Szumiełka, wś, pow. nowoaloksandrowski, w 1 okr. pol. , o 7 w. od Nowoaleksandrowska. Szuniewicze wś, pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , gm. Głębokie o 6 w. , okr. wiejski Szuniowce, o 67 w. od Dziany, przy b. drodze poczt. z Głębokiego do granicy pow. wilejskiego, ma 8 dm. , 80 mk. w 1865 r. 45 dusz rewiz. . Szuniewka, wś, pow. borysowski, w 3 okr. pol. , przy drożynie ze wsi Dobrunie do Raszkówki, ma 7 osad; miejscowość mocno falista. Szuniki, wś, pow. szawelski, gm. Błagowieszczeńsk, o 52 w. od Szawel. Szunininie, zaśc. rząd, , pow. trocki, w 4 okr. pol, o 80 w. od Trok, 3 dm. , 29 mk. kat. Szuniowce, wś, pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , gm. Głębokie o 4 w. , okr. wiejski i dobra, ks. Witgensteina, Szuniowce, o 66 w. od Dzisny, przy b. dr. poczt. z Wilejki do Dzisny, ma 4 dm. , 50 mk. w spisie z 1865 r. 63 dusz rewiz. . W skład okr. wiejskiego wchodzą wsi Sz. , Butwifowszczyzna, Choroszki, Czeczele, Kozakowszczyzna, Łopatowszczyzna, Łowce, Nowosiołki, Przypiorno, Szuniewicze, Ziewalicze i Żurawniewo oraz zaśc. Chmielno, w ogóle 428 dusz rewiz. Szunkary 1. wś, pow. władysławowski, gm. Zyple, par. Łuksze, odl. od Władysławowa 25 w. , ma 7 dra, , 76 mk. 2. Sz, Borowe, pow. władysławowski, gm. Tomaszbuda, par. Wysokaruda, odl. od Władysławowa 33 w. , ma 8 dm. , 85 mk. W 1827 r. 4 dm. , 54 mk. , par. Sapieżyszki. 3. Sz, Polowe, pow. władysławowski, gm. Tomaszbuda, par. Gryszkabuda, odl, od Władysławowa 26 w. , mają 8 dra. , 84 mk. W 1827 r, 7 dm. , 63 mk. Wsi te wchodziły w skład dóbr rząd. Leśnictwo. Br, Ch. Szunkary, dwór, pow, szawelski, gmina Szawkiany, o 38 w. od Szawel. Szunki, wś u źródeł rzki Trościanki lew. dopł. Horynia, pow. Ostrogski, o 35 w. na płd, od Ostroga, a na płn. zach. od mka Lachowce, w bezleśnej okolicy położona. Posiada cerkiew paraf. , kaplicę kat. par. Dederkały dawniej par. Lachowce i szkółkę wiejską. Glebę stanowi czarnoziem głęboki 2ej klasy. Włościanie, środ których jest kilka rodzin katolickich, trudnią się rolnictwem i sadownictwem, mają odpowiedni inwentarz żywy i martwy, nadto hodują bydło rogate, owce, trzodę chlewną i ptactwo domowe. Lud dorodny i przystojny. Pierwotnie wś ta należała do klucza lachowieckiego ks. Jabłonowskich. Ostatnia z tej linii ks. Jabłonowskich Teofila wniosła tę majętność drogą wiana ks. Leonowi Sapiezie, poczem, zadłużywszy się, sprzedała ją Listkiewiczowi, po śmierci którego dostała się drogą spadku synowcom jego Karolowi i Ludwikowi Lisikiewiczom, a od nich nabył Franciszek Różycki. Z. Róż. Szunkiepie u Suszyńskiego, w spisie urzęd. Szunkiernie, wś, pow, rossieński, gm. , i i par. Szydłów, o 16 w. od Rossień. Szunkiszki, wś, pow. poniewieski, w 3 okr. pol, o 40 w. od Poniewieźa. Szunnakste łotew. , ob. Sonnaxt Gross. Szunów, niem. Schoenau, msto powiatowe w regencyi lignickiej, na Szląsku, pomiędzy rzeczkami Kacbachą i Steinbachem, w malowniczej dolinie, wzn. 846 st. npm. , otoczonej wyniosłościami należącemi do pasma gór Olbrzymich, odl. 4 3 4 mili na płd. zach. od Lignicy, U mil na zach. płd. zach. od Wrocławia. Posiada kościół par. kat, i kaplicę św. Jana na przedmieściu, kościół par. ewang. , szkołę kat. i ew. , szkołę przemysłową dla kobiet, 193 dm. , 412 gospodarstw, 1528 mk. 820 kobiet, 1210 ew. , 287 kat. , 17 żyd. Do mieszczan należy 590 ha 413 ha roli, 54 łąk i 72 lasu. W 1842 r. było 163 dm. , 1092 mk. 158 kat. . Ludność trudni się głównie rolnictwem i rzemiosłami. Zawiązkiem osady był gród, oblegany podobno przez Tatarów w r. 1241. Osadę przygrodową wyniósł na miasto ks. świdnicki Bolko w r. 1296. Hussyci palą i niszczą osadę w r. 1426. Po rozszerzeniu się reformacyi kościół par. kat. , p. w. Wniebowzięcia N. M. Panny, zajęli protestanci. Odebrany im został w r. 1637. Obecny kościół ew. założony r. 1741. W 1640 r. zwyciężył tu wódz szwedzki Stahlhautsch wojska austryackie. Pożary niszczyły osadę w r, 1487 i 1639. Szunowski powiat, utworzony w r. 1818 z części dawnego jeleniogórskiego Hirschberg, ma 6 1 4 mil kwadr. obszaru górskiego. Należy do praw. dorzecza Odry, do której uprowadzają wody górskie Kacbacha i Bober, tworzące piękne i żyzne doliny. Obszar powiatu obejmuje część podgórza gór Olbrzymich i Izerskich. W pobliżu Sz. wznosi się góra Willenberg, zwana Wielkiemi Organami z powodu prostopadle wznoszących się słupów porfiru. Bogactwem obszaru są pokłady mineralne dostarczające wapna, marmuru, ołowiu, miedzi, arszeniku. W górach rozwinięta hodowla kóz. Przemysł fabryczny nieznaczny. Dwie papiernie, fabryka sukna i fabryka narzędzi rolniczych, oto główne zakłady. Oprócz Sz. jest w powiecie drugie miasto górskie i górnicze Kupferberg. Do gmin miejskich należy w powiecie 719 ha 497 roli, 78 łąk, 73 lasu; do gmin wiejskich 21, 651 ha 12, 711 roli, 2891 łąk, 4189 lasu; większa posiadłość ma 12, 483 ha 5075 roli, 1485 łąk, 5351 lasu. Ludność miast wynosi 2070 dusz 1111 kobiet, w tem 1633 ew. , 406 kat. , 14 innych wyzn. chrzęśc, 17 żyd. ; gminy wiejskie mają 21, 004 11, 141 kob. , w tem 18, 211 2787 kat, , 5 in. chrzęść. , 1 żyd; dobra ew, . Szuprony Szupuno Szur mają 1854 mk. 1006 kob. , 1665 ew. , 182 kat. , 7 in. chrzęśc. Ogółem ma powiat 34, 853 ha 18, 283 ha roli, 4454 łąk, 9613 lasu, 2 miasta, 34 gmin, 33 dóbr, 4419 dm. , 6147 gospodarstw, 24, 928 mk. 1871 r. 26, 082. Ludność dziś jest całkiem niemiecką. Szunupis, rzka, poczyna się pod Dwilikami, w pow. maryampolskim, płynie w kierunku płn. wsch. przez Pogiermonkę i wpada z praw. brzegu do Jesi, powyżej Rynkun. Długa około 7 w. Szuparka, wś, pow. borszczowski, 15 klm. na płd. od Borszczowa sąd pow. , 7 klm. na płd. od urz. poczt. i tel. w Korolówce. Na płn. leżą Szyszkowce, na wsch. Chudyjowce i Ba bińce, na płd. Kołodróbka i Sińków, na zach. Winiatyńce i Nowosiołka Kostiukowa 4 osta tnie w pow. zaleszczyckim. Z płd. części ob szaru wody dążąd o Dniestru, Na płd. zach. wzgórze Szuparka 315 mt. . Na płn. leży Wielki las. Własn. wiek. hr. Józefa Gołuchowskiego ma roli or. 1223, łąk i ogr. 51, past. 44, lasu 1043 mr. ; wł, mn. roli or. 1498, łąk i ogr. 260, past. 32 mr. W r. 1880 było 340 dm. , 1742 mk. w gminie, 24 dm. , 145 mk. na obsz. dwor. 1728 gr. kat. 120 rz. kat. , 39 izr. ; 1701 Rusinów, 185 Polaków. Par. rz. kat. w Krzywczom, gr. kat. w miejscu, dek. kudryniecki. We wsi jest cerkiew i szkoła etat. 1klas. Lu. Dz. Szupary, wś, pow. rossieński, gm. Szweksznie, o 125 w. od Rossień. Szupejki, wś nad rz. Swiedź, pow. rzeczycki, w 4 okr. pol. rzeczyckim, gm. Jakimowaka Słobodą, ma 40 osad; miejscowość bezludna, nizinna, w ostatnich czasach skana lizowana ku Berezynie; grunta piaszczyste, łąk wiele. A. Jel. Szupieliszki, wś, pow. rossieński, gmina Szynkajcie, o 14 w. od Rossień. Szupienie 1. wś, karczma i dobra, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Giedrojcie, okr. wiejski Kietutany, o 7 w. od gminy a 49 w. od Wilna. Wś ma 10 dm. , 66 mk kat. , karczma 1 dm. , 7 mk żyd. w 1865 r. 36 dusz rewiz. ; własność ks. Ant. Giedrojcia. 2. Sz. , zaśc, tamże, 1 dusza rewiz. ; w 1866 r. wlasuość Romualda Mińskiego. 3 Sz. , wś, pow. mohylewski, gm. Kruhłe, ma 20 dm. , 162 mk. Dobra Sz. nadane zostały przez jezuitę H. G, Dziewałtowskiego kolegium grodzieńskiemu. Szupiki, wś nad bezim. dopł. Buteni, pow. kaniowski, w 2 okr. pol, gm. Olchowiec, o 48 w. od Kaniowa, a 6 w. od Bohusławia, ma 718 mk. w 1863 r. 600 mk. Posiada cerkiew p. w. Zmartwychwstania, podług wizyt, dziekana bohusławskiego z 1746 r. wzniesioną w 1739 r. na pogorzelisku. Bo parafii zaliczało się się 40 sadyb w Sz. , 30 w Juchnach i 10 w Baszach. Dzisiaj do par, należy wś Korondyńce Karandyńce. Należy do klucza bohusławskiego dóbr Branickich, za czasów poddaństwa wś wyrobna do folw. Juchny. Szuplaki, wś, pow. sieński, gm. Kakowczyn, ma 13 dm. , 50 mk. Szuplienen, dobra, folw. i młyn, pow. ragnecki, st. poczt. Budwethen. Szwpory, wś, pow. telszewski, w gm. mta Gorżdy, o 80 w. od Telsz. Szupowen, ob. Czupowo, Szuprony, wś, pow. rossieński, pan Szweksznie. Szupry, grupa domów w Werchracie, pow. Rawa Ruska. Szupuno, zaśc. , pow. trocki, w 3 okr. pol, gm, Jeznto o 24 w. , okr. wiejski Sipowicze, dobra skarb. Puzańce, 3 dusze rewiz. Szur 1. wś nad rz. Wieprzem, pow. tomaszowski, gm. Tarnawatka, par. Krasnobród, śród lasu na piaskach, ma 8 dm. , 60 mk r. l, 115 mr. Ludność rolnicza, trudni się toż obróbką drzewa i wywózką. Jest tu przejazd przez Wieprz, wązkiem korytem płynący. 2. Sz. , wś, pow. łomżyński, gm. Kupiski, par. Łomża, na wzgórzach i parowach lew. brzegu Narwi, o 3 w. od Łomży. Niewielka ale słynna w łomżyńskiem miejscowość. Nazwa jej pochodzić ma ztąd, iż woda, płynąc na wiosnę z pędem z okolicznych gór, wyszorowywa coraz nowe parowy. Ma 5 dworów; zamieszkała jedynie przez żydów, zajmujących się ogrodnictwem na 9 mr. , w 1876 r. liczono 45 mężczyzn żydów. W pobliżu, pomiędzy Sz. a Starą Łomżą, znajdują się ślady dawnego paraf. kościoła p. w. św. Wawrzyńca. Przy samej wiosce nad Narwią wzgórze, nosząc nazwę Królowej Bony. Można zauważyć jeszcze 3 rzędy okopów, otaczających środkowe zagłębienie, w którem miano 1805 r. natrafić na szczątki murów i znaleść żelazne drzwi. Prawdopodobnie są to okopy z czasów przedhistorycznych; lud jednak widzi co innego i ulwięca swoje wierzenia w licznych podaniach o królowej Bonie i leżącej naprzeciw, na prawym brzegu Narwi, górze Kalinowskiej ob. Rzeczniowski Stara i teraźniejsza Łomża. Szur, grupa domów i leśniczówka w Manasterku Ohladowskim, pow. Kamionka Strumiłowa. Szczura 1. rzeczka, w pow. oszmiańskim, przepływa pod wsią Jakowicze i Krzeczaty. 2. Sz. , ob, Szczara. Szura, zaśc. szlach, , pow. oszmiański, w 4 okr. pol, o 101 w. od Oszmiany, 2 dm. , 22 mk. 9 praw. , 6 kat. , 7 żyd, , młyn wodny, karczma. Szura 1. uroczysko, pow. radomyski, w 4 okr. pol, gm, Martynowicze, o 189 w, od Radomyśla, 7 mk. 2. Sz. , wś, pow. uszycki, okr. pol Żwańczyk, gm. Kalus, par. kat. Szupowen Szuplienen Szuplaki Szupiki Szupienie Szupieliszki Szunupis Szura Szupejki Szupary Szuparka Szunupis Szupry Szurniki Szurajcie Wierzbowiec, sąd Mińkowce, o 20 w. od Uszy cy Nowej Letniowiec, ma 114 osad, 578 mk. , 502 dzies. ziemi włośc. i 34 cerkiewnej. Posiada cerkiew p. w. Niepokalanego Poczę cia N. M. P. , wzniesioną w 1754 r. , z 928 pa rafianami. Należy do klucza kaluskiego, da wnie Sarneckich, dziś ks. Dabizy. 3. Sz. Bondurowska al. Banduraska, wś nad rz. Sobią, pow. lipowiecki, w 1 okr. pol, gm. Jurkowce, par. praw. Bondury al. Bandury o 3 w. , par. kat. Lince, o 48 w. od Lipowca, ma 372 mk. w 1863 r. 170 mk. Pod wsią znajduje się uroczysko na górze, nazwane Monasterzyszcze. Należy do klucza Sitkowce hr. Potoc kich. 4. Sz. Bradawska, wś nad rz. Jazowicą dopł. Bohu, pow. bracławski, okr. pol. Niemirów, gm. Monasterskie, par. kat. Bracław o 6 w. , ma 49 osad. Należała do sta rostwa bracławskiego. 5. Sz. Kopijowiecka al. Kopijowska, wś nad rz. Bakszą dopł. Sielnicy, pow. bracławski, okr. pol. i sąd Tulczyn, gm. Żurawlówka, par. praw. Orłówka, kat. Kopijówka, ma 263 osad, 600 mk, 1122 dzies, ziemi. Należała do Potockich, w dziale Mieczysława, syna Szczęsnego, sprzedana Udiełom. 6. Sz. Metliniecka al. Metlińska, wś skarb. , pow. hajsyński, okr. pol. i par. kat. Kuna, gm. Kiślak, par. praw. Metlińce, sąd Granów, o 8 w. od Hajsyna, ma 80 dm. , 424 mk. , 547 dzies. ziemi włośc. Należała do ststwa hajsyńskiego. J. Krz. Dr. M. Szurajcie 1. wś, pow. rossieński, gm. i par. Szweksznie, o 126 w. od Rossień, 2. Sz. , okolica, pow. telszewski, w 4 okr. pol. , o 37 w. od Telsz. Szurdyn, szczyt górski, w pow. radowieckim, na Bukowinie, na płn. granicy powiatu, w gm. Seletyn. Wzn. 1307 mk. Z pod szczytu wypływa pot. Ruska lewy dopł. Suczawy. Szureń, szczyt górski, w grupie Czarnohory. Górna granica buku. Wzn. 1239 mi Szurgoszcz, miasto, ob. Schurgmt Szurgupchen, wś, pow. gąbiński, st. poczt. Walterkehmen. Szuris, zaśc. szlach, nad jez. Łokais, pow. wileński, w 3 okr. pol. , o 76 w. od Wilna, 1 dm. , 7 mk. kat. Szurka, wś, pow. uszycki, okr. pol Żwańczyk, gm. Kalus, par. Wierzbowiec, ma 18 dm. , 44 dusz męz. , 139 dzies, ziemi. Należy do Sobańskich. Szurkizy, wś, pow. oszmiański, w 2 okr. pol. , gm. Dziewieniszki o 5 1 2 w. , okr. . wiejski Milkuny, 20 dusz rewiz. ; należy do dóbr Giełoże Umiastowskich. Szurkowo 1. Surcow r. 1310, wś i dwór, pow. krobski Gostyń, o 6 klm. na płn. zach. od Górki Miejskiej st. dr, żel, w okolicy wzgórzystej; par. Niepart, poczta Kawcze Kawitz. Ż Sz. graniczą Kawcze, Zakrzewo, Słownik Geograficzny T. XIL Zeszyt 134. Boszkowo, Rozstępniewo, Przyborowo i Sar binowo. W r. 1310 wchodziłło Sz. w skład pow. ponieckiego, ustanowionego przez Hen ryka II, ks. szląskiego. Zachodzące w ktach Wielkop. II, n. 2063 Szukowo nie jest Szurkowem, może raczej Ziółkowem Zulkowo, Szulkowo, graniczącem z Krajewicami, ówczesną siedzibą Krajewskich. W r. 1424 pi sał się z Sz. Stanisław, podsędek pozn. , obec ny przy rozgraniczaniu Nowej Marchii od dzierżaw polskich Cod. Epist. Vitoldi, 662 664; wspomina go jako opiekuna księga zmar łych klasztoru lubińskiego pod d. 8 paździer. Pomn. Dziej. Pol, V, 642. Około r. 1564 było na Sz. 5 1 2 łan. , z których biskup pozn. pobie rał po 12 gr. ferton. ; r. 1580 było 11 łan. os. , z których Maciej Szurkowski posiadał 4 z 3 zagr. , 5 komor. , 1 rzemieśl. , 1 krawcem i 26 owcami; 7 łanów z zagrodn. posiadali różni Kawieccy; około r. 1793 dziedziczył Sz. Mi chał Krzyżanowski, ostatni kasztelan między rzecki; w nowszych czasach siedzieli tu Wilczyńscy. Wś ma 29 dm. , 207 mk. 205 kat. , 2 prot. i 282 ha 218 roli, 35 łąk, 1 lasu. Dwór ma 8 dym. , 133 mk. kat. i 49686 ha 348. 51 roli, 64. 85 łąk 49. 29 past, 21. 31 la su, 11. 36 nieuż. , 1. 54 wody. Właścicielką jest księżna Elźbieta Czartoryska. 2. Sz. , niem. Neuhofer Vorwerk, folw. , pow. kościań ski, pod Nowym Dworem. E. Cal. Szurlauken, folw. , pow. gąbiński, st. p. Mallwischken. SzurligMichel, wś, pow. kłajpedzki, st. p. Immersatt. Szurławki, wś, pow. rossieński, parafia Tenenie, Szurnie, zaśc, pow. wileński, w 2 okr. pol, gm. Mejszagola, okr. wiejski i dobra skarb. Mielki, o 7 w. od gmmy, 2 dusze rewiz. Szurniki 1. wś włośc, pow. dzisieński, w 2 okr. pol, o 110 w. od Dzisny, 6 dm. , 24 mk. praw. 2. Sz. , wś, pow. dzisieński, w 2 okr. pol, gm. i okr. wiejski Postawy o 2 w. , 32 dusz rewiz. Szurniszki 1. wś, pow. wileński, gm. Rzesza. W spisie urzęd. niepodana. 2. Sz. , wś i zaśc. ,, pow. wiłkomierski, gm. Wirbaliszki, o 87 w. od Wiłkomierza. Szurowce, wś, pow. bracławski, ob. Mona terskie, Szurowice ob. Derło, mylnie za Szarowicze. Szurowo, pow. średzki, ob. Sokolniki Klonowskie, Szurpaki, wś, pow. dzisieński, w 2 okr. pol, gm. Jody o 6 w. , okr. wiejski i dobra Łopaciński Tadulin, o 72 w. od Dzisny, 19 dm. , 89 mk w 1865 r. 40 dusz rewiz. . Szurpaule, wś, pow. władysławowski, gm. Leśnictwo, par. Syntowty, odl od Władysła Szurajcie Szurdyn Szureń Szurgoszcz Szurgupchen Szuris Szurka Szurkizy Szurkowo Szurlauken Szurlig Szurławki Szurnie Szurniszki Szurowce Szurowice Szurowo Szurpaki Szurpaule Szuszalewo Szuszczakolma Szuszki Szuszkowce Szuszkówka Szusznie Szuszponiszki wowa 14 w. , ma 5 dm. , 42 mk. W 1827 r. 5 dm. , 63 mk. Szurpiły, jezioro, w pow. suwalskim, pod wsią t. n. Brzegi zach. i północny wzgórzyste, dwa inne płaskie; długie 1 1 2 w. , szerokie około 150 sążni; dno piaszczyste, głębokość do 60 stop. Leży śród wyniosłej części pojezierza, brzegi poblizkiego jez. Kopańce wzn. 848 st. npm. Nad brzegami jeziora Sz. , na obszarze dzisiejszego fol. Jegłówek, mieściła się starożyta osada i grodzisko sudawskie czy litewskie. Por. Jegłówek. Opis Sz. z rysunkami mieści Tyg. Biust. 1867, t. XV, 56 i Wędrówki Połujańskiego str. 130, 165. Szurpiły, wś nad jez. t. n. , pow. suwalski, gm. i par. Jeleniewo, odl. od Suwałk 14 w. na płn. , ma 40 dm. , 325 mk. W 1827 r. 36 dm. , 222 mk. Szurpiszki al. Szurupiszki, wś, pow. władysławowski, gm. Kidule, par. Kajmele, odl. od Władysławowa 28 w. , ma 6 dm. , 62 mk. , 139 mr. W 1827 r. 4 dm. , 32 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Kidule. Szurpiszki 1. zaśc, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Malaty, okr. wiejski Czulsk, o 9 w. od Malat, w 1865 r. 4 dusze rewiz. ; należał do dóbr Styrnie, pułk. Nowickiego. 2. Sz. u Buszyńskiego, w spisie urzęd. Szurniszki, zaśc, pow. rossieński, gm. i par. Skaudwile, o 35 w. od Rossień. Szurul al. Żurul, szczyt górski w Karpatach siedmiogrodzkich. Wzn. 2293 mt. Szurupie, wś, pow. maryampolski, gm. Chlebiszki, par. Preny, odl. od Maryampola 36 w. , ma 5 dm. , 47 mk W 1827 r. 2 dm. , 24 mk. Szurupiszki, ob. Szurpiszki. Szury, wś, pow. suwalski, gm. Zaboryszki, par. Głęboki Rów, odl. od Suwałk 17 w. , ma 26 dm. , 142 mk W 1827 r. 25 dm. , 144 mk, par. Jeleniewo. Mieszkają tu filiponi. Szury 1. wś, pow. kobryński, w 3 okr. pol. , gm. Iłosk, o 30 w. od Kobrynia. 2. Sz. , wś, pow. wiłkomierski, gm. Żmujdki, o 24 w. od Wiłkomierza. Szurycze, wś, pow. wołkowyski, w 3 okr. pol, gm. Bojary, o 32 w. od Wołkowyska. Szuryn, wś, pow. łucki, gm. Szuryn, okr. pol. torczyński, o 21 w. od Torczyna, a 18 od Hołobów. Szurża, ob. Surm. Szurzówka, rzka, bierze początek pod wsią Iwaszkowce, w pow. uszyckim. Szuścickie, wś, pow. święciański, w 3 okr. pol. , gm. Kobylniki, okr. wiejski Chomejki, o 7 w. . od Kobylnik a 48 w, od Święcian, ma 6 dm. , 28 mk. kat. w 1865 r. 17 dusz rewiz. ; należy do dóbr Mołczanowo, Cywińskich. Szuściki Szustytki, wś i dobra, pow. wołkowyski, w 2 okr. pol, gm. Tołoczmany, o 16 i 17 w. od Wołkowyska. Szuskehmen Gross i Sz, Klein, dwie wsi, pow. gąbiński, st. p. Nemmersdorf. Szussei, ob Nereta, mylnie, ob. Sussei. Szustek, wś i folw. , pow. rypiński, gm. Okalewo, par. Skrwilno, odl. 14 w. od Rypi na, posiada cegielnię, wiatrak, 12 dm. , 154 mk. , 744 mr. , w tem 96 mr. włośc. Fol. Sz. wchodzi w skład dóbr Okalewo. W 1827 r. 7 dm. , 45 mk. Br, Ch Szustis rzka, w pow. rossieńskim, prawy dopływ Szyszy dopł. Niemna. Wypływa z błot Nowomiejskich, płynie pod mkiem Nowemiasto. Szustowce, wś nad Zbruczem, pow. kamieniecki, gm. Rychta, par. kat. Czarnokozińce, odl. o 31 w. od Kamieńca, ma 94 dm. , 792 mk, 619 dzies. ziemi włośc, 38 cerkiewnej; pokłady gipsu. Posiada cerkiew p. w. N. M. P. , wzniesioną w 1852 r. , z 1516 parafianami. Kopalnia gipsu i łomy piaskowca. Niegdyś dobra biskupów kamienieckich, darowane przez cesarzowę Katarzynę siostrom Engelhard Branickiej i Littowej lvoto Skowrońskiej. Branicka oddała swoją połowę córce ks. Woroncowej a ta rozprzedała. W ostatnich czasach Sz. należały do Sarneckich, obecnie własność z Sarneckich hr, Golejewskiej. Szustry, wś i os. , pow. wieluński, gm. Lututów, par. Walichnowy, odl od Wielunia 19 w. ; wś ma 6 dm. , 58 mk. ; os. 2 dm. , 21 mk. Szuswis, rzka, w pow. rossieńskim dopł. Anczy, przepływa pod dworem Odachów. Szuszalewo, wś, pow. sokólski, w 2 okr. pol. , gm. Kamienna, o 36 w. od Sokółki. Szuszczakolma, wś nad jez. Suwingi, powiat trocki, w 4 okr. pol. , gm. Niedzingi o 8 w. , okr. wiejski Rymiańce, o 63 w. od Trok, ma 8 dm. , 1 mk. praw. i 106 kat. w 1865 r. 28 dusz rewiz. ; należy do dóbr Bychowszczyzna, Karłowiczów. Szuszki, w dok. Szuski, wś, pow. kowelski, na płn. wschód od Wyżwy, na płn. od Sekunia. Podług reg. pob. pow. włodzimierskiego z 1583 r. należy do Wyżwy ks. Andrzeja Kurpskiego i Jarosławskiego, który ze wsi bojarskich Sikunia i Szusków płaci z 14 dym. , 1 rzem. Jabłonowski, Wołyń, 121. Szuszkowce, wś, pow. krzemieniecki, w kluczu białozóreckim, posiada górę słynną ze skamieniałości muszlowych, które opisał Dubois. Szuszkówka, pow. taraszczański, ob. Kucz kówka, W 1 okr. pol, gm. Żydowska Grobla, odl. o 23 w. od Taraszczy, ma 466 mk. Szusznie, wś włośc, pow. lidzki, w 2 okr. pol, o 58 w. od Lidy, w 1866 r. wraz z Kuźniami 22 dm. , 175 mk. Szuszponiszki, zaśc, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol, o 22 w. od Nowoaleksandrowska. Szurpiły Szurpiły Szurpiszki Szurul Szurupie Szurupiszki Szury Szurycze Szuryn Szurża Szurzówka Szuścickie Szuściki Szuskehmen Szussei Szustek Szustis Szustowce Szustry Szuttkehmen Szuty Szuszwa, rzeka, w gub. kowieńskiej, prawy dopł. Niewiaży. Bierze początek w pow. szawelskim z błota, leżącego na płd. zach. od mka Szawlany, przepływa przeważnie w kierunku południowym przez mka Szawlany i Poszuszwie, pod Hrynkiszkami wchodzi w powiat kowieński, płynie pod mkiem Jaswojnie Gessow i poniżej Łabunowa pod dworem Polepie ma ujście. Długa do 120 w. , szeroka w pow. szawelskim do 8 sążni, w kowieńskim do 15 sąż. , głęboka od 1 1 2 do 2 sąż. Bieg ma powolny. Od lew. brzegu przybiera Bieszę, płynącą od Radziwiliszek i stanowiącą granicę pomiędzy pow. szawelskim i poniewieskim, od prawego zaś Gumertę, Żodykę, Ożatę i Wirkszrupis. Szuszybaba, ob. Suszybaba. Szuszyrówka al. Suszyrówka, białorus. Suszyrówka rzką, w pow. mozyrskim, w obrębie gm. Lelczyce, prawy dopł. Świnowody, dłu ga około 1 mili; ma ujście za wsią Simonowicze. A. Jel. Szuta, rzka, prawy dopł. Taszliku, lewego dopł. Czarnego Taszliku lew. dopł, Siniuchy. Szutany 1. folw. , pow. święciański, w 2 okr. pol. , gm. Zabłociszki, okr. wiejski Szwinta; własność dawniej Chaleckich, następnie Mikuliczów. 2. Sz. , wś włośc, tamże, o 4 w. od gminy a 31 w. od Święcian, 13 dm. , 97 mk. kat. w 1865 r. tylko 3 dusze rewiz. ; należy do dóbr skarb. Daugieliszki. Szutki 1. grupa domów w Dąbrowie Szczutkowskiej, w powiecie cieszanowskim. 2. Sz, , grupa domów w Lubaczowie, w pow. cieszanowskim. Szutnie, wś włośc, pow. wileński, w 5 okr. pol. , gm. Ilino, okr. wiejski Słoboda, o 10 w. od gminy a 29 w. od Wilna, ma 3 dm. , 35 mk. 28 kat. , 7 żyd. ; w 1865 r. 8 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarb. Świrany. Szutniowce, mylnie Sutniowce, w 1566 r. Sythniowcze, wś nad Smotryczem, pow. kamieniecki, okr. pol Szatawa, gm. Bahowica, par. kat. Kamieniec podominikańska, o 9 w. od Kamieńca, ma 62 osad, 374 mk. 21 jednodworców, 380 dzies, ziemi, cerkiew, młyn wodny. Grunta w części równe. Należy do Starzyńskich, do wsi Paniowiec Podług wykazu pobor, z 1566 r. wś Sythniowcze, własność Jacimierskich. Szutowe Błoto al Szutowo, uroczysko w okolicach wsi Minejki, w pow, radomyskim. Szutowicze, w spisie z 1865 r. Szułowicze, wś włośc, nad rz. Bystrzycą, pow. oszmiański, w 2 okr. pol, gm. i dobra skarb. Smorgonie o 6 w. , okr. wiejski Sukniewicze, o 35 w. od Oszmiany, 27 dm. , 101 mk. praw. i 149 kat. w 1865 r. 109 dusz rewiz. . Szutowo, uroczysko, ob. Szutowe błoto. Szutromińce, wś, pow. zaleszczycki, 30 klm. na płn. zach. od Zaleszczyk, 7 klm. na płn. zach. od urz. poczt. w Uścieczku. Na zach. leżą Latacz i Drohiczówka, na płn. wsch. Sadki, na wschód Nyrków, Czerwonogród i Uścieczko, na płd. Michalcze i Kolanki dwie ostatnie w pow. horodeckim. Wzdłuż grani cy połudn. płynie Dniestr; wzdłuż granicy zach. pot. Kyrnica lewy dopływ Dniestru. Własn. wiek. ma roli or. 798, łąk i ogr. 10, past. 68, lasu 568 mr. ; wł. mn. roli or. 694, łąk i ogr. 88, past. 39 mr. W r. 1880 było 141 dm. , 857 mk. w gminie, 10 dm. , 51 mk. na obsz. dwor. 828 gr. kat. ,. 50 rz. kat. , 30 izr. ; 847 Rusinów, 64 Polaków. Par. rz. kat. w Czerwonogrodzie, gr. kat. w Sadkach. We wsi jest cerkiew p. w. św. Mikołaja i szkoła etat. 1klas. Według zapisków Schneidera Mu zeum Ossol. znajduje się tu przedhistorycz ne cmentarzysko, z którego wyorywano nie jednokrotnie rozmaite krzemienne wyroby, jak groty do strzał, gładzone siekiery, mło ty, obuchy, noże i t. p. Lu, Dz, Szuttkehmen, wś, pow. ragnecki, st. p. Kraupischken. Szutupie, zaśc. rząd. , pow. trocki, w 3 okr. pol, o 78 w. od Trok, 1 dm. , 10 mk. kat. Szuty 1. wś, pow. dzisieński, w 4 okr. pol, gm. Prozoroki o 4 w. , okr. wiejski Sanniki, o. 20 w. od Dzisny, ma 2 dm. , 18 mk. kat. w 1865 r. 5 dusz rewiz. ; należy do dóbr Zarembkowo, Twardomańskich. 2. Sz. , w spisie z 1865 r. Szoty, wś, pow. dzisieński, w 1 okr. pol, gm. Wierzchnie o 7 w, , okr. wiejski Udział, 48 dusz rewiz. 3. Sz. , zaśc, pow. dzisieński, w 3 okr. pol, o 23 1 3 w. od Dzisny, ma 1 dm. , 8 mk. żyd. 4. Sz. , wś, pow. święciański, w 1 okr. pol, gm. Michajłowo, okr, wiejski SoryStrunojcie, o 8 w. od gminy a 15 w. od Święcian, 9 dm. , 104 mk. kat. w 1865 r. 48 dusz rewiz. ; należy do dóbr Sory, dawniej Marcinowskich i Sołtanów, następnie Goldnerowej. 5. Sz. , wś skarbowa, pow. nowoaleksandrowski, gm. i par. Dusiaty. 6. Sz. , osada w pobliżu rz. Sławeczny, pow. mozyrski, gm. Skorodno, ma 2 osady; miejscowość dzika, grunta piaszczyste. 7. Sz. al Szutowo, wś, pow. siebieski, w 3 okr. pok. do spraw włośc, gm. Matysowo, w 1863 r. 22 dusz rewiz. Szuwalt, pow. ostrzeszowski, ob. Pietroch, Szuwary al Woskresieńskoje, sioło nad rz. Siwiną, pow. insarski gub. penzeńskiej, o 38 w. na płn. od Insaru, przy trakcie handl do gub. nowogrodzkiej, ma 392 dm. , 3773 mk. , cerkiew, szkołę, st. poczt. , targi tygodniowe, jarmark 14 17 września. Mieszkańcy zajmują się wyrobem kół i sań. Szuzeń, potok, prawy dopł. Pohorylca, w pow. kosowskim. Szuzeń Szuwary Szuwalt Szuszwa Szuszwa Szuszybaba Szuszyrówka Szuta Szutany Szutki Szutnie Szutniowce Szutowe Błoto Szutowicze Szutowo Szutromińce Szutupie Szwaczówka Szwab Szwabiszki Szwabołówka Szwabowa Szwabowce Szwabowszczyzna Szwaby Szwaczyna Szwagrów Szwainen Szwajcary Siwab, os. włośc, pow. mławski, gm. Mława, par. Grzebsk, odl. 15 w. od Mławy, 1 dm. , 14 mk. , 45 mr. Szwabiszki 1. wś, pow. trocki, w 4 okr. pol, gm. aleksandrowska dawniej Oława, okr. wiejski Szwabiszki, o 1 w. od gminy a 68 w. od Trok ma 12 dm. , 105 mk. kat. w 1865 r. 44 dusz rewiz. , należy do dóbr Oława Giedyminów. W skład okr. wiejskiego wcho dzą wsi Sz. , Oława, Pogóry, Słobódka i Szwabołówka, oraz okolica szlach. Oława, w ogóle 214 dusz rewiz. włośc, uwłaszcz, i 7 b. włośc, skarbów. 2. Sz. 1 i 2, dwa zaśc, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , par. Abele, o 50 w. od Nowoaleksandrowska. 3. Sz. , wś i folw. , tamże, o 48 w. od Nowo aleksandrowska. Własność z Pietkiewiczów Narbutowej, wydzielona w posagu z dóbr Abele. 4. Sz. , wś i dobra rząd. nad Muszą, pow. poniewieski, w 2 okr. pol. , o 42 w. od Poniewieża, w 1859 r. 15 dm. , 171 mk. Po siada kościół ew. reformowany, do którego należy 400 wiernych. Podług Łukaszewicza Dzieje kośc. wyzn. helwec. w Litwie, II, 85 zbór tutejszy fundował Szwab który tę ma jętność kościołowi legował, w której jest wy żej sto poddanych. Do plebanii należy z tych że chłopów kilkunastu. Audytorium dobre. W 1754 r. pastorem był Molesson. 5. Sz. , wś i dobra nad Wiryntą, pow. wiłkomierski, gm. i par. Owanta, o 42 w. od Wiłkomierza, w 1859 r. 177 mk. Należały niegdyś do klu cza Owanta Ościków, nadane następnie Be kieszowi, weszły później w dom ks. Radzi wiłłów linii birżańskiej, dostały się w posagu córce ks. Bogusława Radziwiłła, wydanej za falcgrafa reńskiego. W ostatnich czasach na leżały do ks. Giedrojciów, obecnie Władysła wa Pomarnackiego. 6. Sz. Małe, tamże, własność Kończewskich. J. Krz. Szwabołówka, wś nad jez. Oławka, pow. trocki, w 4 okr. pol, gm. aleksandrowska dawniej Oława, okr. wiejski Szwabiszki, o 3 w. od gminy a 71 w. od Trok, ma 10 dm. , 7 mk. praw. , 105 kat. , 8 starów, w 1865 r. 51 dusz rewiz. ; należy do dóbr Oława, Sokołowskich. Szwabowa, szczyt górski w Magórze spiskiej. Ze stoków wytryska pot. Krygowska woda lewy dopł. Popradu. Wzn. 1063 mt. Szwabowce, niem, Schwabsdorf, węg. Svabócz, wś, w hr. spiskiem, pow. tatrzańskim, 6 klm. od Popradu, w 1891 r. 355 mk. , 117 rz. kat. , 213 prot. , 14 gr. nieun. i 11 izr. Kościół par. rz. kat. ma metryki od r, 1732. Do par. należą Św. Andrzej z kośc, Horba, Mikluszowce, Kiszowce i folw. Puste Pole. Sz. mają też kościół par. prot. , wybudowany w r. 1806. Źródła mineralne tryskają na gruntach wiejskich. Ludność trudni się płóciennictwem. Ob. Weber Zipser Gesch. u. Zeit bilder Lewocza, 1880. W. H Szwabowszczyzna, zaśc. w pobliżu bezim. dopł. Wołmy, pow. miński, w okolicy raczka Wołma, przy gośc. z Kajdanowa do Wołmy, w 3 okr. pol. kojdanowskim gm. Rubieżewiczę, 6 osad; miejscowość wzgórzysta, grunta szczerkowe. A. Jei. Szwaby 1. Winiarskie, kol, pow. skierniewicki, gm. Skierniewka, par. Skierniewice, mają 49 mk, 39 mr. 2. Sz, , os. , pow. łowicki, gm. Dąbkowice, par. Łowicz odl 5 w. , 1 dm. , 51 mr. Wieczysta dzierżawa, wchodząca w skład dóbr księstwa łowickiego. Szwaby 1. wś, pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , gm. Polany o 8 w, , okr. wiejski Oszmiana Murowana, o 6 w. od Oszmiany, 7 dm. , 50 mk. kat. w 1865 r. 52 dusz rewiz. ; należy do dóbr Ukropiszki, Ważyńskich. 2. Sz, , wś, pow. borysowski, przy gośc ze wsi Sutoki do mka Ziembina, w 2 okr. pol. łohojskim, ma 17 osad; miejscowość falista. A. Jel. Szwaby al. Zastawie, pierwotnie Worsow szczyzna al. Worcowszczyzna, wś na praw. brzegu Noryni, o 2 w. powyżej Owrucza, wchodziła niegdyś w skład ststwa owruckiego. Uroczysko nosi nazwę Makarowszczyzna. Szwaby L grupa domów w Podkamieniu, pow. brodzki. 2. Sz. , przedmieście Stryja. 3. Sz. al. Jammersthal, kol. robotników, warzelnia potażu i leśniczówka w Polanicy, powiat doliniański. 4. Sz. , ob. Kotowszczyzna. Szwaby, urzęd. Schwaben, os. , pow obornicki, o 9 klm. na płd. wschód od Czarnkowa; ma 5 dm. , 27 mk. 1 katolik i 21 ha; par. katol. Połajewo, prot. Władysławowo, poczta w Młynkowie. Sz. powstały na obszarach rządowej domeny w Połajewie. Szwaczówka, przedmieście mka Krasne, pow. jampolski. Szwaczyna, strumień, w pow. święciańskim, pod fol. Michalin i zaśc Podwornia. Szwagieryszki, zaśc szlach. , pow. wileński, w 3 okr. pol. , o 37 w. od Wilna, 1 dm. , 8 mk. kat. Szwagrów, folw. nad rz. Wisłą, pow. sandomierski, gm. Tursko, par. Niekrasów, odl od Sandomierza 35 w. , ma 14 dm. , 151 mk, 779 mr. Istniała tu cukrownia, która produkowała za 117000 rs. rocznie około r. 1870. Szwagrowice 1. folw. dóbr Rumianowo, pow. tczewski. 2. Sz. , niem. Schwagrowitz, wyb. do średniego Gołębiowa, pow. tczewski, st, p. Pszczółki, 1 dm. , 3 mk. Szwainen al. Schwainen, wś, pow. wystrucki, st. p. Aulowoehnen. Szwajcary 1. folw. nad stawem i dobra, pow. wileński, w 6 okr. pol. , gm. Niemeż, okr. wiejski Szwajcary, o 14 w. od Wilna, 1 dm. , 13 mk. kat. ; własność hr, Tyszkiewi czów. Była tu dawniej kaplica kat. par. Rudomino. W skład okr. wiejskiego wchodzą wsi Bogusze, Dowbiany, Hołowicze Głowice, Jodziszki, Łopatowszczyzna, Nowosiołki, Pawełki i zaśc. Kowalewszczyzna, w ogóle 216 dusz rewiz. włościan uwłaszcz. 2. Sz. 2, przys. , pow. wileński, w 6 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Niemeż, 4 dusze rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Szaterniki. J. Krz. Szwajcarya 1. wś. pow. koniński, gm. Piorunów, par. Wyszyna, odl. od Konina w. 8; ma 14 dm. , 96 mk. 2. Sz, , folw. i wś, pow. suwalski, gm. i par. Jeleniewo, odl. 5 w. od Suwałk, przy szosie warsz. petersb. Wś ma 18 dm. , 133 mk. ; fol. 2 dm. , 47 mk. Jest to wazka dolina, osłonięta od płd. przez urwi ste zbocze wyżyny, a od płn. iglastym la skiem, środkiem płynie strumień, biorący po czątek w poblizlciem źródle. Dziś pozostały tylko resztki sosen i świerków. Lasek ten był niegdyś miejscem wypraw dla myśli wych z Suwałk. Tuż przy szosie karczma mu rowana, dom drewniany i kuźnia; folw. opo dal na wschód na wzniesieniu, wieś na zach. pod lasem. Folw. ma 147 mr. 105 mr. roli; dawniej były to grunta rządowe, należące do dóbr Kukowo, sprzedane prywatnym nabyw com. Gleba żytnia, dobrze uprawiona, łąki bagniste. Niedaleko od karczmy i strumienia, na górze w lesie, przy szosie, stoi kamień z napisem 1829 r. , przypominający rok. bu dowy szosy. 3. Sz. al. Kiliniki, wś, pow. wyłkowyski, ma 14 os. , 293 mr. Wchodziła w skład dóbr rząd, majorat Pojewoń. Ob. Kilimku 4. Sz. Polska, nazwa dawana nie kiedy okolicom Ojcowa, tudzież górom Miodoborskim na Podolu galicyjskiem, między Krasnem a Kręciłowem. Br. Ch. Szwajcarya 1. folw. nad pot. Warpłe, pow. kowieński, w 4 okr. pol. i gm. Janów o 3 w, , par. Skorule, o 27 w. od Kowna, w pobliżu szosy kowieńskiej. Grunta ubogie piaszczyste. Własność Dawałgi. 2. Sz. , dwór, pow. szawelski, gm. Szawkiany, o 35 w. od Szawel. Szwajcarya 1. niem. Schweizerhaus, os. pod Poznaniem, za bramą od strony Dębiny, 2. Sz, , leśniczówka, w pow. wschowskim Leszno, okr. dworski Wilkowo Niemieckie. Szwajcarya Kaszubska, niem. Kasubische Schweiz, wschodnia część pomorskiego działu wyżyny pojezierza baltyckiego Baltischer Hoehenruecken, mieszcząca się głównie na obszarze pow. kartuskiego. Słynie z malowniczych widoków, gdyż z każdego pagórka przedstawia się zawsze nowy a zawsze piękny krajobraz, na który się składają rozległe lasy liściaste, błękitne jeziora i wartkie strumienie, Najwyższy grzbiet wyżyny, tak zw. Szymbarskie Góry Schoeneberger Berge, znajdują się pod Szymbarkiem. Góruje tu szczyt Wieżyca Thurmberg pod 54 13 płn, szer. i 35 47 wsch. dłg. od F. , dosięgający 330 mt. npm. 1200 stóp. Nazwa szczytu pochodzi od wieży wystawionej tu dla pomiarów trygonometrycznych. Stanowi ona najwyższy punkt pomiędzy Uralem a Harcem. Z Wieżycy roztacza się wspaniały widok na okolicę, gdyż korony drzew lasu pokrywającego tę górę są umyślnie poucinane, aby nie zasłaniały widoku. U stóp góry na płn. widać ciemną taflę jez. Ostrzyckiego, na wschód pod os. Lenzberg górę, wznoszącą się do 252 mt. , na płn. wschód szczyt przy Hopach, wzn. 226 mt. Dalej na płn. ukazują się między jeziorami i lasami Kartuzy, z drugiego szczytu dostrzedz można w płd. stronie Kościerzynę, stolicę Kaszubów. Przy czystem powietrzu błyszczą w oddali wieże Gdańska. Inna góra Łyska, którą na kilka mil widać, znajduje się pod Gostomiem niedaleko Stężycy. Szczyt jej prawie co rano okryty jest mgłą. Kaszubi wtenczas mówią Łyska kapuzę nadziała. Dużo podań wiąże się do niej. Na płn. od Kartuz przy Szarłacie wznosi się góra spiczasta, wzn. 789 st. npm. Obszar Szwajcaryi kaszubskiej pokryty jest licznemi jeziorami, z których najpiękniej szem jest jez. Klasztorne, przy Kartuzach, okolone wysokim, lesistym brzegiem. Prześliczna jest także aleja pod Kartuzami, chodnikiem filozofów zwana Philosophengang. Spotykają się tu liczne głazy narzutowe, nieraz wielkich rozmiarów. Stare podanie ludowe opiewa, że gdy Pan Bóg był zajęty tworzeniem świata, kazał sobie przez dyabła kamienie znosić. Przypadkiem właśnie ponad Kaszubami worek się rozerwał i kraj ten zasypany został głazami ob. Preuss. Prov. Bl. , 1845, str. 256 i nast. i Przegląd Polski, 1883, str. 364. Kś. Fr. Szwajkowce, wś, pow, czortkowski, 10 klm. na wsch. od Czortkowa sąd pow. , 3 klm. na zach. od urz. pocz. i tel. w Probużnej. Na płdwsch. leżą Kolendziany, na płd. Szmańkowce, na płn. Hadyńkowce, na wsch. Probużna dwie ostatnie w pow. husiatyńskim. Przez wś płynie pot. Niozława od płn. z Hadyńkowiec. Granicę płd. dotyka pot. Stawki, prawy dopł. Niczławy. Zabudowania leżą w dolinie Niczławy. Własn. wiek. ma roli orn. 896, łąk i ogr, 12, pastw. 155 mr. ; wł. mn. roli or. 488, łąk i ogr. 39, past. 15 mr. W r. 1880 było 74 dm. , 464 mk. w gm, ; 22 dm. , 169 mk. na obsz. dwór. 305 gr. kat. , 205 rz. kat. , 33 izr. ; 394 Rusinów, 229 Pola ków, 9 Niemców. Par. rz. kat. w Żabińcach, gr. kat. w Hadyńkowcach. We wsi jest cer kiew, szkoła niezorganizowana i kasa pożyczk, gmin. z kapit. 683 złr. Lu. Bz. Szwajkówka al. Szwejkówka, wś nad rz. Szwajcarya Szwajcarya Szwajkówka Szwakszta Szwakszty Szwałk Szwałkuniszki Szwanenburg Szwanowice Hnyłopiatem, dopł. Teterewa, pow. żyto mierskij par. Berdyczów, przy drodze ze Skrahlówki do Radziwiłówka, ma cerkiew murowaną, młyn krupczatny. Własność dawniej Uziembły, dziś Wincentego Abramowicza. Szwakszta, Wielkie i Małe, dwa jeziora, w pow. święciańskim, na płn. zach. od jez. Narocz, w par. Komaje, mają podług wyliczenia Strjelbickiego 11 w. kw. Wypływa z nich rzka Stracza, która przyjąwszy od lewego brzegu wody jez. Wiszniewskiego i Świrskiego, nie daleko mka Michalinek uchodzi od prawego brzegu do Wilii. Na wybrzeżach leżą wsi Daniowce, Ejny i Popowce oraz zaśc. Maracze, i Mickiany i Szwakszty. J. Krz. Szwakszty 1. wś i karczma, pow. święciański, w 3 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra w 1865 r. świętorzeckich Kobylniki o 3 w. , o 43 w. od Święcian. Wś ma 10 dm. , 112 mk. katol 47 duszrewiz. w 1865 r. , karczma, 1 dm, , 4 mk. żydów. 2. Sz. , zaśc. rząd. nad jez. t. nazwy, pow. święciański, w 3 okr. pol, par. Komaje, o 35 w. od Święcian, ma 1 dm. , 9 mk. katol. Szwałk, niem. Gross Schwalg, jezioro, w pow. margrabowskim ob. t. VI, 115. Szwałkuniszki, wś, pow. święciański, w 3 okr. pol. , gm. Hoduciszki, okr. wiejski Stojaciszki, o 22 w. od Święcian, 9 dm. , 69 mk. w 1865 r. 26 dusz rewiz. . Szwanenburg, niem. Schwanenbury, łotew Gulbene, w kronikach ruskich Gołubin, dobra, pow. walkijski gub. inflanckiej, na płd. wsch. od Wałku. Posiada zamek, zajęty przez wojska ruskie podczas wojny szwedzkoruskiej w 1577 r. Szwanowice, Szwaniewice, Szwianowice, urzęd. Schwanowitz, huby, w pow. inowrocławskim Strzelno, o 3 klm. ku płd. od Kruszwicy par. , poczta i st. dr. żel. , okr. wiejski Frydrychowo; 2 dm. , 19 mk. Szwantonie, jezioro, ob. Szwinta. Szwarc niem. Schwarz al. Szwartau, jezioro, w gub. inflanckiej, w płn. zach. części pow. . wendeńskiego, w par. Adsel, do 2 w. długie, 3 4 w. szerokie, w czasie rozlewów wiosennych łączy się z wodami rz. Aa. Szwarcbachs niem. Schwarzbach, rzka, w gub. inflanckiej, prawy dopływ rz. Aa. Wypływa z jez. Kaug, w par. Karolen, w pow. Werro, płynie na przestrzeni 60 w. miejscowością błotnistą i lesistą i w pobliżu folw. AdselNeuhof uchodzi do rz. Aa. Przybiera rzki Perlbach, Wajdau i Petribach, w których, a zwłaszcza w dwóch pierwszych, poławiano niegdyś perły. Sz. wchodzi do projektowanego połączenia wodnego między jez. Czudzkiem a rz. Aa, Szwarcemburk, wś, ob. Kiersztanowo i Muntowo. Szwarcenowo, niem. Schwarzenau, wś kośc. z agent. poczt, nad jez. Trupel, pow. lubawski, odl. przeszło milę od Biskupca st. kol. i poczta; 1354 ha 881 roli or. , 116 łąk, gleba urodzajna. W 1886 r. 90 dm. , 165 dym. , 832 mk. , 689 kat. , 138 ew. , 5 żyd. Szkoła 2klas. katol. 1887 r. 2 naucz. , około 130 dz. i 1klas. ewang. , 2 wiatraki i młyn wodny. Szematyzm dyeoezalny z r. 1867 podaje; kościół p. w. św. Mikołaja, patronatu rządowego został r. 1721 zbudowany, a 8 paźdz. 1735 konsekrowany. Istnieje przy nim bractwo trzeźwości od r. 1861. Do par. dek. nowomiejskiego należ Szwarcenowo, Wola i Wólka, Wonna, Zawada, Krotoszyn, Pitowo, Czachówki, Buczek, Mozgowo, Piotrowice, Gulb, Trupel, Jędrychowo, Nejdak, Łęgnowo, Gałdowo, Ząbrowo, Rycwałd i Szarzewo; 1890 r. liczyła paraf. 2371 dusz. Wizytacya Strzesza z r. 1667 92 opiewa Szwarcinowo, z niem. Szwarcenhoff, wś do sstwa bratyańskiego należąca, posiada kościół drewniany p. w. św. Mikołaja. Do prob. należą 4 wł. w Sz. i 4 w Wonnie, gdzie dawniej był kość. murowany. Sz. liczyło dawniej 26 włościan, z których każdy dawał po 1 korcu żyta i tyleż owsa. Wizytator zastał tylko 4 ubogich gospodarzy. Sołtysowie Wawrzyniec i Jan Świniarscy posiadali każdy 3 1 2 wł. i dawali od każdej włóki po 1 kor. żyta i tyleż owsa. Trzech lemanów posiadało po 2 włóki, mesznego dawał każdy po 1 kor. żyta i tyleż owsa. Oprócz tego należały do par. Wonna, Krotoszyn i Mozgowo. W większem jeziorze miał prob. wolną rybitwę watami i wolne pastwisko razem ze wsią. Do szkoły przytykał ogród. Parafian było przeszło 200 ob. str. 288 292. Dziś parafia utraciła 7 kościołów, mianowicie w Wonnie, Krotoszynie, Rycwałdzie, Piotrowicach, Gałdowie, Łęgnowie, Ząbrowie i Biskupcu, który posiadają luteranie ob. Utrac. kościoły p, kś. Fankidejskiego, str. 121 123. Obecnie ma rola plebańska przeszło 674 mr. Kś, Fr. Szwarcowizna, folw. , w pow. wadowickim, ob. Frydrychowice, Szwardówka, wś nad kanałem Ogińskiego, pow. piński, naprzeciw wsi Marcinówki. Szwarnówka, rzka, w pow. kijowskim, dopływ rzeczki Jurówki, płynie pod wsiami Jurówką i Szawrańszozyzną; stanowiła niegdyś część granicy wsi Jurówki, Szwarocin Stary, fol. i kol. i Sz. Nowy, kol nad rzką Lutomią, pow. sochaczewski, gm. i par. Rybno, odl. 9 w. na zach. płn. od Sochaczewa. Około r. 1870 była tu gorzelnia z prod. na 28000 rs. rocznie; ma 363 mk. W 1827 r. było 31 dm. , 381 mk. Dobra Sz. . składały się Szwantonie Szwarc Szwarcbachs Szwarcemburk Szwarcenowo Szwarcowizna Szwardówka Szwarnówka Szwarocin Szwakszta Szwarple Szwarowy Szwarpliszkl Szwarszowice Szwartowo Szwary Szwarzkop Szwecowce Szwecya Szwed Szwedler r. 1889 z fol. Sz. i Piaski, rozl. mr. 1329 fol Sz. gr. or. i ogr, mr. 709, łąk mr. 94, pastw, mr. 36 lasu mr. 304, w os. mr. 5, nieuż. mr. 37; bud. mur. 21, z drzewa 8; fol. Piaski gr. or. i ogr. mr. 132, lasu mr. 3, nieuż. mr. 7; bud. mur. 2, z drzewa 2; las nieurządzony. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś Sz. Stary os. 14, mr. 218; wś Sz. Nowy os. 5, mr. 94; wś Wesółka os. 11, mr. 116; wś Bronisławy os. 23, mr. 391; wś Erminów os. 17, mr. 252; wś Karolków os. 10, mr. 129. Co do przeszłości tej osady por. Swarocino. Szwarowy, fol. , pow. rypiński, gm. Pręczki, par. Żałe; 2 dm. , 19 mk. , 142 mr. gruntu 133 ornego. Szwarple, wś, pow. władysławowski, gm. Giełgudyszki, par. Szaki, odl. od Władysławowa 30 w. , ma 10 dm. , 99 mk. , 338 mr. Wchodziła w skład dóbr Giełgudyszki Dolne. Szwarpliszkl, wś, pow. wyłkowyski, gm, Pojeziory, par. Wyłkowyszki odl. 10 w. , mają 3 dm. , 37 mk. Szwarszowice al. Swarszowice, wś i folw. , pow. opatowski, gm. Częstocice, par. Mychów, odl. 20 w. od Opatowa, ma 12 dm, , 74 mk. Por. Swarszowice, W r. 1889 fol. Sz. rozl. mr. 468 gr. or. i ogr. mr. 275, łąk mr. 3, pastw. mr. 90, lasu mr. 19, przestrzenie sporne mr. 44, nieuż. mr. 37; bud. mur. 1, z drzewa 12; płodozm. 8pol. , pokłady rudy żelaznej. Wś Sz. os. 6, mr. 94. Szwartowo, mylnie, zamiast Zwartowo. Szwary, wś, pow. drysieński, należała do dóbr Justynianowo, Szczyttów. Szwarzkop, niem. Schwarzhopf, urzęd. Brunstplatz, leśn. król. , agent. pocz. i oberża nad traktem tucholskoterespolskim, pow. świecki, par. kat. Świekatowo, obwód domin. nadleśn. Wierzchlas; 3 dm. , 17 mk. Kś. Fr. Szwecowce, wś, nad rz. Wielką, w gub. witebskiej, Szwecya, niem, Freudenfier, też Swięcin, Świeciu, Wesoło, wś nad Piłą, w pow. wałeckim, na płn. wschód od Wałcza, przy trakcie do Jastrowia, założona przez starostę Hieronima Gostomskiego w r, 1590; st, p. Schoenthal, paraf, kat, Sypniewo; 4148 ha 2040 roli ozn. , 90 łąk, 1282 lasu. W 1885 r. 142 dm. , 226 dym. , 1234 mk, 1029 kat. , 198 ew, , 1 dyssyd. , 6 żyd. ; z tego przypada na Hoppenmuehl 9 dm. , 85 mk. , na Neu Freudenfier 6 dm. , 57 mk. We wsi szkoła 3klas. bezwyznaniowa 1887 r, 246 dz. , 3 naucz. . Młyn, z przywilejem r, 1616 przez ststę Jana Gostomskiego wystawionym, a r. 1754 przez ststę Goltza odnowionym. Jako lokatorzy wsi są wymienieni Grzegorz i Jan Horn, synowie burmistrza wałeckiego Walentego Horn. Młyn leży nad Zbyczną Stabitzer Fliess, wypływającą z jez. Zbyczna, Młynarz dostaje kilka kęp o niem. nazwach, wolne drzewo opałowe i budowlane, prawo warzenia piwa i wódki i prawo wycinania zarośli na kępach Hortenschlag ob, Gesch. des Dt. Kroner Kr. von Schmitt, str. 220. W r. 1771 opła cało sołectwo, trzymane przez jednego z Karsznickich, 15 złp. kwarty ob. Pow. wałecki przez Calliera, str. 52. Kościół filialny par, sypniewskiej, p. w. św. Jakuba, był dawniej parafialny. W XVI w. zajęli go luteranie i posiadali aż do połowy XVII w. Z tego też czasu pewnie pochodzi dzisiejszy kościół, w pruski mur budowany. Szkoła istniała tu już r. 1641. Wizytacya Kierskiego z r. 1738 po wiada, że był tu nauczycielem Stanisław De iert; mieszkańcy całej wsi dawali mu 7 kor. żyta rocznie, a nadto każdy chłop po 2 duże snopy żyta w słomie ob. Opis hist. kośc. paraf. w dawnej dyecezyi poznań, p. Łuka szewicza, I, 201. Kś. Fr. Szwed al. Szwedy, zaśc. przy ujściu rz. Narocz do Wilii, pow. wilejski, poniżej Wi lejki, z kilku chat włościańskich złożony, nie gdyś w dobrach Zenona Lubańskiego, mar szałka powiatu wilejskiego, otoczony oko pem, który powstał za czasów najścia Szwe dów pod Karolem XII. Szwedzi przybywszy do wwdztwa mińskiego, główną, kwaterą sta nęli w mku Radoszkowiczach, o 8 mil od tego miejsca odległych, i bojąc się napadu nie przyjaznych sobie partyi, których wiele uwi jało się w okolicy, rozstawiali w około straże, zwłaszcza nad Wilią. Około półtorasta rajta rów okopało się w dzislejszym zaśc. Sz. i ośmieleni kilkotygodniowym spokojem spali w okopach bezpiecznie, nawet i żołnierz posta wiony na straży często zasypiał. Nieczujność ta nie uszła uwagi Hrehorego Ogińskiego, ssty żmujdzkiego, hetmana polnego, nastę pnie wielkiego litewskiego, który z garstką Żmujdzinów niespodziewanie zjawia się w te okolice, przebywa w bród Wilią, zdobywa szaniec, wielu z załogi kładzie trupem, pozo stałych zaś, pomimo rozpaczliwej obrony, za biera do niewoli. Lud miejscowy opowiada, że do dziś dnia w rocznicę tej porażki widują ogromnego Szweda, z rusznicą na ramieniu, przechadzającego się w nocy po okopie i strzegącego mogiły poległych towarzyszów broni, za karę, że zasnął i nie dopilnował ich za życia. K. Gerl. Szwed, ludowe Husierowyj Wierch, góra na północ od Milna, w pow. brodzkim, na granicy pow. krzemienieckiego, nad doliną Huku. Wzn. 418 mt. Szwedler al. Swedler Górny, Sredni i Dolny, niem. Schwedler, węg. Svedler, miasteczko na Węgrzech, nad rz. Hnilcem, w komitacie spiskim, w pow. bańskim al. górniczym. W r. 1887 liczono 2173 mk. Posiada kościół par. Szwarowy Szwedyszki Szwedzka Szwedzka Góra rz. kat. a od r. 1784 i protest. wyzn. augsb. . Sz. należy do wczesnych osad niemieckich; osadnicy rozwinęli przemysł górniczy. W r. 1880 było 12 kopalń w ruchu. W tym roku wydobyto według Webera 1213 klg. rudy miedzianej, 7655 klg. rudy żelaznej. Miaste czko należy do sądu w Gielnicy. W 1338 r. osada ta nadaną została Gielnicy i Smolnikowi na wspólną własność. Por. Gielnica i Mniszek. W. H. Szwedokampie, wś, pow. kalwaryjski, gm. Urdomin, odl. od Kalwaryi 22 w. , ma 13 dm. , 53 mk. Szwedorowo 1. Szwederowo, Szwedrowo, niem. Schwedenberg, przedmieście Bydgoszczy, powstało z folw. miejskiego, który w r. 1830 miał 27 dym. i 275 mk. 94 kat. , 174 prot, 7 żyd. . 2. Sz. Nowe, niem. Schwedenthal, i Sz. Stare, Schwedenhoehe, znaczna osada wiejska, pod Bydgoszczą ku płd. , po praw. brz. Brdy, ma szkołę paraf. , 99 dm. , 1455 mk. 617 kat, , 812 prot. , 11 żyd. i 86 ha 71 roli. E. Cal Szwedy 1. wś, pow. dzisieński, w 4 okr. pol. , gm. Prozoroki o 2 w. , okr. wiejski i dobra Kossów w 1865 r. Sanniki, o 34 w. od Dzisny, ma 5 dm. , 40 mk. katol. 2. Sz. , wś nad jez. Rzesza, pow. wileński, w 1 okr. pol. , gm. Rzesza, okr. wiejski Suderwa, o 13 1 2 w. od gminy a 18 w. od Wilna, ma 4 dm. , 36 mk. katol. w 1865 r. 30 dusz rewiz. ; należała do dóbr Izabelin, Kotwiczów. 3. Sz. , zaśc. włośc. nad rzką Cesarką, pow. wi leński, w 3 okr. pol. , o 67 w. od Wilna, 4 dm. , 22 mk. katol. , młyn wodny. 4. Sz. , wś, pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol. , o 65 w. od Nowoaleksandrowska. 5. Sz. , wś, pow. orszański, gm. Wysoczany, ma 7 dm. , 59 mk. J. Krz. Szwedy, futor, pow. latyczowski, par. Latyczów. Szwedy 1. al. Szwedów, wólka do Jastko wie, pow. tarnobrzeski, składa się z 40 dm. i 207 mk. Leży na lew. brzegu pot. Bu kowego praw. dopł. Sanu, w lesistej i piasz czystej równinie, wzn. 178 mt. npm. Od płn. otacza ją las, od wsch. wydmy piaszczyste, na płd. graniczy z Bukową czyli Domosławą i Wołoszynem, Powstała w XVIII w. , może przez osiedlenie jeńców szwedzkich. 2. Sz. , część Kamionki Wołoskiej, w pow. Rawa Buska. 3. Sz. al. Na Szwedach, grupa domów w Semerówce, pow. jaworowski. 4. Sz. al. Zasanie, grupą domów w Ruszelczycach, pow. przemyski. Mac. Szwedyszki, wś, pow. władysławowski, gm. Syntowty, par. Łuksze, odl. od Władysławowa 23 w. , ma 12 dm. , 88 mk. W 1827 r. 13 dm. , 102 mk. SzwedzkaGóra 1. białoruskie Szwedzkaja Hara, zaśc. na płn. krańcu jez. Mieżuźoł Miadzieł, pow. borysowski, w gm. Tumiłowiczę. W pobliżu okopy, podług podania ludowego wzniesione przez Szwedów, prawdopodobnie jednak pochodzące z czasów dawniejszych. 2. Sz. Góra, por. Wołkowysk, Szwedzka Góra 1. niem, Schwedenberg; wzgórze wzn. 100 mt. npm. , w pow. bydgoskim, o 8 1 2 klm. na płd. od Solca, pod Krosnem, wśród lasów. 2. Sz. , wzgórze, w pow. odolanowskim, pod Krępą. Szwedzka Mogiła, kurhan, w pow. i gub. połtawskiej, o 5 w. na płn. wsch. od Połtawy, usypany na równinie, na miejscu bitwy z Karolem XII w 1709 r. Piotr W. na szczycie kurhanu, pod którym pogrzebane zostały zwłoki żołnierzy ruskich, poległych w tej bitwie, postawił krzyż, poczem w 1807 r. wzniesiono tu pomnik a w 1851 6 r. postawiono cerkiew. Szwedzki Ostrów, posiadłość włośc, pow. kościerski, st. p. i gm. Kalisz, par. kat Lipusz, 203. 83 mr. , 2 dm. , 17 mk. Na własność wydana 1753 na mocy przywileju starościń skiego. W pobliżu jest szaniec, zwany szwedz kim ob. Die Vorgesch. Rundwaelle Ton Behla, str. 189. Kś. Fr. Szwedzkie góry, wzgórze nad Prosną, o 5 w. od Kalisza, na gruntach folw. Zagórzynek. Szwedzkie Okopy, tak zowią niektórzy osadę Borek Heidchen, w pow. szubińskim, leżącą o 7 klm. na wsch. płd. od Rynarzewa par. i poczta, Dobra Sz. Wielkie i Rzymiec składały się r. 1885 z folw. Sz. Wielkie i Rzymiec, z attyn. Wymysłów, rozl. mr. 1119 fol. Sz. Wielkie gr. or. i ogr. mr. 474, łąk mr. 49, lasu mr. 169, nieuż. mr. 16; bud. mur. 6, z drzewa 4; płodozm. 13pol. , las nieurządzony; fol. Rzymiec gr. or. i ogr, mr. 370, łąk Szwedokampie Szwedokampie Szwedzka Mogiła Szwedzki Ostrów Szwedzkie góry Szwedzkie Okopy Szwedorowo Szwedy Szweksznia Szwejście Szwejków mr. 39, pastw. mr. 1, nieuż. mr. 7; bud. z drzewa 4; płodozm. 14pol. , wiatrak. Wś Sz. os. 27, mr, 209; wś Rzymiec os. 10, mr. 206. 2. Sz. Małe, wś i fol. pow. rawski, gm. Starawieś, par. Biała, odl. 10 w. od Ra wy; wś ma 5 dm, , 65 mk. ; fol. 2 dm. , 9 mk. W 1827 r. 7 dm. , 50 mk. W r. 1885 fol Sz. Małe rozl. mr. 183 gr. or. i ogr. mr. 143, lasu mr. 2. pastw. mr. 35, nieuż. mr. 2; bud. z drzewa 4. Wś Sz. os. 6, mr. 109. 3. Sz. Małe, wś włośc. , pow. rawski, gm. Maryanów, par. Biała, ma 9 dm. , 75 mk. , 268 mr. W 1827 r. było 5 dm. , 54 mk. 4. Sz. Wiel kie, wś i fol. nad rz. Soną, pow. ciechanowski, gm. i par. Sońsk, odl o 14 w. od Ciechanowa, ma 5 dm. , 73 mk. W 1827 r. 3 dm. , 23 mk. W r. 1886 fol Sz. Wielkie rozl. mr. 439 gr. or. i ogr. mr. 295, łąk mr. 13, pastw. mr. 36, lasu mr. 86, nieuż. mr. 9; bud. mur. 2, z drze wa 9; płodozm. 8pol. Wś Sz. Wielkie os. l0 mr. 7. 5. Sz. Milewo pow. ciechanowski, ob. Milewo Sz. Br. Ch. Szwejków al. Szwajków, z Czeremchowem, wś, pow, podhajecki, 14 klm. na płd. od Podhajec sąd pow. , 7 klm. na płn. zach. od urz. poczt. i telegr. w Monasterzyskach. Na zach. leży Markowa, na płnzach. Zaturzyn, na płn. Hołhocze i Zastawce, na płn. wsch, Kurdwanówka pow. buczacki, na płd. wsch. Dobrowody pow. podhajecki, na płd. Kowalówka, Słobódka Górna i Huta Nowa 3 ostatnie w pow. buczackim. Zach. część obszaru przepływa pot. Koropiec lewy dopł. Dniestru; część wsch. lewy dopł. Koropca. Zabudowania leżą w dolinie Koropca, na wsch. od nich grupa domów Czeremchów. Na zach. leży las Czarny, w nim Góra Golda, wzn. 407 mt. Wsch. część obszaru przebiega od płn, na płd. gościniec z Podhajwec do Monasterżysk. Własn. więk. ma roli or. 952, łąk i ogr. 106, pastw. 296, lasu 1529 mr. ; wł. mn. roli or. 1886, łąk i ogr. 539, pastw. 56 mr. W T. 1880 było 270 dm. , 1496 mk. w gm. , 10 dm. , 64 mk na obsz. dwor. 1050 gr. kat. , 448 rz. kat. , 49 izr. , 18 innych wyznań; 1047 Rusinów, 513 Polaków. Par. rz. kat. w Kowałówce, gr. kat. w miejscu, dek. podhajecki. Do par. należą Dobrowody. We wsi jest cerkiew p. w. św. Dymitra, kasa pożyczk. gm. z kapit. 3188 zł, młyn i gorzelnia. Lu. Dz. Szwejkowo Wielkie, wś, Sz. Małe i Średnie, dobra, niem. Schweikowen, pow. jańsborski, st. pocz. Arys. W pobliżu jezioro Szwejkowo, z którego wypływa struga, Szwejkówką dawniej zwana. Por. Kotlewko. Sz. leżało dawniej w pow. ryńskim. Mieszkali tu Opaccy. Szwejlany, wś, pow. wileński, w 4 okr. pol. , gm. Worniany, okr. wiejski Markuny, o 8 w. od gminy a 75 w. od Wilna, ma 11 dm. , 86 mk. katol. w 1865 r. 41 dusz rewiz. ; należała do dóbr Polestyna Kotwiczów. Szwejnowniszki, wś, pow. wiłkomierski, gm. Towiany, o 18 w. od Wiłkomierza. Szwejście, wś i dobra, pow. rossieński, gm. i par. Botoki, o 32 w. od Rossień, w 1861 r. własność Juszkiowiczów. Szweksznia al. Szweksznis, rzka, w pow. rossieńskim, prawy dopływ Aszwy lewego dopł. Wewirzy. Szweksznie, żmujdzkie Szwieksznas mko nad rzką Szweksznią, pow. rossieński, gm. i par. Szweksznie, o 112 w. na płn. zach. od Rossień, w pobliżu granicy pruskiej, przy trakcie pocz. z Taurogienu do Połągi. Ma 165 dm. , 1018 mk. , kościół katol. , kościół ewang. , dom modlitwy żydowski, zarząd gminy, szkół kę wiejską, st. pocz. Kościół katol. , p. w. św. Jakuba, z drzewa wzniesiony w 1569 r. ko sztem Mikołaja Janowicza Kieżgajły. Obe cny kościół, również drewniany, postawiony kosztem miejscowego proboszcza. Par. katol. , dekanatu retowskiego, 6010 wiernych. Ka plice w Wilkianach i Szołpianach. Uposaże nie plebanii stanowiło 41 włók i 19 mr. zie mi, 114 dusz rewiz. i 810 rs. kapitału. Gmi na składa się z 5 okręgów wiejskich sta rostw, obejmuje 112 miejsc zamieszkałych i ma 3400 mk. włościan. St. poczt. między No wem Miastem o 14 w. a Gorzdami o 27 w. , odległą jest o 196 w. od Kowna. Sz. należały niegdyś do Mikołaja Kieżgajły, następnie do Hieronima Grothuza i sukcesorów jego Jana, surrogatora, i Antoniego, pisarza grodzkiego telszewskiego, przed 1690 r. do Eustachego Grothuza, kasztelana żmujdzkiego, obecnie własność hr. Platerów. J. Krz. Szwełczyny, wś, pow. szczuczyński, gm. i par. Wąsosz. Mieszka tu drobna szlachta. Szwelice 1. wś nad rz. Pełtą, pow. makowski, gm. Karniewo, par. Szwelice. Posiada kościół par. drewniany, ma 1078 mr. obszaru. Mieszka tu drobna szlachta. W 1827 r. było 46 dm. , 344 mk. Wieś była zdawna własnością biskupów płockich. Wymienia ją w kasztelanii pułtuskiej akt ks. Konrada z r. 1203. Bisk. Wojciech Baranowski założył tu parafią i kościół p. w. św. Wawrzyńca. W skład parafii wchodzą dawne wsi biskupie Boby, Czarnostaw, Dębiny, Dzierżanowo, Gościjewo, Głodowo, Wójty i wsi drobnej szlachty Głodki, Pomarki W. , P. Sikuty, P. Kownaty, Slasy, Złotki, ZelkiDąbrowe. Grunta plebańskie składały się z dawnego wójtowstwa Sz, ; wójtowstwo to, liczące po 4 włóki w każdym z 3 pól wsi, jak o tem świadczy przywilej królewicza Ferdynanda, bisk. płock. , zostało nadane probostwu przywilejem Hil. . Krz. Szembeka, bisk. płock. , z dnia 7 kwietnia 1756 r. ; przywilej ten potwierdza bisk Szwejlany Szwełczyny Szwejków Szwejnown Szweksznie Szwejkowo Szwelice Szwentrogi Michał Poniatowski 27 maja 1778 r. Na wójtowstwie w 1783 r. znajduje się 5 gospod. zaciężnych, z których Mateusz Wieńczyk, z żoną i córką, ma 2 woł. ; Kajetan Lendzian, żonaty, 2 konie; Adam Przychodzień, z żoną i 3 syn. , 2 woły; gospodarz każdy odrabiał do plebanii po 2 dni tyg. ; nadto znajdował się niejaki Mróz, służący przy dworze w Czarnostawie i dziad kościelny z córką. Bisk. Szembek 3 lipca 1758 nadaje kościołowi półwłóczek w zamian za meszne z dworu czarnostawskiego, ale widocznie pomimo tego meszne z Czarnostawu było dalej pobierane, bo w 1783 d. 19 marca bisk. Poniatowski nadaje kościołowi nowy półwłóczek za 9 korcy mesznego z Czarnostawu. Kościół posiadał zapisy 500 złp. na wsi Chrzanowie par. Karniewo z r. 1750, 500 złp, na Łościnach par. Pniewo z r. 1750 i 400 złp. z Szyg par. Rożan z 1744 r. W 1819 r. na plebanii proboszcz, wikary, organista, 2 szpitalników, 2 chałupników i 14 gospodarz. 10 wysiewało po 2 kor. jęcz. i 1 2 ozim. , między niemi kowal, a 4 po 4 kor. ozim. i 4 jarz. . Szkółka elementarna. Wś Sz. w 1819 r. składała się z 2 części jedna wchodziła w skład ekonomii Różan, druga do Górek. W części góreckiej 1820 r. było 2 czynszowników kowal, wysiewający 2 kor. ozim, i 2 1 2 jarz. , opłacający 62 zł. 22 gr. czynszu i 8 dni tłuki; sołtys 4 kor. jarz. i 4 ozim. i 111 złp. 18 gr. czynszu; 10 gospod, zaciężnych, wysiewających po 4 kor. ozim. i 4 jarz. , odrabiających po 78 dni sprzęż, i 78 pieszych, 16 dni stacyj i 4 tłuki i oddających 4 zł. 18 gr. 1 1 2 szel. czynszu, gęś, 2 kapłony, 2 kur, 20 jaj; 1 chałupnik, wysiewający 1 1 2 kor. jarz. , 52 dni piesz. i 4 tłuki, pańszczyznę oddawano do Czarnostawu. Nadto gromada płaciła do dworu 67 złp. hyberny i 10ty snop do probostwa w Gąsewie. Razem w części góreckiej i na plebanii 1820 r. było 173 mk. 33 męż. , 3 kob. ; dzieci 27 męż. , 25 kob. młodszych i 12 męż. , 10 kob. starszych nad 10 lat; 26 parobków, 7 kobiet; koni, 42 woł. , 45 krów, 30 jałow. , 50 świń. Na części różańskiej w 1805 w czasie pomiaru 429 mr. ; był wtedy 1 gospodarz półwłóczkowy Żmuda, odrabiający 156 dni sprzęż. , 4 dni tłuki i 16 stacyi i opłacający złp. czynszu z gruntów, 5 złp. 5 gr. hyberny, 2 zł. 15 gr. stróżnego, 1 korz. owsa, gęś, 2 kur, 2 kapłon. , 20 jaj i 3 łokcie przędzy z włókna dworsk. W 1806 r. osiedli na półwłóczkach dwaj nowi gospodarze Łuniewski i Golba. W 1819 r. spotykamy 3 osady półwłóczkowe, z których wszystkie płacą jednakowe naturalia; tylko Golba i Łuniewski z braku uprzęży odbywają pańszczyznę po 104 dni piesz. , 16 stacyi i 4 tłuki; 2 półwłóczkowych Ampała i Gadomski, odrabiali po 104 dni ręcznych, 8 stacyi, 2 tłuki i odda wali po 4 zł. 15 gr. czynszu, 16 garn. owsa, 1 2 gęsi, kapłona, kurę, l0 jaj i 1 1 2 łokcia z włókna dworskiego; 2 ogrodnik. , odrabiają cych po 2 dni tłuki i 8 stacyi. Prestacye od dawano do Byszewa, 10 ty snop do prob. w Gąsewie. Razem na części różańskiej było 36 mk. 7 męż. , 7 kob. ; dzieci młodszych 8 męż. , 6 kob. ; starszych nad 10 lat 4 męż. , 2 kob. 2 służby; 3 konie, 4 woł. , 6 krów, 6 świń, 14 owiec. W 1821 r. obie części włączono do ekon. Górki. W 1827 r. w całej wsi 344 mk. , 46 dm. Sz. par. , dek. makowski, 2197 dusz, 2. Sz. Pajewo, pow. ciechanowski, ob. Pajewo 1. . Lud. Krz. Szwelnie 1. dobra, pow. kowieński, w 2 okr. pol. , par. Betygoła, o 89 w. od Kowna, 2. Sz. , dwór, tamże, o 89 w. od Kowna. 3. Sz. , okolica, pow. rossieński, gm. i par. Szydłów, o 28 w. od Rossień. Szwelniszki, zaśc. rząd. , pow. wileński, w 4 okr. pol. , o 34 w. od Wilna, 1 dm. , 10 mk. 5 katol. , 5 starowier. . Szwencajt, r. 1340 Swynteseiten, 1478 Schwentze, Schwintze, ztąd niemieckie Schwanz i polska nazwa Ogonki, jezioro, w pow. węgoborskim. Nad nim leży wś Ogonki. Szwendra, rzka, w gub. kowieńskiej, lewy dopływ Żyżmy lew, dopł. Wenty. Szwendry 1. zaśc. , pow. rossieński, gm. Rossienie, par. Widukle, o 12 w. od Rossień. 2. Sz. , wś, pow. szawelski, gm. Kurszany, o 33 w. od Szawel. Szwendrynie, zaśc, pow. kowieński, w 2 okr. pol. , o 82 w, od Kowna. Szwenduny, wś, pow. rossieński, gm. Skaudwile, par. Niemokszty, o 25 w. od Rossień. Szwent Aa al. Szwentupe, rzeka przymorska, w Kurlandyi, ob. Święta 5. Szwenta, niem. HeiligenAa, rzeczka, w gub. kowieńskiej i Kurlandyi, ob. Swięta. Szwenta, łotew. SzwentAa, niem. HeiigenAa, dobra koronne nad rz. Świętą Szwenta, HeiligenAa, w okr. hazenpockim, pow. i par. grobińska, w pobliżu Połągi, Był tu niegdyś port swentowski, oznaczony dokładnie na mapie Litwy, wydanej w 1613 r. nakładem ks. Radziwiłłów ob, t. VIII, 708. Szwente, rzka, prawy dopł. Niemna, na obszarze Prus wschodnich. Szwentiszken, pow. stołupiański, ob. Pilzenhrug 2. . Szwentrogi, wś i dobra, pow. rossieński, gm. i par. Kroże, o 45 w. od Rossień, w 1861 r, własność Brodowskiego, Szwentunie, wś, pow. szawelski, gra. Krupie, o 52 w. od Szawel. Szwentupie, wś, pow. rossieński, par. Betygoła. Szwentupie Szwentunie Szwentiszken Szwente Szwenta Szwent Aa Szwenduny Szwendrynie Szwendry Szwendra Szwencajt Szwelniszki Szwelnie Szwelnie Szwile Szwidniczka Szwętibrestis Szwędryszki Szwetpole Szwetela Szweta Szwerksznia Szweple Szwenzeln Szwenty Szwentwokarren Szwentupis Szwentupis, strumień, w pow. szawelskim, bierze początek w pobliżu Szawel z błota Turnie, przepływa pod wsią Lepary i Pajle, o 3 w. poniżej uchodzi do jez. Rajzgie, z którego wypływa pod nazwą Dubissy. Szwentwokarren, wś, pow. kłajpedzki, st. poczt. Lankuppen. Szwenty, dobra, pow. rossieński, gm. Konstantynów, o 73 w. od Rossień. Stanowiły niegdyś sstwo niegrodowe szwentowskie, położone w pow. szawdowskim. Podług spisów podskarbińskich z 1766 r. powstało z dawniejszego sstwa szawdowskiego, przez wydzielenie wsi Szwenty z przyległościami. Posiadał je współnie z sstwem szawdowskiem Jerzy Zaleski, opłacając łącznie kwarty 815 złp. 3 gr. Szwenzeln, wś, pow. kłajpedzki, st. poczt. Lankuppen. Szweple, wś, pow. borysowski, w gm. Dokszyce, ma 15 osad; miejscowość wzgórkowata, grunta lekkie. A. Jel. Szwerksznia, rzka, w gub. kowieńskiej, lewy dopł. Bobrungi, ob. Szerksznia. Uchodzi pod Płungianami. Szweta, niem. Swehte al. Schwedt, może Święta, rzka, w gub. kowieńskiej i kurlandzkiej, lewy dopł. rz. Aa. Bierze początek z błota w pow. szawelskim, płynie w kierunku płn. wsch. przez mko Zagory, przepływa o 2 w. na płd. od Mitawy i łączy się z rzką Drixe, ramieniem rz. Aa, za pośrednictwem kanału Jakuba, przekopanego w drugiej połowie XVII w. z polecenia ks. kurlandzkiego Jakuba w celu zaopatrzenia Mitawy wodą do picia. Długa do 35 w. ; w dolnym biegu przepływa miejscowością błotnistą. Przybiera od praw. brzegu rzką Wilkiją Wilze, od lewego zaś Terwetę Terwet, Tehrwitte, Terpentynę, Griwę Grihwe, Grzywkę i Auz Szeskę. Szwetela, strumień, w pow. szawelskim, przepływa pod wsią Rukujże. Szwetpole, folw. , pow. szawelski, gm. Żagory, o 67 w. od Szawel. Szwędryszki, wś nad Niemnem, pow. kowieński, w 1 okr, pol. , o 70 w. od Kowna, par. Skirstymoń, w 1859 r. 22 dm. , 198 mk, Szwętibrestis, pow. kowieński, ob. Świętobrość. Szwidniczka, węg. Svidnicska, wś, w hr. szaryskiem; rozległe pastwiska, 98 mk. Szwile, karczma, pow. poniewieski, w 3 okr. pol. , o 31 w. od Poniewieża. Szwillen, wś, pow. kłajpedzki, st. p. Dt. Crottingen. Szwilniszki 1. wś, pow. poniewieski, w 3 okr. pol. , o 21 w. od Poniewieża. 3. Sz. , wś, pow. rossieński, gm. Kielmy, o 32 w. od Rossień. 3. Sz. , wś, tamże, o 34 w. od Rossień. 4. Sz. , dwór, pow. rossieński, gm. Szydłów, o 15 w. od Rossień. Szwilpen, wś, pow. kłajpedzki, st. poczt. Proekuls. Szwilpiszki, dwór, pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , o 76 w. od Poniewieża, Szwiły, wś nad bezim. dopł. Moczyny, pow. miński, w 2 okr. pol. rakowskim, gm. Zasław, o 2 1 2 w. od st. Radoszkowicze dr. żel. lipawo romeńskiej, ma 8 osad; grunta faliste, szczerkowe. A. Jel. Szwinki, folw. we wsi Łowiczek, w pow. nieszawskim, Szwinta al. Szwantonie 1. jezioro, w pow. święciańskim, obok linii dr. żel. warsz. pe tersburs. , na płn. od st. dr. żel. Święciany, niedalko wsi Poszumień, do 8 1 2 w. długie, około 1 w. szerokie. 2. Sz. , dwa jeziora, w paw. święciańskim, pod zaśc. Kasztanowo i wsią Raksztele. 3. Sz. al. Szwentis Święte, jezioro, w pow. nowoaleksandrowskim, w par. sołeckiej, na płn. od jez. Dukszty, a na płd. zach. od mka Smolwy, śród lasów położone, długie około 3 1 2 w. , szerokie do 2 1 2 w. Wypływa z niego rz. Święta prawy dopł. Wilii. Szwinta 1. dobra skarbowe, pow. święciański, w 1 okr. pol. , gm. Święciany, 24 mk. kat. , 17 żyd. 2. Sz. , zaśc, pow. święciański, w 2 okr. pol. , gm. Zabłociszki, okr. wiejski Szwinta, o 7 w. od gminy, 1 dusza rewiz. ; należy do dóbr Kratona Czechowiczów. 3. Sz. , folw, , tamże, własność Szymkowiczów. W skład okr. wiejskiego wchodzą wsi Bojary, Busiły, Czulany, Grażule, Hajduki, Jurszany, Kaczaniszki, Krzyczały, Matuki, Owczyny, Sanodzimki, Stulgi Stugle, Szutany, Wiejkucie, Żuki oraz zaśc Abeliszki, Bojaryszki, Borowa, Giliszki, Jukiszki, Maluniszki, Naliwajki, Poszwinta, Szwinta i Tabierzyszki, w ogóle w 1865 r. 211 dusz rewiz. włościan uwłaszcz. , 2 jednodw. , 24 b. ludzi dwors. i 90 b. włościan skarbow. J. Krz. Szwinta uppe, ob. Święta. Szwintelka, rzka, w pow. święciańskim, prawy dopł. Żejmiany praw. dopł. Wilii. Szeroka od 3 do 10 saż. Szwintełka, zaśc nad rzką t. naz. , pow. święciański, w 2 okr. pol. o 13 w. od Święcian, 2 dm. , 10 mk. kat. Szwintupie, wś, pow. poniewieski, w 1 okr. pol. , o 24 w. od Poniewieża. Szwirblienen al. Endruhnen, wś, pow. piłkałowski, st; p. Willuhnen. Szwita, ob. Szwiteń. Szwiteń, Szwityń al. Szwita, niem. Schwitte, rzka w gub. kowieńskiej i kurlandzkiej, lewy dopł. rz. Aa. Bierze początek w pobliżu mka Poszwityń, płynie w kierunku płn. i w granicach Kurlandyi uchodzi do rz. Aa. Przybiera od lew. brzegu rzki. Islic, Islik niem. Islitz i Leparkę Leepare, od praw. zaś Szyrwintę. Szwentupis Szwiteń Szwirblienen Szwintupie Szwintełka Szwintelka Szwinta uppe Szwinta Szwinki Szwiły Szwilpiszki Szwilpen Szwilniszki Szwillen Szworbe Szybena Szybalin Szyba Szwydka Szwornica Szwornigac Szwitry, dwór, pow. rossieński, gm. Skandwile, o 31 w. od Rossień. Szwityń, ob. Szwiteń. Szwitynhof, dobra, pow. poniowieski, w 2 okr. pol, o 74 w. od Poniewieża. Szwogin al. Szwogino, jezioro, w pow. nowoaleksandrowskim, na zach. od st. Duda dr. żel. warsz. petersburs. , na wschód od jeziora Rymszyk i wsi Ławkoteny. Szwójniki 1. dwór i wś, pow. poniewieski, w 2 okr. pol, o 26 w. od Poniewieża. 2. Sz. , dobra nad Szoją, pow. poniewieski, w 1 okr. pol, o 14 w. od Poniewieża, w 1859 r. 8 mk. , gorzelnia. Szwoksztany al. Szwauksztany, wś i dobra, pow. poniewieski, w 3 okr. pol. , o 59 w. . od Poniewieża. Własność Rudominów. Szwontełki, zaśc. rząd. , pow. wileński, w 4 okr. pol. , o 34 w. od Wilna, 1 dm. , 4 mk. kat. Szworbe, po czuchoń. SerweMaa, półwysep w płd. zach, części wyspy Oesel ob. t. VII, 397. Szwornigac, ob. Swornigać. Szwornica al. Swornica, niem. Swornitz, os w gm. Grocholub, pow. prądnicki, ma 5 dm. 24 mk Szwydka al. Szwedka, grupa domów, leśni czówka i gorzelnia w Dołhem koło Medenic, pow. drohobycki. Szyba, fol. i os. straży pogran. nad strum. Szyba dopł. Prosny, pow. słupecki, gm. i par. Pyzdry, odl od Słupcy 20 1 2 w. ; folw. ma 2 dm. , os. straży 1 dm. Szybalin, wś, pow. brzeżański, 5 klm. na wschód od Brzeżan sąd pow. , urz, poczt. i tel. . Na płn. leży Baranówka i Kuropatniki, na wsch. Kozówka, Dubszcze i Komarówka, Ba płd. Żołnówka i Posuchów, na zach. Brzeany. Środkiem obszaru płynie pot. Ceniów lewy dopł. Złotej Lipy. Zabudowania wiejskie Jeżą w dolinie Ceniówki cerkiew wzn. 322 mt. . Na płd. zach. góra Łysonia 401 mt. , na płd. wsch. Worczeka 403 mi, na płn. wsch. Wysoka góra 402 mt. Własn. wiek. ma roli or. 222, past. 102, lasu 482 mr. ; wł. mu. roli or. 2321, łąk i ogr. 382, past. 616, lasu 42 mr. Wr. 1880 było 289 dm. , 1518 mk w gminie, 1 dm. , 6 mk. na obszarze dwor, 1096 gr. kat. , 408 rz. kat. , 20 izrael; 1509 Rusinów, 15 Polaków. Par. rz. kat. w Brzeżanach, gr. kat. w miejscu, dek. brzeżański. Do par. należy Baranówka. We wsi jest cerkiew p. w. Zmartwychwstania Chr. P. , szkoła etat. lklas. i kasa pożycz. gm. z kapitałem 2473 złr. Pod względem geologicznym badał miejscowość prof. Łomnicki ob. Kosmos, Lwów, 1880, V, 181. Lu. Dz. Szybena, ob. Szebenno. Szybenica 1. góra na obszarze Kormanic, w pow. przemyskim, na granicy gm. Koniuszy. Wzn. 501 mt. 2. Sz. , góra na obszarze Połomu Wielkiego, w pow. opawskim. Wzn. 371 mt. Szybenka, wś nad rz. Żerdzią, pow. starokonstantynowski, o 72 w. od St. Konstantynowa, ma 240 dm. , 1539 mk. , cerkiew. Szybenna 1. w dokum. Szybienne, Szybienna, Szibenna, wś, pow. rówieński. Podług reg. . pow. łuckiego z 1570 r. p. Jaczko Szybienski z imienia Szybeney i z części Nowosieleckiey i Michlinskiey płaci z 21 dym. , 11 ogr. po 2 gr. W 1571 r. płaci z samego Sz. z 5 dym. po 10 gr. , 4 ogr. po 2 gr. W 1583 r. p. Jakow Pietrewicz Szybienski płaci z Sz. z 7 dym. , 2 ogr. Jabłonowski, Wołyń, 15, 52, 106. 2. Sz. , w dokum. Szybenne, wś, pow. starokonstantynowski, par. Białozórka, cerkiew, gorzelnia. Podług reg. pob. pow. krzemienieckiego z 1583 r. wś Szybienna wymięniona jest w liczbie wsi należących dawniej do kn. Władysława Zbaraskiego, z których pobór wnosi kn. Stefan Korybutowicz Zbaraski, wwda trocki Jabłonowski, Wołyń, 128. W XVIII w. należy do klucza czechowieckiego dóbr ks. Wiszniowieckich. J. Krz. Szybenne, wś na lewym brzegu Zdwiża, przy ujściu ruczaju Chalepa, pow. kijowski, na pograniczu pow. radomyskiego, w 1 okr. pol, gm. Borodzianka o 12 w. , o 60 w. od Kijowa, ma 603 mk. Podług Pochilewicza jest tu 1514 mk 1118 praw. , 300 kat. , 96 żyd. ; włościanie, w liczbie 330 dusz rewiz. , uwłaszczeni zostali na 918 dzies. , ze spłatą po 540 rs. 35 kop. Posiada cerkiew Pokrowską, drewnianą, wzniesioną w 1846, r. , na miejsce spalonej w 1840 r, istniejącej już w 1742 r. Do par. praw. należą wsi Berestianka, Nebrat, Mircza i Ocytel, Podług wi zyt, z 1783 r. w parochii szybeńskiej było 126 sadyb i 1150 mk. Gleba piaszczysta, la sy, niegdyś wielkie, obecnie bardzo wyni szczone, łąki obszerne wydają siano nędznego gatunku. W zeszłym wieku Sz. wraz ze wsia mi Mikulicze, Babińce, Pilipowicze, Rubiożówka, Łubianka, leźącemi na praw. brzegu Zdwiża, należały do włości mirockiej klucza radomyskiego dóbr metropolitów kijowskich, następnie darowane przez cesarzowę Kata rzynę II gener. Aleksemu Iskrze, dziś należą do wielu właścicieli, których większe czę ści posiadają Szebiakinowie 609 dzies. roli i łąk i 462 lasu, Aleksiejewa 1059 roli i łąk, Kruszyńscy 117 roli i łąk i 275 lasu, Gołubowski 261 roli i łąk i 409 lasu, Czeberjak 333 roli i łąk. J. Krz. Szybennica góra, wyniosłość nad Rosią, na zach. od mka Meżyrycza, w pow. czerkaskim. Szybenska Rudnia, pow. kijowski, ob. Rudnia 4. t. IX, 928. Szwontełki Szwoksztany Szwójniki Szwogin Szwitynhof Szwityń Szybenka Szwitry Szybenica Szybenska Rudnia Szybennica góra Szybenne Szybenna Szybeny, potok w Karpatach lesistych, dziale Czarnohory, w pow. kossowskim, uchodzi do Czeremoszu Czarnego z lew. brzegu. Dopływy Sz. są Poborylec, Gropa i Radieskul Szybice, czes. Svibice, niem. Schibitz, wś na Szląsku austr. , pow. cieszyński, odl. 2 klm. na płd. od Cieszyna. W 1880 r. było 72 dm. i 874 mk. ; 630 rz. kat. , 223 prot. , 21 izrael; 641 Polaków, 14 Czechów i 184 Niemców. We wsi kościół rz. kat. , filialny par. Cieszyn i szkoła ludowa. Sz. ze wsią Błogocice Blahotice, niem Blogotitz tworzą jedną gminę, mającą 88 dm. , 1065 mk. D. 24 marca 1461 r. Wacław, ks. cieszyński, jako opiekun dzieci brata zmarłego Bolka, daje w zastaw ks. Przemkowi połowę zamku i miasta Cieszyna i z innych posiadłości także wieś Swibicę ob. Markgraf u; Gruenhagen, , Lehn u. Besitzurkunden Schlesiens, oz. II, str. 567. W. H. Szybieńka, potok, prawy dopł. Prutu. Szybienne, ob. Szybenna. Szybik al. Szybek al Gniowód, błotnista rzka, w pow. czehryńskim, lewy dopł. Tasminy, płynie pod wsią Adamówka i pod wsią Racewo formuje rozległe błoto, ciągnące się do Taśminy i Dniepru. Szybino, małe jezioro, w pow. mozyrskim, w kotlinie rz. Utwochy, dopł. Prypeci, w gm. Laskowicze. A. Jel. Szybka, wś nad bałką Temuszą, pow. tyraspolski gub. chersońskiej, o 30 w. na płn. od Tyraspola, ma 301 dm. , 1879 mk. , cerkiew. Szybki 1. al. Szypki, grupa domów w Jazowie Starym, pow. jaworowski. 2. Sz. , część Wierzbian, w pow. jaworowskim. Szybki, część gm. Ruda, pow. rybnicki. Szybków, w dokum. Szupków, Szubków, wś nad Horoczynem, pow. rówieński, powyżej Tuczyna, na płn. wsch. od Równego. Podług reg. pob. pow. łuckiego z 1577 r. Hryhory Czaplicz płaci z 15 dym. , 4 ogr. po 4 gr. , 4 ogr. po 2 gr. , zaś w 1583 r. Iwan Czaplicz Szpanowski z imienia brata swego Hrehora Czaplicza Szubkowa z 25 dym. , 12 ogr. , 1 popa Jabłonowski, Wołyń, 53, 91. Szybkowa, szczyt górski na Spiżu, pow. lewocki, nad doliną pot. Olszawicy. Wzn. 1041 mt. Szyby, niem. Szibben, wś, pow. szyłokarczemski, st. p. Szyłokarczma Heydekrug. Posiada kościół par. kat. Ludność litewska. Szyce 1. wś, pow. olkuski, gm. Kidów, par. Pilica, przy trakcie z Pradeł do Pilicy. W 1827 r. 61 dm. , 372 mk. W spisie wsi należących do zamku pilickiego w r. 1490 nie ma Szyc jest tylko poblizki Kidów. Według reg. pob. pow. lelowskiego z r. 1581 wś królewska Sz. , w par. Pilcza, dzierżawiona przez Kmitę, miała 5 łan. km. , 1 zagr. z rolę, 2 komor, bez bydła, 1 rzem. Pawiński, Małop. , 81. W połowie XVIII w. Sz. , ststwo w pow. lelowskim, płaciło kwarty zł. 1299. Należało prawem emfiteut. do Jana Pakuckiego. 2. Sz. Duchowne, wś i folw. , pow. olkuski, gm. Cianowice, par. Biały Kościół, leży na samej granicy od Galicyi, przy trakcie z Olkusza do Krakowa, posiada komorę celną. Folw. poduchowny 155 mr. nabyty został, w ostatnich czasach od rządu na licytacyi za rs. 10005. W 1827 r. było tu 14 dm. , 82 mk. R. 1234 Bolesław, ks. sandomirski, nadaje wieczyście Comiti Clementi castellano de Betheng, wieś Sicha, którą tenże Klemens ustępuje następnie swej żonie Racławic. Zapewne taż Racława, popierając fundacyę klasztoru w Staniątkach, przez męża dokonaną r. 1216, oddała Sz. klasztorowi. Wymienia tę wieś w rzędzie posiadłości klasztornych biskup krakow. Wisław w akcie z r. 1238 Kod. dypl. pol, III, 19, 35. Akt Konrada, ks. Krakowa, Łęczycy, Kujaw i Mazowsza, potwierdzający r. 1242 posiadłości zakonnic w Staniątkach, wymienia Sz. w liczbie wsi klasztornych. Tenże książę w dokum. z 1243 r. oświadcza, iż ludzi swych qui dicuntur conare wyprowadził dla dobra klasztoru ze wsi Tropiszów a osadził ich w innej wsi klasztornej Szyce Kod. Mał. , II, 65, 69. Niewiadomo kiedy wś ta przeszła na własność prebendy św. Marcina w Krakowie. W połowie XV w. wś Sz. , w pow. Modlnica, miała 4 łany km. , z których płacono pół seksageny czynszu prebendzie św. Marcina. Kmiecie odrabiają 1 dzień w tygodniu. Z łanów dawano jaja; 3 zagr. z rolą płaciło pół grzywny prebendzie. Karczma z rolą płaciła czynszu 8 grzywien. Wszystkie zaś role dawały prebendzie dziesięcinę wartości do 10 grzyw. Był też folwark Długosz, L. B. , II, 19. W r. 1581 wś Sicze, w par. Modlnicza, prebenda, dzierżawiona przez Sebastyana Montelupi, miała 2 1 2 łan. km. , 2 zagr. z rolą, 2 kom. bez bydła Pawiński, Małop. , 28, 434. Br. Ch. Szyce, wś nad rz. Janką, pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , gm. Jody o 9 w. , okr. wiejski Judycyn, o 78 w. od Dzisny, ma 10 dm. , 139 mk. w 1865 r. 53 dusz rewiz. ; należy do dóbr Mikołajów, Łopacińskich. Szychów, wś, pow. rohaczewski, gmina Strzeszyn, ma 67 dm. , 386 mk. Szychowice, wś i folw. , pow. hrubieszowski, gm. i par. Kryłów, odl. 14 w. od Hrubieszowa. Posiada cerkiew par. drewnianą, szkołę początkową, młyn wodny. W 1827 r. 74 dm. , 549 mk. , par. Oszczów. Dobra Sz. składały się 1885 rz fol. Sz. , Grafka i Rulikówka, rozl mr. 1615. gr. or. i ogr. mr. 1058, łąk mr. 232, lasu mr. 263, nieuż. mr. 62; bud. mur. 21, drewn. 36, las urządzony. Wś Sz. os. 70, mr. 1166. Według tradycyi Szybkowa Szybków Szybki Szybka Szybino Szybik Szybienne Szybieńka Szybice Szychów Szyce Szyby Szychowice Szybeny Szybeny Szydlice Szychówka gr. un. cerkiew fundował Antoni Leszczyński, dziedzic. Obecna z r. 1767. Należała do niej filia w Małkowie o 2 w. . Dobra Sz. dawniej własność Leszczyńskich, od początku XIX w. przeszły drogą spadku do Rulikowskich. Szychówka, rzka, w pow. starokonstantynowskim, dopływ Słuczy, przepływa pod wsią Popowce i uchodzi pod wsią Nowiki. Szychowo 1. dobra, pow. wąbrzeski, da wniej toruński, st. p. i kol. i par. kat. Kowa lewo o 2. 5 klm. , 135 ha 122 roli or. , 8 łąk; 1885 r. 7 dm. , 21 dym. , 113 mk. , 93 kat. , 20 ew. por. Mirtęga. Za czasów krzyżackich należało Sz. do komturstwa kowalewskiego i zwane było Schichau i Seykaw ob. Kę trzyński O ludn. pols. , str. 79. W zbiorach toruńskiego Towarz. Kopernika znajdują się dwie popielnice, pochodzące z tutejszych gro bów skrzynkowych ob. Objaśn. do mapy Os sowskiego, str. 68. 2. Sz, , za czasów krzy żackich Czeichow, według Kętrzyń, miejsco wość w wójtowstwie lipińskowieldządzkiem ob. O ludn. pols. , str. 77. Kś. Fr. Szychta al. Uhrynówka, Uśmiczka, Warężanka, lewy dopł. Bugu. Płynie od Chłopiatyna, w pow. sokólskim, na Waręż i Uhrynów; uchodzi pod Lutowiżem, w pow. włodzimierskim. Szychtory al. Szechtory, grupa domów w Tuturkowicach, pow. sokalskim. Szychy, wś, pow. orszański, gm. Łoźno, ma 13 dm. , 45 mk. Szycyki al. Szytiki 1. wś nad rzką Antą, pow. dzisieński, w 4 okr, pol. , gm. , okr. wiej. i dobra, Bernowiczów, Czerniewicze, o 24 w. od Dzisny, 11 dm. , 148 mk. w 1865 r. 50 dusz rewiz. . 2. Sz. , wś nad Dzisienką, pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , o 15 w. od Dzisny, ma 4 dm. , 28 mk. prawosł. Szyczaki, też Szyszaki, część wsi Butyny, w pow. żółkiewskim, ob. Butyny i Mosty Wielkie t. VI, 721. Szyczewo, ob. Sycewo. Szydejki, folw. szlach. , pow. wileński, w 3 okr. pol. , o 51 w. od Wilna, 1 dm. , 6 mk. kat. Szydele, dwór, pow. telszewski, w 3 okr. pol, o 31 w. od Telsz. Szydele, niem. Eglien Goerge, wś, pow. kłajpedzki, st. p. Carlsberg. Szydlica al. Sidlica, niem. Tempelhurger Wasser, struga pod Gdańskiem. Płynęła da wniej przez Szotland, dopiero r. 1593 nadano jej bieg dzisiejszy ob. Land u. Leute des Landkr. Danzig v. Brandstaetter, str. 180 i 181. W dok. Mestwina z r. 1280 zachodzi ta struga pod mianem Schedelicz ob. P. U. B. v. Perlbach, str. 270. Kś. Fr. Szydlice al. Sidlice, niem. Schidlitz, 1648 r. Szydlice, przedmieście gdańskie od strony Kartuz, nad rzką Sidlicą. W 1885 r. było 363 dm. i 6020 mk. , par. kat. przy kościele św. Mikołaja. Dawniej własność panien brygitek gdańskich, W menologium klasztornem, założonem r. 1644, czytamy, że wś ta należała zdawna do kościoła paraf. św. Katarzyny, i że r. 1396 w. mistrz Konrad t. Jungingen darował ją wraz z kościołem klasztorowi, co jednak wątpliwe. Wiemy o kościele św. Katarzyny Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ver. , VI, 66, że do klasztoru nie należał, a dr. Hirsch na podstawie akt archiwum gdańskiego twierdzi, iż wieś podarowana była przez króla Kazimierza ob. Marienkirche, str. 143. W czasie reformacyi Gdańszczanie przywłaszczyli sobie Sz. i tylko udzielali dochodów zakonnicom. Około r. 1693 ksieni Aleksandra Bystramowa wytoczyła miastu proces, ale daremnie. W wojnach Sz. wiele ucierpiały, zwykle je sami Gdańszczanie palili dla zabezpieczenia miasta, jako r. 1461 i 1520 przeciwko Krzyżakom, 1577 przeciwko Batoremu, 1656 przeciwko Szwedom, 1734 przeciwko Rossyanom, wreszcie r. 1807 przeciwko Francuzom. B. 1772 wyniósł król Fryderyk W. Sz. do rzędu miast z opozycyi do Gdańska, który stał jeszcze przy Polsce. Dopiero po r. 1793, kiedy i Gdańsk przypadł Prusom, zostały Sz. przedmieściem. Za klasztornych czasów istniały tu 2 młyny jeden nad rzką Sidlicą, gdzie teraz leży Tempelburg, który zgorzał r. 1482, drugi nad Radunią, która dawniej przez Szydlice płynęła; ten nazywał się z niemiecka Ledermole ob. Fankidejski Klasztory żeńskie, str. 69 i Brandstaeter Land und Leute des Landkr. Danzig, str. 180. Według taryfy z r. 1648, gdzie uchwalono pobór podw. a akcyzę potr. , płacili tu deputaci św. Brygity 29 fl. 11 zł. ob. Roczn. T. P. N. w Pozn. , 1871, str. 174. R. 1658 kupił opat pepliński dom murowany w Sz. , żeby nie płacić wysokiej dani w mieście samem, gdy cały konwent, uciekłszy przed Szwedami, w Gdańsku bawił. Przedtem posiadał tam klasztor ogród; opat Rembowski zadzierżawił go r. 1641 na 15 lat za 150 zł. rocznie. R. 1698 opat Skoroszewski puścił dom w Sz. za 100 zł. na lat 12 w dzierżawę. Całą posiadłość oddał klasztor r. 1721 Stefanowi Friedrichowi za 7000 zł. w dzierżawę wieczystą, warując sobie 30 zł. rocznego czynszu ob. Opactwo Pelplińskię przez kś. Kujota, str. 407. Dzisiejsi mieszkańcy Sz. są powiększej części robotnikami fabryk, inni trudnią się ogrodnictwem. Dla uboższej ludności Gdańska są Sz. ulubionem miejscem wycieczek. W r. 1656 znaleziono pod Sz. na górze Silberberg grób skrzynkowy z 8 zgniecionemi już urnami, między któremi jedna twarzowa ob. Objaśn. do mapy Ossowskie Szychówka Szychta Szychtory Szychy Szycyki Szyczaki Szyczewo Szydejki Szydele Szydlica Szydlice go, str. 57. W Sz. jest bezwyznaniowa szkoła dla chłopców 1887 r. 8 klas, 8 na. uczycieli, 568 chłopców i takaż dla dziew cząt 1887 r. 9 klas, 5 nauczycieli, 5 nauczy cielek, 575 dziewcząt. 2. Sz. , niem. Schidlitz, wś odl. 1 8 mili od Kościerzyny st. poczt. kol. i par. kat. , pow. kościerski. W skład gminy wchodzą Sz. , Charlottenthal, Wierzyska, Wójtowstwo i Ziegelberg, razem 596 ha 426 roli or. , 23 łąk, 3 lasu, 25 dm. , 45 dym. , 262 mk. , 168 kat. , 94 ew. W Sz. są 2 cegiel nie. Lustracya komisyi pruskiej z r. 1772 donosi, że folw. Sz. , do Kościerzyny należący, mocą kontraktu z r. 1772 wydzierżawiony był na 3 lata arendarzowi Neubauer, z czyn szem 266 tal. 20 gr. , nie był rozmierzony; oprócz arendarza mieszkało tu 10 ludzi, włą cznie z pasterzem i owczarzem ob. Zeitsch d. Westpr. Gesch. Ver. , XV, str. 90. Pię ciu osadników z pustkowia Rybaków było zobowiązanych pracować na tutejszym fol warku podczas żniw przez 8 dni z grabiami tamże, str. 110. Kś. Fr. Szydlice 1. Stare i Nowe, niem. Alt i Neu Schidlitz, 2 osady do Dorzewa, w Pomeranii, pow. słupski. 2. Sz. , os. do Nożyna, w Po meranii, pow. słupski. Kś. Fr. Szydliszki, dwór, pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , o 88 w. od Poniewieża. Szydłolas, fol, pow. konstantynowski, gm. Chlebczyn, par. Chłopków, ma 3 dm. , 30 mk. , 490 mr. Należy do dóbr Hruszniew. Szydłów 1. wś, fol. , os. młyń. i os. leś. , pow. piotrkowski, gm. Szydłów, par. Piotrków, odl. 7 w. od Piotrkowa. Wś ma 21 dm. , 250 mk. ; fol. 5 dm. , 61 mk. ; wiatrak 1 dm. , 6 mk. ; os. leś. 1 dm. , 5 mk. W 1827 r. było 24 dm. , 190 mk. W r. 1886 fol. Sz. rozl. mr. 989; gr. or. i ogr. mr. 711, łąk mr. 70, lasu mr. 175, nieuż. mr. 33; bud. mur. 8, z drzewa 16; płodozm. 5 i l0pol. , wiatrak. Wś Sz, os, 29, mr. 269. Na początku XVI w. łany dwor. płacą dziesięcinę pleb. w Piotrkowie, kmiece zaś prepozyturze łęczyckiej Łaski, L. B. , 224. Według reg pob. pow. piotrkowskiego z r. 1582 Szydłowski płacił tu od 24 osad. , 11 łan. Pawiński, Wielkp. , U, 250. Sz, gmina należy do sąd, gm. okr, II w Kamodnie, ma 16087 mr. , 7227 mk, w tem 28 obcych poddanych i 48 żydów i prócz tego z zapisanych do ksiąg stałej ludności 853 mk. 11 nie znajduje się w gminie. 2. Sz. , wś, fol. i os. młyn, nad rz. Ner, pow. łódzki, gm. Puczniew, par. Kazimierz, odl. 21 w. od Łodzi. Wś ma 23 dm. , 255 mk. ; fol. 10 dm. , 28 mk. ; młyn 1 dm. , 7 mk. Na folwarku gorzel. nia 1875 r. , pokłady torfu. W 1827 r, było 23 dm. , 185 mk. W r. 1875 folw. Sz. rozl. mr. 1249 gr. or, i ogr. mr. 434, łąk mr. 76, pastw. mr. 26, lasu mr. 618, nieuż. mr, 95; bud. mur. 11, z drzewa 9; płodozm. 4 i 12pol. , las nieurządzony. Wś Sz. os. 26, mr. 207; wś Franciszków os. 7, mr. 52. Na początku XVI w. dziesięcinę z łanów dwor. pobiera pleb. w Kazimierzu, kmiecie zaś dają mu tylko kolędę Łaski, L. B. , II, 380. Według reg. pobor, z r. . 1576 w części Katarzyny, wdowy po Jarosławie Szydłowskim, było 3 1 2 łan. , 2 zagr. , pół młyna, 9 osad. W części Andrzeja Kwiatkowskiego 3 1 2. , 2 zagr. , karczma, pół młyna Pawiń. , Wielk. , II, 64. 3. Sz. , os, miejska, pow. stopnicki, gm, i par. Szydłów. Leży w dolinie wzn. około 800 st. śród rozległej wyżyny otaczającej tę dolinę od zach. , płn. i płd. , ze średniem wzniesieniem 900 st. O 2 w. na płn. od Sz. wznosi się szczyt do 1020 st. o 2 w. na wschód 957 st. W dolinie tej wody spływające z płaskowzgórza dają początek strumieniowi Ciekąca podążającemu do Sanicy może Schodni a z nią do Czarnej, przepływającej o 8 w. na wschód od Sz. Sz, obecnie posiada kościół par. murowany, kościołek filialny św. Ducha, synagogę szkołę lklas. męzką, szkołę początk, żeńską, kasę wkładowozaliczkową, sąd gm. okr. II, urząd gm. , kasę pożyczk, ; urz. pocz. w Staszowie o 17 w. na zach. , st. dr. żel. w Jędrzejowie około 6 mil. Sz. posiada obecnie 234 dm. 73 murow. , 2183 mk. 910 żydów, W 1827 było 202 dm. , 1556 mk. ; 1858 r. 223 dm. 25 mur. i 1998 mk, 739 żyd. . W 1880 r. pożar zniszczył całą osadę. Parafia Sz. dek. stopnicki ma do 4000 dusz. Gmina Sz. wraz z okolicznemi wsiami należy do sądu gm. okr. II w Szydłowie, ma 7074 mr. obszaru i 5558 mk. 1170 żydów. Wyżyna rozciągająca się na płd. od gór Świętokrzyskich była kolebką całego szeregu rodów możnowładczych. Nad rzeką Czarną, przepływająca o 8 w. na wschód od Szydłowa, rozłożyły się jednym ciągiem takie gniazda magnackie jak Dębno, Raków, Kurozwęki, Staszów, Rytwiany. W pobliżu Sz. stał zamek Jastrzębców, zburzony XVI w. Bardzo być może, iż zgodnie z tradycyą ludową, w pobliżu osady stał zameczek. trudniących się rozbojem. Książęta krakow, zdawna, zapewne dla łowów, mieli tu swój dworzec, przy którym wytworzyło się targowisko, służące dla wymiany produktów leśnych obszarów północnej wyżyny na płody rolne dolin żyznych południowej części Małopolski, Bolesław Wstydliwy wydaje ztąd r, 1255 akt nadania wsi Mysłaczyce katedrze kujawskiej Kod. Małop. , I, 47. Istniejąca tu wieś wcześnie otrzymała prawo miejskie niemieckie, lecz widocznie pierwotna lokacya nie powiodła się, gdyż w r. 1329 Władysław Łokietek sprzedaje wójtowstwo w Sz. frdeli nostro et civi cracoviensi Zammeloni za 100 grzyw. groszy praskich, nadając mu 6 łanów na wój Szydlice Szydłów Szydłolas Szydliszki towstwo i 100 łanów czynszowych pod miasto. Wójt pobierać będzie 6 denar z czynszów i trzeci z kar sądowych, posiadać będzie istniejący już młyn a drugi może założyć, ma prawo wykopać sadzawkę, pobudować jatki rzeźnicze, szewckie, rybackie, piekarskie, postrzygalnię, łaźnię, otrzyma dom i plac dawnego wójta, ogrodów tyle wiele się znajdzie. Wójt i mieszczanie wolni będą od ceł w całem państwie i od sądownictwa kasztelanów, wojewodów, sądów ziemskich. Po upływie lat wolności mieszczanie mają dawać wóz wojenny z czterema końmi i łucznikami Kod. Małop. , II, 256. Kazimierz W. opiekował się żywo nową osadą, która podobno otrzymuje teraz mury obronne. Król ten bawiąc w Sz. r. 1347 nadaje Hanuszowi de Glacz Kładzko młyn dziedziczny Kod. dypl. polski, III, 210. Tenże król buduje w miejsce dawnego drewnianego nowy kościół paraf. murowany około 1355 r. , jako zadośćuczynienie za śmierć Marcina Baryczki utopionego z rozkazu królewskiego. R. 1366 wydaje król w Sz. przywilej uwalniający kmieci we wsiach klasztoru świętokrzyskiego od powinności i ciężarów publicznych i juryzdykcyi królewskich sądów. Sądy ziemskie odbywają się w Sz. r. 1365 Kod. Małop. , III, 201. 380. Długosz w opisie Sz. powiada, iż miasto założone zostało przez Łokietka, który miał odkupić za 300 grzyw. 9 istniejących tu karczem, należących do Toligniewa Kotuszowskiego h. Zyrzawa i dołączyć jeszcze wsi Posień i Wolicę, nabyte drogą zamiany za Kacice obmurowane przez Kazimierza W. , fundatora kościoła par. murowanego p. w. św. Władysława. Ze stu łanów miejskich dziesięcinę, wartości do 50 grzyw. , pobierała prebenda sandomierska. Wójtowstwo dawało dziesięcinę, wartości do 6 grzyw. , plebanowi w Sz. , toż samo i folwark królewski, Do plebana należały dwa łany za wałem, z tyłu kościoła za murami stojącego, ogród przed wałem, łąka w dolinie nad strumieniem, rola przyległa łące, dwa łany z łąką i przymiarkami w Żyznowej Woli, pół łana we wsi Gacki, łan na przedmieściu, z którego czynsz wynosi 8 skotów, 30 jaj, dwa sery, dwa koguty i zwózka 8 wozów siana plebańskiego, trzecią część młyna farbiarzy fullonum, z którego czynsz wynosił 2 grzywny. Przy kościele była altarya, ubogo uposażona Długosz, L. B. , I, 354, II, 387, 388. Jagiełło nadał r. 1403 bratu Swidrygajle między innemi grodami i Sz. , lecz obdarowany nie korzystał z nadania. Jan Olbracht r. 1494 dozwolił żydom sprzedawać trunki. Zygmunt I potwierdza r. 1523 cech złączonych kowalów, ślusarzów, kotlarzów, mieczników, wędzidlarzów, siodłarzów, czapnikow, stelmachów i bednarzy. Według Ittstracyi z r. 1564 w rynku jest 49 dom. płacących po 2 gr. , w ulicach 75 po groszu a na przedmieściu nowoosadzonem 56 dom. po 4 gr. Rzeźnicy dają łoju topionego kamieni 30, szewcy ogółem 2 grzyw. piekąrzów 22 po 4 gr. każdy, prasołów 7 po 8 gr. , łaziebnego po 2 gr. z domu, gorzałki nie palą, bo starosta zakazał, W r. 1528 miasto zaprowadziło rury dostarczające miastu wody; dochód z opłaty szedł na rzecz kasy miejskiej. Cło mostowe, zamkowe, wynosiło od konia furmańskiego 4 gr. , od wańtucha chmielu 2 gr. , od połkufka wina 2 gr. Od wołów paśne od 100 sztuk po 6 gr. Żydów gospodarzów 14 po 1 zł. Zamek spalony odbudowany został przez starostę. Zygmunt August przeznaczył r. 1565 opłatę od wina i wódki na poprawę murów i bruków. W 1569 r. jest 182 domów, 23 piekarzów, 6 prasołów, 6 palących gorzałkę. Żydów przybyło 2 gospodarzów. Według reg. pob. z r. 1579 miasto płaci szosu in duplo 88 zł. Ponieważ 6 domów w mieście a 5 na przedmieściu spłonęło, przeto odchodzi 8 fl. Mieszczanie płacą z 42 łanów, 20 komor. po 12 gr. , 3 hultajów ubogich po 15 gr. , 109 rzemieślników po 15 gr. , 1 piwowar 2 fl, 1 łaziebnik 1 fl. , rzeźnik 1 fl. , 7 przekupniów po 15 gr. , 2 dudarze po 24 gr. , od 10 bań gorzałczanych po 24 gr. Ogółem fl. 211 gr. 15. Jednocześni Wiślica płaci fl. 225, Pińczów 81 fl. Śród miast powiatów wiślickiego i sandomierskiego Sz. zajmuje miejsce po Sandomierzu, Opatowie i Wiślicy. Oddział niepłatnego wojska podstąpił r. 1630 pod miasto i spotkawszy opór ze strony starosty, zapalił przedmieście. Pożar zniszczył zamek. Sejm r. 1631 wydelegował rewizorów dla obejrzenia spalonych budowli zamkowych i przygotowania kosztorysów odbudowy. W r. 1633 uwolniono mieszczan na 4 lata od podatków. Żydzi, otrzymawszy pozwolenie swobodnego handlu, rozmnożyli się szybko w mieście. Cellaryusz około 1655 r. nazywa Sz. miasteczkiem zaplugawionem szynkami żydowskieimi. Według lustracyi z r. 1663 zostało się po wojnach szwedzkich 21 dm. w rynku, 17 ulicznych, 9 na przedmieściu Krakowskiem a 7 na Opatowskiem. Wodociągi ogień zniszczył. Jak wszędzie tak i w Sz. mieszczanie zostają w nieprzyjaznych stosunkach ze starostami, którzy nietylko swą juryzdykcyę rozciągać chcą na mieszczan, lecz zabierają często role i łąki miejskie. Około r. 1777 mieszczanie Sz. pod przewodnistwem wójta wystąpili gromadnie i hałaśliwie i przybywszy do domu starosty Sołtyka, wwody sandomierskiego, oświadczyli swą nieuległość dla jego wymagań, Król wysiał do mieszczan list karcący. Szydłowskie ststwo niegrodowe leżało w wo Szydłów Szydłów Szydłów jew. sandomierskiem, pow. wiślickim. Podług lustracyi z r. 1629 obejmowało miasto Szydłów z zamkiem i Pierzchnicą. oraz wsi Gacki, Wola Zyznowska, Solec, Wolica, Brzeziny, Osówka, Potok, Rudki, Czyżów, dwie huty szklane, Wąkop, Życiny, Osiny, Malkowice i Wolę Małkowską. W r. 1771 posiadała, je Katarzyna z Fredrów Rupniewska, kasztelanowa małogoska, opłacając kwarty złp. 4944 gr. 2, a hyberny złp. 2827 gr. 20. Na sejmie z r. 1773 75 Stany Rzpltej nadały te dobra narodowe w posiadanie emfiteutyczne Maciejowi Sołtykowi, wdzie sandomierskiemu. Lustr. 1789 r. opiewa Ststwa niegrodowego possessorem jest JW. Maciej Sołtyk, wda sandom. , od 1774 r. Miasto około murem kamiennym obwiedzione; mury miejscami zupełnie powypadały; bramy Opatowska i Krakowska nadpustoszałe. Ratusz w środku rynku murowany, o 2 kondygnacyach, gątem nowo pokryty, wewnątrz reparacyi potrzebujący; domów katol. 156, pustych 4; żydowskich 28, pustych 8 i miejscami dawnych kamienic spustoszałych mury. Zamku rudera stoją, do którego wchodząc z miasta jest brama, nad tąż kilka izdebek niegdyś mieszkalnych. Oficyna drewniana stara, na węgieł budowana, stajnie z wozowniami murowane, mury w nich porysowane. Kościół paraf. św. Władysława murowany, mocno porysowany; drugi szpitalny św. Ducha za bramą Opatowską, od ognia piorunowego zniszczony. Na rzece Ciekąca zwanej, pod miastem płynącej ze źródeł, znajduje się 5 młynów. Prowent roczny z miasta, do prowentu starościn, importowany placowego od mieszczan i przedmieszczan zł. 80 gr. 8; placowego z folwarków przedmiejskich szlacheckich zł. 20 gr. 14; od garncarzów za glinę rocznie zł. 32; placowego od żydów zł 58; łopatkowego od rzeźników zł. 240. Summa rocznego dochodu z ststwa zł. 23, 848 gr. 47 1 2 z czego połowa do skarbu kor. należy. Z zabytków przeszłości przechowały się dotąd szczątki zamku, mianowicie mury skarbczyka z bramą, nad którą tablica herbem Wazów i napisem z czasów Zygmunta III. Mury miejskie, wzniesione z łupanego kamienia, uległy zniszczeniu. Z trzech bram przechowała się Krakowska, pochodząca zapewne z XVI w. Kościół przechował okna ostrołukowe, ścianę szczytową zębatą i piękną zakrystyę. Starożytniejszym o wiele jest kościołek św. Ducha podobno też WW. Świętych za miastem na wzgórzu, u stóp którego mieszczą się lochy, mające być dawnemi siedzibami rozbójników, dziś użyte na piwnice. Budowa kościółka nosi cechę wielkiej starożytności może z XII w. . Jestto zapewne pierwotna kaplica przy targowisku i zamku wzniesiona. Przechowała się Słownik Geograficzny T. XII Zeszyt 134. też pięka i ciekawa synagoga z XVI wieku z blankami i szkarpami. Opis Sz. z ryciną podał Tygodnik Illustr. z 1861 r. , III, 24 i Kłosy VIII, 94. Br. Ch. Szydłów, żmuj. Szydława, mko, pow. rossieński, w 2 okr. pol. , gm. Szydłów, o 18 w. od Rossień, przy dawnym trakcie poczt. z Rossień do Szawel, ma 35 dm. , 521 mk. w 1859 r. , kościół kat. mur. , dom modlitwy żydowski, zarząd okr. policyjnego, urząd gminny, szkołę ludową, aptekę, jarmark tygodniowy od 8 września, targi co poniedziałek. Kościół par. kat. , p. w. Narodzenia N. M. P. , z cudownym obrazem Bogarodzicy, okazałej budowy, stoi na wzgórzu śród miasteczka i panuje nad całą okolicą. Par. kat. , dekanatu szydłowskiego, 8110 wiernych. Filia w Żoginiach, kaplice w Sz. na cmentarzu grzebalnym, Kontowszczyźnie i Witkiszkach. Dek. szydłowski, dyec. żmujdzkiej, obejmuje 9 parafii Sz. , Cytowiany z 4 kaplicami, Kielmy z kaplicami w Wierpianach i Juchniszkach, Kroże z filią Pokrożeńcie i kapl. w Krożach i Linkowcu, Widukle z kapl. w Żelpiach, Lale, Lidowiany z filią Saudyniki, Erżwiłek z filią Wodżgiry i kapl. w Erźwiłku, Plekie i Wodżgirach, Wajgów z filią Pokiewie i kaplicami w Wajgowie i Gierdziagole. Wszystkie parafie w pow. rossieńskim, tylko Wajgów w szawel skim. Dekanat ma 45, 741 wiernych. Gmina Szydłów obejmuje 5 okręgów starostw wiejskich, 148 osad i 2708 mk. włościan. Mko ze wszech stron otoczone jest ciemnym borem, który od strony lidowiańskiej i cytowiańskiej przylega prawie do samych wrót miejskich, i z tego powodu miasteczko otrzymało nazwę Szydłowa, właściwie Szyłowa od sziłas las, bór, pierwotnie bowiem za czasów pogańskich osada ta zwała się Budą, od ogólnej nazwy osad leśnych, mazurskich zwykle, nie zaś jak chcą niektórzy, od wyrazu Budte, jakoby nazwy bóstwa mądrości, w mitologii litewskiej. Według podań miejscowych świątynia pogańska stała w miejscu gdzie stoi dzisiejszy kościół. Pierwotny kościół katolicki fundowany tu został w 1457 r. przez Piotra Giedygołda, dziedzica Giejszów, późniejszego kasztelana wileńskiego, na cześć Narodzenia Nąjświętszej Maryi Panny oraz św. Piotra i Bartłomieja, i uposażony zapisem wsi z 10 włościanami oraz dziesięciną z trzech folwarków Budy al. Szydłowa, Gir i Poszokorń. Po Giedygołdach dostał się Sz. Mikołajowi Kieżgajle, którego jedyna córka Barbara wniosła przed 1500 r. wraz z innemi majętnościami i to mko w posagu Andrzejowi Janowiczowi Zawiszy, dziedzicowi Żejm pod Kownem. Niesiecki w herbarzu swoim powiada, iż ci Zawiszowie odtąd pisać się poczęli ZawiszamiKieżgajła Szydłów Szydłów mi i herb Kieżgajłów Łabędź przybrali do herbu swego Róża. Po śmierci Andrzeja Zawiszy odziedziczył Sz. syn jego Jan, ktory odbudował spalony w tym czasie kościół miejscowy. Po jego zgonie właścicielem Sz. został brat jego Melchior, kasztelan witebski. Ten w 1532 r. przeszedłszy na kalwinizm, wystawił tu zbór helwecki, po zrujnowaniu którego zbudował nowy swym kosztem późniejszy zastawnik Sz. Melchior Szemiot, kasztelan żmujdzki. W tym czasie kalwinizm opanował kraj cały do tego stopnia, że pozostało zaledwie 7 księży katolickich w całej dyecezyi żmujdzkiej. Między innymi i kś. Hołubko, proboszcz szydłowski, przeszedł na kalwinizm, a osierocony kościół, plebanię i fundusze kościelne przywłaszczone zostały przez zbór helwecki. W 1591 r. Zofia Wnuczkowa, marszałkowa i ciwunowa retowska, nabyła Sz. od Zawiszy za 9000 złp. , a dokupiwszy za 100 kóp gr. lit. od Stanisława i Jarosza Billewiczów Stankiewiczów wś Naruszajcie, wszystko to zapisała na wieczność zborowi szydłowskiemu. Przy zborze założyła szkółkę, w której, oprócz innych nauk, zawarowała uczenie języka ruskiego, zobowiązując duchownego aby utrzymywał bezpłatnie czterech uczniów z biednej szlachty oraz aby czterech ubogich trzymał w szpitalu. W 1612 r. rozeszła się między ludem wiadomość, że się ukazała Matka Boska na ogromnym kamieniu, stojącym na polu tuż za miasteczkiem. Cud ten był powodem do rozpoczęcia procesu kapituły żmujdzkiej z kalwinami o zwrot funduszów kościelnych, zakończonego dekretom trybunalskim z 1622 r. , powracającym katolikom ich własność. W skutek tego zaczęto budowę kościoła, krórą, dla braku funduszów, dopiero w 1651 r. ukończono i d. 8 stycznia t. r. przez bisk. żmujdzkiego Piotra Parczewskiego uroczyście poświęcono. Podług Łukaszewicza Dzieje wyznania helweckiego, II, 85 zbór w Sz. , uposażony przez Puttkamera, landhofmistrza kurlandzkiego, miał na początku XVII w. 500 audytorów, zaczął jednak podupadać i w 1754 r. nie miał już osobnego pastora, ale był afiliowany do zboru kiejdańskiego, poczem ostatecznie upadł. Nabożeństwo odbywało się w nim tylko czasami. Tymczasem cudowny obraz Matki Boskiej szydłowskiej stał się tak głośnym, że zewsząd lud tłumnie począł się zgromadzać do niego, a znosząc liczne wota w srebrze i złocie, dostarczył funduszu na rozpoczęcie budowy teraźniejszego kościoła. W 1760 r, założył fundamenta jego ówczesny pleban a późniejszy biskup żmujdzki kś. Jan Łopaciński, a budowlę dokończył w 1786 r. kś. Tadeusz Bukaty, proboszcz szydłowski, sufragan żmujdzki oraz biskup tespieński. Togoż roku bullą papieża Piusa VI kościół szydłowski wyniesiony został na stopień infułacyi a cudowny obraz ukorono wany poświęconą w Rzymie koroną. Obrzędu tego dopełnił uroczyście na rynku mka bisk. żmujdzki Stefan ks. Giedrojc, w asystencyi trzech biskupów delkoueńskiego Adama Ko ści, cyneńskiego Jana Malinowskiego i tespieńskiego Tadeusza Bukatego, wobec sta rosty żmujdzkiego Antoniego Giełguda i 30, 000 pobożnych, przybyłych z różnych stron kraju i sąsiednich Prus. Na pamiątkę tej uroczystości wylitografowany został wi zerunek N. M. P. szydłowskiej z odpowie dnim podpisem. Infułacya szydłowska, powię kszając stopniowo fundusz, posiadała w osta tnich czasach 140 włók i 25 mr. ziemi i 8951 rs. kapitału. Utrzymywało się przy niej 5 księży. Dziś jest tylko infułat, wikary i je den altarysta; dwie pozostałe altarye wakują. Na końcu mka jest kaplica drewniana, w środ ku niej kamień, na którym, podług podania, ukazała się Matka Boska. Na kamieniu tym urządzono ołtarz dla odprawiania mszy św. , nad nim zaś postawioną jest kamienna statua N. M. P. , sprowadzona z Anglii. Obok kamie nia postawiona jest skrzynia żelazna, w któ rej po upadku kościoła, podług podania prze chowanego przez relacyę ogłoszoną z współ czesnego rękopisu przez Jucewicza w Wspo mnieniach Żmudzi str. 15, przechowane były aparaty i dokumenty kościelne. Zakopa ne w ziemi, leżały one przez 80 lat, dopóki katolicy nie odzyskali od kalwinów kościoła swego i przywłaszczonych funduszów. W r. 1886 d. 8 września odbył się z wielką uroczy stością stuletni jubileusz czyli pamiątka koronacyi obrazu szydłowskiego. Przez długi czas proboszczem szydłowskim był kś. kanonik Józef Rupejko, znany pisarz litewski. W Sz. urodził się Kazimierz Kontrym, sekretarz akademii wileńskiej. Opis Sz. z widokiem ko ścioła podał Buszyński Ign. w Tygod. Illustr. t. III, 1860 r. , który ogłosił też oddzielnie Opisanie historyczne kościoła szydłowskie go Wilno, 1859, oraz dał obszerniejszy opis w Opisaniu histor. statyst. pow. rossieńskiego str. 81 86. J. Krz. Szydłów 1. al Szydłowo, Szydlow r. 1233, Schydlowo 1346, Schidlowo 1580 r. , wś kośc. , pow. mogilnicki, dek. zbarski św. Michał w Gnieźnie, odl 5 klm. na płd. od Wielatowa, nad jeziorem t. n. , pan i szkoła w miejscu, poczta w Wielatowie Wilatowen, st. dr. żel. w Trzemesznie o 8 klm. Kościół z cegły, p. w. św. imion Jezus, Marya, Józef, i szpital dla 18 ubogich wystawił w r. 1795 opat trzremeszeński Michał Kościesza Kosmowski. Następnego roku zaprowadzono bractwo Serca Jezusowego. Par. składają Szydłów i Szy Szydłowce Szydłowiec Szydlówek dłówko. W r. 1233 Władysław Odonicz zamienił wsi książęce Sz. i Łosośniki na Palędzie, posiadłość klasztoru trzemeszeńskiego, a król zatwierdził w r. 1362 tę zamianę; r. 1346 proboszcz Jan sprzedał sołtystwo 3 łany Więckowi za 10 grzyw. ; r. 1368 król Kazimierz potwierdzając nadania klasztoru trzemeszeńskiego, wymienia Sz. Kod. Wielkp. , n. 159, 1255, 1589. Późniejsze przywileje dla sołtystwa z r. 1522, 1542 i 1546 znajdują się w archiwum trzemeszeńskiem. Z ról km. płacono proboszczom z Wielatowa po groszu kolendy z łanu; tyle dawali karczmarze i zagrodnicy; z ról folw. nic nie składano. W r. 1580 1620 było w Sz. 10 łan. , 2 sołtysie i 10 zagrodn. Po zniesieniu klasztorów rząd pruski zabrał Sz. i ustanowił tu domenę, któ rą przeniesiono do Mogilna. Przed r. 1830 składały domenę szydłowska Berdychów, Dysiek, Jerzykowo, Kątno, Krzyżownica, Łosośniki, Miława, Popielewo, Sz. , Szydłówko, Tremżal, Wasielewko i Zieleń. W r. 1830 było w Sz. 22 dm. , 191 mk. 32 kat. , 152 prot. , 7 żyd. . Później rozdzielono Sz. na 2 posiadłości folwarczne, które przeszły w ręce prywatne; na obszarze włościańskim powsta ło Mianowo Tauschendorf. Obecnie Sz. I ma 13 dm. , 224 mk. 199 kat. , 25 prot. i 646, 16 ha 509. 21 roli, 41. 49 łąk, 10. 09 past. , 9. 19 nieuż. , 76. 18 wody, gorzelnię i cegielnię. Sz. 11 ma 5 dm. , 85 mk. kat. i 225. 96 ha 217. 02 roli, 5. 11 łąk, 3. 83 nieuż. ; właścicielem jest Ignacy Portaszewicz. Na obszarze Sz. odko pano cmentarzysko z popielnicami, znaleziono też siekierkę serpentynową. 2. Sz. , Schidlow r. 1253, osada niegdyś pod Poznaniem, składała dziesięciny proboszczom par. św. Wojciecha. W r. 1253 Przemysław I i Bole sław ks. zakładając na lew. brzegu Warty mto Poznań, nadali mu między innemi Sz. , który leżał zapewne za Szelągiem, na obsza rze Naramowic, gdzie nazwa Sz. utrzymała się przy łące. 3. Sz. al. Szydłowskie pole, pow. gnieźnieński, w okolicy Pobiedzisk, na Imieleńku, istniało za czasów Łaskiego L. B. , I, 46. 4. Sz. , ob. Szydłowskie jezioro, E. Cal. Szydłowce, wś nad Zbruczem, pow. kamieniecki, okr. pol. Lanckoroń, gm. Olchowiec, par. kat. Zbrzyź, sąd Gródek, ma 77 osad, 440 mk. 32 jednodworców, 767 dzies. ziemi włośc. z Zieloną, 38 cerkiewnej, dworska w częściach. Posiada cerkiew p. w. N. M. Panny, z 1852 r. , z 1634 parafianami, kaplicę katol. dek. kamienieckiego, posterunek straży pogranicznej. Grunta częścią spadziste, górzyste, częścią równe; kamień wapienny. Własność dawniej Jędrzeja Łabęckiego, dziś największą część posiada Szmidowicz. Podług reg, pobor. pow. kamienieckiego z 1573 r. mta Krzikow i Szidlowce wnoszą 4 mrk szosu i od 2 kół młyn. dziedzicznych, razem 8 fl. , czopowego zaś 7 fl. Jabłonowski, Wołyń i Podole, 231, 232. Por. Kryków. Dr. M. Szydłowce, wś, pow. husiatyński, 8 klm. na płd. od Husiatyna sąd pow. , st. kol. , urz. poczt. i tel. . Na zach. i płn. zach. leży Sidorów, na płn. Trojanówka część Suchodołu, na wsch. i płd. Kryków pow. kamieniecki gub. podolskiej. Wzdłuż granicy wsch. i płd. płynie Zbrucz. W jego dolinie leżą zabudowania. Własn, więk. ma roli or. 92, łąk i ogr. 26, past. 10, lasu 457 mr. ; wł. mn. roli or. 93, łąk i ogr. 75, past. 16 mr. W r. 1880 było 178 dm. , 1012 mk. w gminie, 5 dm. , 37 mk. na obszarze dwor. 782 gr. kat. , 242 rz. kat. , 21 izr. , 4 in. wyzn. ; 928 Rusinów, 121 Polaków. Par. rz. kat. w Sidorowie, gr. kat. w miejscu, dek. husiatyński. Do par. należy Zielona. We wsi cerkiew p. w. św. Mikołaja i szkoła etat. lklas. ; młyn wodny. Lu. Dz. Szydlówek 1. wś i folw. , pow. konecki, gm. i par. Szydłowiec, odl. 47 w. od Koń skich, leży przy drodze bitej, ma 40 dm. 1 mur. , 280 mk. Bogate łomy piaskowca, na leżące do rozmaitych właścicieli. Najbogat sze posiadają warszawscy kamieniarze. Dwa młyny jeden we wsi, drugi, zwany Olszy ny, za wsią. Folw. , donacyą rządowa Nieratowa ma 350 mr. ; włościanie mają 558 mr. W 1827 r. było 14 dm. , 145 mk. Wś ta pier wotnie należała do par. Gąsawy wcielonej około 1435 do par. Jastrząb. Długosz nie wymienia jej wcale. Według reg. pobor, z r. 1569 wś ta była własnością wojewodzica wi leńskiego Radziwiłła, który płacił od 10 półłanków, 2 zagr. ; Stanisław Dąbek z bracią miał 1 łan a Jan Kochanowski 6 półłan. , 2 zagr. Pawiński, Małop. , 585. 2. Sz. , wś, pow. kielecki, gm. Dąbrowa, par. Kielce, leży przy trakcie bitym kieleckoradomskim. W r. 1827 było 26 dm. , 217 mk. W połowie XV wieku Sz. , własność prebendy szydłowieckiej przy kolegiacie kieleckiej, miała 6 łan. km. , z każdego płacono czynszu po 6 skotów z po wodu jałowej ziemi. Sołtys miał 2 łany wolne z łąką, przytem dostawał siódmy denar czyn szu za usługi oddawane kanonikowi; kmiecie i sołtys płacą ze swych łanów dziesięcinę snopową i konopną, wartości 2 grzyw. , prebendzie. Sadzawka należała do kanonika Dłu gosz, L. B. , I, 465. Według reg. pob. pow. chęcińskiego z r. 1540 wś Sz. , w par. Kielce, należąca do kanonii kieleckiej Mikołaja Bedleńskiego, scholastyka krakows. , miała 4 kmieci na ćwierciach, 1 łan sołtysi, płacący czynszu 1 grzywnę. Cała wartość 30 grzyw. W r. 1573 biskup krakowski płacił tu od 2 łan. , sołtysi 1 łan Pawiński, Małopolska, 277, 309. Br. Ch Szydłowiec, wś, pow. rohaczewski. W r. Szydłowce 1750 dwie służby w Sz. należały do starostwa Rzeczki. Szydłowicze al. Szyłowiczy 1. wś włośc, pow. oszmiański, w 2 okr. pol. , gm. Krowo o 7 w. , okr. wiejski Sakowicze, o 36 w. od Oszmiany, 8 dm. , 60 mk. prawosł. i 13 kat. w 1865 r. 23 dusz rewiz. . 2. Sz. , sioło i dobra nad Szczarą, pow. słonimski, w 5 okr. pol, gm. Szydłowicze, o 8 w. od Słonima, 20 w. od Bytenia okr. pol. a 145 w. od Grodna, ma 80 dm. , cerkiew, zarząd gminy włośc. Par. praw. , dekanatu błahoczynia Słonimskiego, 3223 wiernych. 3. Sz. , sioło, pow. wołkowyski, w 4 okr. pol. , gm. Szydłowicze, o 20 w. od Wołkowyska a 68 w. od Grodna. Posiada kośc. par. drewniany, p. w. św. Trójcy, z drzewa wzniesiony w 1600 r. przez kasztelana Krzysztofa Wolskiego, a odnowiony w 1807 r. przez miejscowego plebana ks. Fran. Cybulskiego. Par. kat. , dek. wołkowyskiego, 4048 wiernych. Księgi metryczne zaczynają się od 1620 r. Powierzchnia w; parafii nierówna, łąki, krzaki, grunta rozmaite, zraszają rzki Naumka i Olszanka. 4. Sz. , folw. , tamże, o 16 w. od Wołkowyska. J. Krz. Szydłowiec, miasto, w pow. koneckim, nad rzką Korsseniówką dopł. Radomki, o 28 w. na Wsch. płn. od Końskich, o 28 w. na płd. zach. od Radomia, o 7 w. na zach. płd. od Jastrzębia, przy szosie z Radomia do Kielc, śród lesistej wyżyny, nieurodzajnej lecz bogatej w rudę żelazną i pokłady piaskowca, posiada 330 dm. 171 mur. , 5801 mk. , kościół par. mur. , dom przytułku dla starców i kalek, szkołę początkową, magistrat, urząd gm. , urz. poczt. , fabrykę narzędzi rolniczych. Ludność trudni się dobywaniem kamienia piaskowiec biały drobno ziarnisty, z którego wyrabia osełki, ławki, stoły i t. p. Do miasta należą przedmieścia Książek i Wymysłów. W 1827 r. było 277 dm. , 2890 mk. ; 1858 r. 320 dm. , 4039 mk. przeważnie żydzi. Sz. należy do całej grupy osad możnowladzczych, otaczających pasmo łysogórskie. Śród obszarów leśnych, porozdawanych przez panujących różnym dostojnikom, powstają w XV i XVI w. liczne osady, ogniska żywej pracy przemysłowej i życia umysłowego. Kiedy Sz. otrzymał prawo miejskie i kiedy przeszedł na własność Odrowążów mających jedno ze swych gniazd w poblizkim Białaczowie, nie wiadomo. Jeszcze w r. 1568 przedmieście szydłowieckie Podzamcze, wieś należy do dóbr ststwa radomskiego, widocznie i miasto powstało na obszarze należącym pierwotnie do tegoż starostwa. Za Kazimierza Jagiellończyka dwaj Odrowąże ze Szydłowca zajmuja stanowiska na dworze królewskim jeden z nich Stanisław, kaszt. żarnowski, potem radomski, jest marszałkiem dworu i ochmistrzem dzieci królewskich, drugi Mikołaj burgrabią zamku krakowskiego. Oni to otrzymali w r. 1470 od króla Kazimierza Jagiellończyka przywilej przenoszący miasto Sz. i wsi Sz. , Szydłowiecką Wolę al Korzeń, Dynów, Prandocin, Grabowę i Grabowską Wolę z prawa polskiego na niemieckie. Wedle tradycyi początek miastu mieli dać dwaj bracia Sławko i Jakub w 1427 r. Rozwój pomyślny osady wiąże się z szybkiem wyniesieniem i krótkotrwałą świetnością rodu, mającego w niej swe gniazdo. Stanisław, kasztelan radomski f 1493, z dwu żon zostawił 20 dzieci. Miał on 9 sióstr, które wszystkie powydawał za mąż. Z synów jego Jakub, podskarbi kor. i kaszt. sandomierski, zabiegły w zbieraniu majątku i oszczędny, umiera r. 1509; Piotr, krajczy kor. , ststa gostyński i inowrocławski, w łaskach u Jana Olbrachta 1501; Paweł, kustosz. krak. , proboszcz pozn. , kanclerz królewicza Zygmunta, gdy ten zarządzał Szląskiem 1506. Najgłośniejszymi stali się Krzysztof, kanclerz w. kor. , kaszt. krak. 1467 1532, i Mikołaj, podskarbi w. kor. , kaszt. sandom. 1532. Na nich wygasła rodzina ta w linii męzkiej. Z córek Krzysztofa jedna wyszła za Mikołaja Radziwiłła, druga za Jana, ks. oleśnickiego i ziębickiego. Wychowani razem z synami Kazimierza Jagiellończyka, posiadali zaufanie i wpływ wielki na swych towarzyszów, gdy ci zasiędą z kolei na tronie. Wpływu swego i władzy użyje Krzysztof na podniesienie świetności swego rodu, przez gromadzenie różnemi sposobami wielkich dostatków, zwiększanie posiadłości i uświetnianie siedzib wspaniałemi zamkami, kościołami, pomnikami. Ambitne marzenia nie ziściły się; świetne siedziby i wielkie mienie przeszły w obce ręce. Pamiątką możnowładczej fantazyi pozostały tylko wspaniałe grobowce w kościele szydłowieckim i rękopiśmienna genealogia tej rodziny, illustrowana pieknemi portretami, wykonana w r. 1531 przechowana w zbiorach Działyńskiego w Kórniku i ogłoszona drukiem r. 1848 w Paryżu. Po śmierci Szydłowieckich przeszedł Sz. drogą spadku do Radziwiłłów, którzy się pisali hrabiami na Sz. W r. 1578 Stefan Batory potwierdza na prośbę Mikołaja Radziwiłła wszystkie dotychczasowe przywileje miasta. W 1591 r. Mikołaj Radziwiłł, woj. trocki, zatwierdzając w Nieświeżu prawa miasta, postanowia, iż na Trzy Króle wybierać będzie dwóch radnych a mieszczanie od siebie dwóch i ci czterej mają wymierzać sprawiedliwość i kary pieniężne pobierać na swój dochód. W akcie tym naznacza dalej granice gruntów miejskich, nadaje pastwisko, wręb w lesie na budowle i zbieranie leżącego na opał, oznacza czynsze z domów, placów, Szydłowiec Szydłowiec Szydłowicze Szydlowiec Szydłowin od rzemiosł, wyrobu piwa i wódki, wreszcie wkłada na mieszczan obowiązek dostarczania na wojnę 12 pieszych. Podstawą pomyślności miasta były jarmarki. Pierwsze dwa nadał Zygmunt I r. 1505, następnie Zygmunt III w r. 1589 ustanowił 5 jarmarków a August III dodał jeszcze 4 w r. 1757. Szereg klęsk jakie sprowadziły wojny od połowy XVII w. aż do r. 1815, zrujnował dobrobyt mieszczan. Inne przyczyny odebrały dziś osadzie jej dawniejsze handlowe znaczenie. Od Radziwiłła przeszedł Sz. wraz z dobrami na początku obecnego stulecia w posiadanie księżny Sapieżyny, która odstąpiła go rządowi. Najciekawszym zabytkiem przeszłości miasta jest kościół paraf. p. w. św. Zygmunta, wzniesiony przez Odrowążów 1432. Zbudowany z ciosowego kamienia, wysoki, z wyniosłym dachem, dachówką krytym, zamiast sklepienia ma sufit z desek, ozdobiony malowidłami przedstawiającemi króla na tronie św. Zygmunta, w płaszczu purpurowym, otoczonego gronem świętych. Wielki ołtarz z drzewa, w formie szafy. Obok ołtarza z lewej strony okazały grobowiec marmurowy Mikołaja Szydłowieckiego, wzniesiony przez brata jego Krzysztofa. W jednej z kaplic znajduje się starożytny składany ołtarz z drzewa, podobno domowy Szydłowieckich, ofiarowany następnie kościołowi przez jednego z Radziwiłłów. Naprzeciw tej kaplicy wznosi się sarkofag, w kształcie ołtarza, z marmuru czarnego, w środku którego stoi, wsparta o urnę, postać niewieścia z białego marmuru. Grobowiec ten, dłuta Jakuba Monalda, przebywającego na dworze Stanisława Augusta, wzniósł Mikołaj Radziwiłł, ststa radoszkowski, żonie swej, Gawdzickiej z domu, siostrze miejscowego proboszcza. On sam zmarł w r. 1795 i pochowany został w tymże kościele. Przechował się też zamek wzniesiony r. 1629 przez Alberta Władysława Radziwiłła, kaszt. trockiego, księcia na Nieświeżu i Ołyce, hrabiego na Szydłowcu, zapewne w miejscu dawnej rezydencyi Szydłowieckich. Zbudowany w czworogran, z wieżą, w stylu włoskim. Około r. 1860 został przerobiony na browar. Piękny ratusz starożytny, odrestaurowany r. 1829, pochodzi zapewne z XVI w. Opisy Sz. podał Tyg. Illustr. z r. 1862, t. V, 220 i VI, 224; Tyg, Powsz. z r. 1878, Nr. 2; Fr. M. Sobieszczański w dziełku Wycieczka archeologiczna w gub. radomską str. 25 i nast. . Leśnictwo rządowe szydłowieckie, z zarządem we wsi Skarzysko, dzieli się na pięć straży skarzyska, majdowska, sadecka, chronowska, huciska, Sz. par. , dek. konecki, 4312 dusz. Sz. gmina, w pow. koneckim, należy do sądu gm. okr. II w os. Chlewiska. Gmina ma 11, 941 i mr. obszaru, w tem ziemi dwor. 3735 mr. , 672 dm. 12 mur. , 5366 mk. W skład gminy wchodzą Bąków, Chustki, Ciechostowice, Ciepła, Długosz, Huta, Jankowice, KorzeniowaWola, Książek folw. , Majdów, Marywil, Mościska, Mszadła, Moskowka, Olszyny, Rybianka, Sadek, SkarzyskoKsią żęce, StaraWieś, SzydłowiecPodzamcze, Szydłowek, Świerczek, Świniów, Wysoka i Zdziechów. Br. Ch. Szydlowiec, potok, lewy dopływ pot. Babułówki, pow. mielecki. Szydlowiec, wś, pow. mielecki, śród lasów sosnowych, u źródeł Babułówki dopł. Wisły pod Baranowem. Par. rz. kat. w Ostrowie Tuszowskim; odl. o 5 klm. na wschód od Mielca, leży w równinie wzn. 182 mt. npm. Pos. wiek. Mojżesza Hermelego wynosi 42 roli, 19 łąk, 1430 lasu, 12 mr. wydm piaszczystych; pos. mn, ma 115 roli, 58 łąk i ogr. , 14 past. i 19 mr. lasu. Wś ma 24 dm. , 160 mk. 85 męż. , 75 kob. ; 153 rz. kat. i 7 izr. Najbliższą osadą na płn. zach. jest Wola Chorzelowska, na płd. wschód Toporów. Wś tę po raz pierwszy podaje spis poborowy z r. 1662 Pawiński, Małop. , 55 a, jako należącą do par. w Mielcu. Ta część puszczy sandomierskiej dopiero w XVII w. się zaludniła. Szydłowiec 1. Schidlowitz po r. 1871, wś z kośc. prot. , pow. gnieźnieński Witkowo, o 11 klm. na wsch. płn. od Powidza i 8 klm. na zach. od Wilczyna, na zach. wybrzeżu jez. Budzisławskiego, stanowiącego granicę od królestwa polskiego, par. prot. w miejscu, kat. w Powidzu, poczta w Orchowie, st. dr. żel. w Trzemesznie o 18 klm. ; 27 dm. , 233 mk. 35 kat. , 190 prot, , 8 żyd. i 435 ha 338 roli, 54 łąk. Sz. wchodził w skład ststwa powidzkiego; zabrany przez rząd pruski, wcie lony był do domeny Skórzęcin, którą nastę pnie przeniesiono do Gniezna. Par. prot. w r. 1860 liczyła w 27 osadach 1374 dusz, obok 1757 kat. Ob. Świdwowiec. 2. Sz. al. Szydłowieckie leśnictwo, niem, Huettchen, tamże, 1 dm. , 10 mk. E. Cal. Szydlowiecka Wola 1. wś i folw. , pow. łowicki, gm. i par. Bolimów odl. 5 w. , o 19 w. od Łowicza, ma 57 dm. , 500 mk. ; gorzelnia z produkcyą na 60, 000 rs. Fol. Sz. i Józefów oddzielony został w r. 1874 od dóbr Bolimów, rozl. mr. 1520 gr. or, i ogr. mr. 962, łąk mr. 175, past. mr. 127, lasu mr. 225, nieuż. mr. 31; bud. mur. 9, drewn. 31; płodozm. 12pol. , las nieurządzony. 2. Sz. W. , pow. konecki, ob. Korzeniowska Wola. Szydłowieckie Podzamcze, folw. , ob. Podzamcze 6. . Szydłowin, folw. dóbr Krynica, w pow. sokołowskim. Szydłówka, wś, pow. konstantynowski, gm. Olszanka, par. Hadynów, ma 48 dm. , 344 Szydłówka Szydłowiec Szydlowiecka Wola Szydłowiec Szydłowieckie Podzamcze Szyińce Szyjałówka Szyicze Szydłowski Radoryż Szygówka Szygale Szydziszki Szydłowskie Szydłowszczyzna Szydłowy Szygi Szydogie Szydogiszki mk. 1101 mr. obszaru. W 1827 r. 53 dm. , 285 mk. Szydłówka, jezioro w Kurlandyi, ob. Schidlowka. Szydłówka, słobódka, pow. uszycki, na pograniczu pow. kamienieckiego, okr. pol. Dunajowce, gm. Rachnówka, par. Suprunkowce, przy drodze z Huty Czarnej Słobodki Jackowieckiej do Derewian. Należy do wsi Suprunkowiec. Szydłówko, wś i folw. , pow. mławski, gm. Dębsk, par. Szydłowo, odl. 4 w. od Mławy, ma 23 dm. , 213 mk. W 1827 r. 12 dm. , 94 mk. Fol. Sz. z attyn. Młodynino rozl. mr. 870 gr. or. i ogr. mr. 429, łąk mr. 65, past. mr. 6, lasu mr. 354, nieuż. mr. 16; bud. mur. 4, drew. 20; las nieurządzony. Wś Sz. os. 31, mr, 193. Szydłówko. wś, pow. mogilnicki, o 3 1 2 klm. na płd. od Wielatowa poczta, na zach. wybrzeżu jez. Szydłowskiego; par. Szydłów, st. dr. żel. w Trzemesznie o 8 klm. , 6 dm. , 70 mk. kat. i 156 ha 147 roli, 3 łąk. Sz. dzieliło losy sąsiedniego Szydłowa. Szydłowo, wś i folw. , pow. mławski, gm. Dębsk, par. Szydłowo, odl. 5 od Mławy, posiada kościół par. mur. , urz. gm. , 23 dm. , 287 mk. W r. 1889 fol. Sz. i Maryanowo rozl mr. 744 gr. or. i ogr. mr. 571, łąk mr. 32, past. mr. 5, lasu mr. 112, nieuż. mr. 24; bud. mur. 2, drewn. 21; las nieurządzony. Wś Sz. os. 35, mr. 172; wś Maryanowo os. 7, mr. 10. Kościół i par. erekcyi nieznanej. Obecny z r. 1838. Sz. par. , dek. mławski, 2065 dusz. Szydłowo al. Szyłowo 1. wś, pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , gm. Zaleś, okr. wiejski Zaleś 2, o 7 w. od gminy a 34 w. od Dzisny, 4 dm. , 56 mk. w 1865 r. 21 dusz rewiz. . 2. Sz. , wś, pow. dzisieński, w 4 okr. pol. , gm. Prozoroki o 2 w. , okr. wiejski i dobra, Kossów, Sanniki, o 33 w. od Dzisny, ma 2 dm. , 14 mk. kat. Szydłowska Wola, wś, pow. mławski, gm. Stupsk, par. Wyszyny, odl. 8 w. od Mławy, ma 23 dm. , 239 mk. W 1885 r. fol. Sz. Wola rozl. mr. 969 gr. or. i ogr. mr. 537, łąk mr. 45, past. mr. 101, lasu mr. 265, nieuż. mr. 31; bud. mur. 4, drewn. 6; płodozm. 11pol. , las nieurządz. Wś Sz. Wola os. 29, mr. 282. Szydłowski Radoryż, ob. Radoryż 1. . Szydłowskie, jezioro, w pow. mogilnickim, przeszło 5 klm. długie, około 300 kroków szerokie, ciągnie się od Wielatowa do Szydłowa; na płn. połączone z jez. Żabnem, zasila się na zachodzie odpływem jez. Trzemeszeńskiego; na płd. łączy się z jez. Skorzęcińskiem Niedzięgiel, z którem odpływa do Kwieciszewicy, dopł. Noteci. Na wsch. wybrzeżu jeziora Sz. leżą Targownica i Płaczkowo, a na zach. Szydłówko i Szydłowo. Szydłowszczyzna 1. folw. i dobra, pow. prużański, w 1 okr. pol. , gm. Dobuczyn, o 11 w. od Prużany. 2. Sz. , dobra, tamże, o 12 w. od Prużany. Szydłowy, potok, dopływ poi Konieczna ob. , pow. gorlicki. Szydogie u Buszyńskiego, w spisie urzędowym Szydagi, wś, pow. rossieński, gm. i par. Skaudwile, o 32 w. od Rossień. Szydogiszki, przysiołek, pow. poniewieski, w 3 okr. pol. , o 18 w. od Poniewieża. Szydziszki, os. , pow. wyłkowyski, gm. i par. Wyłkowyszki odl. 7 w. , ma 1 dm. , 11 mk. W 1827 r. 1 dm. , 13 mk Szyfra, futor, pow. latyczowski, przy drodze z Wańkowiec do Zińkowa. Szygale V, 348, mylnie, zamiast Szyłgale. Szygany, wś, pow. słonimski, w 2 okr. pol. , gm. maryjska, o 20 w. od Słonima. Szygi Stare, wś i folw. , pow. makowski, gm. Siele, par, Rożan, odl. 14 w. od Makowa. W 1827 r. 12 dm. , 77 mk W 1876 r. folw. rozl. mr. 931 gr. or. i ogr. mr. 419, łąk mr. 61, past. mr. 57, wody mr. 2, lasu mr. 150, zarośli mr. 227, nieuż. mr. 15; bud. drewn. 9; las nieurządzony. Wś Sz. Stare os. 27, mr 134. Szygówka al. Szygówek, wś, pow. pułtuski, gm. obryte, par. Zambski, ma 11 os. , 216 mr. Wchodziła w skład dóbr Górki. Szyicze wś i folw. nad rz. Nienacz, lew. dopł. Prypeci, pow. rzeczycki, w 3 okr. pol. wasilewickim, gm. Dudzicze, par. praw. Suchowicze, o 2 mile od st. dr. żel. pińskiej Mozyrz. Niegdyś ststwo szyjskie, szyjeckie al szyickie, obejmujące wsi Sz. i Jurewicze, które w drugiej połowie XVIII w. posiadał Michał Jeleński, podkomorzy mozyrski, opłacając kwarty 322 złp. 10 gr. a hyberny 195 złp. ; przeszło następnie na skarb. Wś ma 37 osad, cerkiewkę na cmentarzu grzebalnym; grunta piaszczyste. Folw. , około 17 1 2 włók, nabył w 1872 r. Teofil Sadowski Sz. razem z Torowieżami opłacały w 1717 r. 165 złp. hyberny ob. Vol Leg. , t. VIII, 374. A. Jel. Szyińce, wś nad Rowkiem dopł. Rowu, pow. latyczowski, okr. pol. Zińków, gm, . Żeniszkowce, par. kat. Derażnia, o 13 w. od Baru, ma 109 os. , 631 mk. , 682 dzies. ziemi włośc, 1041 dwors. , 48 cerkiewnej; 2 młyny. Posiada cerkiew p. w. N. M. P. , z 1753 r. , z 1124 parafianami. Własność Brzozowskich i Łapczyńskich, dawniej Sarneckich. Dr. M. Szyjakowo, , os. , niegdyś w pow. kaliskim Odolanów, ku wsch. od Raszkowa, graniczyła z Szczurami. W r. 1424 zamieniono Sz. na Sulisław; r. 1558 odgraniczono je od Szczurów; około r. 1660 leżało Sz. pustkami. Akta ziemskie kaliskie zawierają różne czynności odnoszące się do tej osady. E. Cal. Szyjałówka, wś nad rz. Naczą prawy dopływ Bobru, pow. borysowski. Szygany Szydłówka Szyfra Szydłówka Szydłówko Szydłowo Szydłowska Wola Szykowo Szykiły Szykima Szykinis Szyjka, wś i folw. pow. sieński, gm. Bóbr. Wś ma 36 dm. , 291 mk. ; folw. należy do dóbr Krupka ob. , stanowiących dawniej część hrabstwa smolańskiego Sanguszków, następnie własność Świackich. Szyjki 1. wś i folw. nad rz. Wkrą, pow. ciechanowski, gm. Młock, par. Glinojeck, odl. o 22 w. od Ciechanowa, ma 14 dm. , 183 mk. W 1879 r. fol. Sz. rozl. mr. 799 gr. or. i ogr. mr. 373, łąk mr. 92, past. mr. 42, lasu mr. 210, wody mr. 60, nieuż mr. 22; bud mur. 1, drewn. 15; las nieurządzony, pokłady torfu. Wś Sz. os. 22, mr. 33; wś Kowalewko os. 6, mr. 157. 2. Sz. , pow. kolneński, gm. Kubra, par. Przytuły. 3. Sz. , pow. płocki, ob. Ilinko. Szyjki, przyl. do Gromca, pow. chrzanow ski, o 9 klm. na płn. wschód od Oświecima, na płn. od wsi, śród lasów. Wólka składa się z 29 dna. i 184 mk. Leży przy drodze z Gromca do Libiąża Małego. Mac. Szyjki, folw. do Wierzbiczan, pow. inowrocławski, o 4 klm. na płd. od Gniewkowa, w r. 1830 miał 3 dym. i 35 mk. kat. ; dziś nie istnieje. Szyjkowice, niem. Sczeykowitz, Halsdorf, Sciekowice, 1531 Czykowitze, 1581 Schtzawikowitze, Schikowitz, wś, pow. rybnicki, par. kat. Dolny Bełk, ma 808 ha 391 ba roli, 66 łąk i 291 lasu, 70 dm. , 489 mk. 10 ew. . Młyn wodny, leśnictwo rządowe. Szyk, wś, pow, limanowski. Składa się z 87 dm. rozrzuconych po wzgórzach, ma ko ściół par. drewniany, zbudowany nad Rybskim pot. dopł. Wilkowiska, dopł. Stradomki i szkołę początkową. Od płd. zasłania wieś góra Kostrza 730 mt. , od płn. Krzemionki 439 mt. , pokryte przez Koński las. Dolina potoku opada dosyć stromo z płd. zach. od 511 mt, na granicy Rybiego Nowego, na 319 mt. ku płn. w stronę Rzek. Odl. od Limanowy wynosi 15. 9 klm. We wsi jest 524 mk. 248 męż. , 276 kob. , 500 rz. kat. , 24 izrael. Pos. wiek. Maryi Russockiej wynosi 492 mr. 281 roli, 20 łąk, 144 mr. lasu; pos. mn. ma 397 roli, 68 łąk, 145 past. i 140 mr. lasu. Długosz nie wymienia tej wsi i parafii; w r. 1490 Pawiński, Małop. , 449 i 450 znajduje my Szyk i Szyc w par. Góra św. Jana, a 1581 ibid. , 53 Schyk Wyższy Jana Strzeleckiego, ma parafię, 2 łany km. i 5 zagr. bez roli. Do par. należy w tym roku Szadek Sade k, na zach, położony. W szematyźmie dyec tarnowskiej z r. 1880 zanotowano jako rok erekcyi kościoła 1209 zapewne 1509 a poświęcenia 1633. Według podania przed r. 1633 mieli jakiś czas kościół ten posiadać socynianie. Wśród ról plebańskich znajduje się pagórek zwany Zamczyska, na którym wybudowano kaplicę. Do parafii należą Rzeki i Podczasze. Mac. Szykarty, właściwie Iszkarty, folw. , powwyłkowyski, gm. Zielonka, par. Olwita, 1 dm. , 28 mk. Szykatowicze, fol. poradziwiłłowski, pow. miński, nabyty po 1878 r. przez hr. Czapskich, do dom. Stańków; około 57 włók. Szykiły, przysiołek, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 1 okr. pol. , gm. Domaczewo, o 40 w. od Brześcia. Szykima, zaśc, pow. wileński, w 1 okr. pol. , gm. Niemenczyn, okr. wiejski Traszkuny, o 11 w, od gminy, 4 dusze rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Giejany. Szykinis, , jezioro, w pow. sejneńskim, na obszarze dóbr Łosewicze, w pobliżu jez. Szławantelis. Szykle, dobra, pow, szawelski, gm. Poszwityń, o 43 w. od Szawel. W urodzajnej i dobrze zagospodarowanej glebie. Należał niegdyś do rozległych dóbr stołowych królewskich, darowanych następnie przez cesarzową, Katarzynę II hr. Platonowi Zubowowi, obecnie należy do dobr ekonomii szawelskiej hr, Mikołaja Zubowa, marszałka szlachty gub. kowieńskiej. Szykoniszki, zaśc, pow. wileński, w 2 okr, pol. , gm. Mejszagoła, okr. wiejski i dobra w 1865 r. Izmailskich Rostyniany, o 12 w, od gminy a 20 w. od Wilna, ma 1 dm. , 7 mk. katol, w 1865 r. 2 dusze rewiz. . Szykowicze, w spisie z 1865 r. Szypkowicze, wś włośc. nad jez. Watoryno, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. i dobra skarbowe Miadzioł, okr. wiejski Nowiki, o 10 w. od gminy a 44 w. od Wilejki, ma 7 dm. , 43 mk. prawosł. i 5 katol. w 1865 r. 30 dusz rewiz. . Szykowo, pow. wilejski, ob. Przewóz 1. Szyksznialiszki, wś, pow. poniewieski, w 3 okr. pol. , o 37 w. od Poniewieża. Szyksznie, wś i os. leś. , pow. władysławowski, gm. i par. Błogosławieństwo, odl. od Władysławowa 32 m. Wś ma 2 dm. , 28 mk. ; os. leś. 1 dm. , 8 mk. W pobliżu leży os. Sz. al. Taryszrys, mająca 2 dm. , 14 mk. W 1827 r. było 2 dm. , 21 mk. Szyksznie 1. wś, pow. poniewieski, w 2 okr. pol. , o 47 w. od Poniewieża. 2. Sz. , do bra, pow. rossieński, gm. Skaudwile, o 31 w. od Rossień. 3. Sz. , wś, tamże, gm. Sartyniki, par. Wojnuta, o 82 w. od Rossień. 4. Sz. , wś, pow. rossieński, gm. Mańkuny, par. Girtakol, o 9 w. od Rossień. 5. Sz. , dwie wsi, pow, wiłkomierski, gm. Uciany, par. Sudejki, o 87 i 88 w. od Wiłkomierza, uwłaszczo ne z dóbr Uciany. Na gruntach wsi znajduje się dawne horodyszcze, o którem nie prze chowało się żadnego podania. 6 Sz. , ob. Szykszny. J. Krz. Szykszniewo, wś i fol. , pow. wyłkowy ski, gm. Kibarty, par. Olwita, odl. od Wył Szykle Szykoniszki Szykowicze Szyksznialiszki Szyksznie Szykszniewo Szyjka Szykatowicze Szykarty Szyk Szyjki Szyjk Szyladis Szylele Szykszniszki kowyszek 15 w. , ma 6 dm. , 51 mk. W 1827 r. 15 dm. , 256 mk. W r. 1887 fol. Sz. rozl mr. 855 gr. or. i ogr. mr. 667, łąk mr. 137, past. mr. 4, nieuż. mr. 47; bud. mur. 10, z drzewa 16; płodozm. 9pol, pokłady torfu. Wś Sz. os. 9, mr. 7; wś Obszrutele os. 18, mr. 235. Dobra Sz. , dawniej rozleglejsze, uległy rozdziałowi przez odłączenie przed r. 1878 fol. Konstantynowo i Nowy Folwark al Augustowo. Szykszniszki, fol. , pow. wileński, w 4 okr. pol, o 30 w. od Wilna, 1 dm. , 11 mk. katol Szykszny 1. wś, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol, o 69 w. od Nowoaleksandrowska. 2. Sz. , ob. Szyksznie. Szyktorska Buda, wś, pow. tomaszowski, gm. i par. Dołhobyczów. Szykucie, wś, pow. maryampolski, gm. Chlebiszki, par. Preny, odl od Maryampola 41 w. , ma 7 dm. , 80 mk. W 1827 r. 5 dm. , 63 mk. Szykucie, wś nad rz. Wołmą, pow. miński, w 3 okr. pol kojdanowskim, gm. Rubieżewicze, ma 8 osad; grunta szczerkowe, uro dzajne, łąki obfite, miejscowość od północy falista, małoleśna. A. Jel. Szykutyszki, wś, pow. władysławowski, gm. Tomaszbuda, par. Wysokaruda, odl od Władysławowa 29 w. , ma 11 dm. , 80 mk, W 1827 r. 5 dm. , 53 mk. , par. Sapieżyszki. Szyladis, rzeczka, ob. Szyladis. Szylanka al Szylwianka, rzeczka, w pow. oszmiańskim, prawy dopływ Berezyny Niemnowej. Szylany 1. wś, pow. rossieński, gm. i par. . Andrzej ów, o 103 w. od Rossień. 2. Sz. , dobra i wś, pow. szawelski, gm. Kurszany, o 37 i 38 w. od Szawel W 1717 r. należały do Kurszan Jakuba Grużewskiego. 3. Sz. , dobra, tamże, o 40 w. od Szawel Vol. leg. VI, 362 i 365 wymieniają dwie królewszczyzny w ks. żmujdzkiom Sz. Numsze wś Numsze, w pow. szawelskim, gm. Kurszany i Sz. Skrable wś Skrable, w pow. rossieńskim, par. Retów. 4. Sz. 1 i 2, dwa zaśc, tamże, o 37 w. od Szawel 5. Sz. , wś, pow. szawelski, gm. Szawle, o 12 w. od Szawel St. dr. żel, lipaworomeńskiej, między Szawlami o 12 w. a Radziwiliszkami o 11 w. , odległą jest o 166 w. od Lipawy, 82 w. od Możejek a 197 w. od Kałkun. 6. Sz. , ob. Szyłany. J. Krz. Szylbark, 1648 Szylbarg, 1717 Szylberk, niem. Schildberg, dobra ryc, pow. człucbowski, st. p. Barkenfelde o 2. 5 klm. , par. kat. Heinrichswalde; 487 ha 375 roli orn. , 75 łąk, 30 lasu; 1885 r. 9 dm. , 26 dym. , 167 mk. , 27 kat. , 140 ew. ; hodowla bydła rasy amsterdamskiej, cegielnia i gorzelnia parowa. Według taryfy pobor, z r. 1648, gdzie uchwalono pobór podw. a akcyzę potr. , płacił tu p. Mrowiński od 20 wł. folw. 20 fl. ok Roczn. Tow. P. N. w Pozn. , 1871, str. 190. Sympla wynosiła 1717 r. 1 zł. 1 gr. ob. Cod. Bek. w Peplinie, str. 95. Przywilej krzyżacki r. 1374 na dobra tutejsze i sztynbornskie wystawiony przytoczony w artykule Sztynborn, Szylbniki, zaśc, pow. wileński, w 4 okr. pol, gm. Woroniany, okr. wiejski Dubinki, o 5 w. od gminy, 8 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Bystrzyca. Szyldak, niem. Schildeck, wś i dobra ryc, pow. ostródzki, st. p. Reichenau, , par. katol Ostród. Wś powstała w 1394 r. , założona na 60 włókach. Posiadała do 1580 r. kościół filialny do Ostrowina. Następnie stała kaplica. Ob. Kiersztanowo 2. Szyle 1. wś, pow. wileński, w 3 okr. pol, gm. Giedrojcie, okr. wiejski Marciniszki, o 1 w. od gminy w 1865 r. 8 dusz rewiz. ; należało do dóbr komarowieckich, Stan. Merchelewicza. 2. Sz. , wś, pow. kowieński, w 2 okr. pol, o 62 w. od Kowna. 3. Sz. , dwór, pow. poniewieski, w 2 okr. pol, o 50 w. od Poniewieża. 4. Sz. ; wś, pow. rossieński, gm. Aleksandrów, par. Nowemiasto, o 109 w. od Rossień. 5. Sz. , wś, pow. telszewski, w 2 okr. pol, o 36 w. od Telsz. Szylejkany 1. wś, pow. poniewieski, w 2 okr. pol, o 49 w. od Poniewieża. 2. Sz. , wś, pow, poniewieski, w 3 okr. pol, o 47 w. od Poniewieża. 3. Sz. , ob. Szylejkiany. Szylejki 1. 1 i 2, dwie wsi, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 48 w. od Nowoaleksandrowska. 2. Sz. , zaśc, pow. wiłkomierski, gm. Pupany, o 67 w. od Wiłkomierza. 3. Sz. , zaśc, tamże, gm. Kupiszki, o 100 w. od Wilkomierza. Szylejkiany 1. wś włośc, pow. święciański, w 2 okr. pol, o 62 w. od Swięcian, ma 5 dm. , 79 mk. katol 2. Sz. , ob. Szylejkany. Szylejkiszki 1. 1 i 2, dwie wsi włośc nad jez. Merkmianką, pow. święciański, w 2 okr. pol, gm. Zabłociszki, okr. wiejski Cejkin, o 7 w. od gminy a 14 w. od Święcian, mają razem 13 dm. , 99 mk. katol i 5 żydów w 1865 r. 27 i 22 dusz rewiz. ; należą do dóbr skarbowych Daugieliszki. 2. Sz. , wś, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , gm. bachmacka, o 20 w. od Nowoaleksandrowska. 3. Sz. , wś, pow. wiłkomierski, gm. Pupany, o 68 w. od Wiłkomierza. J. Krz. Szylele, ob. Szyłele. Szylele 1. fol szl nad jez. Zuwintis, pow. święciański, w 2 okr. pol, o 56 w. od Święcian, 2 dm, , 1 mk. katol 2. Sz. , wś nad rz. Szyrwintą, pow. wileński, w 2 okr. pol, gm. Muśniki, okr. wiejski Poszyrwińcie, o 6 w. od gminy a 58 w. od Wilna, 3 dra. , 25 mk. katol w 1865 r. 11 dusz rewiz. ; należą Szylanka Szylany Szylbark Szylbniki Szyldak Szyle Szylejki Szylejkiany Szylejkiszki Szykszniszki Szykszny Szyktorska Buda Szykucie Szykutyszki Szylinek Szyliniki Szylińce Szylina Szylin Szylica Szylerowo Szylerowice Szylenówki Szyleniszki Szylemiszki Szyliszki Szylinka Szylinis towicza, 7 włók. Miejscowość wzgórzysta i dość lesista, grunta lekkie. A. Jel. Szylinek, wś nad Jasiołdą, pow. prużański, w 2 okr. pol, gm. Czerniakowo, o 49 w. od Prużany. Wchodziła w skład dóbr rząd. Kidule. SzylingPomusz, dobra, pow. poniewieski, w 4 okr pol, o 63 w. od Poniewieża. Szylinga, rzeczka, w pow. trockim, pod zaśc. Poszylinga. Szylingi, kordon, pow. telszewski, zarząd mta Kretyngi, o 68 w. od Telsz. Szylingiszki 1. dwór, pow. nowoaloksandrowski, w 5 okr. pol, o 82 w. od Nowoaleksandrowska. 2. Sz. , folw. , pow. poniewieski, w 2 okr. pol, o 46 w. od Poniewieża. Szylinie 1. wś, pow. święciański, w 1 okr. pol, ma 3 dm. , 28 mk. katol. 2. Sz. , zaśc. szl, pow. trocki, w 1 okr. pol, o 9 w. Trok, 1 dm. , 7 mk. katol 3. Sz. , zaśc, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 69 w. od Nowoaleksandrowska. 4. Sz. , wś, pow. telszewski, w 1 okr. pol, o 7 w. od Telsz. 5. Sz. , fol. nad rzką Ucianką, pow. wiłko mierski, gm. i par. Uciany, o 63 w. od Wił komierza, należy do dóbr Uciany. Na grun tach folwarcznych, nad Ucianką, znajduje się góra zamkowa ks. Utenesa. 6. Sz. , ob. Szy lina. J. Krz. Szyliniki, wś, pow. władysławowski, gm. Kidule, par. Słowiki, odl. od Władysławowa 26 w. , ma 28 dm. , 308 mk. , 30 os. , 742 mr. Szyliniki 1. wś, pow. rossieński, par. Betygoła. 2. Sz. , dwór, pow. rossieński, gm. Mańkuny, par. Girtakol, o 17 w. od Rossień. 3. Sz. , wś, tamże, o 18 w. od Rossień. 4. Sz. , wś, pow. rossieński, gm. Szweksznie, o 112 w. od Rossień. Szylinis 1. zaśc. nad jez. Łusza, pow, święciański, w 2 okr. pol, gm. i okr. wiejski Zabłociszki, o 7 w. od gminy a 21 w. od Święcian, ma 2 dm. , 18 mk. katol; należy do dóbr Andrzejewo Seyfertów. 2. Sz. , zaśc. , pow. kowieński, w 4 okr. pol, o 28 w. od Kowna. Szyliniszki, zaśc nad jez. Pokosas, pow. święciański, w 2 okr. pol, gm. i dobra skarbowe Łyngmiany, o 8 w. od gminy a 35 w. od Święcian, ma 3 dm. , 28 mk. katol. w 1865 r, 11 dusz rewiz. . Szylinka, potok, w pow. wileńskim, płynie pod karczmą Pohulanka. Szylinka 1. zaśc. , pow. wileński, w 5 okr. pol, gm. Szumsk, okr. wiejski i dobra skarbowe Kosina, o 2 1 2 w. od gminy, 6 dusz rewiz, 2. Sz. , karczma, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. Szyliszki, niewielkie jezioro, w pow, telszewskim, przez które przepływa rz. Markija, dopływ jeziora Plinksze. ła do dóbr Wybrańce, Łukaszewiczów. 3. Sz. , fol. , zaśc. i dobra, pow. wileński, w 2 okr. pol. , gm. Mejszagoła, okr. wiejski Iza belin, o 12 w. od gminy a 35 w. od Wilna. Folw. ma 1 dm. , 19 mk. katol. , zaśc. zaś 2 dusze rewiz. ; w 1865 r. własność Rodziewi czów. 4. Sz. , wś, pow. poniewieski, w 3 okr. pol. , o 18 w. od Poniewieża. 5. Sz. , przysiołek, tamże, o 26 w. od Poniewieża. 6. Sz. , ob. Szylele. J. Krz. Szylemiszki, folw. , pow. wiłkomierski, gm. Androniszki, o 60 w. od Wiłkomierza. Szyleniszki, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 1 okr. pol. , o 5 w. od Nowoaleksandrowska. Szylenówki, wś, pow. rossieński, gm. Kielmy, o 31 w. od Rossień. Szylerowice, w dok. Sulerovice, niem. Schuellersdorf, dobra ryc. i wś kośc. nad rzką Młynówką, o 1 2 mili od Odry, pow. raciborski, par. kat. Haatsch, odl. 2 4 5 m. od Raciborza. W 1885 wś miała 524 ha 445 ha roli, 149 dm. , 1125 mk. 1 ewang. ; dobra 1559 ha 613 roli, 54 łąk, 865 lasu, 19 dm. , 106 mk. katol. W 1861 r. było 863 dm. 1149 mk. 9 ew. . Na obszarze dóbr zamek w angielskim stylu, z okazałym parkiem 1330 mr. . Dawna posiadłość jezuitów. Obszar dóbr wynosi 8339 mr. w tem 3363 mr. roli, 4036 mr. lasu z bażantarnią. We wsi kaplica katol, z 1713 r. , szkoła katol. 2klas. , młyn wodny i 1950 mr, obszaru 1423 mr. roli. Szylerowo, wś i os. , pow. władysławowski, gm. i par. Błogosławieństwo, odl. od Władysławowa 35 w. , ma 12 dm. , 43 mk. Szylica, uroczysko, wzgórze nad Rosią, około Kargaszyna i Korsunia. Szylin 1. wś nad Jasiołdą, pow. prużański, na pograniczu Słonimskiego, w 2 okr. pol. , gm. Bereza, o 45 w. od Prużany. 2. Sz. , zaśc, pow. borysowski, w 1 okr. pol. cbołopienickim, gm. Łosznica, par. katol. Borysów, o 1 w. od toru dr. żel brzeskomo skiewskiej, na pół drogi pomiędzy st. Borysów i Bojary, ma 2 osady; grunta piaszczy ste. A. Jel. Szylina 1. zaśc, pow. wileński, w 3 okr. pol, o 34 w. od Wilna, 1 dm. , 6 mk. katol 2. Sz. , zaśc. szl nad pot. Łympie, pow. wileński, w 3 okr. pol, o 29 w. od Wilna, 1 dm. , 9 mk. katol 3. Sz. u Buszyńskiego, w spisie urzęd. Szylinie, wś, pow. rossieński, gm. i par. Taurogi, o 69 w. od Rossień. 4. Sz. , ob. Szylina. Szylińce, wś i dwa folw, nad rzeka Wilią, pow. borysowski, gm. Witunicze, par. katol Kiemieszów. Wś ma 8 osad; fol, niegdyś własność Korkozewiczów, teraz podzielony na dwa, z tych jeden, własność Pawluciów od 1861 r. , ma 6 włók; drugi, od 1872 r. własność Skura Szyliniszk Szyling Szylemiszki Szylinga Szylingi Szylingiszki Szylinie Szyluszki Szylwianka Szyłajcie Szyłagole Szylagalis Szyłkaryszki Szyłki Szylniki Szylniszki Szylsk Szyliszki 1. 1 i 2, dwa dwory, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol. 2. Sz. , wś, pow. rossieński, par. Girtakol. 3. Sz. , folw. , pow. szawelski, gm. Błagowieszczeńsk, o 56 w. od Szawel. 4. Sz. , folw. nad Kroją, pow szawelski, par. Ligumy, w urodzajnej glebie; należy do domin. Bitajcie, Leopolda Łukomskiego. 5. Sz. , wś, pow. szawelski, gm. Popielany, o 48 w. od Szawel. 6. Sz. , wś, pow. telszewski, w 1 okr. pol. , o 14 w. od Telsz. 7. Sz. Kianiaulis, wś, pow. poniewieski, w 2 okr. pol, o 51 w. od Poniewieża. Szyłkaryszki, zaśc, pow. poniewieski, w 1 okr. pol. , o 26 w. od Poniewieża. Szyłki 1. wś włośc, pow. wilejski, w 3 okr. pol, gm, okr. wiejski i dobra skarbowe Wołkołata o 3 w. , o 62 w. od Wilejki, ma 9 dm. , 85 mk. katol. ; młyn wodny, 2. Sz. , wś, pow. sieński, gm. Ulanowicze, ma 14 dm. , 82 mk. Szylniki 1. fol. i dobra, pow. wileński, w 3 okr. pol, gm. Malaty, okr. wiejski Szylni ki, o 67 w. od Wilna, ma 1 dm. , 10 mk, katol. ; w 1865 r. własność Pauliny Szwojnickiej. W skład okr. wiejskiego wchodzą wsi Ażuszele, Krupicie, Kurzyliszki, Pikciuny, Pio trowskie, Poszawdynie i Żywniany, oraz zaśc Cesarki, Girełka, Makugale, Narkuszki, Prudy i Sandziszki, w ogóle w 1865 r. 84 dusz rewiz. włośc uwłaszczonych i 155 b. włośc. skarbowych. 2. Sz. , fol. i dobra nad rzką Sesarką, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Giedrojcie, okr. wiejski Łabejkiszki, 1 dm, , 10 mk. katol. ; w 1865 r. własność Frau. Sotkiewicza. 3. Sz. , wś, pow. szawelski, gm. Grużdzie, o 35 w. od Szawel. Szylniszki, zaśc. szl. , pow. wileński, w 3 okr. pol, o 50 w. od Wilna, 1 dm. , 15 mk. katol. Szylsk, zaśc, pow. kowieński, należy do dóbr Marywil Szwojnickich. Szyluszki, dwór, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol. , o 84 w. od Nowoaleksandrowska. Szylwianka, ob. Szylanka. Szylwiany, wś, fol. i os. leś. , pow. władysławowski, gm. Błogosławieństwo, par. ligowo, odl od Władysławowa 38 w. Wś ma 34 dm. , 352 mk. ; os. 1 dm. , 5 mk; fol 1 dm. , 54 mk W r. 1872 fol Sz. rozl. mr. 192 gr. or. i ogr. mr. 80, łąk mr. 36, pastw. mr. 22, lasu mr. 49, nieuż. mr. 5; bud. z drzewa 18. Szylwiany 1. zaśc, pow. oszmiański, w 4 okr. pol, gm. i dobra skarbowe Bakszty, okr. wiejski Grabowo, 7 dusz rewiz. 2. Sz. , folw. , pow. szawelski, gm. Krupie, o 42 w. od Szawel. Szylwie al Szyłwy, dwór i dwie wsi, pow. rossieński, gm. Mańkuny, o 14 1 2 i 15 w. od Rossień. Szylwietys, wś, pow. władysławowski, gm. Syntowty, par. Łuksze, odl od Władysławowa 31 w. , ma 8 dm. , 74 mk. Szylwniki, zaśc szl, pow. wileński, w 4 okr. pol, o 34 w. od Wilna, 2 dm. , 17 rak. katol Szyłwy i. wś nad rzką Szylwianką, pow. oszmiański, w 3 okr. pol. , gm. i dobra Milewskich w 1865 r. Łogumowicze o 10 w. , okr. wiejski Czapuń, o 64 w. od Oszmiany a 49 w. od Dziewieniszek, ma 10 dm. , 36 mk. prawosł. i 32 katol. w 1865 r. 27 dusz rewiz. . 2. Sz. , zaśc, pow. święciański, par. Komaje, posiada kaplicę katol z grobami rodziny Czechowiczów. Szyła, wś, pow. orszański, gm. Rudnia, w pobliżu błota Borysowo. Szylabalis w dokum. , ob. Rojstobalis. Szyładelis, rzka, w gub. kowieńskiej, lewy dopływ rzki Szyładis pr. dopł. Muszy. Szyładys, rzka, w pow. szawelskim, prawy dopływ Muszy. Przybiera od pr. brzegu rzkę Szyładelis, od lewego zaś Usupis. Przepływa przez jez. Kojre. Szylagalis, dwór, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol, o 70 w. od Nowoaleksandrowska. Szyłagole 1. dwór, pow. poniewieski, w 4 okr. pol, o 82 w. od Poniewieża. 2. Sz. , zaśc, pow. wiłkomierski, gm. Pupany, o 52 w. od Wiłkomierza. Szyłagoła 1. wś, pow. poniewieski, w 1 okr. pol, o 7 w. od Poniewieża. 2. Sz. , dobra, pow. rossieński, gm. Kołtyniany, o 46 w. od Rossień. Szyłaj, dwór, pow. rossieński, gm. Rossienie, o 16 w. od Rossień. Szyłajcie, kol. , pow. suwalski, gm. Sejwy, par. Puńsk, odl od Suwałk 26 w. , ma 3 dm. , 16 mk. W 1827 r. 2 dm. , 44 mk, par. Seraje. Szyłajcie 1. wś włośc nad Niemnem, pow. trocki, w 3 okr. pol, gm. Butrymańce, okr. wiejski i dobra skarbowe Punie, o 67 w. od Trok, 1 dm. , 7 mk. katol w 1865 r. 3 du sze rewiz. . 2. Sz. al Szyłany, zaśc, pow. trocki, w 3 okr. pol, gm. Jeźno o 7 w. , par. Niemaniuny, okr. wiejski i dobra skarbowe Wieżańce, 2 dusze rewiz. W 1850 r. Downarowicz posiadał tu 78 dzies. , Jacuński 60 dzies. 3. Sz. , wś, pow. poniewieski, w 1 okr. pol. , o 7 w. od Poniewieża. J. Krz. Szylajnele, wś, pow. kowieński, w 3 okr. pol, o 48 w. od Kowna. Szyłajnie, wś, pow. kowieński, w 2 okr. pol, o 80 w. od Kowna. Szylaki, ob. Szymaki. Szyłale 1. folw. , pow. szawelski, gm. Kruki; o 48 w. od Szawel 2. Sz. , wś, pow. Szyłagoła Szylwiany Szyłale Szylwietys Szylwniki Szyłwy Szyła Szylabalis Szyłaj Szyładelis Szyliszki Szylwie Szylajnele Szyłajnie Szylaki Szyładys telszewski, w 2 okr. pol. , o 50 w. od Telsz. 3. Sz. , ob. Szylele. Szyłaliszki 1. dwór, pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , o 75 w. od Poniewieża. 2. Sz. , wś, pow. wiłkomierski, gm. Subocz, o 70 w. od Wiłkomierza. Szyłańce 1. wś i fol. nad rzką Kirsnianką, pow. sejneński, gm. Św. Jeziory, par. Łoździeje, odl. od Sejn 28 w. , 1 dm. , 28 mk. W 1827 r. fol. miał 1 dm. , 18 mk. ; wś 14 dm. , 82 mk. Fol. Sz. , w r. 1875 oddzielony od dóbr Kurdymokszty, rozl. mr. 264 gr. or. i ogr. mr. 144, łąk mr. 115, nieuż. mr. 5; bud. z drzewa 5. 2. Sz. , wś i fol nad rzką Strombogłówką, pow. kalwaryjski, gm. Raudań, par. Urdomin, odl. od Kalwaryi 12 w. Wś ma 7 dm. , 168 mk. ; fol. 1 dm. , 7 mk, W 1827 r. było 15 dm. , 110 mk. Dobra Sz. składały się w r, 1886 z fol. Sz. i Małakdorzyść, rozl. mr. 566 gr. or. i ogr, mr. 263, łąk mr. 225, lasu mr. 67, nieuż, mr 11; bud. z drzewa 14; las nieurządzony, pokłady torfu. Wieś Sz. os. 6, mr. 252; wś Słobódka os. 9, mr. 16; wś Poszyłale os. 10, mr. 30. Br. Ch. Szyłanie 1. dwór, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol. , o 80 w. od Nowoaleksandrowska, 2. Sz. , ob. Szyłany. Szyłany, wś nad Niemnem, pow. maryampolski, gm. i par. Poniemoń Pożajście, odl. od Maryampola 63 w. , ma 20 dm. , 311 mk. Leży niedaleko Rumszyszek. W pobliżu ślady okopów, Szyłany 1. wś, pow. trocki, w 1 okr. pol. , o 33 w. od Trok, 2 dm. , 20 mk. katol. 2. Sz. , wś włośc. i dobra skarbowe nad Łowkistą dopł. Wilii i rzką Świerą, pow. trocki, w 2 okr. pol. , gm. Źośle o 12 w. , par. Poporcie, okr. wiejski Krzywany, o 42 w. od Trok, ma 7 dm. , 124 mk. katol. podług spisu z 1865 r. 40 dusz rewiz. . W 1850 r. dobra skarbo we Sz. składały się z 7 wsi i miały 2741 dzies. rozległ. Do 1841 r. stanowiły te Sz. własność synodu ewang. reform. w Wilnie. Zapisane zostały, wraz z należącemi do nich majętnościami, w 1629 r. na utrzymanie miejscowego zboru helweckiego i duchowieństwa przy nim, z woli Adama Talwojsza, kaszt. żmujdzkiego, ciwuna bierżyniańskiego i sstę raduńskiego i żoślańskiego 1628 r. , przez żonę jego Marynę Michajłównę z Radzimina Frąckiewiczównę, podkomorzanką połocką, która wymówiła sobie jednak dożywotnie ko rzystanie z dochodów. Po jej śmierci 1635 r. duchowieństwo helweckie objęło w zupełne władanie dobra szyłańskie. Adamowie Talwojszowie, krewny ich Mikołaj, sędzia grodzki żmujdzki, oraz inni powinowaci, również dobrodzieje zboru szyłańskiego, pochowani zostali w grobach murowanych pod zborem. I W 1637 r. zbór, wystawiony z drzewa ciosa nego, potrzebował naprawy, jedna bowiem ściana chyliła się do upadku. Ta więc okoliczność, oraz świadectwo Pawła Vergeriusa, który w 1555 r. zwiedzał Litwę i wzmiankuje o zborze szyłańskim jako o istniejącym, pozwala wnosić, że istniał on, chociaż bez stałego predykanta i uposażenia, już od połowy XVI w. Po wyposażeniu zboru szylańskiego przez Talwojszów nie było również początkowo stałego ministra a dla odprawiania nabożeństwa zjeżdżali tu duchowni z Wilna. Przyczyniło się do tego spustoszenie w 1641 r. plebanii szyłańskiej, przyczem naruszono nawet groby Talwojszów, dalej nieodnawianie przez długi czas zboru, który coraz bardziej groził upadkiem, wreszcie zacięte procesowanie kalwinów przez sąsiadów, zwłaszcza przez Ratyńskich i Skorobohatych, połączone nieraz z najazdami na grunta zboru i różnemi gwałtami i zaborami. Szeroko opowiada o tem rękopis przechowany w konsystorzu kalwińskim w Wilnie, p. n. Zbiór głosów ze strony szylańskiej jednoty ewangielickiej w sądzie podkomorskim trockim odbytych. Pod koniec dopiero XVII w. zbór szyłański został wyrestaurowany i otrzymał stałego kaznodzieję. Nie długo to jednak trwało, bo tylko przez lat czterdzieści, z powodu bowiem, że parafia była nieliczną i że brak było duchownych, synod nie naznaczył nowego predykanta, przez co kościół powoli popadł w ruinę, aż w końcu w 1737 r. złośliwa czyjaś ręka podpaliła budynek, który nie został już odbudowany. Pozostała tylko kapliczka na cmentarzu, która przetrwała do czasu przejścia Sz. na rzecz skarbu; obecnie została zniesioną, Łukaszewicz Dzieje wyzn. helw. , 11, 88, podaje o Sz. Majętność zboru obszerna i bardzo dobra, ale teraz przez żołnierzów zrujnowana i wiele lasów 1755 r. , sianożęci i gruntów sobie poprzywłaszczała okoliczna szlachta, zostaje tam konsenior wileński ks. Samuel Windysz Solnicki; sam jeden z tej majętności żyje. Audytorów, oprócz jednego p. Aleksandra Rychlickiego i kilku szlachcianek, niema. Z wspomnianego Zbioru głosów dowiadujemy się, że podczas bytności ks. WindyszSolnickiego w Sz. Aleksander Rychlicki był dzierżawcą i posesorem całości Korejwiszek, które wchodziły w obręb posiadłości szyłańskich. Posiadłości składały się ze wsi Sz. 10 włók osiadłych, Putreszany 8 włók osiadłych i 3 puste i Buckuny 5 włók osiadłych, w ogóle 26 włók. Kaznodziejami przy zborze szyłańskim byli Stefan Klemens Boczkowski od 1628 po 1642 r. , Jakub Chołkowski 1642 r. , Michał Matysiewicz 1650 r. , Paweł z Żarnowca od 1670 do 1681, w którym zmarł, przeżywszy przeszło ośmdziesiąt lat; przy nim przemie Szy Szyłaliszki Szyłany Szyłanie Szyłańce Szyłas szkiwał w Sz. syn jego Grzegorz, konsenior wileński, w Wilnie w 1678 r. , Jan Burzymowski, konsenior wileński 1685 r. , Adam Samuel WindyszSolnicki, konsenior wileński 1692 1700 r. , w końcu około 1719 r. pełnił obowiązki kaznodziei szyłańskiego, gdy nie przebywał w Wilnie, senior dystryktu wileńskiego Konstanty Karpiński z notat Ad. Flor. Kosm. 3. Sz. , wś nad rzką Strawą, pow. trocki, w 2 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra, hr. Tyszkiewiczów, Żyźmory o 3 w. , par. Niemaniuny, o 45 w. od Trok, ma 7 dm. , 78 mk. katol. w 1865 r. 35 dusz rewiz. . 4. Sz. , zaśc, tamże, gm. Żyżmory o 10 w. , okr. wiejski i dobra Tańskich w 1865 r. Żuchorany, 1 dusza rewiz. 5. Sz. 1 i 2, dwa zaśc, pow. trocki, w 2 okr. pol. , gm. Żośle, okr. wiejski Krzywany, o 42 w. od Trok, U mk. katol; w 1865 r. jeden z nich miał 5 dusz rewiz. , drugi zaś 2 dusze osadn. w. ruskich. 6. Sz. , okol. szlach, , pow. trocki, w 3 okr. pol. , o 58 w. od Trok, 24 dm. , 123 mk. katol. 7. Sz. 1 i 2, dwie wsi włośc. i dobra skarbowe na prawym brzegu Wilii, poniżej ujścia Waki, pow. wileński, na pograniczu pow. trockiego, w 1 okr. pol. , gra. Rzesza o 20 1 2 w. , okr. wiejski Ciechanowiszki, o 17 w. na zach. od Wilna. Jedna z wsi ma 2 dm. , 12 mk. katol. , druga 8 dm. , 73 mk. t. wyzn. podług spisu z 1865 r. 19 i 24 dusz rewiz. . W 1830 r. podług wizyt. kościelnych było w Sz. 51 mk. płci obojej. Wś położona na skraju płaskowzgórza, obfitującego w źródła, otoczona jest obszernemi lasami, które dały jej nazwę sziłas las, bór. Na początku XVII w. Sz. stanowiły własność kapituły rz. katol. wileńskiej, która posiadała tu folwark. W połowie tego wieku biskupi wileńscy założyli tu kościołek drewniany, przy którym do 1840 r. przebywał stale ksiądz prestymonaryusz pobierający utrzymanie bez beneficyum i odprawiało się codziennie parafialne nabożeństwo. W połowie XVIII w. kś. Franciszek Ancuta, kanonik wileński, i brat jego Adam uposażyli kościół szyłański sumą 1500 rs. , opartą na dobrach Ancutów, Klukowicze i Szacywka w pow. wołkowyskim. Kś. Frań. Ancuta był przez dłuższy czas zawiadowcą tutejszego kościołka i w Sz. przebywał. Sz. należały pierwotnie jako filia do parafii Kalwarya podwileńska, a następnie, z utworzeniem w 1782 r. przez biskupa Massalskiego parafii suderwiańskiej, wcielone zestały do tej ostatniej. Brat biskupa tomaseńskiego Walentego Wołczackiego, założyciela kościoła suderwiańskiego, kanonik wileński i proboszcz suderwiański odbudował kościół w Sz. , pokrył go słomą i wybrukował kamieniami. Do dziś dnia kościół ten nie ma żadnego podmurowania ani sklepów pod sobą, a podłoga i dach przed niedawnym dopiero czasem pokryte zostały deskami. Słynie on z dwu obrazów uważanych za cudowne. Jeden z nich w wielkim ołtarzu, malowany na drzewie olejnemi farbami, przedstawia św. Trójcę, podług podania miał się objawić na wierzbie pastuchom pilnującym w nocy bydła. Drugi, u wejścia do kościoła, również na drzewie malowany, przedstawiający Bogarodzicę, miał sie ukazać miejscowemu organiście. Odpusty odbywają się w Sz dwa razy do roku w Niedzielę po św. Trójcy i na Wniebowzięcie N. M. P. d. 15 sierpnia, gromadząc liczne zastępy pobożnych, z dalszych nawet okolic. W kościele samym i na cmentarzu przykościelnym chowali się okoliczni ziemianie, jak Prozorowie z Mazuryszek i Kosmowscy h. Trąby z Rostynian Koemowszczyzny. Po 1842 r. Sz. przeszły na własność skarbu podług notat Ad. Flor, Kosmowakiego. 8. Sz. , okolica, pow. kowieński, w 3 okr. pol. , o 42 m. od Kowna. 9. Sz. , fol. , pow. poniewieski, w 3 okr. pol. , o 19 w. od Poniewieża. 10. Sz. , dwór, pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , o 70 w. od Poniewieża. 11. Sz. , ob. Szyłajcie. Szyłapele, dobra, pow. wiłkomierski, gm, Pupany, o 33 w, od Wiłkomierza. Szyłas, dwór, pow. poniewieski, w 3 okr. pol. , o 47 w. od Poniewieża. Szyłaudzie ob. Kirsna, jezioro, w pow. kalwaryjskim. Jest to inna nazwa jez. Rymiec. Szyłejki 1. wś, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol, par. Rakiszki, o 49 w. od Nowoaleksandrowska. Niegdyś Kurminów, później Toplickich, od 1831 r. skarbowe. 2. Sz. , dwór, tamże, w 5 okr. pol. , o 77 w. od Nowoaleksandrowska. 3. Sz. , dwór, tamże, o 70 w. od Nowoaleksandrowska. 4. Sz. , wś, pow. wiłkomierski, gm. Uciany, par. Wiźuny, o 57 w. od Wiłkomierza, uwłaszczona z dóbr Wiżuny. Szyłele, wś włośc, pow. maryampolski, gm. Wejwery, par. Godlewo, odl. od Maryampola 36 w. , ma 17 dm. , 152 mk, 16 os. , 374 mr. W 1827 r. 7 dm. , 121 mk. Wchodziła w skład dóbr Freda Dolna. Szyicie 1. żmujdzkie Szylale, mko i dobra nad pot. Aszutisem, dopł. Łokisty, pow. rossieński, gm. Pojurze, par. Szyłele, o 70 w. na płn. zach. od Rossień, w 1859 r. 110 dm. , 1100 mk. ; kościół katol, paraf. , kościół ewang. , synagoga, dom modlitwy żydowski, zarząd okręgu policyjnego, st. poczt, i telegraficzna, apteka, doktór. Targi odbywają się co czwartek, jarmarki na konie kilka razy do roku, najznaczniejsze na Trzy Króle i N. M. P. Gromniczną. Kościół katol, p. w. Wniebomzięcia N. Maryi P. , drewniany, wzniesiony Szyłapele Szyłaudzie Szyłejki Szyłele Szyicie Szyłapele Szyłohorje Szyłojanis Szyłokarczma Szyłgale w 1533 r. kosztem Stanisława Orwidowicza. Przy kościele altarya, fundowana w 1799 r. Kaplica p. w. św. Jana, z drzewa wzniesiona w 1825 r. przez mieszkańców. Parafia katol. , dekanatu botockiego, 6474 dusz. Filia w Tubinach. Plebania szyłelska miała przedtem 6 włók i 16 mr. ziemi, 17 dusz rewiz. i 795 rs. kapitału. Sz. należały niegdyś do Orwidów, Dondołowskich, Wołłowiczów, w końcu hr. Platerów, od których drogą spadku przeszły na własność Piłsudzkich. 2. Sz. , Szylele, o 1 milę od Kowna, na wyspie Niemna wprost uj ścia Niewiaży. Wyspę tę Żmujdzini zwali Wirgałas a Kiejstut w 1362 r. zbudawal tu warownię Nowe Kowno, Warownię zburzył w. mistrz Kniprode, wzniósł inną a wyspę nazwał Gotteswerder. Witold 1402 zburzył warownię krzyżacką. 3. Sz. 1 i 2, dwie wsi, pow. szawelski, gm. Skiemie, o 46 i 47 w. od Szawel. 4. Sz. , ob. Szylele. J. Krz. Szyłgale 1. wś nad rz. Szeszupą, pow. władysławowski, gm. Szyłgale, par. Słowiki, odl. od Władysławowa 20 w. , ma 18 dm. , 133 mk. , około 1000 mr. W 1827 r. 21 dm. , 190 mk. Wieś ta wchodziła w skład dóbr rząd. Kidule. Śród osad włościańskich znajduje się kolonia utworzona z połączenia 3 osad. Kol. Sz. rozl. mr. 295 gr. or. i ogr, mr. 178, łąk mr. 32, past. mr. 17, lasu mr. 44, nieuż. mr. 24; bud. mur. 2, z drzewa 18; pokłady torfu i wapna, cegielnia, piec wapienny. Sz. gm. ma 26560 mr. obszaru i 6466 mk. 1551 prot. , 26 żyd. , sąd gm. okr. I w os. Słowiki, st. pocz. Szaki. W skład gm. wchodzą Anierubiszki, Auksztoje, Braszki, Budwiecie, Butwiliszki, Demsze, Dobiszki, Edryki, Filipy, Gabarty, Giliszki, Gotlibi szkiMałe, G. Wielkie, Jodupiany, Joniszki, Jundyły, Juniszki, Juszkokajmie, Kapszyszki; Kasiukiany, Kaukokalnie, Kjaułupie, Klepy, Kodzie, Krauczyszki, Kuszlejki, Lepołaty, Luki, Lukiszki, Mankuny, Mienczyki, Narty Naudzie, Nowy Dwór, Papartynie, Paspigiele, Plorysze, Podraustynie, Ponowie, Porebie, Puzdeszry, Ruksze, Skordupiany, Skrynupie, Słowiki, Stelmokiszki, Szyłgale, Slisze, Totorwiecie, Tumoszyszki, Turozyny, Tylwiki, Wiałagbudzie, Wobaliszki, Wojszwiły, Wojtkupie, Zubryszki, Żaltyny i Żury. 2. Sz. , pow. władysławowski, gm. Syntowty, par. Łuksze, odl od Władysławowa 26 w. , ma 5 dm. , 42 mk. W 1827 r. 5 dm. , 56 mk. 3. Sz. , wś, pow. władysławowski, gm. Giełgudyszki, par. Szaki, odl. od Władysławowa 25 w. , ma 5 dm. , 83 mk. , 7 os. , 183 mr. W 1827 r. 5 dm. , 74 mk. Wchodziła w skład dóbr Giełgudyszki Dolne. 4. Sz. , pow. władysławowski, gm. Tomaszbuda, par, Gryszkabuda, odl. od Władysławowa 29 w. , ma 5 dm. , 32 mk. W 1827 r. 3 dm. , 24 mk. Szyłgale, wś, pow. rossieński, gm. Aleksandrów, par. Tenenie, o 114 w. od Rossień. Szyłki, okolica, pow. bielski gub. grodzieńskiej, na płn. zach. od Malesz. W spisie urzędowym niepodana. Szylkowszczyzna, w spisie z 1865 r. Szal kowszczyzna, wś, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. Mańkowicze o 6 w. , okr. wiejski i dobra, ks. Druckich Lubeckich, Soroczyn, o 60 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. połockiej, ma 4 dm. , 44 mk. w 1865 r. 18 dusz rewiz. . Szyło 1. Podegli, folw. , pow. szawelski, gm, Podubis, o 18 w. od Szawel. 2. Sz. Podubis, folw. , tamże, o 20 w. od Szawel. 3. Sz. Powieżuny, dobra, tamże, gm. Szawkiany, o 38 w. od Szawel. Szyłobole, wś, pow. wyłkowyski, gm. i par. Bartniki, odl. od Wyłkowyszek 20 w. , ma 20 dm. , 180 mk. W 1827 r. 20 dm. , 201 mk. Szyłohorje al. Szyłohory, Szyłogóry, wś, pow. borysowski, przy drożynie z fol. Juchnowszczyzny do wsi Łydnicy, w gm. Dokszyce, ma 4 os. ; grunta szczerkowe, miejscowość falista i lesista. Niegdyś własność Zajączkowskich. Za poddaństwa było tu 27 dusz rewiz. Szyłojanis, dwór, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol. , o 78 w. od Nowoaleksandrowska. Szyłokarczma, niem. Heydekrug, os. , contr powiatu w Prusach wschod. , pod 55 20 płn. szer. i 39 8 wsch. dłg, , nad rz. Atmat odnogą rz. Russ, do której tu wpływa Sziesza. Posiada stacyę dr. żel. tylżyckokłajpedzkiej, odl. 50 klm. od Kłajpedy. Gleba nie bardzo urodzajna, bagna torfiaste. Wraz z przyległemi wioskami Szyby i Werddy ma 2042 mk. , przeważnie luteranów, mówiących po części językiem litewskim. Mieszkańcy trudnią się rolnictwem żyto i kartofle, rybołówstwem i spławem drzewa. W pobliżu osady kilka cegielni, 2 browary piwa brunatnego, browar piwa bawarskiego i tartak parowy. Na targi przywożą tu rybacy mnóstwo ryb, które żydzi zakupują do Warszawy i Petersburga; świnie sprzedają do Berlina. Na jesieni odbywa się tu targ na warzywa, na który przybywają bardzo licznie handlarze z Rossyi. W osadzie mieści się landratura, powiatowa kasa podatkowa, geometra powiatowy, superintendentura i urząd celny. Dwie stacye pocztowe we wsi i na dworcu, zarazem telegr. Omnibus chodzi do granicy i do Koleciszek Trzy jarmarki kramne 1 1 2 dniowe, 4 jarmarki rocznie na bydło i konie, zwykle na trzy dni przed kramnym. Od r. 1863 wychodzi w Sz, pisemko litewskie. Powiat szyłokarczemski zajmuje część obszaru Prus wschodnich regencya gumbińska, na praw. brzegu Niemna, Graniczy z gub. kowieńską. Leży w dorzeczu Niemna; ma 19 mil kwadr. Szyłgale Szyłki Szylkowszczyzn Szyło Szyłobole Szyłowicze i 40, 000 mk. Miasta nie ma żadnego. Ważniejsze miejscowości Russ, Kukoreiten i Jugnaten. Ludność przeważnie litewska. J. B. Szylosady, wś i folw. , pow. wyłkowyski, gm. Kopsodzie, pan Grażyszki, odl. od Wyłkowyszek 20 w. , ma 94 dm. , 710 mk. , 876 mr. folw. , 1088 mr. włośc. W 1825 r. wś miała 29 dm. , 260 mk. ; fol. 1 dm. , 24 mk. Wchodziły w skład dóbr rząd. Królowe Krzesło. Szyłosady, jezioro, w pow. trockim, pod wsią Nowosiołki i folw. t. naz. Szyłosady al. Szyłosiady, folw. i dobra nad jez. Szyłosady, pow. trocki, na pograniczu pow. kowieńskiego, w 2 okr. pol. , par. Giegużyn, o 40 w. od Trok a 2 w. od linii dr. lipawo romeńskiej, ma 1 dm, , 11 mk. 6 kat. , 5 żyd. , w 1850 r. 739 dzies. rozl. Grunta i lasy rozmaitych gatunków. Dobra składają się z folw. Sz. , Nowosiołki, Pietraszyszki, Nieprakszty i zaśc Medyny, Szyłogajlis i Nadnacie. W 1850 r. dobra składały się z folw. , zaśc. i 2 wsi. Własn, dawniej koronna, od 1707 r. sukcesyjna familii z Osieka Bądzyńskich. Szyłosowata, wś, pow. maryampolski, gm. Cblebiszki, par. Preny, odl. od Maryampola 31 w. , ma 13 dm. , 94 mk. W 1827 r. 5 dm. , 81 mk. Szyłoupie, okolica, pow. rossieński, gm. Rossienie, o 13 w. od Rossień. Szyłowate, wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Ludwinów, odl. od Kalwaryi 12 w. , ma 25 dm. , 190 mk. , 832 mr. W 1827 r. 18 dm. , 161 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Lu dwinów. W r. 1887 kol. Sz. i Turgoławka, powstałe z uwłaszczonych osad, miały rozl. mr. 147 gr. or. i ogr. mr. 108, łąk mr. 33, nieuż. mr. 6; bud. drewn. 8; gospodarstwo 4polowe, pokłady torfu. Br. Ch. Szyłowatka, zaśc. pryw. , pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , o 56 w. od Dzisny, przy b. drodze poczt. z Wilejki do Dzisny; 2 dm. , 8 mk, Szyłowaty, wś włośc, pow. trocki, w 3 okr. pol. , gm. Jezno o 5 w. , okr. wiejski Nibry, dobra skarbowe Benczekiemia, o 61 w. od Trok, ma 3 dm. , 36 mk. kat. w 1865 r. 14 dusz rewiz. . Szyłowce, wś, pow. chocimski gub. bessarabskiej, o 22 w. na płd. zach. od Chocima par. kat. , między Malińcami a Boczkowcami, ma 287 dm. , 1736 mk. , cerkiew. Szyłowicze 1. wś nad rz. Korostynką, dopł. jeziora Lubiaź, pow. piński, w 2 okr. pol. lubieszewskim, gm. Uhrynicze, ma 10 osad; miejscowość nizinna, grunta lekkie, łąk. dużo. 2. Sz. , okolica szlach. , pow. rohaczewski, gm. Merkułowicze, ma 160 dra. , 610 mk. 3. Sz. , ob. Szydłowicze. Szyłowicze, wś, pow. duchowszczyński gub. smoleńskiej, przy trakcie z Iwaszkowa do Duchowszczyzny. Szyłowo, jezioro, w pow. dzisieńskim, pod wsią Łasiewo. Szyłowo 1. sioło, pow. orazański, gm. Lubawicze, ma 18 dm. , 172 mk. , z których 11 zajmuje się stolarstwem. 2. Sz. , ob. Szydłowo. Szyłucie al. Szylucie, wś, pow. oszmiański, w 3 okr. pol. , gm. i dobra, Wolskich, Lipniszki o 3 w. , okr. wiejski Rusaki, o 47 w, od Oszmiany a 25 w. od Dziewieniszek, ma 9 dm. , 69 mk. kat. w 1865 r. 36 dusz rewiz. . Szyłupiszki, wś, pow. władysławowski, gm. Kidule, par. Sudargi, odl. od Władysławowa 30 w. , 2 dm. , 32 mk. , 226 mr. W 1827 r. 2 dm. , 22 rak. Wchodziła w skład dóbr rząd. Kidule. Szyły, wś, pow. zbaraski, 17 klm. na płn. wschód od Zbaraża, 9 klm. na płn, zach. od sądu pow. i urz. poczt. w Nowemsiole koło Zbaraża. Na wschód leżą Lisiaczyńce, na płd. Huszczanka i Dobromirka, na zach. Łubianki Niżne i Sieniawa, na płn. wś Pańkowce w pow. krzemienieckim, gub. wołyńskiej. Na płn. zach. powstaje pot. Młyński, pły nący na Lisiaczyńce i uchodzący do Zbrucza. W dolinie potoku leżą zabudowania 334 mi wzn. . Na płd. wzgórze Biały Ozor 366 mt. . Własn. wiek. ma roli or. 1003, łąk i ogr. 31, past. 19, lasu 313 mr. ; wł, mn. roli or. 1693, łąk i ogr. 101, past. 34 mr. W r. 1880 było 190 dm. , 1341 mk. w gminie, 10 dm. , 52 mk. na obsz. dwor. 1305 gr. kat. , 43 rz. kat. , 45 izr, ; 1337 Rusinów, 26 Polaków, 23 Niemców. Par, rz. kat. w Zbarażu, gr. kat. w miejscu, dek. zbaraski. We wsi cer kiew p. w. św. Trójcy i kasa pożycz, gminna z kapitałem 1914 złr. Lu. Dz. Szyły, jezioro, w pow. wilkomierskim, gm. Rogowo, o 40 w. od Witkomierza, Szyły 1. zaśc, pow. kowieński, w 3 okr. pol. , o 54 wiorst od Kowna. 2. Sz. , dwór, pow. kowieński, w 4 okr. polic, st. poczt, Janów o 5 w. , par. Skorule, o 38 w. od Kowna, własność Francuzowiczów. Gleba żytnia, ma wraz z folw. Podberżanka około 30 włók. 3. Sz. , wś, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 49 w. od Nowoaleksandrowska. 4. Sz. , dwór, pow. poniewieski, w 1 okr. pol. , o 28 w. od Poniewieża. 5. Sz. , zaśc, tamże, o 34 w. od Poniewieża. 6. Sz. , wś, pow. rossieński, par. Lale. 7. Sz. , dwór, pow. szawelski, gm. Szawlany, o 33 w. od Szawel. 8. Sz. , dwór, tamże, o 42 w. od Szawel. 9. Sz. , dobra, pow. telszewski, w 4 okr. pol. , o 21 w. od Telsz. 10. Sz. , wś, pow. wiłkomierski, gm. Pupany, o 52 w. od Wiłkomierza. 11. Sz. , dobra, pow. wiłkomierski, gm. Rogowo, par. Troupie, o 41 w. od Wiłkomierza; należą do dworu Ołoneta, własność Kulwieciów. 12. Sz. dobra nad Szyłosady Szylosady Szyłosady Szyłosowata Szyłoupie Szyłowate Szyłowatka Szyłowaty Szyłowce Szyłowo Szyłucie Szyłupiszki Szyły Szymanele Szymajcie Szymajtyszki Szymaki Szymańce Szymanin Szymaniszki Szymankowo jeziorem, tamże, o 35 w. od Wiłkomierza, w 1859 r. 3 dm. , 30 mk. Posiada kościół p. w. Zbawiciela, z drzewa wzniesiony w r. 1779 przez Frąckiewicza, filialny troupiański. Własność Frąckiewiczów, później Wereszczyńskich, Szadziewiczów. 13. Sz. , wś, tamże, okr. wiejski troicki, o 28 w. od Wiłkomierza. 14. Sz. , trzy dwory, tamże, w par. Troupie, własność Rudominy, Siewruka i Strumilły. 15. Sz. , wś nad rz. Cną, pow. borysowski, gm. Ossowo, przy drożynie z Omniszewa do folw. Domaszkiewicz, ma 6 osad; miejscowość wzgórzysta, grunta lekkie. Szyły, wś u źródeł rzki Żyrak podług Nowickiego Hredelki, pow. krzemieniecki, na płd. wschód od Wiśniowca. Szymajcie 1. wś, pow. rossieński, par. Betygoła. 2. Sz. , dobra, pow. rossieński, gm. Kielmy, o 24 w. od Rossień, 3. Sz. , wś, tamże, gm. Kielmy, par. Lale, o 28 w. od Rossień 4. Sz. wś, pow. wiłkomierski, gm. Żmujdki, o 22 w. od Wiłkomierza. Szymajtyszki, wś, pow. rossieński, par. Lale. Szymaki 1. folw. , pow. płoński, gm. i par. Sarbiewo, odl. o 7 w. od Płońska, ma 9 dm, , 90 mk. W r. 1827 11 dm. , 97 mk. W 1888 r. fol. Sz. rozl. mr. 572 gr. or. i ogr. mr. 372, łąk mr. 22, past. mr. 60, lasu mr. 102, nieuż, mr. 16; bud. drewn. 12; las nieurządzony. 2. Sz. , wś, pow. maryampolski, gm. Gudele, par. Skrawdzie, odl. od Maryampola 27 w. , ma 26 dm. , 177 mk. W 1827 r. 10 dm. , 96 mk Szymaki 1. wś włośc, pow. oszmiański, w 2 okr. pol. , gm. Krewo o 2 w. , okr. wiej ski Rakowce, o 30 w. od Oszmiany, ma 8 dm. , 14 mk. praw. i 46 kat. w 1865 r. 27 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarb. Niewiarzyszki. 2. Sz. , w spisie z 1866 r. Szyłaki wś nad rz. Straczą, pow. święciański, w 4 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra skarb. Świr o 3 w. , o 45 w. od Święcian, ma 11 dm. , 109 mk. kat. w 1865 r. 57 dusz rewtz. . 3. Sz. , wś, pow. sokolski, w 1 okr. pol. , gm. Zubryca, o 8 w. od Sokółki. J. Krz. Szymańce 1. wś, pow. wileńaki, w 3 okr. pol. , gm. Malaty, okr. wiejski i dobra w 1865 r. Życkich Kazimierzowo, o 7 w. od gminy, 19 dusz rewiz. 2. Sz. , wś i dwór rząd. , pow. poniewieski, w 3 okr. pol. , o 38 w. od Poniewieża, w 1859 r. 28 dm. , 563 mk. 3. Sz. , mko rząd. , pow. wiłkomierski, gm. Pupany, par. Kupiszki, o 63 w. na płn. wschód od Wiłkomierza, przy trakcie poniewieskoma lackim, ma 179 mk. Posiada kościół katol, p. w. N. M. P. , z drzewa wzniesiony w 1700 r. przez włościan, z cudownym obrazem Bogarodzicy, filialny kupiski. Glebę stanowi czarnoziem, bardzo urodzajny. Stanowiło niegdyś ststwo niegrodowe Szymańskie, położone w pow. upickim wwdztwa trockiego. Podług spisów podskarbińskich z 1766 r. posiadał je Karp; następnie na sejmie z 1773 75 r. Stany Rzpltej nadały te dobra w posiadanie emfiteutyczne Józefowi Kurzenieckiemu, marszałkowi pow. pińskiego, po którym Romerowie, jako ststowie opłacali kwarty 3547 złp. 3 gr. a hyberny 650 złp. 4. Sz. , przys. , tamże, 5. Sz. , ob. Szymonańce. J. Krz. Szymanele, w spisie z 1866 r. Szysmanele wś, pow, święciański, w 4 okr. pol. , gm, i okr. wiejski Niestaniszki, o 6 w. od gminy a 53 w. od Święcian, ma l0 dm. , 63 mk. kat. Szymanin, os. , pow. bielski, gm. Lubienka, par. Łomazy, ma 1 dm. Szymaniszki, kol. , pow. augustowski, ob. Simoniszki. Szymaniszki 1. wś, pow. poniewieski, w 3 okr. pol, o 38 w. od Poniewieża. 2. Sz. , obręb, pow. rossieński, gm. Szydłów, o 23 w, od Rossień. 3. Sz. , przys. , pow. wiłkomierski, gm. Pupany, o 63 w. od Wiłkomierza. Szymankowo, dok. Szimankowo i Symankowo, Schimankowo po r. 1871, majętność, pow. obornicki, o 7 klm. ku wschodowi od Obornik poczta i st, dr. żel. , na praw. brzegu Warty. Graniczy z Łukowem, Uchorowem, Białężynem i Starczanowem; par. Łukowo Radzim; 3 dm. , 88 mk. ; z folw. na Uchorowie tworzy okrąg dworski, mający 1207 ha 652 roli, 38 łąk, 10, 55 past. , 460 lasu, 46. 45 nieuż. ; gorzelnia parowa, cegielnia, chów bydła i owiec. W r. 1388 wchodziło Sz. w skład opola chojnickiego; r. 1291 96 pisał się Dobrogost z Kamienny; r. 1432 występuje Dobrogost Krupka Szymankowski z Sz. Akta gr. wielk. , I; r. 1421 dziedziczyli tę wieś Niemirza z Kiszewa, Sędziwój z Ostroroga i Dobrogost z Szymankowa w gronie szlachty wielkopolskiej, która na zjeździe poznańskim zapewniła następstwo tronu jednemu z synów Jagiełły Kod. Wielkp. , wyd. Racz. , str. 164; r. 1580 siedział na uchorowie i Sz. Melchior Raczkowski; w Sz. był wówczas jeden tylko łan; około r. 1793 Jan Mycielski z Łukowa posiadał tę majętność, a około r. 1840 hr. Grabowski; potem nastali tu Niemcy. Na obszarze odkopano cmentarzysko z popielnicami, E. Cal. Szymanów 1. wś i folw. i Sz. Poduchowny wś, pow. sochaczewski, gm. i par. Szymanów, leży 1 1 2 mili na płd. wschód od Sochaczewa, nad rzką Gągoliną, przy drodze bitej, o 3 w. na zach. od wsi Kaski. Sz, fol. ma 436 mk. ; wś 322 mk. a Sz. Poduch. 22 mk. Kośc. par. murowany, zbudowany r. 1667. Parafię utworzono przy nim r. 1776. W 1827 r. było 79 dm. , 642 mk. Na obszarze Sz. znajduje się cukrownia Hermanów ob. , młyn wodny i wiatrak. Dobra Sz. składały się w r. 1881 z folw. Sz. , Elźbietów, Aleksandrya al. Hol Szyły Szymanów Szyły Szymanówek Szymanów Szymanowice Szymanów landya, os. fabr, wieczystodzierżawna Hermanów, rozl. mr. 1645 fol. Sz. gr. or. i ogr. mr. 811, łąk mr. 59, wody mr. 9, nieuż, mr, 81; bud. mur. 30, drewn. 21; płodozm. 11pol; fol. Elżbietów gr. or. i ogr. mr. 566, łąk mr. 21, nieuż. mr. 40; bud. mur. 3, drewn. 5; płodozm. lOpol. ; fol. Aleksandrya al. Hollandya gr. or. i ogr. mr. 49, łąk mr. 5, nieuż. mr. 5; bud, drewn. 5; płodozm. 4pol. Wś Sz. 08. 39, mr, 354; wś Mauryców os. 12, rar. 365. Dobra Sz. własność Kronenbergów posiadają dobrze urządzone gospodarstwo rolne, wyborowe bydło i bogatą owczarnię, liczącą około 3500 sztuk owiec Negretti. Ob. Duninopol. Sz. par. , dek. sochaczewski, 5106 dusz. Sz. gmina należy do sądu gm. okr. III w Sochaczewie tamże i st. poczt. , ma 10, 612 mr. obszaru, 9189 mk. 932 niestałych mk. , z zapisanych do ksiąg stałej ludności jest 1438 nieobecnych 14. 87. Jest to wynik blizkości Warszawy. 2. Sz. Nowy, wś, pow. grójecki, gm. Kąty, par. Góra Kalwarya, ma 24 os. , 286 mr. , 156 mk. Wchodziła w skład dóbr Łubna. 3. Sz. , wś włośc, pow. brzeziński, gm. Ciosny, par. Budziszewice, ma 13 dm. , 126 mk. , 131 mr. 4. Sz. , os. młyn. nad rzką Luciążą, pow. piotrkowski, gm. i par. Rozprza, 1 dm. , 7 mk. , 27 mr. dwor. W 1827 r. 1 dm. , 6 mk. 5. Sz. , os. , pow. opoczyński, gm. Sworzyce, par. Bedlno, odl. od Opoczna 14 w. , ma 2 dm. , 12 mk. , 10 mr. W 1827 r, 2 dm. , 9 mk. 6. Sz. , wś włośc, pow. iłżecki, gm. Lipsko, par. Krępa, odl. od Iłży 27 w. , ma 21 dm. , 181 mk. , 347 mr. włośc, 1 mr. dwor. Należała do dóbr Lipa Krępa. Br. Ch. Szymanów al. Szymanowo, folw. nad rzką Oksną, pow. oszmiański, w 2 okr. pol. , gm. Smorgonie, okr. wiejski Węcławienięta, par. kat. Daniszewo o 24 w. , o 28 w. od Oszmia ny a 14 w. od st. dr. żel. Smorgonie, ma 1 dm. , 8 mk. kat. Wraz z fol. Rohacisew dobra Sz. mają 1350 mr. 400 mr. roli or. , 878 mr. lasu mieszanego, 50 mr. łąk. Gospodarstwo 5polowe. Miejscowość górzysta. Sz. od r. 1796 są własnością Bukatych. A. B. Szymanówek 1. wś, pow. błoński, gm. Radzików, par. Leszno, ma 4 os. , rozl. 79 mr. , 29 mk. ; grunta żytnie. Należała do dóbr Grądy. 2. Sz. , kol. , pow. błoński, gm. i par. Grodzisk, ma 6 mr. Sob. Szymanowice 1. wś włośc, pow. łowicki, gm. Bąków, gm. Zduny, odl. 8 w. od Łowicza, pomiędzy torem dr. żel. warsz. bydgo skiej a rzką Przysową, ma 27 dm. , 226 mk. , 708 mr. 299 past. i 37 mr. nieuż. . W 1827 r. 25 dm. , 188 mk. Wś wchodziła w skład ekonomii Bąków, dóbr ks. łowickiego. Wś ta wymieniona w liczbie posiadłości arcyb, gnieźnień. w akcie Kazimierza W. z d. 1 marca 1357 r. Na początku XVI w. łany kmiece dają plebanowi w Zdunach tylko kolędę, W 1576 r. Sz. , wieś arcybiskupia, w pow, orłowskim, miała 8 łan. , 1 zagr. , karczmę, karczmarzy na półłanach 5, łan. 2 1 2 os. 28. Wykopano tu w r. 1886 dość znaczna ilość starych pieniędzy, któro wysłano do Petersburga. 2. Sz. wś i dwa folw. nad rz. Prosną, pow. słupecki, gm. i par. Szymanowice, odl. 28 w. od Słupcy. Rz. Prosna oddziela wś od w. ks. poznańskiego. Sz. mają kościół par. murowany, 24 dm. , 271 mk. . wiatrak. Na obszarze dawnego folwarku proboszczowskiego utworzona zostały kolonie włościańskie. W 1827 r. 31 dm. , 206 mk. W r. 1886 fol. Sz. własność Szarzyńskich z przyl. Pogorzała rozl. mr. 849 gr. or. i ogr. mr. 499, łąk mr. 13, past. mr. 2, lasu mr. 146, nieuż. i odpadków mr. 190; bud. mur. 11, drewn. 4; las nieurządzony. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś Sz. os. 31, mr. 40; wś Wierzchy os. 16, mr. 193; wś Studzianka os. 12, mr. 203; wś Holendry Ostrowskie os. 20, mr. 420; wś Leszczyca os. 7, mr. 78. Wś Sz. , gniazdo rodziny szlacheckiej Szymanowskich, posiadała kościół par. drewniany już w XIV w. W r. 1416 pleban tutejszy Maciej pozywa kmieci z Grabia o zdawna należne dziesięciny. Z winy wikaryusza spłonął kościół w r. 1430. Na początku XVI w. stoi tu kościół drewn. , p. w. św. Anny, szkoła, plebania i dom wikaryusza. Pleban miał 4 zagrody, folwark odrębny od ról kmiecych, łąki obszerne i pobierał z Szymanowie dziesięcinę z ról kmiecych i folwarcznych, tudzież po korcu żyta i korcu owsa z każdego półłanka Łaski, L. B. , II, 24. Według reg. pob. pow. kaliskiego z r, 1579 we wsi Sz. część dzierżawiona przez Andrzeja Żernickiego miała 2 1 4 łan, 4 zagr. , 1 kom. , 1 rybaka; Małgorzata Tomicka 1 2 łanu, 2 zagr. , 1 rzeźnika; Andrzej Tomicki 2 zagr. Pawiński, Wielkop. , I, 127. Nowy kościół wzniesiony w r. 1754 przez Józefa Cywińskiego, cześnika poznań. , dziedzica Sz. , spłonął r. 1831. Dopiero w r. 1880 stanął nowy murowany, wzniesiony ze składak parafian. Sz. par. , dek. słupecki, około 3000 dusz. Sz. gmina należy do sądu gm. okr. III w os. Pyzdry o 13 w. , tamże st. poczt. Gmina ma 8718 mr. obszaru i 3732 mk. Z zapisanych do ksiąg stałej ludności 4509, jest nieobecnych 881 Śród stałej ludności jest 1410 protest; są to niemieccy koloniści, sprowadzani przez właścicieli większych obszarów i osadzani jako czynszownicy na rozparcelowanych folwarkach. W gminie jest 16 kolonii w ten sposób utworzonych. Opłata czynszu ustała po r. 1864. 3. Sz. Górne i Dolne, dwie wsi i folw. nad rz. Pokrzywianką, pow. sandomierski, gm. Górki, par, Olbierzowice, odl od Sando Szymanowo Szymanowice Szymanówka Szymanowizna Szymanowice mierza 20 w. Sz. Dolne mają młyn wodny, olejarnię, cegielnię, 30 dm. , 298 mk. ; Sz. Górne 10 dm. , 44 mk, W 1827 r. Sz. Dolne 26 dm. , 134 mk. ; Sz. Górne 6 dm. , 65 mk. W 1881 r. fol. Sz. Dolne i Górne hr. Ledóchowskiego rozl. mr. 740 gr. or. i ogr. mr. 279, łąk mr, 112, past. mr. 14, lasu mr. 302, wody mr. 11, nieuż. mr. 22; bud. murow. 1, drewn. 15; płodozm. llpol. , las urządzony. Wś Sz. Dolne os. 22, mr. 238; Sz. Górne 99 mr. ; należała do dóbr Klimontów. W połowie XV w. Sz. major, w par. Olbierzowice, wła sność Nowowieskiego h. Sulima, miały 9 łan. km. , 2 karczmy, 6 zagr. z rolą z których dziesięcinę, wartości 10 grzyw. , dawano ple banowi w Charzowicach; 2 folwarki rycer. płaciły dziesięcinę, wartości 3 grzyw. , pleba nowi w Piandziszowie. Na rzece Koprzywniance były dwa młyny. Sz. minor, wła sność Szymanowskiego i Ossolińskiego, miały 7 łan. km. , 3 karczmy, 2 zagr. , z których dziesięcinę snopową i konopną, wartości 6 grzyw. , płacono plebanowi w Charzowicach Długosz, L. B. , II, 349, 367. Według reg. pob. pow. sandomierskiego z r. 1508 wś Sz. , część Nowej Wsi, i inne, własność Kacpra i Anny z Nowej Wsi płaciły poboru 4 grzyw. 24 gr. W r. 1578 w Sz. Górnych Stanisław Gniewosz miał 6 os. , 1 1 2 łanu, 4 zagr. z rolą, 1 biednego kom. , 1 rzem. ; Jakub Wierzbicki 7 os. , 1 3 4 łan. , 2 zagr. z rolą. Część Słupeckich w zastawie od Trzcińskiego 1 1 2 łanu, 3 osad. Do dworu należały 2 łany, 3 ogrod. z rolą, 1 komor, ubogi Pawiński, Małop. , 173, 463. 4. Sz. , pow. garwoliński, ob. Szymoniewice. Br. Ch. Szymanowice 1. wólka do Nieszkowy, pow. nowosądecki, nad pot. Trzetrzewińskim dopł. Dunajca z lew. brzegu, 5 klm. na zach. od Nowego Sącza. Ma 38 dm. i 274 mk. 270 rz. kat. , 4 izr. . Istniała już w 1581 r. Pawiń ski, Małop. , 127; należała do klasztoru kla rysek w Starym Sączu a dzierżawił ją Szy mon Gładysz. Składała się z 3 łan. km. Te raz jest własnością funduszu religijnego. 2. Sz. , przyl. Wietrzychowic, w pow. dą. browskim. Mac. Szymanowice 1. niem, Schimmeley, 1393 Schemilwicz, wś, pow, oławski, par. ew. Marszowice Marschwitz, kat. Wierzbno, ma 13 ha roli, 40 dm. , 304 mk. 69 kat. . 2. Sz. , dawna nazwa wsi Schoenbach, w pow. nowotarskim Szląsk. Szymanowizna, os. , pow. suwalski, gm Andrzejewo, par. Puńsk, odl. od Suwałk 23 w. , ma 1 dm. , 10 mk. Szymanówka, folw. i os. włośc, pow. opatowski, gm. Czyżów Szlachecki, par. Janików, odl. od Opatowa 24 w. ; folw. ma 1 dm. , 8 mk. , 225 mr. , należy do dóbr Czyżów; os. 4 dm. , 36 mk. , 31 mr. włośc, 1 mr. dwor. ; należy do dóbr Smiłów, W 1827 r. 1 dm. , 6 mk. ; par. Przybysławice. . Szymanówka, wś, pow. hajsyński, okr. pol. Ternawka, gm. Sobolówka, par. kat. i sąd Ładyżyn, o 16 w, od Hajsyna, ma 126 osad, 774 mk. , 610 dzies, ziemi włośc, 41 cerkiewnej; 2 młyny wodne. Posiada cerkiew p. w. św. Michała, wzniesioną w 1743 r. , z 900 parafianami. Należy do klucza bubnowskiego mającego 20, 661 dzies. hr. Aleksan dry Potockiej. Ob. Bubrówka. Dr. M. Szymanowo 1. Simunowo r, 1580, wś, pow. krobski Rawicz, o 2 klm. na wschód od Ra wicza par. , poczta i st. dr. żel. , w okolicy wzgórzystej; 99 dm. , 681 mk. 220 kat. , 461 prot. i 782 ha 578 roli, 90 łąk, 4 lasu. Większa własn. , z obszarem 84. 81 ha, w ręku Niemca. Około r. 1444 istniał kościół, afilio wany do Łaszyna; r. 1580 było 15 łan. os. , 13 zagr. i 7 komor. Sz. wchodziło w skład majętności rawickiej i należało przy schyłku zeszłego wieku do Nepom. Mycielskiego. 2. Sz. , folw. do Obry, pow. krotoszyński Koźmin, ku płn. od Koźmina; 2 dm. , 39 mk. ; powstał po r. 1845. 3. Sz. , Burkowe quondam, nunc Simonowe r. 1253, Symanowo 1309, Schymanowo 1493, Simanowo 1580, wś i dwór, pow. szremski, o 4 klm. na zach. płn. od Szremu par. kat. , nad jeziorem, poczta i st. dr. żel. na Manieczkach. Graniczy z Psarskiem, Górą niegdyś biskupią, Manieczkami, Gajem i Nochowem. W r. 1253 Szymon, kaszt, gnie źnieński darował Bożogrobcom miechowskim Burkowe Borkowo niegdyś dziedzictwo, nazwane następnie Szymanowo Kod. Wielkop. , n. 319. Hereditas Cruciferorum que diciter Simanovici, gdzie na dniu 22 sierpnia r. 1273 ks. Bolesław i Przemysław zatwierdzili wyposażenie Jarosławy, wydanej za Guntera Bibersztejna Kod. Wielkp. n. 451, nie zdaje się być Sz. szremskiem, które r. 1309 zosta wało w ręku kawalerów św. Jana Jerozolim skiego; ich komandor Jan de Zelenicz oddał je bisk. pozn. Andrzejowi w zamian za Popówek z pod Kalisza Kod. Wielkp. , n. 929. W r. 1493 bisk. Uriel przekazał Sz. z innemi włościami kapitule, która je posiadała aż do chwili zaboru. To nadanie zatwierdził papież Aleksander VI Theiner, Monum. , II, 257; r. 1580 było tu 6 łanów os. , 1 sołtysi i 1 za grodnik. Do r. 1793 wchodziło Sz. w skład pow. poznańskiego; rząd pruski zabrał je i sprzedał razem z Górą, Górką, Tworzykowem i innemi generałowi Ton Zastrow. Około r. 1845 posiadał tę majętność Carl Friedrich Bandelow; później przeszła w ręce hr. Plate rów. Wś ma 14 dm. , 95 mk. 89 kat. , 6 prot. i 162 ha 121 roli, 20 łąk, 7 lasu. Dwór z Gó rą U dm. , 210 mk. , cegielnią, Górką 5 dm. , 8 Szymanowo Szymanowska Nowa Wieś Szymanowszczyzna Szymański Szymańskie Szymańszczyzna Kaudya Szymany Szymaszczak Szymaszki Szymawarnia Szymbark Szymanowo 103 mk. i Tworzykowem 5 dm. , 79 mk. tworzy okrąg dworski, mający 26 dm. , 456 mk. 454 kat. , 2 prot. i 1247 ha 703 roli, 56 łąk, 188 lasu; właścicielem jest Cezary hr. BroelPlater. 4. Sz. , folw. do Otorowa, pow. szamotulski, o 9 klm. na płd. zach. od Ostroroga; par. i pocz. w Otorowie, st. dr. żel. w Lubosinie o 4 klm. ; 1 dm. i 16 mk. Około r. 1793 należał do Franciszka Moszczeńskiego, kaszt, lędzkiego, dziedzica Otorowa. E. Cal. Szymanowo, pow. wejherowski, ob. Czymanowo. Szymanowska Nowa Wieś, ob. Nowa Wieś 37. Szymanowszczyzna, wś włośc, pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , o 85 w. od Dzisny, 4 dm. , 44 mk. Szymański, zaśc, pow. miński, w 1 okr. polic. mińskim, gm. ostrożyckohorodecka; miejscowość równa, lesista, grunta lekkie. Szymański, chutor, pow. lipowiecki, o 3 w. na płn. od Lipowca par. praw. , ma 72 mk. i 284 dzies. W 1863 r. należał do Henryki Szymańskiej. Szymańskie al. Szymańszczyzna, wś rząd. , pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , o 8 w. od Dzisny, 2 dm. , 20 mk. Szymańszczyzna Kaudya, folw. oddzielony od dóbr Sobieszczany, w pow. lubelskim, gm. i par. Niedrzwica, rozl. 120 mr. Szymany 1. kol. , pow. turecki, gm. Pie kary, par. Skęczniew, odl. od Turka 19 w. , 25 dm. , 108 mk. , 42 os. , 331 mr. Wchodziła w skład dóbr Piekary. Na początku XVI w. Sz. należały do par. Boleszczyn i tam dawa ły dziesięcinę. Spisy pob. z XVI w. nie po dają tej wioski. 2. Sz. , wś szlach. i włośc. nad rz. Łyk, pow. szczuczyński, gm. Bogusze, par. Rajgród, 31 dm. , 2063 mr. obszaru, 3. Sz. , wś szlach. , pow. szczuczyński, gm. Wąsosz, par. Słucz. Br. Ch. Szymany, wś włośc, pow. dzisieński, w 4 okr. pol. , gm. Jazno, okr. wiejski Pawłowicza, 4 dusze rewiz. Szymany 1. Wielkie i Małe niem. Gross Schiemanen, wś, pow. szczycieński, nad drogą bitą z Królewca do Warszawy, o 19 klm. od Szczytna, 737 mk. ewang. , po polsku mówiących. Grunta piaszczyste, rodzą tylko żyto i kartofle. Przywilej fundacyjny tej miejscowości datowany 29 maja 1682 r. Agentura poczt. i poczta osobowa do Szczytna, Wielbarka i Rothfliess. 2. Sz. , wś, pow. niboiski, nad rz. Działdówką, st. p. Neidenburg. Szymaszczak, folw. do Jedlca, pow. pieszewski, własność W. Niemojowskiego. Nie wykazany w spisie gmin i okręgów. Szymaszki, pustk. , pow. sieradzki, gm. Godynice, par. Wójków, odl, od Sieradza w. 27. Należy do Brąszewic. W 1827 r. 2 dm. , 20 mk. Szymawarnia, zaśc, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Giedrojcie, okr. wiejski Łabejkiszki, o 18 w. od gminy; w 1865 r. 2 dusze rewiz. ; należał do dóbr Szukiszki Jastrzębskich. Szymbark, wś, pow. gorlicki, zajmuje ob szerną i urodzajną dolinę po obu brzegach Ropy, otoczoną od płn. i płd. górami lesistemi. Wznies, brzegu rzeki 315 mt. ; na płn. w Masiowej górze 741 mt. , w Jeleniej górze 686 mt. ; na płd. Łysa góra 641 mi, Miastka 634 mt. , Bartnica 632 mt. . Granica cią gnie się na małej przestrzeni wzdłuż Ropy, ku płd. zach. potokiem b. n. i linią od jego źródeł po Łysą górę, ztąd łukiendi do szczytu Miastki, dalej do Bartnicy. Te granice od dzielają Sz. od Ropy, Łosiego i Bielanki, Od szczytu Bartnicy zwraca się granica ku płn. wsch. , poczem zwraca się ku płn. zach. Dłu gość jej w linii powietrznej 4. 8 klm. Odgra nicza one Sz. na wschód od Siar, Ropicy Pol skiej i Gorlic Granica płn. ciągnie się łukiem wygiętym ku płd. przez szczyty Maślonę i Jelenią górę aż do przecięcia z granicą wscho dnią i oddziela Sz. od Bystry, Rozległa wieś, na obszarze 3320 mr. ma dwie wólki i cztery folw. Wólka Szlarki nad potokiem b. n. dopł. Ropy; wólka Doliny nad pot. spływającym do Ropy z góry Miastki. Folwarki Bystrzy ca, Rojowszczyzna, Łęki i Zamek. Wś z wól kami i obszarami wiek. posiadłości ma 379 dm. 24 na obsz. wiek. i 2305 mk. ; 1918 rz. kat. , 295 gr. kat. , 6 ew. , 86 izr. Pos. wiek. Ludwiki Rogojskiej, Rumińskich i współ właścicieli wynosi 272 roli, 1 łąk, 3 ogr. , 52 past. , 238 lasu, 7 mr. nieuż. ; pos. mn. ma 1374 roli, 274 łąk i ogr. , 648 past, i 448 mr. la su. Data założenia par. nieznana; przechowy wany w aktach kościoła dokument, przypisu jący fundacyę Janowi Gładyszowi w r. 1359, jest podrobiony. Obecny kościół wyniesiono r. 1850. Do par. dyec. przemyska, dek. biecki należą Bielanka i Bystra. Gr. kat. par. w Dolinach. Wo wsi jest szkoła ludowa i ko palnia nafty Kosmos, 1885, zesz. 6. Według mapy L. Syroczyńskiego pracowały tu na 1 hektarze w r. 1881 trzy towarzystwa, produ kując rocznie 66 cetn. metr. ropy. Wś zało żoną została prawdopodobnie za Kazmierza W. pod nazwą Schoenberg, wymieniona już w dyplomie z 14 sierp. 1369 Kod. Małop. , III, 236, nadającym Piotrowi Bochna z Sącza sołtystwo z Bystry prope Schonbergk. W r. 1581 Pawiński, Małop. , 113 wś dziedziczył Szymon Gładysz. Płacił od 7 pólłanków km. , 2 zagr. bez roli, 1 komor, z bydł, 1 komor, bez bydła i 2 rzemieśl. Do par. należała By stra, wś starostwa bieckiego. Mac. Szynibory Szyniborno Szymborze Szymbark Szymbark 1. 1686 Szembark, 1710 Szynbark, z niem. . Schoenberg, wś włośc, u stóp gór szymbarskich, w malowniczej okolicy, wzn. 770 st. npm. , między Kartuzami a Kościerzyną, pow. kartuski, par. kat. Kościerzyna; 946 ha 371 ha roli or. , 32 łąk, 62 lasu; 1885 r. 51 dm. , 73 dym. , 391 mk, 29 kat. , 352 ew. , 10 żyd. 1869 r. 343 mk. . Szkoła 2klas. ew. 1887 r. 182 dz. , 2 naucz. , agent. poczt. , wiatrak holenderski i kościół ewang. Na początku XVII w. sprowadził jakiś Knibowski 22 familii luterańskich z Pomeranii, celem osadzenia ich w Kłobucinie. Zabrali oni ze sobą predykanta i wystawili r. 1605 drewniany kościołek W r. 1610 założył Demetryusz Weiher, ststa kościerski, wsie Szymbark i Bukowo i osadził w nich także niemieckich kolonistów, którzy tu pobudowali kościół. Kłobuciński kościołek został zniesiony. Mesznego miał proboszcz kat. pobierać ztąd 5 1 2 korcy żyta i tyleż owsa ob. Wizytę Szaniawskiego z r. 1710, str. 4 i Szkice z ziemi i hist. Prus Królewskich przez Lubińskiego, str. 66. 2. Sz. , niem. Schoenberg, dobra ryc. w Pomezanii, pow. suski, st. p. , tel. i kol. Ząbrowo o 2. 5 klm. , par. kat. Iława; 6664 ha 1824 roli or. , 484 łąk, 2601 lasu; 1885 r. 71 dm. , 196 dym. , 1019 mk, 85 kat. , 928 ew. , 6 dyssyd. ; szkoła ew. , cegielnia i piękny zamek krzyżacki, dawniej własność kapituły pomezańskiej i rezydencya proboszcza przy katedrze kwidzyńskiej. Pochodzi pewnie z XIV w. ; nad bramą na cegłach napis Hec porta construota est anno domini MOCCLXXXVI 1386 tempore fratris Henrici de Scirlin; proboszczowie tumscy byli zarazem braciszkami zakonu rycerskiego. W czasie wojny 13letniej 1454 66 zajęli ten zamek Krzyżacy. R. 1520 wydał go Polakom Mikołaj Schonborn, rodem z Torunia ob. Ser. rer. prus. , V, 436. Około r. 1527 nadał ks. pruski Albrecht wójtowstwo szymbarkie luterańskiemu bisk. pomezańskiemu Erhardowi von Queis, a po jego śmierci luterań. biskupowi sambijskiemu Jerzemu Polentz i jego potomkom po mieczu jako lenno. Za to byli jego spadkobiercy zobowiązani do 4 służb zbrojnych na koniach na każde zawołanie. Przywilej ten, dnia 13 listopada 1532 w Królewcu wystawiony, nadaje książę za odstąpienie biskupstwa sambijskiego i pożyczenie znacznej sumy, małżonce Queissa Annie t. Heydeck, zapisuje książę rentę dożywotnią z wójtowstwa szymbarskiego i wyznacza jej Susz jako miejsce pobytu. Do wójtowstwa należało miasto Susz i 34 wsi i dóbr, mianowicie Olbrachtowo, Babięty, Baloszyce, Brausen, Bronowo, Ulnowo, Kamieniec, Falknowo, Friedrichswald, Gardzień, Graebersberg, Gałdowo, Jędrychowo, Hermenau, Hein richswald, Jakubowo, Januszewo, Jawty, Łęgnowo, Lignowo, Ludwigswald, Nejdak, Neuwald, Nipkowie, Dolne i Górne Trupel, Piotrkowo, Rosenau, Rosenberger Hof, Sassen wald, Szymbark, Schroetterswalde, Stengwitz i Ząbrowo ob. Cramer Gesch. des Bist. Pomesanien, str. 230. R. 1556 odnawia ks. Albrecht przywilej ten dla syna Polenza. R. 1653 sprzedał Krzysztof Polenz zamek z przyległościami Janowi Kazimierzowi Eu lenburg a r. 1670 wdowa po nim Helena Do rota zięciowi Janowi v. Schlieben, zaś 1699 Zygmunt v. Schlieben Ernestowi Fink v. Fin kenstein, staroście dziedzicznemu na Działdo wie i Iławie. Familia ta dzierży dotąd te dobra. Ernst Fink odnowił zamek; przed 35 laty zostało zachodnie skrzydło odrestauro wane i o piętro podwyższone. Z czasów krzy żackich pochodzą fundamenta i mury obwo dowe, także 4 wieże na rogach i grobla do bramy wiodąca. Rozmiary zamku są znacz ne, długość 242 stóp, szerokość 190 stóp, przenosi zatem obszarem zamek w Malborku. Z zamku, dokoła parkiem i lasem otoczonego, malowniczy widok na jezioro Haussee i okolicę. Pian i opis zamku podał Toeppen Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ver. , VII, str. 56 64; widoki zawiera berliński kalendarz z r. 1834. Kś. Fr. Szymbarskie góry, ob. Szwajcarya Kaszubska. Szynibory 1. os. , pow. nowomiński, gm. Chróścice, par. Kałuszyn, ma 30 mk. , 47 mr. 2. Sz. , okolica szlach. , pow. mazowiecki, gm. Szepietowo, par. Jabłoń Kościelna. Na obszarze tym znajdują się wsi a Sz. Andrzejowięta; 1827 r. 13 dm. , 89 mk. ; b Sz. Jakubowięta; 1827 r. 14 dm. , 73 mk. i c Sz. Włodki; 17 dm. , 86 mk. Wymienione już w aktach sąd. z r. 1527 Gloger, Ziemia bielska. Szyniborno, niem. Schoenborn, dobra ryc, pow. chełmiński, st. p. Unisław o 5. 3 klm. , par. kat. Kijewo; 546 ha 383 roli or. , 50 łąk; 1885 r. 10 dm. , 33 dym. , 183 mk. , 146 kat. , 37 ew. ; hodowla bydła rasy holenderskiej. Wizyt. Strzesza z r. 1667 72 pisze Villa Szymborno haereditaria; ex sortibus Nobilium 4 coretos siliginis et totidem avenae str. 90. Kś. Fr. Szymborze, niekiedy Szemborze, Samborze 1505 r. , wś, pow, inowrocławski, o 4 klm. na płd. od Inowrocławia par. , poczta i st. dr. żel. , ma szkołę w miejscu, a razem z Cukrownią 12 dm. , 443 mk. i folw. Koenigsgraetz 2 dm. , 62 mk. tworzy okr. wiejski, mający 155 dym. , 1810 mk 1391 kat. , 419 prot. i 902 ha 792 roli, 6 łąk. Sz. wchodziło w skład ststwa inowrocławskiego już w r. 1505 Kod. Dypl. Pol. , II, str. 977; w nowszych czasach przeszło na własność miasta Szymbark Szymbarskie góry Szymkajcie Szymki Szymkiszki Szymkowce Szymkowizna Szymkówko Inowrocławia; obecnie składa się z posiadło ści włościańskich. E. Cal. Szymańce, wś, pow. wileński, o 79 w. od Wilna, leży w 3 okr. pol. , 4 dm. , 26 kat. Szymiele, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol. , o 70 w. od Nowoaleksandrowska. Szymiety, wś i karczma, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 50 w. od Nowoaleksandrowska. Szymiszów, niem. Schimischow, wś i dobra, pow. wielkostrzelecki, par. kat. w miejscu, ew. Wielkie Strzelce odl 1 2 mili. Sz. po siada kościół par. kat. dawniej filia par. Rosmierz, okazały zamek z parkiem. Wś ma 324 ha 273 ha roli, 73 dm. , 539 mk. rz. kat. Dobra 699 ha 374 roli, 6 łąk, 286 lasu, 12 dm, , 309 mk. 46 ew. . Do dóbr należy piec wapienny 4 dm. , 148 mk, . Wś istniała już r. 1223. Przez Sz. płynie rzeczka, obracająca tu trzy młyny i ginąca następnie w piaskach, by znowę powtórnie wypłynąć. Już w cza sach przedhistorycznych istniała tu osada, jak o tem świadczy cmentarzysko z urnami niezwykłej piękności w r. 1818 znalezione, tudzież wykopywane narzędzia, ozdoby i oręźe metalowe i t. p. Wś wspominana jest już w dok. z r. 1223. Zdawna istniał tu kościół filialny i stał zamek. Być może, iż w czasach przedchrześciańskich źródła tutejsze uważane były za święte. Br. Ch. Szumiuny, wś, pow. wiłkomierski, gm. Siesiki, o 19 w. od Wiłkomierza. Szymkajcie 1. wś, pow. kowieński, w 2 okr. pol. , par. Betygoła, o 79 w. od Kowna. 2. Sz. , wś, pow. rossieński, gm. Szymkajcie, par. Girtakol, o 18 1 2 w. od Rossień, posiada kaplicę kat. p. w. św. Marcina, drewnianą, b. starożytną. Gmina Sz. należy do 1 okr. pok. do spraw włośc, składa się z 4 okręgów sta rostw wiejskich, obejmuje 60 miejscowości, zamieszkałych przez 1689 mk. włośc. 3. Sz. , wś, pow. rossieński, gm. Skaudwille, par. Stulgi, o 30 w. od Rossień. J. Krz. Szymki 1. osada szlach. , pow. dziśnieński, w 1 okr. pol. , o 12 w. od Dzisny, 5 dm. , 56 mk. katol. 2. Sz. , wś włośc. nad rz. Szczarą, pow. lidzki, w 2 okr. pol, o 66 w. od Lidy, 4 dm. , 23 mk. 3. Sz. , wś nad strumieniem, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. i dobra w 1865 r. Koziełłów Miadzioł. okr. wiejski MiadziołUzła, o 5 w. od gminy a 56 w. od Wilejki, ma 7 dm. , 3 mk. prawosł. i 79 katol. w 1868 r. 33 dusz rewiz. . 4. Sz. , wś, pow. wołkowyski, w 3 okr. pol. , gm. Szymki, o 45 w. od Wołkowyska, ma 79 dm. , st. poczt; w 1880 r. zgorzała do szczętu. 5. Sz. , wś i fol. u źródeł rz. Mozy, praw. dopł. Bobra, pow. borysowski, w 1 okr. pol. chołopienickim, gm. Uchwały, ma 14 osad; miejscowość nizinna, grunta lekkie. 6. Sz. , dobra, pow. newelski, w 1 okr. pok. do spraw włośc, gm. Moszeniny, w 1863 r. 94 dusz rewiz. J. Krz. A. Jel. Szymkiszki 1. fol. pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol, o 31 w. od Nowoaleksandrowska. 2. Sz. , zaśc, tamże, o 30 w. od Nowoaleksandrowska. 3. Sz. , zaśc, tamże, o 35 w. od Nowoaleksandrowska. 4. Sz. , wś, pow. rossieński. par. Chwejdany. Szymkowce al. Świack Sz. al. Szynkowce, wś i fol. ,, pow. augustowski, gm. Balia Wielka, par. Teolin, odl. od Augustowa 59 w. ; wś ma 30 dm. , 208 mk. ; fol. 2 dm. , 1 mk. W 1827 r. było 13 dm. , 79 mk. W r. 1888 fol. Świack Szymkowce rozl. mr. 449 gr. or. i ogr. mr. 268, łąk mr. 102, past. mr. 19, lasu mr, 45, nieuż. mr. 15; bud. mur. 6, z drzewa 9; pokłady torfu. Wś Sz. os. 28, mr. 448. Szymkowce 1. w dokum. Szymkowicze, wś u źródeł jednego z ramion rz. Gniezny, pow. krzemieniecki, na pograniczu od Galicyi, na wschód od Kołodnego, należy do klu cza Kołodno, dawniej Cetnerów, obecnie Świejkowskich, posiada piękny dom miesz kalny. Podług reg. pobor. pow. krzemieniec kiego z 1583 r. wś Sz. należy do Kołodna ks. Konstantego Ostrogskiego i płaci z 8 dym. , 6 ogr. , 5 ogr. Jabłonowski, Wołyń, 130. 2. Sz. , wś nad bezim, lewobocznym dopł. Horynia, pow. Ostrogski, o 30 w. na płd. od Ostro ga, na płn. od Lachowca, środ gór położona, ma cerkiew parafialną. Glebę stanowi głębo ki czarnoziem 2giej kl. Włościanie trudnią się rolnictwem, pszczelniotwem i sadownic twem, mają dostateczny inwentarz żywy i martwy. Są dorodni. Mężczyźni noszą świty z sukna białego, wyszywane na kołnierzu, rękawach, rogach pół i przy kieszeniach czerwonemi sznurkami, opasane skórzanym pa sem, ozdobionym świecidełkami. Latem za nakrycie głowy używają kapeluszy słomia nych, zimą zaś czapek baranich, czarnych lub siwych. Wś ta pierwotnie należała do klucza lachowieckiego ks. Jabłonowskich, a nastę pnie do ks. Sapiehów. Ks. Teofila z Jabło nowskich Sapieżyna zadłużywszy się, sprze dała tę wieś w 1802 r. Gotfrydowi Radzymińskiemu, r. 1882 w posiadaniu jego wnuka Zygmunta, prezesa sędziów pokoju pow. krzemienieckiego. Z. Róż. Szymkowizna 1. os. , pow. węgrowski, gm. Sinołęka, par. Kałuszyn, ma 2 dm. , 17 mk. , 1 mr. W 1827 r. 3 dm. , 19 mk. 2. Sz. , wś, ob. DzierznoKożuchowe. Szymkówko, fol. dóbr Księte, w pow. rypińskim. Szymkowo 1. niem. Simkau, dok. Sueinekowe 1310, Simkaw 1400, Symkaw 1415, Czemke l484, Siemikowo 1649, Siemkowo 1699 i 1711, dobra ryc. , pow. świecki, st. pocz. i kol. Szymiańce Szymkowo Szymańce Szymiele Szymiety Szymiszów Szymkunie Lniano 6. 5 klm. , paraf. katol Drzycim, ra zem z fol. Wilhelmshof 3 dm. , 63 mk. i leśn. Johannisberg obejmują dobra 1345 ha 755 roli orn. , 109 łąk, 322 lasu. R. 1885 było tu 25 dm. , 46 dym. , 298 mk. , 158 kat. , 140 ew. ; gorzelnia, mleczarnia, hodowla bydła na tucz, owiec. R. 1310 nadaje Henryk z Płocka, nadkomtur malborski, Sz. wraz z czterema wsia mi Henrico dicto de Pen na prawie chełm. ob P. U. B. v. Perlbach, str. 468. Krzy żacka księga czynszowa z r. 1415 podaje, że Sz. ma 51 włók, z których sołtys posiada 3 wolne, od reszty płacą po 16 skojców i 2 ku ry i po pół korca owsa na św. Marcin; osia dłych było tylko 6 włók. Sz. obejmowało też Jeziorki i Carlsdorf. Karczma płaciła 3 wiardunki. Przez Sz. szła droga z Przysierska na Błądźmin do Tucholi i dalej przez Nową Mar chią do Niemiec ob. Wegner, Ein Pom. Herzogthum, II, str. 435. Później byli dziedzi cami r. 1669 Zofia Anna Wojanowska, 1676 Franciszek Ostrowski, 1718 Jan Sokołowski, woźny generalny, Jan Ostrowicki, 1736 syn jego Walenty, r. 1756 Antoni Wypczyński, 1776 Józef Łukowicz, który te dobra nabył za 70000 zł. R. 1780 jest posiadaczem znów Antoni Wypczyński, r. 1798 kupili Sz. za 7000 tal. Wichard Wilhelm y. Holzendorf i Jan Czarnecki; mocą testamentu z r. 1836 odziedziczył je Karol Holzendorf. Rodzina ta dotąd te dobra posiada. Według taryfy pob. nasymplę z r. 1717 płaciło Sz. 24 gr. Wi zyt. Szaniawskiego z r. 1710 opiewa, że Sz. dawało mesznego dawniej 10 kor. żyta i ty leż owsa, wówczas 2 kor. żyta i tyleż owsa str. 261. R. 1773 obejmowało Sz. i fol. Jeziórki 9 wł, 23 dym. i 101 mk. ew. i katol. , oprócz lichej roli było jeszcze 15 mr. lasu so snowego, jezioro o 2 mr. i karczma. Czysty dochód oznaczano na 246 tal. 39 gr. ob. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ver. , 1886, str. 318 320. B. 1773 było bydła koni 36, wołów 20, krów 21, młodego bydła sztuk 12, owiec 20, świń 9; wysiew żyta 162 kor. , jęcz. 90, owsa 77, grochu 8; siana zebrano 50 fur tamże, str. 366. Wizytacya bisk. Ostro wskiego donosi, że tu była w dworze kaplica. Kapelanem był bernardyn z Świecia ob. Utrac, kośc. p. kś. Fankidejskiego, str. 280. 2. Sz. , dok. Schenkendorf, wś i fol. w ziemi michałowskiej, pow. brodnicki, st. pocz. Brodnica, paraf. kat. Szczuka, 338 ha 271 roli orn. , 2 łąk; 1885 r. 26 dm. , 40 dym. , 164 mk. kat. , 31 ew. R. 1407 zachodzi Hanus zum Schinkendorf ob. Kętrz. O ludn. pol. , str. 127. Kś. Fr. Szymkowszczyzna 1. w spisie z 1865 r. Szymukowszczyzna wś, pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , gm. Postawy o 22 w. , okr. wiejski Połów, 19 dusz rewiz. 2. Sz. , wś i dwa fol. , pow. lidzki, w 4 okr. poi, gm. . Pokrowy al. Sobakińce o 7 w. , okr. wiejski Chodziłonie, o 50 w. od Lidy a 12 w. od Wasiliszek. Wś ma 19 dusz rewiz. ; jeden z folw. , własność Oranowskich, 18 mk. katol. ; drugi zaś, wła sność Sopoćków, 1 mk. prawosł. i 13 katol. 3. Sz. , zaśc. , pow. trocki, w 2 okr. pol. , gm. Żyżmory o 16 w. , okr. wiejski i dobra, hr. Tyszkiewiczów, Miżany, o 56 w. od Trok, ma 1 dm. , 7 mk. katol. w 1865 r. 5 dusz rewiz. . 4. Sz. , wś, pow. poniewieski, w 2 okr. pol. , o 44 w. od Poniewieża. 5. Sz. 1 i 2, dwa przysiołki, pow. wiłkomierski, gm. Pupany, o 63 w. od Wiłkomierza. J. Krz. Szymkunie, zaśc. szl. nad rz. Wilią, pow. trocki, w 2 okr. pol. , o 21 w. od Trok, 1 dm. , 8 mk. katol. Szymkuny 1. wś, pow, szawelski, gm. Gruździe, o 36 w. od Szawel. 2. Sz. , wś, pow. wiłkomierski, gm. Pogiry, o 18 w. od Wiłkomierza. 3. Sz. , wś, pow. wiłkomierski, gm. Siesiki, o 12 w. od Wiłkomierza. Szymokinie, ob. Szestokinie. Szymon, niem. Simonsdorf, wś na Wielkich Żuławach, pow. malborski, 9 klm. na zach. od Malborka, stacya kolei wschodniej na przestrzeni TczewEjtkuny i drugorzędnej kolei żuławskiej Werderbahn, łączącej Nowydwór Tiegenhof i Nytych ze Sz. Paraf. katol. w Kończewicach. Wś ma 657 ha 448 roli orn. , 89 łąk i 2 lasu; 1885 r. 26 dm. , 126 mk. kat, 121 ew. , 37 dyssyd. Mieszkańcy trudnią się rolnictwem. R. 1353 nadaje w. mistrz Winrich T. Kniprode wś Szymon o 35 włókach Mikołajowi Claus Nybus i mieszkającym tamże na prawie chełm. ; Mikołajowi nadaje 3 1 2 wł. wraz z sołectwem i trzecim fenik. kar; od reszty 31 1 2 włók mają mieszkańcy dawać rocznie po 4 wiard. od włóki na zapusty. Proboszczowi w Gnojewie od 30 czynsz. włók dawać po pół korca żyta i tyleż owsa; rozporządzamy nadto, aby ta wieś została rozmierzona ob. Gesch, des Kr. Marienburg von Dormann, str. 99. R. 1565 Zygmunt August zezwala, iż sługa jego wierny szlachetny Walenty Ueberfeldt nabyć może od każdego we wsi naszej Szymonie 3 włóki roli i ze swoimi dziedzicznemi 5 1 4 włókami tamże położonemi połączyć. Uwalniamy także te 3 włóki i jego folw. od wszelkiej tłoki jaką od innych włók zamkowi naszemu malborskiemu czynią, sądownictwo sobie samym zastrzegając. Czynsz jednak zwykły będzie nam płacił co rok tak od owych 3 włók jako i od swego fol, Octo ipsius mansos cum una quarta lanei ab omnibus et singulis reparationibus et reaedificationibus quorumcunque aggerum praefatae Insulae Żuławy ex auctoritate et Superiotate Nostra Regia adhuc solum modo tempus liberandos duciniuB libe Szymkuny Szymkowszczyzna Szymon Szymokinie Szymkowszczyzna Szymony Nienałty Szymoniańce Szymonajcie Szymoradź Szymonec Szymony Szymońskie Szymonków Szymonki Szymonka Szymoniszki Szymoniewice ramusque praesentibus. Cum autem ceteri omnes, quorum superius fit mentio, ad communem hunc laborem compulsi fuerint, volumus, ut quocjue noster servitor ex praefatis mansis omnem laborem sine ulla ounctatione praestet ob. I. c. , str. 99 i Der Marienburger Kreis von Parey, str. 180. Dan w Krako wie. Wzmiankowane wyżej 5 1 4 włók nadał był już w. mistrz Ulrich v. Jungingen Pa włowi Frost, swojemu szambelanowi. Przy wilej ten zaginął, lecz r. 1476 nadał je znów król Kazimierz burgrabiemu Krzysztofowi v. Czelyn pod warunkiem, żeby tak on jako i jego spadkobiercy i posiadacze tych włók służyli królowi na wezwanie z dobrym koniem w lekkiej zbroi ob. 1. c, str. 100. Gmina ewang. utworzyła się tu r. 1610 ob. Eckerdt, Gesch. d. Kr. Marienburg, str. 99. Mesznego pobierał prob. z Gnojewa około 1706 r. 30 korcy, po części żyta, po części jęczmienia ob. Wizyt. Potockiego z r. 1700, str. 840. R. 1694 zapisał bisk. chełmiński siostrom mi łosierdzia w Chełmnie 2 włóki roli w Szymo nie ob. Klasztory żeńskie kś. Fankidejskiego, str. 231. Lu. Dz. Szymonajcie, wś, pow. poniewieski, w 1 okr. pol. , o 35 w. od Poniewieźa. Szymonańce 1. al. Szymańce, fol. , pow. wiłkomierski, gm. i par. Pogiry, o 26 w. od Wiłkomierza; własność Czechowiczów. 2. Sz. , okolica, pow. wiłkomierski, gm. Pogiry, o 36 w. od Wiłkomierza. Szymonec, szczyt górski w dziale Minczolskim Beskidu, ciągnącym się od Jasionki Steciowej do Zubrzycy w pow. turozańskim, na dziale wodnym między Jasienicą i pot. Radyckim a Popelką i Rybnikiem Zubrzyckim. Wzn. 1132 mt. Z płd. zach. stoku wypływa pot. Czerneszów lew. dopł. Rybnika Zubrzyckiego, ze stoków wsch. pot. Chodorowiec dopł. Rybnika, ze stoków płn. Popielka lew. dopł. Jasionki. Por. Mińczolski dział. Szymoniańce, wś ob. Kudrany, będzie to zapewne wś opisana pod nazwą Cimontuńce. Szymoniewice, mylnie Szymanowice, Biskupie i Sz. Szlacheckie al. Duże i Małe, w dok. z r. 1297 Smonevice, a więc Smoniewice, r. 1476 Smonyewicze, dwie wsi, pow. garwoliński, gm. Sobienie Jeziory, par. Goźlin. Sz. Biskupie mają 29 dm. , 287 mk. , 332 mr. , zaś Sz. Szlacheckie 14 dm. , 70 mk. 126 mr. Sz. Biskupie Duże leżą na praw. brzegu Wisły, Wieś ta czy też jej przeważna część, zapewne pierwotna nadrzeczna osada książęca, nadaną została, podobnie jak i poblizkie od północy Sobienie, biskupom poznańskim, zapewne w początkach XIII w. Wymienia ją akt ks. Bolesława mazow. z r. 1297 w liczbie posiadłości biskupich; toż samo czyni akt Ziemowira z r. 1350. Zdaje się, że wcześnie już inna część obszaru wsi nadana została jakiejś ro dzinie szlacheckiej, która usiłowała swe gra nice rozszerzyć kosztem części biskupiej. Wyrok ks. Ziemowita w r. 1553 w Czersku wydany rozstrzygnął na korzyść biskupów Kod. Wielkop. , 751, 1301, 1320. W r. 1476 część wsi szlachecka należy do Mikołaja Wę ża z Dobrzankowa, wojew. mazow. Kod. Ma zow. , 276. Br. Cl. Szymoniszki, wś i os. karcz. , pow. brzeziński, gm. Lipiny, par. Brzeziny; kol. ma 11 dm. , 74 mk. , 101 mr. ; os. karcz. 1 dm. , 5 mk. , 1 1 2 mr. dwors. Szymonka, niem. Schimonken, wś kość, pow. ządzborski, 11 klm. na wschód od Rynu, pomiędzy jez. Szymonka i Jagodno, połączo nymi kanałem, w nieurodzajnej równinie oto czonej na północ bagniskami, na płd. wzgó rzami. Ma 687 mk. , luteranów, przeważnie po polsku mówiących, trudniących się połowem ryb w sąsiednich jeziorach. Kościół par. ewang, i agent. pocz. w miejscu. J. B. Szymonki, wś i dwór, pow. krobski Ra wicz, o 2 klm. na płd. od Jutrosina par. i poczta, na pół drogi do Dupina, po lew. brze gu Orli dopł. Baryczy; st. dr. żel. w Koby linie o 10 klm. Przy końcu zeszłego wieku należały do Koźmińskich, potem Mielżyńskich, w końcu ks. Czartoryskich. Wieś ma obecnie 8 dm. , 77 mk. i 85 ha 65 roli, 9 łąk. Obszar dwor. 6 dm. , 62 mk. katol. i 159 ha; owczarnia. Właścicielem jest ks. Czartory ski. E. Cal. Szymonków, niem. Simmenau, 1257 r. Semayanowo, 1403 Semanau, wś i dobra, pow. kluczborski, posiada kościół par. ewang. ; par. katol. Blumenau dawniej Włochy. Wś ma kościół par. ewang. , wzniesiony z drzewa r. 1614 księgi kościelne od 1682, dwie szkoły, 309 ha 302 roli, 91 dm. , 775 mk. 90 katol. , 18 żyd. . Dobra ryc. mają pałac zamek, browar, gorzelnię, hutę szklaną, prowadzą hodowlę owiec słynną z wzorowego kierunku, 1686 ha 1102 roli, 50 łąk, 375 lasu, 20 dm. , 486 mk. 114 katol. Szymońskie, jezioro pod wsią Szymonki, w pow. ządzborskim. Kanał zwany też Szymońskim, łączy je z jeziorami Kot, Jagodzińskie i Tałtowskie. Szymony, wś, pow. nowomiński, gm. Chróścice, par. Kałuszyn. Mieszka tu częściowa szlachta. Istniał też browar piwny. W 1827 r. było 20 dm. , 126 mk. Szymony Nienałty, pow. , ostrowski, ob. Nienałty 5. Szymoradź al. Simoradz, czesk. Semorad, niem. Schimoradz, wś na Szląsku austr. , pow. bielski, odl. 2 klm. na zach. od Skoczowa, liczyła w 1880 r. 75 dm. i 508 mk. 175 rz. kat. , 333 prot; 498 Polaków, 6 Niemców. Szymonajcie Szymonańce Par. rz. kat. Dębowiec Dubowec. Wś posiada kościół filialny rz. kat. i szkołę. W. H. Szymorajcie, wś, pow. rossieński, gm. Szydłów, o 20 w. w. od Rossień. Szymotka, rzeczka, ob. Regulka. Szympieliszki, wś, pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , o 60 w. od Poniewieźa. Szymrowice, ob. Żmirowice. Szynisza, rzka, w pow. telszewskim i szawelskim, ma źródło w błotach Tirule, uchodzi do jez Gawsztwinia. Ob. Poszymsze. Szynisze, wś, pow. rossieński, gm. Kielmy, o 34 w. od Rossień. Szymule, pow. lidzki, ob. Hermancin. Szymuńce, wś włośc. , pow. wileński, w 3 okr. pol, gm. Malaty, okr. wiejski Biebrusy, o 8 w. od Malat, 33 dasz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Inturki. Szymuńcie, wś nad jez. Gołona, pow. wileński, w 3 okr. pol. , odl. 60 w. od Wilna; 4 dm. , 60 mk. katol. Szynalesie, ob. Świnolesie. Szynbark, ob. Szymbark. Szynberg u Klonowicza we Flisie niem. Schoeneberg, wś kośc. na Wielkich Żuławach malborskich, na praw. brzegu Wisły, pow. malborski, agent. pocz. w miejscu; 1050 ha 633 roli orn. , 200 łąk; gleba bardzo urodzajna; 1885 r. 199 dm. , 376 dym. , 1510 mk. , 719 kat. , 753 ew. , 35 dyssyd. , 3 żyd. wyb. Murksendorf 9 dm. , 94 mk. , os. Szymberski Przewóz 6 dm. , 63 mk. . We wsi szkoła 2klas. katol. 2 naucz. , 144 dz. , szkoła 3 klas. ewang. 2 naucz. , 163 dz. . Kościół ewang. i kościół katol. dekan. nytychowski p. w. św. Jana Chrz. W r. 1884 było 688 komunikantów. Do paraf, należy filia w Schoensee. B. 1330 nadaje nadkomtur Jakubowi Cantmess i Konradowi v. Eichen wś Schoenebergk o 60 włók. na prawie chełm. Sześć włók mają mieć wolnych, kościół zaś 4; od reszty 50 włók mają nam po upływie 5 lat wolnych dawać na św. Marcin od każdej 1 1 2 grzyw. , po 2 kury, i czynić tłokę przez 6 dni o własnej strawie na zamku naszym malborskim. Młyn dostał r. 1766 Michał Miltz w wieczystą dzierżawę, za opłatą czynszu 360 fl. . Przy budowlach miały Sz. i Schoense zwozić bndulec. Prawo pędzenia wódki dostał karczmarz r. 1754 za opłatą 30 fl. ; gospoda przy karczmie płaciła 60 gr. ob. Gesch. des Kr. Marienburg v. Dormann, str. 76. Przywilej dla przewozu wystawiony został r. 1652 tamże, str. 76. Wizytacya pewnie Potockiego z r. 1648 donosi Kościół murowany, zawiera 5 ołtarzy. Przed powodzią posiadał pół włóki, obecnie tylko 3 morgi pozostały, a i te prawie co rok pod wodą stoją. Prob. j miał 4 włóki, ale po powodzi pozostało tylko około 7 mr. , a i te prawie co rok są pod wodą. Mesznego pobiera prob. od 20 włók razem 10 korcy żyta i tyleż jęczmienia, dalej 2 wozy drzewa i kolędę. Prob. był Jan Albig z Warmii ob. str. 1013 15. Klonowicz we Flisie mówi Sz. Tam kępa Czczowska, tam też niedaleko Przewóz Malborski przez Wisłę poprzeko, Gdzie Szynberg w swojej karczmie jako w jamie Zasiadł na tamie. Kś. Fr. Szynczyce, w XVI w. Synczyce, wś i folw. , pow. łódzki, gm. Żeromin, par. Czarnocin, odl. 37 w. od Łodzi, leżą w pobliżu linii dr. żel. warsz. wied. , niedaleko stacyi Baby. Wś ma 28 dm. , 284 mk. ; fol. 6 dm. , 30 mk. W 1827 r. było 18 dm. , 190 mk. W r. 1885 fol. Sz. rozl. mr. 1155 gr. or. i ogr. mr. 821, łąk mr. 61, lasu mr. 240, nieuż. mr. 33; bud. mur. 20, z drzewa 12; płodozm. 7 i 11pol. , las nieurządzony. Wś Sz. os. 31, mr. 201; wś Wola Szynecka os. 20, mr. 194. Na początku XVI w. dziesięcinę z folwarku i jednego łanu km. pobiera pleban w Czarnocinie, pozostałe łany km. dają kanonii gnieźn. Łaski L. B. , II, 228. W r. 1552 Synczicze w części Jana Ro gozińskiego mają 16 osad. , a w części kasztel, rozpierskiego 16 osad. Pawiń. , Wielkop. , II, 260. Br. Ch. Szyndelmłyn, niem. Schindelmuehl, pierwotnie Dranica, niekiedy Szkudlowo, wś i leśniczówka, w pow. międzyrzeckim, o 7 1 2 klm. na zach. płn. od Brojec, nad Paklicą dopł. Obry, poniżej Paradyża; par. katol. Kaława, protest. Bukowiec, poczta Jordan, st. dr. żel. w Międzyrzecu Meseritz o 10 klm. Wś z Hamernią 2 dm. , 17 mk. tworzy okrąg, mający 29 dym. , 239 mk. 223 kat. , 16 prot. i 243 ha 116 roli, 72 łąk, 30 lasu. Leśniczówka należy do nadleśnictwa brojeckiego Braetz. Wś była własnością klasztoru paradyskiego. Na obszarze jej znajduje się łąka, gdzie stać miał namiot Karola XII i pole, na którem obozowało wojsko szwedzkie. Szynderówka, wś nad rz. Olszanką, ob. Szenderówka. Szyndybałówka, pow. tłumacki, ob. Jackówka. Szyndziel al. Szyndzel 1. dobra, pow. sokolski, w 2 okr. poł. , gm. Nowowola, par. Sokółka, o 7 w. od Sokółki. 2. Sz. Stary, kolonie włościańskie, tamże, o 8 i 9 w. od Sokółki. Szyndzieliszki al. Szendzieliszki, wś, pow. wilejski, w 3 okr, gol. , gm. Porpliszcze, okr, wiejski i dobra, dawniej ks. Wittgeusteina, obecnie ks. Hohenlohe, Wincentowo, o 8 w. od Porpliszcz a 77 od Wilejki, ma 12 dm. , 61 mk. , 53 praw. , 8 katol. w 1865 r. tylko 4 dusze rewiz. . Szyneckie Budy, wś włośc. , pow. łódzki, gm. Żeromin, par. Czarnocin, mają 19 dm. ,. Szymorajcie Szymorajcie Szymotka Szympieliszki Szymrowice Szynisza Szynisze Szymule Szymuńce Szymuńcie Szynalesie Szynbark Szynberg Szynczyce Szyndelmłyn Szynderówka Szyndybałówka Szyndziel Szyndzieliszki Szyneckie Budy Szynkuny Szynno Szynoławki Szynwald Szynowo Szyngole Szynie Szyniańczyki Szynieliszki Szynietowszczyzna Szyngole 147 mk. , 322 mr. obszaru. Powstały na obszarże należącym do wsi Szynczyce. Szyngole, wś, pow. kowieński, w 3 okr. pol, o 42 w. od Kowna. Szynie, wś nad jez. Czerwiszcze, pow. piński, w gm. Uhrynicze, ma 3 osady; miejscowość odosobniona, nizinna. Szyniańczyki, pow. sierpecki, ob. Chądzyno Sz. Szynieliszki. zaśc, pow. wiłkomierski, gm. Androniki, o 62 w. od Wiłkomierza. Szynietowszczyzna, ob. Szemietowszczyzna. Szynk Szynok Nowy, zaśc, pow. wileński, w 1 okr. pol. , gm. Niemenczyn, okr. wiejski Padziuny, o 6 w. od gminy, 3 dusze rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Jęczmieniszki. Szynkapole, wś włośc, nad rzką Wojcianki, pow. wileński, w 5 okr. pol. , gm. Rukojnie, okr. wiejski Broskowszczyzna, a 4 1 2 w. od gminy a 23 w. od Wilna, ma 3 dm. , 1 mk. prawosł. i 18 katol. w 1865 r. 14 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Świrany. Szynkarka, rzeczka, wypływa z bagien pomiędzy Szydłowcem a Ciechosłowicami, w pow. koneckim, przepływa przez dobra Skarzyska, gdzie łoże jej sprostowano na przestrzeni dwóch wiorst kanałem szerokim na 9 stóp, tworzy granicę pow. iłżeckiego, wpada do Kamiennej z lewego brzegu pod Szczepanowem. Długa około 13 w. Szynkarska, góra na obszarze gm. Kropiwnika, w pow. kałuskim. Wzn. 368 mt. Szynkarzyzna, wś, pow. węgrowski, gm. Kamieńczyk, par. Kamionna, ma 39 dm. , 272 mk. , 39 os. , 678 mr. W 1827 r. było 11 dm. , 88 mk. Wchodziła w skład dóbr Kołodziąż. Szynkielów 1. w XVI w. Górka minor al. Syekyelow i Siękielow, kol. i pustk. , pow. łaski, gm. i par. Górka Pabiańska; kol. ma 29 dm. , 230 mk. , 31 os. , 739 mr. włośc, 110 mr. dwors. W 1827 r. było 9 dm. . 101 mk. Wś ta wchodziła w skład dóbr Górka, stanowiących część klucza pabianickiego kapituły krakowskiej. Na początku XVI w. wś ta była częścią Górki; łany km. i folw. dawały pleb. w Górce dziesięcinę snopową a za konopną po 2 gr. z łanu i kolędę po groszu Łaski, L. B. , I, 378; Pawiń. , Wielkp. , II, 237. 2. Sz. al. Szynklew, w XVI w. Szyakyelow, wś i fol, pow. wieluński, gm. Konopnica, paraf. Osyaków, odl. 18 w. od Wielunia. Sz. Skarbowy, wś, ma 48 dm. , 295 mk. ; Sz. Prywatny, wś, ma 34 dm. , 221 mk. Jeden folw. , majorat gen. Tichmieniewa, drugi należy do gen. Zabołockiego, trzeci Maryi Kossowskiej, razem mają 6 dm. , 83 mk. W 1827 r. było 47 dm. , 473 mk. W 1875 r. fol. Sz. Prywatny rozl. mr. 889 gr. or. i ogr. mr. 182, łąk mr. 33, past. mr. 70, lasu mr. 588, nieuż. mr. 16; bud. mur. 2, z drzewa 6; las nieurządzony. Wś Sz. os. 22, mr. 269. Na początku XVI w. Sz. wś częściowej szlachty. Dają plebanowi w Osyakowie po ćwierci owsa i żyta z cząstek roli, sołtyskie łany dają fertona zamiast dziesię ciny, a ogrodziarze po groszu za meszne Ła ski, L. B. , II 133. Regestra pobor, z 1552 r. nie podają tej wsi. Br. Ch. Szynkowce, pow. augustowski, ob. Szymkowce. Szynkowce, wś nad ruczajem Szynkówką, pow. lidzki, w 3 okr. pol. , gm. i dobra ks. Druckich Lubeckich Lack, okr. wiejski Dąbrowo o 10 w. , o 18 w. od Szczuczyna, ma 20 dm. , 228 mk. w 1865 r. 98 dusz rewiz. . Szynkowiszki, wś nad rzką Powabelksną, pow. maryampolski, gm. Michaliszki, par. Płutyszki, odl od Maryampola 22 w. , ma 9 dm. , 85 mk. W 1827 r. 2 dm. , 54 mk. , par. Preny. Szynkowizna 1. fol, pow. rypiński, gm. Dzierzno, par. Świedziebna, odl. o 10 w. od Rypina, 3 dm. , 29 mk, 129 mr. W 1827 r. 3 dm. , 27 mk. 2. Sz. , folw. , pow. rypiński, gm. Pręczki, par. Rogowo, 2 dm. , 12 mk. , 60 mr. 50 mr. roli. Szynkówko, wś włośc. nad jeziorem bagnem, z którego wypływa rzka, pow. rypiński 2 okr. gm. Dzierzno, par. Świedziebna, odl. 17 w. od Rypina, 12 dm. , 138 mk. , 206 mr. W 1827 r. 13 dm. , 121 mk R. 1789 własność Wal. Rumockiego, który pobiera ztąd 420 złp. czynszu. Szynkuny, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 1 okr. pol. , o 47 w. od Nowoaleksandrowska. Szynno, jezioro, w pow. słuckim, w obrę bie gm. Kruhowicze, w okolicy Goncewicz, w pobliżu toru dr. żel. poleskiej, ma około 15 mr. A. Jel. Szynoławki al. Szynałkowski, w dok. z 1595 r. Szunoławki, okolica i wś, pow. rossieński, gm. Rossienie, par. Widukle, o 10 w. od Rossień. Szynowo, niem. Schoenau wś i dobra, pow. olsztyński, st. p. Wartenberg OPr. Szyntakonie, zaśc, pow. wileński, w 2 okr. pol. , gm. Muśniki, okr. wiejski i dobra hr. Platerów Bortkuszki, o 8 w. od gminy, 3 dusze rewiz. Szynwald też Szejnwald, wś i kol. , pow. rypiński, gm. Dzierzno, par. ewang. Michałki, odl. U w. od Rypina, ma 9 dra. , 40 mk. , 319 mr. Ludność niemiecka. W 1827 r. było 8 dm. , 61 mk W r. 1886 kolon. Sz. i Tomaszewko, powstała z uwłaszczonych osad, rozl. mr. 94 gr. or. i ogr. mr. 67, łąk mr. 24, nieuż. mr. 3; bud. z drzewa 6. Szynwald, wś, pow. tarnowski odl. 12 klm. od Tarnowa, nad pot. t. n. , uchodzącym na przedmieściu Strusina do Biały. Położenie pagórkowate. Wś zabudowana w długą ulicę, na płd. styka się chatami z Zalasową a na Szyntakonie Szynk Szynkapole Szynkarka Szynkarska Szynkarzyzna Szynkielów Szynkowce Szynkowiszki Szynkowizna Szynkówko Szynwald płn. ze Strzyszowem. Granicą wschodnią i zachodnią ciągną się wzgórza, tworzące działy wodne potoków spływających do Wisłoki i Biały. Dolina ta opada ku płn. z 281 na 230 mt. npm. Wieś ma 317 dm. , 1801 mk. 1759 rz. kat. i 42 izr. . Do Sz. należą osady Na Kątach od Pogórskiej Woli, Na Polach od Trzemeśny i Na Polach pod Świnią górą. Pos. wiek. Eustachego ks. Sanguszki wynosi 336 mr. roli, 18 mr. łąk, 16 mr. past. , ogółem 370 mr. ; pos. mn. ma 2461 mr. roli, 297 łąk, 467 past. i 344 mr. lasu. Według Szemat. dyecezyi tarnowskiej z r. 1880 założył parafią i zbudował tutejszy kościół Jakusz Ocieski 1323 r. Wiadomość tę ma zawierać rękopism biblioteki jagiellońskiej w Krakowie. Długosz Lib. Ben. nie wymienia ani wsi ani parafii. W reg. pob. kwarty z woj. sandomierskiego, pow. pilzneńskiego z r. 1508 znajdujemy Amora Tarnowskiego dziedzicem wsi Szynwald Pawiń. , Małop. , 466. W 1536 ibid. , 550 istnieje parafia Schinwald, Taksatorowie o wsi podają villa ad Tharnow pertinens. In qua sunt kmethones 54 in 34 laneis residentes, solventes in summa maro. 17, avene metretas 34s galli, ova etc. , taberne 2, solventes marc. 6, molendina 2 parva extimata ad maro. 2, hortulani 3, pisoine 2 in borra, predium parvum. W 1581 Sz. , wś ks. Ostrogskiego, miał 46 kmieci na 46 łan. , 3 zagr. , 9 chałupn. , 27 komorników z bydłem, 23 komorn. , bez bydła, 5 rzemieśln. . 4 kijaczy i dudę. Dzisiaj ma szkołę ludową, Graniczy na zach. z Trzemeśną i Łękawicą, na wschód z Łękami GórMac. nemi, Szynwald 1. niem. Gross Schoenwalde, dok. Schonewald, Schoenwaldt, dobra ryc, pow. grudziądzki, agent. poczt. w miejscu, st. kol. Łasin o 7 klm. , par. kat. Szynwałd Plebanka. Z fol. Strzelcami Heinrichsfelde ma 1126 ha 855 roli or. , 39 łąk, 72 lasu; 1885 r. 20 dm. , 68 dym. , 267 mk. kat, 123 ew. , razem 390 mk. , z których na fol. Strzelce 7 dm. , 48 mk. Szkoła kat. 1887 r. 120 dzieci, wiatrak, owczarnia, mleczarnia. Agentura poczt. otworzona w r. 1891 Na wschodnim brzegu jez. Nogatu znajduje się okop starożytny, który od zach. i płd. otoczony jest wodą. Dawniej sięgał on aż do brzegu rzeki Jardęgi. W stronę jeziora wznosi się ten okop na 20 stóp w górę. Każda strona jest około 80 kroków długa. Cały okop jest jeszcze dosyć dobrze zachowany i zaroślami pokryty. Znaleziono w nim różne stare zabytki ob. Behla Die vorgesch. Rundwaelle, str. 192. Sz. jest starą osadą; leżąc na krańcu chełmińskiej ziemi ku Pomezanii wiole cierpiał od Prusaków. Na wzgórzu przy wsi nad rzeczką stał stary gród. Jezioro, przy którem wieś jest położona, zowie się w dok. Czernicin, co zapewne stanowiło pierwotną polską nazwę osady Krzyżacy przezwali ją Schoenwalde od pobliskich lasów. R. 1302 nadaje mistrz ziemski Helwig V. Goltbach Janowi, filio Bartholdi dicto de Ochowicz, 70 włók w Sz. celem lokacyi wsi na prawie chełm. Proboszcz miał mieć 6 wolnych włók, sołtys 7, reszta miała być wydzielona osadnikom na prawie chełm. ; każdy z nich płacić miał od włóki pół grzyw. i po 1 kor. pszenicy i tyleż żyta, od każdego radła zaś po 1 kor. pszenicy. Sołtys miał trzeci grosz kar sąd. , małą rybitwę w jez. Czernicińskiem i połowę dochodów od karczmy, z rzeźnickich i piekarskich jatek, drugą połowę brał komtur rogoziński. Nadto mieszkańcy mieli pobudować młyn supra fluente aqua sub vallo quondam castri. Pozostawia się im także do woli nowy gród postawić, dokądby się wrazie potrzeby schronić mogli, co jednak nie nastąpiło. R. 1336 dodaje w. mistrz Dyteryk v. Altenburg 3 włóki lasu do użytku za opłatą czynszu. Stary kościół par. znajdował się dawniej w pośrodku wsi. Oprócz tego istniała tu kaplica N. M. Panny przy końcu wioski od jeziora i miała swe uposażenie. Akta stare wspominają o odpustach przy tej kaplicy. W wojnie z Krzyżakami ponieśli mieszkańcy szkody na 2800 grzyw. , trzech ludzi zabito, jak wykazują księgi szkodowe z r. 1414. R. 1429 nadaje w. mistrz Paweł v. Russdorf 2 puste włóki we wsi Mikołajowi ze Szynwałdu, wolne od tłoki, za opłatą 3 wiardunków czynszu od włóki. R. 1435 obejmuje Sz. 73 włók, z których sołtys posiada 7, prob. 6 wolnych, Hermann 10, zaś 14 włók było pustych, reszta płaciła czynsz, tak samo 1 jatka piekarska i karczma. W r. 1440 w. m. Paweł v. Russdorf nadaje wiernemu karczmarzowi Janowi ze Zawdy za jego usługi 6 w i 3 mr. w Sz. . za opłatą 3 wiardunków czynszu od włóki i 16 fen. od mr. Oprócz tego miał od karczmy przy kaplicy N. M. P. co rok płacić 3 grzyw, do zamku rogozińskiego i pół grzyw. sołtysowi tak długo, aż druga karczma pobudowana zostanie. Od tłoki, dawania kur i czynszu leśnego miał z tych 5 włók być wolny. R. 1442 było już tylko 7 włók pustych, ale reszta czynszowych nic nie płaciła wtedy, ponieważ grad zniszczył zasiewy. W 13letniej wojnie 1454 66 została cała wieś zburzona z kościołem i kaplicą, W 1590 r. dziedzic Samuel Łaski odbudował kaplicę N. M. P. wraz z 2 kaplicami. Odtąd służy ona jako kościół par. Wieś, po wojnie pusta, przypadła teraz na własność królom, którzy ją w dzierżawę wydawali. Tenutaryuszami byli tu około połowy XVI w. Jan Kostka, podkom. chełm. , 1567 r. woj. brzeski Jan Słuzybra, pod koniec stulecia Samuel Łaski, sekretarz Szynwałd król. Po jego śmierci żona Zofia v. Koenigseck, luteranka, wyszła za Ottona Medona, podkom. parnawskiego i dworzanina król. Później są dzierżawcami Melchior Weiher, pod koniec XVII w. woj. Kos, 1713 r. wdowa po nim Maryanna, a między r. 1729 1762 Kczewscy. Od r. 1734. w skład dóbr wchodziły Sz. , Jankowice, Blonowo i Wydrzno. Dobra te wziął w dzierżawę v. Stain na lat 40, r. 1762 zaś generał Franciszek Gruszczyński, za którego przyłączono do dóbr sołectwo w Szonowie. R, 1774 nadał Fryderyk W. dobra te Gruszczyńskiemu na własność. Sz. sam obejmował wówczas 27 wł. chełm. , młyn, wiatrak, karczmę, dwa jeziora, murowany dom mieszkalny, zabudowania gospodarskie browar i gorzelnię. 2. Sz. Plebanka niem. Frobstei Schoenwalde, tamże; 119 ha 99 roli or. , 16 łąk; 1885 r. 5 dm. , 10 dym. , 50 mk. kat. , kościół murowany p. w. Narodz. N. M. Panny, patronatu bisk. i rządowego koleją miesięcy. Zbudował go r. 1590 dziedzic wsi Samuel Łaski, w formie krzyża. Konsekrował bisk. chełm. Gębicki 1601 1610. Przy kościele istnieje szpital dla 2 ubogich, bractwo różańcowe od r. 1769 i trzeźwości. W skład parafii dek. łasiński wchodzą Sz. dobra ryc. i Plebanka, Szynwałdzik, Zawda Wola, Strzelce, Koerberrode, Jankowice, Mundshof, Wydrzno, Bożepole, Nogat, Butowo, Trumieje, Ludwigsdorf, W. Pławty, Biskupiczki, Otłów i Otłówek, Rozajny W. i M. , Dolne i Górne Czarne, Nowa Wioska, Wilkowo, Pawłowo, Krzykosy, Galinowo, Borek, Klostersee, Zebrdowo, Trumiejki, Neusass i Kloetzen. R. 1867 było 1264 dusz; 1890 r. 1163. R. 1330 podarował w. mistrz Werner v. Orselen benedyktynkom w Toruniu kościół par. w Sz. , należącym wówczas do dyec. pomezańskiej, tudzież włóki plebańskie, z prawem patronatu i kaplicą N. M. P. z dochodami. Zakonnice założyły tu jeszcze w XIV w. nowy klasztor, a gdy w r. 1391 klasztor toruński u św. Krzyża zgorzał, przeniesiono znaczną część siostr do Sz. Niedaleko kaplicy na wzgórzu, przy miejscu gdzie dawniej stał zamek, pobudowano niewielki folwark, na którym śród zabudowań umieszczono klasztor. Był on murowany; naokoło 2 wielkich sal ciągnęły się małe cele. Ponieważ kaplica była nieco odległa od dworu, dlatego pobudowano ganek sklepiony do kaplicy. Zaraz przy klasztorze był ogród. W dole pod klasztorem stał nad rzeczką młyn, a we wsi wiatrak. W Czernicińskiem jeziorze miały siostry wolną rybitwę, oprócz tego posiadały trzy stawy i trzy sadzawki. Do folw. należało 12 włók roli, a 6 włók miały siostry na probostwie, nadto drugi folw. za wsią, który dawniej zwał się Lemanki dziś Szynwałdzik. Także i bór trzywłókowy, pospolicie Mniskim zwany. Gdy podczas wojny 13letniej 1454 1466 kościół zniszczał, odprawiało się nabożeństwo parafialne w kaplicy klasztornej. Z rozszerzeniem się reformacyi klasztor w Toruniu podupadł a więc i tutejszy zczasem dla braku zakonnic opustoszał, a dobra zostały utracone. Folw. szynwałdzki stał się dzierżawą królewską, a fol. Lemanki zabrali tenutaryusze. Bór trzy włóki odłączył dla siebie Jan Kospot Pawłowski. Klasztor legł w gruzach. Prawo patronatu nad kościołem wykonywali dzierżawcy. Skoro zaś klasztor toruński na nowo się podniósł, starały się zakonnice odzyskać utracone dobra szynwałdzkie. Ksieni Dulska wytoczyła procesówczesnemu dzierżawcy Łaskiemu i otrzymała r. 1609 korzystny dekret. Tymczasem dokumenty z przywilejem oryginalnym, zabrane do Wilna przez prokuratora Jana Hortensiusa, uległy spaleniu, trzeba było więc wyrabiać potwierdzenie zgorzałogo przywileju, co po wielu przeszkodach uzyskano 1617 r. Zaczem wydany został pozew dzierżawcy dóbr Medonowi, który znajdował się wtedy w Moskwie z królewiczem Władysławem. Dopiero r. 1623, po zapadłym wyroku w Piotrkowie, zesłana była do Sz. komisya dla ode, brania dóbr. Składali ją Adam Gołańczyk, woźny, i dwóch z szlachty Szymon Choiński i Jakub Misiński. Dekret sądu nakazywał odebrać kościół zbudowany, gdzie przedtem była kaplica N. M. P. , plac, gdzie przedtem stał kościół, a teraz jeszcze resztki murów się znajdują; 6 włók roli plebańskiej, dwór, gdzie przedtem mieścił się konwent, wszelkie budynki i ogród, księży dom; 12 włók roli do kaplicy zapisanych; młyn wodny i wiatrak; jezioro, 3 stawy i 3 sadzawki rybne, borek, zwany Mniski, i wś Szynwałdek czyli Lemanki. Z tych dóbr tylko cmentarz paraf, 6 włók pleb. roli i kościoł zdołali odebrać. Do reszty posiadłości nie zostali dopuszczeni pod pozorem, że to jest własność spadkobierców pani Medonowej brata jej Henryka von Koenigseck, ststy leckiego, i dzieci po siostrze, która była za Dyonizym v. Olsen Zeleśnickim, ststą szczycieńskim. Ponieważ ci sukcesorowie obłożeni banicyą, nie mogli dowieść prawa swego w sporze, którzy mieli z Medonem o spadek po żonie jego, uczynili r. 1623 ugodę z ksienią toruńską, podług której okupili się z banicyi 400 złotymi i pozwolili siostrom połowę Szynwałdku skupić, po 300 zł. za włókę. Wojny szwedzkie przerwały te układy. Jedynym owocem procesu było odzyskanie patronatu nad kościołem ob. Klaszt. żeńskie p. kś. Fankidejskiego, str. 173 178. 3. Sz. , r. 1686 Szenwałd, niem. Schoenwalde, wś kość. na Kaszubach, pow. Szynwałd Szynwaldzik Szynwałdzka Huta Szyny Szynwałdzik wejherowski, st. p. Przetoczyn, 1096 ha 614 roli or. , 55 łąk 5 lasu; 1885. r. 92 dm. , 134 dym. , 638 kat. , 55 ew. , 16 żyd. , razem 709 mk. , z których na wyb. Eschfeld przypada 13 mk. , 2 dm. , na Jacgerberg 29 mk, 3 dm, , na Mercestwo 62 mk, 9 dm. , na Szynwałdzką Hutę 102 mk. , 15 dm. , a na Załączne 26 mk. , 4 dm. Szkoła kat. liczyła 1887 r. 146 dzieci. Szem. dyec. z r. 1867 podaje Kościół p. w. św. Mikołaja, patronatu prywat. , r. 1827 na nowo pobudowany. Istnieje przy nim bractwo św. Barbary od r. 1851. Wsi parafialne Sz. , Bułkowskie, Czarna Dąbrowa, W. i M. Donimierz, Eschdorf, Glaźnica, Grabowiec, Jeleńska Huta, Kąty, M. Załączne, Mercestwo, Migłowskie, Olszewiec, Otalżyno, Szenkowana, Szynwałdzkie Pustki i Szynwałdzka Huta, Strichwald, Wysoka, Zabłotne i Załączne. Wizyta Madalińskiego z r. 1686 donosi, że tu był kościół dawniej paraf. , drewniany, p. w. św. Mikołaja. Przy drodze do cmentarza stała kapliczka. Do prob. należały dawniej 4 wł. , ale wówczas tylko niektóre kawały pola, łąka i sadzawka. Dawniej posiadał jez. Otalzino zwane. We wsi nie było plebanii, ani szkoły. Prob. z Kielna dojeżdżał co trzecią niedziele str. 24. Tenutaryuszem wsi był luteranin v. d. Linda. Mesznego dawała wieś 4 kor. żyta i tyleż owsa ob. Wizyt. Szaniawskiego z r. 1710. R. 1780 liczył Sz. 203 mk. kat. i 9 akat. ; dziedzicem był Jakub Łebiński ob. Wizyt. Rybińskiego, str. 229. Kościół dek. gdański wiejski, dawniej filialny do Kielna, został niedawno parafialnym; r. 1890 liczyła parafia 1454 dusz. W płn. zach. stronie wsi, w prawo od drogi do Przetoczyna, na pochyłości wzgórza, panującego nad rozległą doliną, leży cmentarzysko z 20 mogił kamiennych. Zajmuje ono ledwie 1 4 mr. , mogiły są ku sobie szczelnie zbliżone, a niektóre stykają się podstawami. Całe to mogilisko pokryte jest lasem. Wielkość mogił jest niejednakowa, średnice ich podstawy mają od 4 i 5 do 7 i 8 mt. a wysokością dosięgają 3 mt. ob. Objaśn. do mapy Ossowskiego, str. 27. Oprócz tego na lewo od drogi do Kołaczkowa, na posiadłości ziemianina Renackowskiego, jest drugie cmentarzysko W miejscu tem, na wydłużonem wzgórzu, prawie otoczonem kotlinami, znajdowano wielokrotnie groby skrzynkowe str. 60. Kś. Fr. Szynwaldzik, niem. Klein Schoenwalde, dobra ryc, pow. grudziądzki, st. p. Łasin o 8 klm. , par, kat. Szynwałd Plebanka, 167 ha 151 roli or. , 10 łąk; 1885 r. 4 dm. , U dym. , 60 mk. , 35 kat. , 25 ew. ; hodowla owiec, sprzedaż mleka. Sz. powstał w XV w. na obszarze Szynwałdu. W. mistrz Paweł t. Russdorf r. 1434 nadał Konradowi v. Gruenberg i małem sądownictwem, sądy drożne wyjąw szy. Za to miał służyć na koniu w pełnej zbroi, płużnego płacić po 2 kor. żyta od pługa, nadto na uznanie zwierzchnictwa dawać 1 funt wosku i fenig koloński. R. 1602 posiadał te dobra Samuel Łaski, sekretarz król. , prawem dziedzicznem. R. 1613 nabył je od niego Ot to V. Medem. R. 1713 była dziedziczką wo jewodzina Maryanna Koss, potem Kczewscy. Po nich odziedziczył je Aleksander Jackow ski. R. 1780 nabył je wójt Bierstaedt wraz z inwentarzem i wysiewem za 3333 tal. 30 grzyw. Wdowa po nim sprzedała je wresz cie r. 1788 oberżyście Schlubeckowi z Kwi dzyna. Kś. Fr. Szynwałdzka Huta, niem. Schoenwalderhuette, wś szlach. na Kaszubach, pow. wejherowski, st. p. Przetoczyn, par. kat. i gm. Szynwałd; 12 gburs. posiadeł i 4 zagr. , 28 włók i 17 mr. , 15 dm. , 109 mk. Kś. Fr. Szyny, wś włośc, pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , gm. Głębokie o 10 w. , okr. wiejski Łastowica, o 66 w. od Dzisny, ma 13 dm. , 100 mk. praw. w 1865 r. 65 dusz rewiz. Szynych, niem. Schoeneich, dok. Neuenkirche, 1667 Synych, wś kośc. tuż nad praw. brzegiem Wisły, pow. chełmiński, st. p. Podwidz; 652 ha 277 roli or. , 98 łąk, 60 lasu; 1885 r. 58 dm. , 86 dym. , 432 mk. 198 kat. , 201 ew. , 33 dyssyd. ; na Pańskę Kępę przypada 6 dm. , 33 mk, na Plebankę 18 dm. , 130 mk. Szemat. dyec. z r. 1867 podaje; Kościół dek. chełmiński murowany, p. w. św. Mikołaja, pochodzi z r. 1742, konsekrowany r. 1745, patronat przysługuje magistratowi toruńskiemu. Przy kościele szpital dla 2 ubogich, ze statutami z r. 1853. W skład par. wchodzą Szynych, Brankowy Rozgart i Schoensee; 1867 r. 204 dusz; 1890 r. 247. Z trzech dzwonów największy z r. 1627 ob. Bauu. Kunstdenkmaeler des Kr. Kulm, 1887, str. 94. Wizyta Strzesza z r. 1667 72 podaje, że wystawił tu magistrat chełmiński mały kościołek grassante poste pro diyerticulo et secessu a magistratu culmensi in modum sacelli decemcubitalis primitus condita. R. 1550 i 1634 powiększono drewnianą kaplicę i zamieniono ją na kościół paraf. , który został konsekrowany przez bisk. chełmiń. Jana Konopackiego. W wojnie szwedzkiej kościół ucierpiał R. 1657 Szwedzi stali tu obozem, aż most pod Grudziądzem został wystawiony. Zaraz od erekcyi parafii należały do prob. 4 włóki w 3 polach, które jednak na częste wylewy Wisły były wystawione. Przed pierwszą wojną szwedzką r. 1628 było 12 włościan. Teraz ledwie ich połowa pozostała. Dają od włóki pod pługiem po 1 kor. żyta i tyleż owsa. Z folw. miasta Chełmna ex za wierne usługi 10 pustych włók, z wielkiem I praetorio dają 5 kor. owsa. Nadto miał pro Szynych Szypilski Szypińce Szypinki Szypioła Szypki Szypkowa Szypliszki Szyplów Szypieńce Szyp Szyperki Szyperya Wolecka Szypeta Szypiany Szypiele Szypile Szyp boszcz wolne drzewo w lasach i rybitwę w jeziorze miasta i we Wiśle, ale tylko dla własnego stołu. Komunikantów było w par. 50. Szkoła potrzebowała naprawy ob. str. 105 107. W 40 lat później komisarz bisk. Potockiego zastał kościół w Sz. zagrożony upadkiem str. 249. Za czasów krzyżackich należał Sz. do komturstwa starogrodzkiego ob. Kętrz. , O ludn. pols. , str. 75. Kś. Fr. Szyp, szczyt i pasmo górskie w Węgrzech, w Magórze turczańskoorawskiej. Ob. Hrdoszyn i Magóra 44. . Szyperki, wś, pow. niski, ciągnie się ulicą od płn. zach. ku płd. wschodowi, przy drodze z Dąbrówki nad Tanwią do Żdżar, na ob szernej polanie śród sosnowych borów. Z os. Podszyperki ma 75 dm. i 403 mk. 25 żyd. ; 170 rz. kat. par. w Kurzynie, 208 gr. kat. par. w Dąbrowicy. Pos. mn. ma 503 roli, 171 łąk, 208 past. i wydm, 18 mr. lasu. Jest to nowsza osada, założona zapewne w końcu XVIII w. Sz. graniczą na zach. z Hutą Deręgowską, na płn. ze Żdżarami, na wschód z Jarocinem a na płd. z Borkami. Mac. Szyperya Wolecka, pow. gdański, ob. Ma terna. Szypeta, rzka, w pow. lidzkim, przepływa pod folw. i dworem Koniawka, oraz folw. Kłońce i Milwidy. Szypiany, folw. nad rz. Mianą, praw. do pływem Czernicy, pow. ihumeński, w 2 okr. pol. śmiłowickim, gm. Wierchmień; miejsco wość lesista, małoludna, grunta lekkie, łąki i pastwiska obfite. Od początku b. wieku Sz. były własnością Moniuszków, przez wiano Pauliny Moniuszkówny, córki Aleksandra, przechodzą na Wańkowiczów. Razem z fol. Pocieczoło około 365 włók. A. Jel. Szypiele, zaśc, pow. bobruj ski, w 4 okr. pol. świsłockim, gm. Horbacewicze, par. kat. Bobrujsk, o 2 w. od kotliny Berezyny, ma 2 osady; grunta lekkie. A. Jel. Szypieńce, niem Schipenitz, z przyl. Rutki al. Rudki, wś i dobra, pow. kocmański, st. p. Czerniowce odl. 11 w. . Posiada cerkiew gr. nieun. Na obszarze gminy 2684 mk; na obszarze wiek. pos. 101 mk. Szypile, wś rząd. , pow. szawelski, gra. i par. Gruździe, o 27 w. od Szawel, w 1859 r. 10 dm. , 233 mk. , wiatrak. Posiada kościół kat. p. w. św. Aloizego, z drzewa wzniesiony w 1624 r. przez Zygmunta III, filialny par. Gruździe. Szypilski al. Szypielski, potok, bierze początek w pow. drohobyckim, następnie na obszarze Dołhołuki przyjmuje potoki Glinny i Kamienny, uchodzi do Selanki z lew. brzegu na obszarze Manasterca, w pow. stryjskim. Szypińce, niegdyś sioło, we wschodniej części dzisiejszego powiatu krzemienieckiego, między mkami Rachmanowem i Jampolem, w okolicy Borka, Ludwiszcz, Olipes i Podłużeczna. Szypinki, Szepinki al. Szapinków, Szepinków, wś nad rz. Nemiją dopł. Dniestru, pow. mohylowski, okr. pol. Jołtuszków, gm. Maryanówka, par. kat. Kopajgród, sąd w Barze, przy drodze z Halczyniec do Wołodyowiec, ma 30 osad, 190 mk. , 292 dzies. ziemi włośc. , dworskiej sukcesorów Sulatyckiego 50 dz. , Tokarzewskich 470 dz. Posiada cerkiew p. w. Podwyższenia Krzyża św. , wzniesioną w I747 r. ; parafia przyłączona do Wołodyowiec. Wś bezleśna, grunta pagórkowate, miejscami ró wne. W 1665 r. Szapinków należy do ststwa Nowygród al. Kopajgród, następnie do sta rostwa barskiego. Dr. M. Szypioła, folw. , niegdyś do Goliny, pow. pleszewski, o 6 1 2 klm. ku płd. od Jarocina, nad Lubieszczką dopł. Lutyni, o 1 klm. po wyżej Siedlemina. Już nie istniał w r. 1871. Mapa sztab. z r. 1829 oznacza tu dworzyszcze sołtysie Schulzenhof, E. Cal Szypki 1. folw. i wś na praw, brzegu jez. Iwie, pow. wilejski, w 1 okr. pol. , gm. Chotenczyce o 7 w. , okr. wiejski Zaborze; 37 dusz rewiz. należy do dóbr Ościukowicze Tukałłów, 39 dusz, do dóbr Szypki Kopciów, 45 dusz do dóbr Pohretiszcze Paszkowskich i 24 dusz do Swiętorzeckich. 2. Sz. , wś, tamże, okr. wiejski Zalesie, 5 dusz rewiz. ; należy do dóbr Bobrówka Chrzczonowiczów. W spisie z 1866 r. wykazano dwa folw. , odl. o 35 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. z Ilii do Radoszkowicz, z których jeden ma 1 dm. , 5 mk. kat. , drugi zaś 1 dm. , 7 mk. t. wyzn. , oraz wś rządowa, o 40 w. od Wilejki, mająca 29 dm. , 282 mk. , młyn wodny. J. Krz. Szypkowa, potok, lewy dopływ rz. Jakubianki, w hr. spiskiem. Szypliszki, wś, pow. suwalski, gm. Zaboryszki, par. Puńsk, odl. od Suwałk 19 w. , ma 8 dm. , 58 mk. Dawniej była tu st. poczt. na trakcie z Warszawy do Kowna, między Suwałkami a Kalwaryą, o 42 mil od Warszawy. Szyplów al. Szypłowo i Szyplewo, dok. Syplow, Syplowo, Sziplowo, majętność, pow. pleszewski Jarocin, o 4 klm. na zach. płn. od Mieszkowa poczta, przy drodze żel. pozn. kluczborskiej; par. Nowemiasto nad Wartą, szkoła w miejscu, st. dr. żel. na Chociczy Falkstaedt, 15 dm. , 235 mk. 232 kat. , 3 prot. i 532 ha 413 roli, 9 łąk, 11 past. , 80 lasu, 16 nieuż. ; cegielnia, chów bydła; dziedzicem jest Władysław Taczanowski, b. prezes koła polskiego w parlamencie niemieckim. Przestronny gmach dworski mieści cenną bibliotekę po Zygmuncie Ostrorogu Gorzeńskim z śmiłowa. Do dóbr należą prócz Sz. osady Chwalęcin z hubą 378 ha, Chwalęcinek 259 Szypowicze Szypowo Szypry Szypryszki Szypulicze Szypulszczyzna Szypulki Szypy Szypot Szypowate Szypowały Szyposze ha i Mieszków 2307 ha; cała majętność obejmuje 3476, 83 ha; czyst. doch. 27, 120 mr. W r. 1396 98 pisali się z Sz. Piotr i Mikołaj Akta gr. wielkp. , II; r. 1491 układano się w grodzie pyzdrskim o sporny łan roli na Sz. ; czynność nadania Sz. i Usłodzin spisaną jest w aktach ziemskich pyzdrskich z r. 1547. Około r. 1564 było na Sz. 9 łan. , z których płacono po 12 gr. fertonów bisk. pozn. , 1578 1620 było 6 łan. os. i 2 zagr. ; dziedziczyli wówczas Zofia Szypłowska, potem Mikołaj Cielecki. Około r. 1790 siedzieli na Sz. Kuczkowscy, następnie Ziołeccy, w końcu Taczanowscy. Majętność Sz. składały w r. 1798 Mostówka, Szypłów i Usłodziny. E. Cal. Szyposze, wś, w b. ziemi bielskiej. Szypot 1. Kameralny z przys. Bystrzycą, Izwor, Jarowica, Mołdawa i Zarata, niem. Schipot, wś, pow. radowiecki. Rozległa wieś, rozłożona śród Karpat bukowińskich, nad Suczawą, tworzącą tu piękny wodospad, i Seretem. Przez wieś idzie gościniec bity od granicy węgierskiej do Seletyna na płn. . Posiada cerkiew paraf, gr. nieun. , 2178 mk. w gminie i 269 na obszarze wiek. pos. wspólnie z Seletynem. St. poczt. Seletyn o 8 klm. . Ludność stanowią Huculi. Sz. powstał na obszarze, który nadany został r. 1490 przez Stefana V, księcia multańskiego, klasztorowi w Putny. 2. S. Prywatny, wś, w pow. wyżnickim, odl. kilka mil na zach. płn. od Sz. Kameralnego, ma 482 mk. Szypowały, ob. Szopowaly. Szypowate al. Szczepowate, słoboda nad rzką Burłuk, pow. wołczański gub. charkowskiej, na płd. wschód od Wołczańska, ma 233 dm. , 1594 mk. , cerkiew z 1726 r. Osiedlona około 1700 r. Szypowce, wś, pow. zaleszczycki, 25 klm. na płn. wschód od Zaleszczyk, 8 klm. na płd. wschód od Tłustego sąd pow. , urz. poczt. . Na zach. leżą Hołowczyńce i Tłuste wś, na płn. Lisowce, na wsch. i płd. Szerszeniowce pow. borszczowski. Środkiem wsi płynie Se ret, nad którym leżą zabudowania wiejskie na praw. brzegu. Własn. więk. ma roli or. 618, łąk i ogr. 47, past. 106, lasu 264 mr. ; wł. mn. roli or. 829, łąk i ogr. 62, past. 43 mr. W r. 1880 było 145 dm. , 823 mk. w gmi nie, 6 dm. , 25 mk. na obsz. dwor, 596 gr. kat, 235 rz. kat. , 18 izr. ; 579 Rusinów, 254 Polaków, 14 Niemców. Par. rz. kat. w Tłustem, gr. kat. w Lisowcach. We wsi jest cerkiew p. w. św. Michała, szkoła etat. jednoklas. i kasa pożycz, gm. z kapit, 2935 złr. Marceli Stupnicki, właściciel wiekszego ob szaru, zapisał go w r. 1879 na fundusz stypendyalny. Lu. Dz. Szypowice, wś, pow. olkuski, gm. Kidów, par. Pilica, leży na płn. od Pilicy, śród płaskowzgórza wznies, do 1000 st. npm. , na zach. od wsi Sierbowice, ciągnie się długą, prostą ulicą, składa się z 41 osad. W 1827 r. było 31 dm. , 176 mk. Tworzyła w XVI w. jedną całość dóbr ze wsią Sierbowice. Szypowicze, wś i dobra, pow. kobryński, w 1 okr. pol. , gm. Proszka, o 8 i 10 w. od Kobrynia. W 1566 r. sioło Sz. należało do dworu Czerewaczyce i miało 47 włók Lustr. , 4, 192. Szypowo, wś, pow. drysieński, attyn. Justynianowa Szczyttów. W 1621 r. własność Michała Zabielskiego Szczytta, później Jerzego Szczytta, po śmierci którego przeszło do Kosarzewskich, w 1669 r. w dziale Samuela Kosarzewskiego, dalej Michała Władysława Kosarzewskiego, cześnika orszańskiego, który w 1688 r. sprzedaje Konstantemu Szczyttowi; w 1711 r. Antoniego Szczytta. A. K. Ł. Szypry, niem. Schippern, dobra ryc, pow. olsztyński, na Warmii, st. p. Wartenburg Ost. Pr. Na obszarze dóbr jez. Modis. Istniały już w XVI w. Ob. Łęgajny. Szypryszki, zaśc, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol, , o 71 w. od Nowoaleksandrowska. Szypulicze, wś nad Berezyną, pow. oszmiański, w 2 okr. pol, gm. Połoczany o 10 w. , okr. wiejski Szypulicze, o 47 w. od Oszmiany, ma 15 dm. , 74 mk. prawosł. , 72 kat. w 1865 r. 61 dusz rew. ; należy do dóbr Porzecze Puciatów. W skład okr. wiejskiego wchodzą wsi Kaczyłowo, Korale, Łożany, Obuchowszczyzna, Piekary, Porzecze, Pożarnica, Rożewicze, Sokolniki, Sawłowo i Szypulicze oraz zaśc Apoleje, Michałowo, Sawłowo i Siemiony, w ogóle 312 dusz rewiz. włościan uwłaszcz. i 93 b. włościan skarb. Szypulszczyzna, wś, pow. kalwaryjski, gm. Balkuny, par. Mirosław, odl. 42 w. od Kalwaryi, ma 9 dm. , 69 mk. , 262 mr. W 1827 r. 4 dm. , 52 mk. Wchodziła w skład dóbr rządowych Oniszki. Szypulki 1 Zaskórki i 2 Sz. Zagórze, dwie wsi, pow. mławski, gm. Szczepkowo, par. Janowiec, odl. o 29 w. od Mławy. Sz. Zaskórki mają 3 dm. , 16 mk. , 21 mr. ; Sz. Zagórze 4 dm. , 40 mk, 105 mr. W 1827 r. 1sze miały 4 dm. 13 mk; 2gie 3 dm. , 15 mk. Mieszka tu drobna szlachta. Szypy, zaśc, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 49 w. od Nowoaleksandrowska. Szyr, potok, w pow. drohobyckim, ob. Kruhelnica. Szyraje, ob. Szaraje. Szyrajewicze, wś, pow. kobryński, w 4 okr. pol, gm. Braszewicze, o 48 w. od Kobrynia. Szyrajów, wś nad rz. Sinieją, pow siebieski; most drewniany przez rzekę. Szyposze Szyr Szyraje Szyrajewicze Szyrajów Szypowce Szypowice Szyrajówka Szyrajówka, ob. Szarłajówka. Szyrawce 1. al. Słobodzieja, mołd. Sziraucy, wś nad rz. Łargą, dopł. Prutu, pow. chocimski gub. bessarabskiej, parafia Chocim. 2. Sz. mołd. Sziraucyde Żor, wś nad rz. Prutem, tamże, par. Chocim. Szyrejki, Szerejki al. Szarejki, wś i cztery folw. nad jez. Chrapio, pow. rzeczycki, w 2 okr. pol. , gm. i par. praw. Jurewicze. Wś ma 48 osad, cerkiew p. w. św. Mikołaja; fol. Do browolskich 40 włók; Dobrowolskich 6 1 2 wł. ; Żudrow razem z obrębem Prudok 22 1 4 wł Kasyldy Knobelsdorf z obrębem Prudok 9 wł. Miejscowość poleska, grunta dobre, łąk dostatek, rybołówstwo. Władali tu Merłowie, Budziszewscy i Jeżewscy. Józef Jeżewski, jeden z ostatnich filaretów wileńskich, zakończył życie 1885 r. w Sz. schedy Żudrów. Szyrejkowicze, pod Mozyrem, w 1507 r. należały do działu Jacka Łozy; ob. Różów. Szyrki 1. wś nad jez. Szyrki, pow. wilej ski, w 3 okr. pol, gm. Mańkowicze o 7 w. , okr. wiejski i dobra Tyzenhauzów w 1865 r. Dołża, o 71 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. połockiej, ma 10 dm. , 123 mk. w 1875 r. 55 dusz rewiz. . 2. Sz. , dobra, pow. wołkowyski, w 3 okr. pol. , gm. Zelzin, o 25 w. od Wołkowyska. 3. Sz. , wś, pow. czerykowski, gm. Dołhowicze, ma 25 dm. , 128 mk. 4. Sz. , wś, pow. sieński, gm. Moszkany, ma 26 dm. , 128 mk. J. Krz. Szyrkowicze, sioło zamkowe niegdyś, w pow. owruckim. Szyrkówka, wś nad rz. Ipucią Iput, wprost ujścia do niej rz. Nadwy, pow. rosławski gub. smoleńskiej. Szyrmierz, strumień, w pow. święciańskim, przepływa pod wsią Mielniki. Szyrmierz, pow. oszmiański, około 1750 r. własność Władysława i Klary ze Śliźniów Komarów, mieczników oszmiańskich. Szyrminy, ferma, pow. szawelski, gmina Szawkiany, o 30 w. od Szawel. Należy do dóbr Kurszany. Szyrniówka, dawniej Szeremówka, w 1608 r. Szeremińce, wś nad rzką Myką, pow. berdyczowski, w 2 okr. pol. , gm. Śwityńce, o 55 w. od Berdyczowa, ma 1005 rak. W 1741 r. było 60 sadyb; w 1863 r. 1083 mk. praw. i 56 kat. Posiada cerkiew p. w. Narodzenia N. M. Panny, drewnianą, wzniesioną w 1759 r. przez gen. Morawskiego, na miejsce dawniejszej z 1725 r. , opisanej w wizytach z 1741 i 1746 r. Uposażenie parocha stanowi 58 dzies. We wsi znajduje się okrągłe horodyszcze, mające w obwodzie do 200 sażeni, otoczone niegdyś wałem, obecnie w większej części zaoranym. Nadto znajduje się wał, ciągnący się na przestrzeni 660 sażeni. W zeszłym wieku Sz, należała do klucza pohrebyszczańskiego do 1754 r. , w którym nabytą została przez Ignacego Morawskiego, w 1789 r. prze szła na własność Ignacego Iwanowskiego, w 1863 r. należała de Zuzanny Podhorodeńskiej, jego wnuczki po córce. J. Krz. Szyrniew, wś, pow. witebski, własność Heliasza Hrebnickiego. Szyrniewicie wś nad Bobrem, pow. borysowski, na pograniczu gub. mohylewskiej. Szyroki, niem. Timmendorf, dobra i wieś, pow. pszczyński, par. ew. Nicolai, kat. Tychów. W r. 1885 dobra miały 13 dm. , 169 mk. 41 ew. , 379 ha. Wś miała 137 dm. , 890 mk. kat. , 649 ha. Szyrokie, folw. , pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 3 okr. pol, gm. Turna, o 20 w. od Brześcia. Szyrokie, Szyrokoje, mko na praw. brzegu Ingulca, pow, i gub. chersońska, o 150 w. na płn. wschód od Chersonu, ma 414 dm. , 3552 mk. , cerkiew, targi tygodniowe. Założone w 1790 r. , otrzymało prawo miejskie w 1860 r. W pobliżu mka znajduje się kolonia żydowska Szyroka al. Ingulec, mająca 165 dm. , 1306 mk. , syuagogę, 3 domy modlitwy. Szyrokoje, ob. Szerokie. Szyrokwaszyn, dobra, pow. newelski, w 1 okr. pok. do spraw włośc. , gm. Moszeniny, w 1863 r. 50 dusz rewiz. Szyrszedzi, wś, pow. rossieński, par. Girdyszki. Szyrwa, ob. Windawski Kanał. Szyrwałki, niem. Gerszwillaucken al. Schleszehlen, wś, pow. gąbiński, st. p. Nemmersdorf. Szyrwele, niem. Eggelauken al. Schirwehlen, wś, pow. gąbiński, st. p. Nemmersdorf. Szyrweny, jezioro, w pow. poniewieskim, ob. Birżańskie. Szyrwie 1. wś, pow. wileński, w 5 okr. pol. , gm. Soleczniki, okr. wiejski Kamionka, o 12 w. od gminy a 40 w. od Wilna, ma 9 dm. , 10 mk. praw. i 89 kat. w 1865 r. 17 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarb. Jankuny. 2. Sz. , wś, pow. kowieński, w 4 okr. pol. , o 42 w. od Kowna. Szyrwinia, zaśc, pow. trocki, w 3 okr. pol. , gm. Jezno o 7 w. , okr. wiejski i dobra skarb. Birsztany, o 61 w. od Trok, ma 4 dm. , 35 mk. kat. w 1865 r. 10 dusz rewiz. . Szyrwinta, rzeka, bierze początek na stokach płn. wsch. wyniosłego tarasu wyżyny pojezierza, pomiędzy Wiżajnami a Wisztyńcem, na obszarze pow. wyłkowyskiego. Na wschód od folw. Poszyrwinty, leżącego śród wyżyny sięgającej tu do 900 st. wzn. , wyżyna opada stromą krawędzią ku bagnistej kotlinie pojeziornej, w której zbierają się wody spływające z przyległych wyniosłości. Tu niewątpliwie pod wsią Kowniszki jest początek Sz. , ktora płynąc w kierunku płn. wsch. Szyrajówka Szyrawce Szyrejki Szyrejkowicze Szyrki Szyrkowicze Szyrkówka Szyrmierz Szyrminy Szyrniówka Szyrniew Szyrniewicie Szyroki Szyrokie Szyrokoje Szyrokwaszyn Szyrszedzi Szyrwa Szyrwałki Szyrwele Szyrweny Szyrwie Szyrwinia Szyrwinta Szyrwuki Szyrwy Szyryle Szysice Szyrwinta Szyrwinta ku wsi Grażyszki, łączy się tam z strumieniami od płd. i zach. Sz. przyjmuje Łaukunę z lewej strony z pod Szyłosad i Detomiszkę z prawej z pod wsi Detomiszki, koło Sausienik dotyka obszernych błot, przyjmuje wody małego jeziorka i paru strumieni i dalej znowu wije się śród wyniosłych brzegów przez Kunigiszki, Łankieliszki, Kumiecie. Od Więcławki zwraca się ku zach. przez Czyczki tu przyjmuje Bredejkę, Kiersze, zabiera kilka strumieni z pod Wierzbołowa i zwraca się w kierunku płn. zach. na Bojary, poza któremi od wsi Stanejcie płynie granicą królestwa od Prus aż do Władysławowa, gdzie wpada do Szeszupy z lew, brzegu. Długa około 44 w. Przy ujściu, dla połączenia miast Szyrwinty i Władysławowa, wystawiony miał być most żelazny w r. 1881. Z prawego brzegu przyjmuje Detomiszkę, Eistę pod Pogiernówkami, Bredejkę, Szejmenę; z lewego brzegu Zaniłę, Parpis i Leponę. Szyrwinta, os. leś. , pow. sejneński, gm. Metele, odl. od Sejn 38 w. Szyrwinta 1. rzeczka w pow. wileńskim i wiłkomierskim, lewy dopł. Świętej praw. dopł. Wilii. Płynie w kierunku zachod, na przestrzeni około 50 w. Przepływa pod mkiem Szyrwinty, za fol. Poszyrwincie wchodzi do pow. wiłkomierskiego i pomiędzy Upnikami i Weprami ma ujście. Od fol. Łukajnie spławna. Na brzegach jej, w okolicach mka Szyrwinty, znajduje się bursztyn, w kawałkach dochodzących niekiedy znacznej wielkości. I 2. Sz. , rzka, w gub. kowieńskiej, dopływ Szwityni z prawej strony. Szyrwinta, niem. Schwirwindt, miasto najdalej na wschód posunięte w państwie pruskiem, w pow. piłkałowskim, pod 54 46 płn. szer. i 40 30 wsch. dług. geogr. , przy ujściu rz. Szyrwinty do Szeszupy, naprzeciwko Władysławowa gub. suwalska. Ma 1376 mk. ewang. ; handel, dawniej bardzo ożywiony, od czasu utworzenia kolei wschodniej upadł. Sz. zyskał 1725 r. prawo miejskie od Fryderyka Wilhelma I; Fryderyk Wilhelm IV w 1856 r. wystawił tu swoim kosztem kościół z cegły, w stylu gotyckim, z dwoma wieżami, wśród cienistych drzew. Jest tu poboczny urząd celny, filia banku państwowego i st. poczt. tel, z pocztą osobową do Stołupian, 4 jarmarki rocznie, targi w czwartek. J. B. Szyrwinty, mko i fol nad rzką Szyrwinta, pow. wileński, w 2 okr. pol, gm. i okr. wiejski Szyrwinty, o 49 w. na płn. zach. od Wilna, przy trakcie poczt. wiłkomierskim. Folw. ma 1 dm. , 24 mk. katol, browar i gorzelnię, mko zaś 89 dm. , 778 mk. w połowie żydów; podług danych z 1881 r. 1160 mk. Posiada kościół katol paraf, dom modlitwy żydowski, zarząd okręgu policyjnego stann i gminny, szkółkę wiejską w 1885 r. 39 chłopców, dom przytułku, 6 targów do roku, st. poczt, od 1879 r. . Kościół katol. paraf. , p. wez. św. Michała Archanioła, z muru wzniesiony w 1475 r. przez Katarzynę, Agnieszkę i Bohdankę Ościkówny podług rubrycełi przez Katarzynę Jurewieżową. Parafia katol, dekanatu giedrojckiego, 5579 wiernych. Kaplice na cmentarzu grzebalnym, w danach i Staszkuniszkach. Okr. wiejski obejmuje mko Sz. , wsi Bardze, Daciuny, Druże, Dziegucie Degucie, Rymucie, Surgiały i Sznipańce oraz zaśc Berża, Kiwańce, Kwiadzie, Luny, Łapsze, Młynek i Trojaki, w ogóle w 1865 r. 247 dusz rewiz. włośc. uwłaszcz. i 127 b. włośc. skarbowych. Gmina należy do 1 okr. pok. do spraw. włośc, 6 rewiru sądu pokoju okr. wileńskiego i 4 rewiru konskrypcyjnego, składa się z 11 okręgów starostw wiejskich Szyrwinty, Poszyrwińcie 1, Olany, Szeszolki, Leoniszki, Spodwiliszki, Wazguny, Bejwidzie, Szeszole, Rubikańce, Poszyrwincie 2, ma 160 miejsc zamieszkałych, 705 dm. , 9340 mk. włośc. W 1865 r. było w gminie 1923 dusz rewiz. włośc, uwłaszczonych i 1695 b. włośc. skarbowych. Sz. stanowiły dzierżawę królewską. W 1766 r. sstwo niegrodowe szyrwinckie obejmowało mko Sz. z folwarkiem i było w posiadaniu Eperyaszy ego, ssty wiłkomierskiego, który opłacał kwarty 733 złp. 20 gr. a hyberny 400 złp. Na sejmie z 1773 5 r. Stany Rzpltej uczyniły przez oddzielne prawo zamianę z kś. Ignacym Massalskim, biskupem wileńskim, na dobra jego dziedziczne mko Lachowicze, jako potrzebne na fortecę, za które dano mu cztery sstwa; połongowskie, płungiańskie, mejszagolskie i szyrwinckie. Wskutek tej zamiany Sz. przestały być odtąd dobrami narodowemi. W 1882 r. posiadał je Kazimierz Piasecki. J. Krz. Szyrwiszki, zaśc. , pow. nowoaleksandrowski, par. Abele, uwłaszczony od mka Dydeliszki. Szyrwuki, fol, pow. władysławowski, gm. Zyple, par. Szaki, odl. od Władysławowa 28 w. , 1 dm. , 71 mk. W 1827 r. było 2 dm. , 40 mk. Szyrwy, wś, pow. rossieński, paraf. Betygoła. Szyryle Szyryły, wś, pow. wiłkomierski, gm. Towiany, o 11 w. od Wiłkomierza. Szysice al. Szyszyce, w spisie z r. 1827 Sisice, wś włośc, pow. pułtuski, gm. Winnica, par. Przewodowo. W r. 1827 wś rząd. , 6 dm. , 48 mk. Sz. , jako wś zarobna, wchodziły w skład dóbr Golądkowo, będących własnością bisk. płockich, a następnie stanowiących ekonomią dóbr rząd. Od 1835 r. wchodziła w Szyrwinty Szyrwiszki Szysłowicze Szystów Szystowice Szysmanele Szyszczyce Szysmanele Szysza Szysząjcie Szyszaka Szyszaki skład majoratu Golądkowo. W 1821 r. wło ścianie prowadzili gospodarstwo trzypolowe; było wtedy 5 gospodarzy 45 morgowych, wysiewających po 4 korce jarz. i 4 ozim. i zbierających po 3 fur siana; odrabiał każdy 62 dni pieszych, 52 sprzężaj. do wójtowstwa i 4 dni w żniwa i opłacał 1 złp. hyberny. Oddawali dziesięcinę wytyczną lub 10 złp. z osady kanonikom pułtusk. Było we wsi wójtowstwo; ekspirowało ono 1819 r. i wtedy utworzono folwark, na którym 1821 r. wy siewano 12 do 15 kor. żyta, 2 jęczm. , 10 owsa, 2 tatar. , 1 groch, i zbierano 12 fur sia na. Było wtedy we wsi 15 męż. i 17 kob. w tej liczbie starszych nad lat 12 cie 10 męż. , 10 kob. , 5 koni, 10 woł. , 5 krów, 6 jałow. , 9 świń; na folw. 1 parob. , 1 dziew. , 4 koni, 4 krów, 6 wołów, 2 jałow. R. 1846 wś urządzono kolonialnie; na 352 mr. urządzono jedną osadę 45morgową, dziesięć 30morgo wych i karczmę 1 1 2 mr. Czynsz oznaczono na 175 rs. 37 1 2 kop. po potrąceniu sołtysa. Por. Obrytte. Lud. Krz. Szysmanele, ob. Szymanele. Szystów, w dokum. Szystków, wś, pow. włodzimierski, na południe od Włodzimierza. Podług reg. pobor. pow. włodzimierskiego z 1570 r. wś Sz. należy do dóbr władyki włodzimierskiego. Pobór oddzielnie niewykazany. W 1577 r. należy do Ozieran władyków włodz. , płaci z 7 ogr. po 4 gr. ; w 1583 r. zaś z 5 dym. , ogr. , 2 kom. , 4 komor. Jabłonowski, Wołyń, 23, 69, 119. Szystowice, wś i fol. nad rz. Kalinówką, pow. hrubieszowski, gm. i par. Grabowiec, odl. 25 w. od Hrubieszowa. W 1827 r. było 23 dm. , 108 mk. Dobra Sz. składały się w 1884 z folw. Sz. i Szerokie, rozl. mr. 1194 gr. or. i ogr. mr. 688, łąk mr, 79, past. mr. 1, lasu mr. 397, odpadki mr. 10, nieuż. mr. 19; bud. mur. 1, z drzewa 23; płodozm. 8 i 12pol. las urządzony, pokłady wapna, młyn wodny, cegielnia. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś Sz. os. 30, mr. 247; wś Henrykówka os. 9, mr. 67; wś Skibice os. 16, mr. 244. Szysłowicze al. Szóstowicze, Szestowiczy, wś nad odnogą Prypeci, zwaną Skołodzino, przy ujściu do niej rzki Skołodzinki, pow. mozyrski, w 1 okr. pol. i par. praw. Skryhałów, gm. SkryhałowskaSłoboda, ma 33 osad; łąk obfitość, lud oprócz rolnictwa trudni się rybołówstwem i flisactwem. Z Sz. idzie trakt wojenny do gub. wołyńskiej na Bujnowicze. Szysza, niem. Sziesze, rzeczka, w pow. rossieńskim i w Prusach Wschodnich, ostatni dopływ Niemna od prawego brzegu. Bierze początek z błot leżących na zachód od mka Woj nuty, stanowi część granicy pomiędzy gub. kowieńską a Prusami Wschodn. , do których wkracza po za osadą Lasdehnen i wpada do Niemna przed samem ujściem jego do zat. Kurońskiej. Od prawego brzegu przybiera strumienie Mirglonę i Szustis. Szysząjcie, ob. Szeszajcie. Szyszaka mko nad rz. Psłą, pow. mirhorodzki gub. poltawskiej, o 42 w. na płd. wsch. od Mirhorodu, ma 638 dm. , 4850 mk. , 2 cerkwie, szkoły, 4 jarmarki, targi. Niejednokrotnie wspominane w dziejach w 2 połowie XVII w. ; w 1658 r. spalone przez Wyhowskiego, w 1669 r. zajęte przez Doroszenkę; w 1764 r. należało do pułku mirhorodzkiego. Szyszaki, pow. żółkiewski, ob. Butyny. Szyszczyce 1. wś, fol. i dobra, pow. stopnicki, gm. Chmielnik, par. Gnojno, odl. 20 w. od Stopnicy. W 1827 r. było 19 dm. , 129 mk. Dobra Sz. składały się w 1885 z folw. Sz. i Jędrzejówka, rozl. mr. 702 fol. Sz. gr. or. i ogr. mr. 349, łąk mr. 90, pastw. , mr. 2, lasu mr. 171, nieuż, mr. li; bud. mur. 1, z drzewa 12; płodozm. 7pol. , las nieurządzony; fol. Jędrzejówka gr. or. i ogr. mr. 68, pastw. mr. 1, nieuż. mr. 10; bud. z drzewa 2; płodozm. 6pol. , pokłady torfu. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś Sz. os. 28, mr. 248; wś Ciecierze os. 8, mr. 66; wś Jędrzejówka os. 3, mr. 2. W połowie XV w. Sz. miały role, które dawały dziesięcinę pleb. w Gnojnie, kmiecie, karczmy, zagrod, dawali także dziesięcinę Długosz, L. B. , II, 444. Według reg. pob. pow. wiślickiego z r. 1579 Prokop Balicki miał tu 1 zagr. z rolą; Kacper Lubowiecki 4 osad. , 1 1 2 łan. , 1 zagr. z rolą Pawiński, Małop. , 227. 2. Sz. , wś, fol. i dobra, pow. pińczowski, gm. Góry, par. Dzierząznia, odl. 13 w. od Pińczowa. W 1827 r. było 21 dm. , 147 mk. Dobra Sz. składały się w r. 1886 z fol. Sz. i Maryanów al. Maryów, rozl. mr. 1068 fol. Sz. gr. or. i ogr. mr. 336, past. mr. 85, lasu mr. 381, nieuż. mr. 14; bud. mur. 8, z drzewa 13; płodozm. 10pol. , las urządzony; fol. Maryanów gr. or. i ogr. mr. 232, past. mr. 15, nieuż. mr. 5; bud. z drzewa 3; płodozm. l0pol. W skład dóbr wchodziły poprzednio wś Sz. os. 18, mr. 100; wś Przytyk os. 3, mr. 32; wś Wolica os. 11, mr. 84. W połowie XV w. Sz. miały łany km. ; fol. rycerski płacił dziesięcinę, wartości 10 grzyw. , pleban, w Działoszycach Długosz, L. B. , II, 416. W r. 1508 Lubonia, Strojnów, Wola, Dąbrów i Sysczycze, własność Jadwigi Lubońskiej, która płaci 2 grz. 30 gr. 9 denar. W r. 1570 Zchichczycze pozostają w ręku Smigielskiej, która płaci od 13 osad. , 6 1 2 łan 1 chałup. , 2 komor. , 6 ubogich, 1 rzem. Wś Wola Szyszczycka Zhichczyczka w części Kanclerzina ma 3 os. , 1 1 2 łan. , 1 Szyszka ogr. , 2 komor, , 1 ubogi; Mikołaj i Sebastyan Śmigielscy mają 2 ogr. , 3 chał. Pawiński, Małop. , 221, 488. Br. Cl. Szyszewo 1. al. Szyszowa, sioło i dobra nad Lśną, pow. brzaski gub. grodzieńskiej, w 4 okr. pol. gm. Dmitrowicze, o 42 w. od Brześcia, 2. Sz. , wś, pow. horecki, gm. Horki, ma 25 dm. , 50 mk. , z których 20 zajmuje się wyrobem naczyń drewnianych. Szyszka. os. , pow. błoński, gm. Żyrardów, par. Wiskitki. W 1827 r. 1 dm. , 5 mk. Szyszka, wś, pow. miński, w 3 okr, pol kojdanowskim, gm. Rubieżewicze, ma 5 osad; miejscowość mocno wzgórzysta, małoleśna. Szyszka, pustkowie, w pow. odolanowskim Ostrów, o 7 klm. na płn. zach. od Miksztata, w lasach chinowskich; par. Kotłów. Około r. 1845 1 dm. , 24 mk. katol W nowszych spisach nie pomieszczone. Szyszki 1 wś, pow. włoszczowski, gm. Irządze, par. Nakło. W 1827 r. było 8 dm. , 66 mk. Według reg. pob. pow. lelowskiego z r. 1581 wś Szyszki, w par. Nakło, własność Otwinowskiego, miała 1 łan km. , 1 rzem. Pawiński, Małop. , 72. 2. Sz. , pow. opoczyński, ob. Syski 3. Sz. , os. , pow, będziński, gm. i par. Żarki, 1 dm. , 11 mr. dwors. 4. Sz. al. Syski, wś, pow. pułtuski, gm. Kozłowo, par. Szyszki, leży przy trakcie z Pułtuska do Nowego Miasta, odl, około 6 w. na wschód od Gąsocina st. dr. żel. nadwiślańskiej, posiada kościół par. drewn. , 699 mr. obszaru. Stanowiła ona jedną z części większego obszaru zwanego Słonczewo ob. ; na którym mieszkała przeważnie drobna szłaohta. Kościół i parafia erekcyi nieznanej, Obecny wystawił r. 1714 bisk. płocki Ludwik Załuski. Sz. par. , dek. pułtuski, 2147 dusz. 5. Sz. Koło, wś, pow. łukowski, gm. Prawda, par. Tuchowicz, ma 25 dm. , 217 mk. , 1220 mr. W 1827 r. było 21 dm. , 138 mk. Br. Ch. Szyszki 1. wś nad rzką Bierezą, pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , gm. Pohost o 15 w. , okr. wiejski Jundziłowo, o 38 w. od Dzisny, ma 20 dm. , 81 mk. prawosł, , 155 katol. , 9 starow, w 1865 r. 116 dusz rewiz. ; należy do dóbr Podolszczyzna, Szyrynów. 2. Sz. , wś, pow. dzisieński, w 4 okr. pol, gm. Mikołajewo o 4 w. , okr. wiejski i dobra, Mirskich, Hołomyśl, o 9 w. od Dzisny, ma 3 dm. ,. 34 mk. w 1865 w 10 dusz rewiz, . 3. Sz. , wś nad jez. Kuźmicze, pow. święciański, w 3 okr. pol, gm. Kobylniki, okr, wiejski Chomejki, o 7 w. od Kobylnik a 51 w. od Święcian, ma 7 dm. , 81 mk. prawosł. i 4 żydów w 1866 r. 33 dusz rewiz. ; należy do dóbr Kuzmicze, Cywińskich. 4. Sz. , wś i dobra, pow. Słonimski, w 3 okr. pol, gm. Kostrowicze, o 15 w, od Słonima; własność Lipskich. Włościanie wnieśli 362 rs. 68 kop. za wySłownik Geograficzny T. XII. 134. dzieloną im ziemię. 5. Sz. , wś, dobra i okolica szlach. , pow. sokolski, w 3 okr. pol, gm. Kamionka, o 3 w. od Sokółki. 6. Sz. , folw. , pow. słucki, należy do ordynacyi nieświeskiej ks. Radziwiłłów, ma 1 1 4 włóki. J. Krz. Szyszkinia 1. wś włośc, pow. wileński, w okr. pol, gm. Rzesza, okr. wiejski Werki, o 14 w. od gminy a 3 w. od Wilna, 3 dm. , 23 mk. katol w 1865 r. 12 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Ginejciszki. 2. Sz. , zaśc, tamże, o 4 w. od Wilna, 1 dm. , 7 mk. katol Szyszkinie, wś, pow. święciański, w 2 okr. pol, gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe Łyngmiany, o 5 w. od gminy a 32 w. od Święcian, ma 18 dm. , 114 mk. katol. Szyszków 1. wś nad rz. Prosną, pow. wieluński, gm. i par. Praszka, odl od Wielunia 21 w. , wraz z os. Pielawy i Karmansko ma 27 dm. , 316 mk. 2. Sz. al. Wygwizdów, wś i os. leś. , pow. noworadomski, gm. Konary, par. Pławno; wś ma 6 dm. 54 mk. , 27 mr. włośc os. leś 1 dm. , 4 mk. , 3 mr. dwor. W 1827 r. 4 dm. , 18 mk. 3. Sz. , wś i folw. nad rz. Liswartą, pow. częstochowski, gm. Lipie, par. Danków, odl 43 w. na płn. od Częstochowy; wś ma 27 dm. , 176 mk. , 271 mr. ; fol 1 dm. , 4 mk. , 350 mr. dwor. W 1827 r. 14 dm. , 105 mk. Na początku XVI wś częściowej szlachty, kmiecie dają z łanu proboszczowi wieluńskiemu po 6 gr. za dziesięcinę łanów osiadłych było 5 pleb. w Dankowie zaś po groszu a sołtys fertona Łaski, L. B. , II, 96, 117. Według reg. pob. pow. sieradzkiego z r, 1582 Krzysztof Kobylański płacił tu od 12 osad. , 2 1 2 łan. , 2 łan. sołtysich Pawiński, Wielkp. , II, 298. 4. Sz. , wś i folw. , pow. biłgorajski, gm. i par. Potok Górny, leży śród wyżyny, wzn. 659 st. npm. W 1827 r. U dm. , 67 mk. , par. Kulno r. gr. . Br. Ch. Szyszków, chutor, pow. lipowiecki, w 3 okr. pol, gm. Sarny, o 76 w. od Lipowca, ma 17 mk. Szyszkowa, góra, na płn. granicy gm. Naprawy, w pow. myślenickim. Wzn. 600 mt. Szyszkowce, w dokum. Siskowcze i Ssyskowcze, wś nad rz. Skwilą, dopł. Smotrycza, pow. proskurowski, okr. pol Felsztyn, gm. Kuźmin, par. kat. Kumanów, sąd w Satanowie. Wś położona w rozdole utworzonym przez rz. Skwilę, ma 77 osad, 540 mk. 304 na części rządowej, 301 dzies, ziemi w części rządowej i 264 dzies, w części Dawidowych, dawniej Sokulskich. Młyn o 3 gankach. Były to dobra Rzpltej i na nich jeszcze przed 1560 r. była zabezpieczona suma 1090 grzywien; trzymali ją Świercowie i Herburtowie. Podług reg, pobor, wwdztwa podolskiego z 1565 r. była w posiadaniu Grodeckich, Lanckorońskich Lanczkorunskich i Herburtów i płaciła Szyszewo Szyszewo Szyszkinie Szyszkinia Szyszkowa Szyszki Szyszkowce Szyszków Szyszkowce od 5 pługów. W 1566 r. i 1569 r. Jazłowiecki płaci również od 5 pługów; w 1569 r. ssty barskiego i ks. Wiszniowieckiego, ma wyka zany pobór od 2 pługów. W 1578 r. były tu części Świersczówny, Herburta i Strzałkow skiego oraz Jazłowieckich. Wś płaci od 2 pługów, popa i 3 ogrodników po 4 gr, W 1583 r. płaci poboru od 4 plugów i 6 ogrodn. po 4 gr. Jabłonowski, Wołyń i Podole. 193, 199. 222, 227, 292. Część Świerszczówny trzymał następnie Stan. Potocki a potem Krynicki. W 1612 r. Jan Potocki, spłaciw szy z sumy na tej wsi będącej córce Herbur ta 438 grzywien, został posesorem całej wsi. Następnie władał nią Mikołaj Potocki i Jan Tarnowski, po nim zaś w 1656 r. Franciszek Dziewanowski. Po odebrania Podola od Tur ków, pomimo sporów sukcesorów Herburtów i Świerszczów, utrzymali się przy posiadaniu Dziewanowscy. W 1742 r. na połowę tej wsi otrzymał przywilej Józef Puławski, drugą połowę otrzymał Rudziński, kaszt, czerski. Część pierwsza, zajęta na skarb, nadaną zo stała w 1816 r. na lat dwanaście generałowi Udomowowi bez opłaty kwarty, a przez nie go ustąpiona Trzaskowskiemu. Dr. M. Szyszkowce, wś, pow. chocimski gub. bessarabskiej, paraf. Chocim, przy drodze z Ryngacza do Kliszkowiec, ma 20 dm. , cerkiew. Szyszkowce 1. grupa domów w Trójcy, pow. brodzki. 2. Sz. , wś, pow. borszczowski, 12 klm. na płd. od Borszczowa sąd pow. , 5 klm. na płd. wsch. od urz. poczt. w Korolówce. Na płn. leżą Korolówka i Skowiatyn, na płd. wsch. Chudyjowce, na płn. Szuparka, na zach. Nowosiółka Kostiukowa pow. zaleszczycki. Wsch. część wsi przepływa Niczława, nad którą leżą zabudowania wsi. Na zach. leży fol. Wygoda. Wł. wiek. ma roli or. 725, łąk i ogr. 13, past. 22, lasu 20 mr. ; wł. mn. roli or. 416, łąk i ogr. 40, past. 130 mr. W r. 1880 było HO dm. , 541 mk. w gminie, 25 dm. , 136 mk. na obsz. dwor. 527 gr. kat. , 75 rz. kat. , 75 izr. ; 556 Rusinów, 106 Polaków, 15 Niemców. Par. rz. kat. w Krzywczu, gr. kat. w Chudyjowcach. We wsi jest cerkiew p. w. św. Mikołaja, szkoła etat. jedno klas. , kasa pożycz, gm. z kapit. 67 zł. i gorzelnia. 3. Sz. wś, pow. brodzki, 25 klm. na płd. wsch. od Brodów, 15 klm. na płn. zach. od sądu pow. w Założcach, 6 klm. na wsch. od urz. poczt. w Pieniakach. Na płn. leżą Litowiska, na wach. Styberówka i Markopol, na zach. Żwyżyn i Pieniaki. Przez zach. część wsi płynie Litowiski rów, dopływ głównego ramienia dniestrowego Seretu. Na płn. Łysa góra wzn. 383 mt. Własn. więk. Włodzimierza hr. Dzieduszyckiego ma roli or. 302, łąk i ogr. 40, past. 5, lasu 587 mr. ; wł. mn. roli or. 670, łąk i ogr. 156, past. 46, lasu 7 mr. W r. 1880 było 72 dm. , 471 mk. w gminie; 1 dm. , 7 mk. na obsz, dwor. 401 gr. kat. , 56 rz. kat. , 21 izr. ; 444 Rusinów, 13 Polaków, 21 Niemców. Par. rz. kat. w Pieniakach, gr. kat. w miejcu, dek. załoziecki. We wsi cerkiew p. w. św. Michała. Lu. Dz. Szyszkowce, część gm. Repisko, w hr. spiskiem, pow. magórzańskim. Szyszkówka Większa, wś, pow. czerykowski, gm. Starynka, ma 28 dm. , 205 mk. Szyszkówka, ob. Czyszkówka. Szyszkowo 1. 1660 Cziskowo al. Czyszkowo, 1695 Szyszkowo, niem. Cziskowo wś, pow. złotowski, w pobliżu jez. Juchacz; agentura poczt. w miejscu, st. kol. Lipka; par. kat. W. Buczek; 982 ha. 583 roli or. , 116 łąk, 93 lasu; 59 dm. , 81 dym. , 425 mk. , 94 kat. , 325 ew. , 6 żyd. Młyn wodny. Wizyta Jezierskiego z r. 1695 pisze Villa Sz. , in qua Libertini et rationo missal. dat quilibot semiimperiale bonae monetae pag. 536. Szkoła ew. liczyła 1887 r. 94 dzieci. 2. Sz. , folw. , tamże; 58 dm. , 358 mk. , obwód dominialny M. Buczek. Szkoła ewang. Kś. Fr. Szyszkowszczyzna 1. okolica szlach. , powiat lidzki, w 3 okr. pol. , gm. Dubicze, okr. wiejski Nowydwór, o 8 w. od gminy, 2 dusze rewiz. ; należy do dóbr skarb. Ostrzyno. 2. Sz. , folw. i dobra, pow. wilejski, w 2 okr. pol. , gm. Budsław, okr. wiejski Szyszkowszczyzna. Folw. ma 1 dm. , 19 mk. ; w 1865 r. własność Szczyków. Była tu gorzelnia. W skład okr. wiejskiego i dóbr wchodziły wsi Borowe, . Demidka, Habitacya, Jasieniówka, Krupniki i Wołkołatka, w ogóle 369 dusz rewiz. włościan uwłaszczonych. Szyszło w al. Szyszłowo, w XVIII w. Syszłowo, wś, folw. i os. młyn. , pow. słupecki, gm. Młodojewo, par. Ostrowite, odl, 13 w. od Słupcy. Wś ma 13 dm. , 88 mk. , 229 mr. ; os. młyn. 1 dm, , 6 mk. ; folw. 4 dm. , 36 mk. Holendry Szysłowskie mają 21 os. , 16 dm. , 91 mk. , 256 mr. Wchodziły w skład dóbr Izdebno. W r. 1885 fol. Sz. część I i II, oddzielony r. 1872 od dóbr Izdebno, rozl. mr, 318 gr. or. i ogr. mr. 263, łąk mr. 27, past. mr. 13, odpadki mr. 4, nieuż. mr. 11; bud. mur. 8, drewn. 1; płodozm. 9pol, wiatrak. Na początku XVI w. wieś należała do par. Ostrowite, dawała dziesięcinę, wartości do 5 grzywien, plebanowi kościoła św. Michała w Gnieźnie, poza murami L. B. Łaskiego, I, 15, 300. W r. 1580 wś Sziszłowo, w pow. gnieźnieńskim, składa się z części Mielżyńskich 4 łan. 2 rzeźn. , Jana Lubomskiego 2 łany i Al. Irzykowskiego 1 2 łanu Pawiń. , Wiełkp. , I, 151. Szyszniszki, wś, pow. święciański, w 1 okr. pol. , gm. Michajlowo, okr. wiejski i dobra, hr. Mostowskich, Cerkliszki, o 9 w. od Szyszkowce Szyszniszki Szyszło Szyszkowszczyzna Szyszkowo Szyszkówka Szyszkówka Większa Szyszynek Szyszyno Szytnia Szytkiejmy Szytka Szytiki Szytajłówka Szyszyńskie Holendry Szytyły gminy a 10 w. od Święcian, ma 7 dm. , 87 mk, kat. w 1865 r. 24 dusz rewiz. . Szyszowa, potok, powstaje na obszarze Nahujowic, w pow. drobobyckim, z płn. wsch. stoku Kruhelnicy 628 mt. . Por. Radyczów. Szyszyce, ob. Szysice. Szyszyce, wś, pow. słucki, w 3 okr. pol. kopylskim, gm. Hresk, przy drożynie z Za mościa do Karaczowszczyzny, ma 28 osad; grunta lekkie. A. Jel. Szyszyłówka, wś nad rz. Zwizdal, pow. owrucki. Szyszyłowo, dobra, pow. newelski, w 1 okr. pok. do spraw włośc, gm. Pliso Poznojewo, w 1863 r. 42 dusz rewiz. Szyszyn Wielki al. Szyszyno Wielkie i Małe, wś i folw. , pow. koniński, gm. Sławoszewek, par. Ślesin, odl. od Konina w. 24, od jez. Ślesińskiego 1 w. ; wś ma 20 dm, , 229 mk. ; folw. 6 dm. , 48 mk. W 1827 r. Sz. Wielki 18 dm. , 188 mk. ; Sz. Mały 18 dm. , 102 mk. Dobra Sz. własność Garszyńskiego miały 1017 mr. Dobra Sz. Wielkie i Małe składały się w r. 1885 z folw. Sz. Wielkie i Konstantynów, rozl. mr. 955 fol. Sz. Wielkie gr. or. i ogr. mr. 645, łąk mr. 16, past. mr. 8, lasu mr. 2, nieuż. mr. 21; bud. mur. 12, drewn. 5; płodozm. 16 pol. ; folw. Konstantynów gr. or. i ogr. mr. 171, lasu mr. 73, nieuż. mr. 19; bud. mur. 3, drewn. 2; płodozm. 4pol. las nieurządzony, wiatrak. Wś Sz. Wielkie os. 56, mr. 256; wś Konstantynów os. 10, mr. 16; wś Holendry Żołwieniec os. 21, mr. 145; kol. Szyszyn os. 66, mr. 513. Na początku XVI w. wś Schyschyna duplex, w par, Szlyeszyno, dawała z łanu km. plebanowi tylko kolędę po groszu z łanu. Część szlachecka wsi Zyschyno minor należała do par. Ostrowąs i role dworskie dawały tu dziesięcinę Łaski, L. B. , I, 208, 210. W r. 1580 wś Schiszino utraque, w par. Ostrowąs. w pow. gnieźnieńskim, składała się z części Sewery na Dobieslawskiego 2 łany, 4 zagr. , Andrze ja Szyszyńskiego 1 2 łanu, 3 zagr. , Broni sza 3 łany, 3 zagr. i Wojciecha Szyszyń skiego 1 łan, 2 zagr. . Br. Cl. Szyszyn Anielewo, folw, , pow. kowieński, w 3 okr. pol, o 26 w. od Kowna. Szyszyna, rzeczka, wypływa z jez. Brdowskiego, w pow. kolskim, dążąc ku pln. wchodzi na obszar pow. nieszawskiego, płynie pod Koziejaty i Sierakowo, od Mąkoszyna przybiera kierunek płd. zach, , płynie przez Morzyce, Suchylas, Ryn, Sinogać, na płn. zach. Sompolna odgranicza pow. nieszawski od kolskiego, płynie pod Nyklem, zwraca się ku płn. pod Nową Wsią i za Nocią, na granicy pow. nieszawskiego i słupeckiego, wpada do jez. Gopła, Rzeczka ta stanowi właściwie górny bieg Noteci. Długa 30 w. , pod Horzycami przyjmuje strugę płynącą z płd. od Ba biaka i Bogusławic. J. Bliz. Szyszynek, wś, os. i dwa folw. , pow. ko niński, gm. Sławoszewek, par. Ostrowąs, odl. od Konina 24 w. ; dwie wsi mają 7 dm. , 61 mk. ; 1szy folw. 3 dm. , 33 mk. ; 2gi folw. 2 dm. , 14 mk. W 1827 r. 12 dm. , 120 mk. W 1887 r. folw. Sz. część I roz. mr. 215 gr. or. i ogr. mr. 191, łąk mr. 1, past. mr. 12, lasu mr. 8, nieuż. mr. 3; bud. mur. 8. Fol. i os. Sz. część II i III rozl. mr. 475 gr. or. i ogr. mr. 417, łąk mr. 26, lasu mr. 14, nieuż. mr. 18; bud. mur. 9; płodozm. 14pol. Osa da Sz. 1 mr. Br. Ch. Szyszyno, wś włośc, pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , o 10 w. od Dzisny, 3 dm. , 27 mk. Szyszyńskie Holendry kol. , pow. koniński, gm. Sławoszewek, par. Slesin, mają 36 dm. 4 mur. , 128 mk. , 514 mr. obszaru. Kantorat ewang. Ludność mieszana polska i niemiecka. Gleba żytnia. Szytajłówka, rzką, w pow. ihumeńskim. Szytiki, ob. Szycyki. Szytka, wś, pow. sieński, gm. Bóbr, w pobliżu błota Zimnik. Szytkiejmy, niem. Schittkehmen, wś kośc, pow. gołdapski, 54 klm. na wschód od Goł dapi, tyleż od Stołupian, 8 klm. od granicy gub, suwalskiej, wzn. 267 mt. npm. , śród wy żyny pojezierza, ztąd klimat ma ostry; z li cznych źródeł, wypływających pod wzgórza mi, jedno zawiera wodę mineralną, używaną w cierpieniach żołądka. Gleba w części źwi rowata, nie bardzo urodzajna, obfite pokłady wapna, które tu wypalają. Młyn i fabryka cya czernidła Schwarzball, robionego z sa dzy palącej się smoły, które to czernidło uży wane bywa do polerowania, do malowania ścian i do szuwaksu. Kościół par. ew. , szkoła, st. poczt. i tel. , poczta osobowa do Gołdapi i Stołupian; 3 jarmarki rocznie, zwykle w sty czniu, czerwcu i wrześniu, na bydło, konie i kramny. J. B. Szytnia, w dok. Szitnieja, wś, pow. nowogradwołyński, gm. Piszczów, ma 121 dusz męż. włośc, 617 dzies, ziemi włośc. Należy do dóbr piszczowskich hr. Maryi Potockiej. Podług reg. pobor. pow. łuckiego z 1577 r. należy do zamku koreckiego kn. Koreckiego i płaci z 38 dym. po 10 gr. , 6 ogr. po 2 gr. Jabłonowski, Wołyń, 44. Szytołowszczyzna, folw. w pobliżu bezim, dopł. Usy, pow. miński, w 3 okr. pol. i par. Kojdanów, pomiędzy wsiami Wołowniki i Pousie; miejscowość wzgórzysta, dość leśna, grunta szczerkowoglinkowate, urodzajne. Szytory, pow. wilejski, ob. Szantyry, Szytyły, wś włośc, pow. lidzki, w 2 okr, pol. , przy drodze dereczyńskiej, o 65 w. od Lidy, 22 dm. , 190 mk. Szyszyna Szyszyn Anielewo Szytory Szyszowa Szyszowa Szyszyce Szyszyłówka Szyszyłowo Szyszyn Wielki Szytołowszczyzna Szywana Sieniawa Szywra Szywna Szywinia Szywele Szywaldzka kolonia Szywald Szywald Szywald 1. niem. Schoenwald, dobra ryc. i wś, pow. olesiński, par. kat. Olesin, par. ew. Biskupice. Wś ma 297 ha 212 roli, 47 dm. , 293 mk. 4 ew. ; dobra 815 ha 440 roli, 49 łąk, 289 lasu, 31 dra. , 251 mk. 39 ew. . Od 1789 r. dobra były w rękach Jordanów. 2. Sz. , niem. Schoenwald, 1409 Kziwischin Schonenwalde, wś kośc. o 1 milę od Kluczborka par. kat. , pow. kluczborski. W 1885 r. wś miała 1176 ha 1033 roli, 95 dm. , 918 mk. 38 kat. . Kościół miejscowy ew. jest bardzo stary, prezbyteryum i ołtarz pochodzą z czasów reformacyi. Szywaldzka kolonia, niem. Charlottenberg, lub Kolonie Schoenwald kolonia z 8 dm. złożona, pod Szywaldem, pow. olesiński. Szywana, szczyt górski w pasmie Jajce, w Beskidzie lesistym, na obszarze pow. dolińskiego, w gm. Lolin i Ilemnia, kończy on zachodnią odnogę pasma, odrywającą się od szczytu Jajko 1683. Wzn. 1650 mt. Tę nazwę nosi też wschodnia odnoga wybiegająca ze szczytu Jajko, wznies. 1430 mt. W okolicy pierwszego z tych szczytów biją źródła Mszanki. Szywele, uroczysko, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 1 okr. pol, gm. Pasynki, o 4 w. od Bielska. Szywinia, rzka, w pow. szawelskim, dopływ Dubissy. Szywna, potok, dopływ pot. Brzaza, w powiecie dolińskim. Szywra, rzeczka, lewy dopł. Maskawy dopł. Warty, powstaje o 6 klm. na płd. wschód od Wrześni, w źródlisku za Kaczanowem; płynie między Zieleńcem i Nową Wsią Królewską ku płd. na Krzywą Górę, gdzie zmieniając bieg swój ku płd. zach. , łączy się ze strumieniem płynącym równolegle od Kaczanowa; oblewa Lipie i Miłosław, przecina drogę żel. gnieźn. oleśnicką; mija Białe Piąt kowo; na wysokości Winnej Góry wchodzi do pow. średzkiego; tu zbliża się do Maskawy na l 1 2 klm. i płynie z nią równolegle aż do uj ścia swego, mijając Murzynowo i Garby, w pobliżu których przecina drogę żelazną poznańsko kluczborską. O 2 klm. na płn. od Kępy zbiega się z Maskawą. , z którą uchodzi do Warty tuż pod Kępą. Długość biegu Sz. wynosi około 35 klm. E. Cal. Sieniawa, miasto, w pow. jarosławskim, na wzniesieniu 163 mt. npm. , wśród piaszczystej równiny, pokrytej szpilkowym borem, na praw. brzegu Sanu, niedaleko od ujścia Wisłoka. Wzgórze, na którem stanęła S. ma glebę glinkową urodzajną, obszar ten jednak otaczają sapy i wydmy piaszczyste, które obecnie starają się ustalić i zalesić. S. posiada kościół par. rz. kat. , cerkiew gr. kat. , szkołę ludową 3klas. , urząd poczt. i tel. , aptekę, kilka sklepów, 324 dm. , 3270 mk. 1544 męż. , 1726 kob. , 937 rz. kat, 46 gr. kat. , 2282 żydów. Ludność chrześciańska zajmuje się w części rolnictwem, w części mu rarst wem. Murarze sieniawscy słyną w Galicyi z uzdolnienia i za zarobkiem odbywają dalekie podróże. Oprócz dwóch kościołów, w stylu odrodzenia zbudowanych, z których dawniejszy par. , z grobami ks. Czartoryskich, zamieniono na cerkiew gr. kat. a pozostały po zniesionym klasztorze dominikanów oddano na parafialny. Ozdobą S. jest piękny pałac ks. Czartoryskich, w którym od r. 1832 mieści się biblioteka i część zbiorów sprowadzonych z Puław. Miasteczko zabudowane jest regularnie drewnianemi domami, ponieważ jednak ma ludność przeważnie żydowską i ubogą, przeto nie odznacza się schludnością. Do klucza dóbr ks. Władysława Czartoryskiego należy 354 roli, 108 łąk, 60 past. i 49 mr. lasu; pos. mn. ma 255 roli, 90 łąk, 67 past. i 67 mr. latu. Miejsce, w którem S. stoi, było zaludnione już w czasach dawnych, o czem świadczą wykopaliska urn i ozdób, dokonane w r. 1871 i późniejszych a opisane przez Martynowskiego Przewodnik Lwowski z r. 1874, I, 456. Uroczyska znajdują się na wzgórku samym, jako też w sąsiednich wsiach Dybkowie, Rudzie, Wylewie i Leżachowie, okolica jednak nieurodzajna, w której S. stanowi wyjątek, będąc niejako wyżyną wśród puszczy, wskazuje, że mogły tu istnieć osady leśne. Za Niesieckim powtarzają wszyscy piszący o S. i Sieniawskich, że Rafał syn Dymitra Granowskiego, kaszt. nakielskiego, przybrawszy sobie w małżeńską ligę dziedziczkę na Sieniawie i jedynaczkę, tamże osiadłszy, pierwszy się od tych dóbr Sieniawskim zwać począł. Mimo to fakt ten nie jest zupełnie autentyczny i nazwisko Śieniawskich nie od tej S. pochodzi. 8. tę bowiem założył dopiero w r. 1676 Mikołaj S. , chorąży kor. , ufundowawszy tam klasztor dominikanów a sejm z tegoż roku miasto novae locationis zwolnił od wszelkich ciężarów, ceł wodnych i wszystkich quocumque titulo nazwanych aggrawacyi publicznych i prywatnych do lat 20. Miasto zaś stanęło na obszarze wsi Dybków i zbudowano je na wzór siedziby I gniazda Sieniawskich w Brzeżanach. Dybków wszedł w dom Sieniaw skich przez małżeństwo od rodziny Kosików ze Staugenberga a Jan Kostka, woj. sandomierski, ufundował tu parafię wraz z żoną Zofią Odrowążówną, poczem Katarzyna ze Stemberga Stangenbergm Kostczanka, wdowa po Adamie Hieronimie Sieniawskim, nadała przywilej fundacyjny w Brzeżanach 6 sierpnia 1629 r. Później wymurowany kościół poświęcił biskup Sierakowski w r. 1754, odsiąpiono go zaś na cerkiew dopiero z polecenia rządu austryackiego. Gdy rodzina Sieniawskich w 1726 r. wygasła, przeszły jej dobra w dom Denhoffów a następnie Czartoryskich, którzy zaniedbawszy dawną siedzibę Sieniawskich Brzeżany, tutaj w 1795 r. zaczęli przebywać. W S. zakończył życie ks. Adam Czartoryski, woj. podolski. Po Czartoryskich dziedziczyli S. z innemi dobrami Lubomirscy i dopiero po śmierci księżnej marszałkowej przypadła S. powtórnie Czartory skim około r. 1818. S. była fortecą, otoczoną murem według systemu Vaubana z czego pozostały znaczne kawały. Obecnie podupa dło miasto znacznie a 15 czerwca 1889 r. zniszczył pożar 73 domy. Znajduje się tu instytut dla ubogich, założony przez ks. Ada ma Czartoryskiego, utrzymywany przez wła ścicieli dóbr i Towarzystwo kredytowe miej skie, mające 986 członków, z wkładkami 9221 złr. , ktore obraca rocznie kapitałem 94, 305 złr. Do parafii dyec. przemyskiej, dek, jaro sławskiego należą Cieplice, Czercze, Czer wona Wola, Dąbrowica, Dybków, Dobcza, Do bra, Leżachów, Rudka i Wylewa. Najbliżej miasta leżą na południe Leżachów, na płd. wschód Dybków, na płn. wschód Dobra, na płn. Wylewa, Mac. T. Sieniawa Taabern Taabern Taabern, wś, pow. morąski, st. p. Saalfeld Ostpr. Taba al, Tabor, Morawa i Murawa, rzeka, ob. Morawa. Tabacken, wś, pow. wystrucki, st. p. Aulowoehnen. Tabakanka, wś nad rzką Okołką, pow. trocki, w 3 okr. pol. , o 57 w. od Trok, 12 dm. , 120 mk. kat. Tabakinie, wś, pow. władysławowski, gm. Tomaszbuda, par. Gryszkabuda, odl. od Władysławowa 31 w. , ma 6 dm. , 54 mk, W 1827 r. 3 dm. , 40 mk. Tabanowa, wś nad Jatraniem, dopł. Siniuchy, pow. humański, w 2 okr. pol. , gm. Podwysokie o 15 w. , par. praw. Dawydówka o 2 w. , kat. Humań, ma 31 dm. , 234 mk. , 882 dz. ziemi. W 1811 r. należała do Włodzimierza hr. Potockiego, miała 111 dusz, 2253 mr. gruntu i 52 mr. lasu. Własność Rzążewskich. Do 1840 r. była tu oddzielna cerkiew, która w t. r. zgorzała. Rz. Jatrań tworzy tu półwysep, na którym rozłożyła się wieś. Pod wsią ciągnie się wał Żmijowy. Tabany, wś nad rz. Łopatywką, dopł. Pru tu, pow. chocimski gub. bessarabskiej, gm. Bryczany, par. Chocim, przy drodze z Bryczan do Trynki, posiada cerkiew. Własność Lisowskich. X M. O. Tabaszowa z Witkówką, wś, pow. nowosądecki, par. rz. kat w Zbyczycach, urząd poczt. w Gródku nad Dunajcem. Wś leży w okolicy podgórskiej, lesistej, wzn. 403 mt. npm. , na lew. brzegu Dunajca, który, wijąc się między górami, tworzy tu ku wschodowi wygięty łuk, opasujący Znamirowice. Tabaszowę i Załęże. Witkówka zajmuje płn. część łuku i leży naprzeciw Rożnowa i ruin zamku. Własn, większa Jana Żuka Skarszewskiego wraz z Witkówka Adama Chwistka ma według Skorowidza T. Pilata karczmę, 113 roli, 1 ogr. , 19 past. , 126 lasu, 52 nieuż. , ogółem 312 mr. ; pos. mn. według Skorowidza Orzechowskiego 212 roli, 20 łąk i ogr. , 76 past. i 29 mr. lasu. W r. 1880 liczyły te obie osady 44 dm. i 302 mk. ; 288 rz. kat. i 14 izr Kasa gminna posiada 419 złr. Długosz nie wspomina o tej wsi, spisy podatkowe zaś z r. 1581 Pawiński, Małop. , 137 podają tu część Stanisława Sokoła z połową łanu km. Graniczy na zach. z Rąbkową. Ob. Gródek t. II, 825 i Kobyle IV, 213. Mac. TabądźKałęczyn, wś włośc. i szlach. , pow. łomżyński, gm. i par. Zambrowo, leży około 8 w. na zach. płn. od Zambrowa, we wsch. części wyżyny Czerwonego boru, w okolicy lesistej, niezaludnionej, ma 34 osad. W 1827 r. 35 dm. , 209 mk. Wspominana w aktach sąd. w r. 1454, gniazdo Tabęckich Gloger, Ziemia łomżyńska. Br. Ch. Tabelino al. Tabolin wś włośc, pow. wileński, w 5 okr. pol. , gm. Szumsk o 3 w. , okr. wiejski Kosino, o 27 w, od Wilna, ma 2 dm. , 7 mk. praw. i 9 kat. w 1865 r. 14 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarb. Działuny. Taberlack, ob. Tarławki. Tabertienen al. Doristhal, dobra, pow. piłkałowski, st. p. Schillehnen. Taberwiese, wś, i Taberwiesenhoff, dobra, pow. rastemborski, st. p. Barten. Tabieryszki, zaśc, pow. święciański, w 2 okr. pol. , gm. Zabłociszki o 9 w. , okr. wiejski Szwinta, 5 dm. , 45 mk. kat. w 1865 r. wraz z zaśc. Jukiszki 14 dusz rewiz, ; należał do dóbr Stanisławowo, Chaleckich. Tablewo, uroczysko, pow. sokolski, w 2 okr. pol. , gm. Trofimówka, o 27 w. od Sokółki. Tabofina u W. Pola w Hydrografii i W. K. Rzeki i jeziora, mylnie za Dobikima ob. , prawy dopł. Wenty al. Windawy. Tabolin, ob. Tabelino. Tabołki al. Tobołki 1. wś, folw. i dobra nad Swołną, pow. drysieński, w 2 okr. pok. do spraw włośc, gm. Tobołki. Gmina T. , z zarządem gm. we wsi Łowminie o 2 w. od T. , ma 1595 mk. w 1863 r. 1141 dusz rewiz. i 2748 dz. ziemi dwors. Składa się z 4 okręgów starostw wiejskich T. , Bielkowszozyzna, Swołna i Szozęsnopol. Dobra od 1663 r. po dzień dzisiejszy są własnością dziedziczną rodziny Niemirowiczów Szczytów h. Jastrzębiec. Przed unią Litwy T. były nadane na ludzi putnych, odbywających służbę konną a także na popleczników ich al. siabrów czyli sąsiadów. Piotr Epimachowicz Wojna za zasługi otrzymał od króla Aleksandra przywilej na ziemię tych ludzi putnych w T. i do posesyi swych onych z gruntami zawładnął. Sukcesor jego Aleksander Piotrowicz Wojna w 1621 r. sprzedał T. Bazylemu Tukowiczowi, w 1663 r. zaś Stefan Bazylewicz Tukowioz sprzedaje te T. ze dworem, zburzonym podczas wojny, szwagrowi swemu Justynianowi Szczyttów, syn którego Konstanty, podsędek połocki, funduje tu około 1712 r. cerkiew p. w. Przemienienia Pańskiego. Od Konstantego Szczytta T. przechodzą do syna jego Jana, kaszt, inflanckiego, który w 1761 r. ustępuje synowi swemu Justynianowi. Ten opiera na T. dożywocie dla żony swej Kazimiery z Łopacińskich. Od 1784 rwłasność syna ich Feliksa, około 1808 r. jego syna Józefa, obecnie syna ostatniego także Józefa i Emilii z Zybergów Szczyttów. Do gminy należy dwór Biolkowszczyzna, o 7 w. od T. odległy, mający 1129 dz. ziemi dworskiej. Pierwotnie własność ludzi putnych Bielkowiczów, następnie dziedzictwo Mojsieja Nieczaja, od którego przechodzi do Radominów Dusiackich. Około 1634 r. od Tomasza Rudominy przechodzi do Swołyńskich; w 1720 r. własność Adama i Macieja Swołyńskich, dalej Jana Swołyńskiego, prezydenta drysieńskiego, wreszcie wnuka jego Piotra Żaby. 2. T. al. Ciosty, z Kubelszczyzną, dobra, pow. drysieński. Pierwotnie własność ludzi putnych Tabołczyniczów, w 1505 r. nadane zostały przez króla Aleksandra Fiedorowi Łowejce i siostrzanewi jego Waśkowi. Ostatnia z tej linii Krystyna Łowejkówna wniosła te T. jako wiano Eustachemu Chrapowickiemu. W l682 r. Dadzibog Lew Teofilowicz Chrapowicki sprzedaje T. za 8000 złp. Konstantemu Szczyttowi, który wciela je do Tabołok poprzednio kupionych od Tukowicza. Obecnie należą do dóbr Justynianowo. A. K. Ł. Taboly, wś nad Dzisienką, pow. dzisieński, w 2 okr. pol, , gm. i dobra, ks. Puzyniny, Ihumenowo, okr. wiejski Aleksandrów, o 6 w. od gminy a 52 w. od Dzisny, ma 12 dm. , 206 mk. praw. w 1865 r. 49 dusz rewiz, . Tabor, rz. , ob. Taba. Tabor 1. wś, pow. nowomiński, gm. Otwock, par. Warszowice, leży na samej granicy pow. garwolińskiego, o kilka wiorst na zach. od wsi Reguł al. Regały. W 1827 r. 6 dm. , 37 mk. 2. T. , os. , pow. garwoliński, gm. Warszowice, par. Osieck, ma 5 dm. , 25 mk. , 63 mr. W 1827 r. 1 dm. , 5 mk. Stanowi dalszy ciąg wsi i n. w pow. nowomińskim. Tabor 1. łotew. DaborKalns góra w t, z. Oberiandzie kurlandzkim, nad brzegiem Dźwiny, w okr. zelburskim, pow. iłukszteński, par. ueberlautzka, pod wsiąt. nazwy, wzn. 492 st. n. p. m. Piękne położenie. 2. T. , wzgórze w płd. części gub. kurlandzkiej, na pograniczu pow. nowoaleksandrowskiego, niedaleko wsi Egipt Aegypten. Tabor, dwór, pow. nowoaleksandrowski, gm. Dukszty, własność Józefa i Adama Orze szko wskich, 240 dz. ziemi dworskiej. W spi sie urzędowym niepodany. A. K. Ł. Tabor wzn. 261 mt. , wzgórze, w pow. sokalskim, na płd. brzegu wału dyluwialnego, który przewija się od grzbietu Iwowskoto maszowskiego niziną nadbużańską na Sokal i Radziechów. Leży niemal w połowie prostej linii łączącej Bełz i Sokal. Tad. Wiśn. Tabor al. Taborek, część gra. Olszyna, w pow. ostrzeszowskim, ku płd. od Ostrzeszowa; 2 dm. , 32 mk. Tabor, wś, pow. opawski Szląsk austr. , na płn. zach. od Opawy. W r. 1880 było 33 dm. i 174 mk. Czechów, prot. Wraz z wsią Łodzienicą Lodienice, niem. Lodnitz tworzy jedną gminę administracyjną. W. H. Tabor, niem. Taborfelsen 939 mt. , szczyt w Sudetach szląskich, 4 klm. na płd. od Cukmantla. Najdalej na płn. wsch. wysunięty szczyt pasma Urlicha 1205 mt. i Poprzecznicy Querberg 972 mt. , oddzielającego się ku płn. wsch. od potężnego starokrystalicznego grzbietu Jesionika Wyższego a szczytem Dziadek 1490 mt. , który ciągnie się wzdłuż granicy szląskomorawskiej w przedłużeniu gór Reichensteinskich, przedzielony od nich przełęczą Ranizańską. Grzbiet Urlicha i Poprzecznicy stanowi wyraźnie odrzynający się dział wodny między Białą, dopł. Nissy Kładzkiej, i średnią Opą; od miejsca jednak, gdzie się wznosi szczyt T. , zaciera się już oro graficzny charakter całego pasma, które przechodzi tutaj w płaskowzgórze Benickie Niższego Jesionika, opadającego zwolna ku wschodowi a oddzielonego Morawicą Morą, dopł. Opy, od płaskowzgórza WiegstadtHra bińskiego. Tad. Wiśn. Tabor 1. Wielki, niem. Tabor Gross, wś, pow, sycowski, par. ew. Tabor Wielki, kat. Turków. W r. 1885 wś miała 252 ha, 650 mk. 7 kat. . Wś ta założoną została przez wychodźców czeskich husytów. 2. T. Mały, wś, tamże, ma 97 ha, 180 mk. 6 kat. . Tabora, wś nad rz. Kulą, pow. orgijewski gub. bessarabskiej, o 24 w. od Orgijewa, przy drodze do mka Inzory, otoczona górami, porosłemi lasem. Ma 34 dm. , 150 mk. , monaster żeński, założony w drugiej połowie XVIII w. Taborów, w dok. Tabor, al. Taborówka wś Taboły Taborów Tabora Tabor Taboly Taborów nad stawem uformowanym z rozlewu rz. RaRa stawicy, groblą zatrzymanej, pow. skwirski, na pograniczu wasylkowskiego wś Dulickie, należąca do dóbr białocerkiewskich, łączy się prawie z T. , w 2 okr. pol. , gm. i par. praw. Czubińce, odl. 10 w. od Skwiry, ma 611 mk. w 1863 r. 646 mk. Posiada cerkiew drewnianą Pokrowską, wzniesioną w zeszłym wieku, poprzednio parochialną. Gleba wyborna, czarnoziemna. Początkowo T. wchodził w skład sstwa bialocerkiewskiego. Wieś ta dość późno była zasiedloną, bowiem w lustr. sstwa białocerkiews. z 1570 r. nie ma o niej wzmianki. Blizkość t. zw. Czarnego szlaku, tudzież brodu kędy się Tatarowie zwykle przez Roś przeprawiali, odstraszały osadników. Dopiero za rządów ssty białocerk. ks. Janusza Ostrogskiego T. występuje jako wieś, a potem mczko, osiadłe na dawnem uroczysku Proohorozyc. Lustracya sstwa z 1616 r. opiewa To mczko tego roku 1616 osiadłe, nad rz. Rastawicą, na gruncie białocerk. ; jest w nim domów miejskich posłusznych 50; powinności nie oddaje żadnych, względem słobody, której im pozwolono na lat 15; jednak po wyjściu słobody tej, powinności, jako i mieszczanie białocerkiewscy oddawać będą powinni. Ks. Janusz Ostrogski umarł 1620 r. i za Stanisława Lubomirskiego, następcy jego na sstwie białocerk. , wziął T. od króla, jako opatrzenie, Tomasz Szymkowicz Szkliński. Był on rodem z Wołynia; za ks. Janusza Ostrogskiego zostawał podstarościm w Białejcerkwi, i jako rotmistrz królewski całe życie spędził na posłudze Rzpltej. W 1625 r. Stan. Koniecpolski, hetman w. kor. , idąc przeciwko Kozakom, d. 27 paźdz, stanął obozem o pół mili od T. , gdzie go podstarości białocerkiewski Rokosz, z mieszczany swymi, uroczyście witał. Gdy następnie tenże hetman po zwycięztwie u Niedźwiedzich Łóz tą drogą powracał, tu znowu miał popas Zbiór pamiętn. Niemcewicza, IV, 160. Po Szklińskim dożywotnim dzierżawcą T. został Stefan Chmielecki, któremu hetman kor. Śtan. Koniecpolski, idąe na potrzebę pruską, poruczył straż Podola i Ukrainy. Zadał on klęskę Tatarom pod Białącerkwią d. 18 paźdz. 1626 r. Zdobycze i jeńców odbijał. Tomasz Zamoyski wielce go ceniąc, nietylko został jego łaskawcą, ale i przyjacielem. Dał mu też w łaskawą bezpłatną dzierżawę całą swoją włość kraśniańską na Podolu, tudzież Międzyboz i dwa sioła; po śmierci zaś Aleksandra ks. Zasławskiego, wwdy kijowskiego, wyrobił dla niego u króla wysoką godność wwdy kijows. , którą sam niedawno zajmował. Chmielecki umarł r. 1630 w Międzybożu, pochowany w Barze. T. jednakże za Chmieleckiego podupadł, albowiem w rok po śmierci jego 1631 liczył on tylko 10 dymow 20 ogrodu. ; komornicy zaś w domach kozackich mieszkali. Za sześć poborów płacił T, tylko 105 zł. ob. Taryfa podymn. w Arch. J. Z. R. , cz. VI, t. 1, str. 40. Tomasz Zamoyski po śmierci Chmieleckiego nie przestał opiekować się jego wdową i synami. Za jego staraniem Łukasz i Adam Chmieleccy zostali przy dożywotniem prawie na T. Żurk. , Żywot Tom. Zam. , str. 139. Chmielecki pozostawił dzieciom dość znaczną fortunę. T. w Kijowskiem a Bałabanówka w Bracławskiem, którą w 1624 r. nabył od Aleksandra Bałabana, stanowiły pokaźne mienie. Syn Łukasz na obszarach Bałabanówki osiedlił nową wieś i nazwał Łukaszówką. W majątku taborowskim założył też dwie wsie nowe Zołotuchę i Kamienną Groblę. W tych zachodach dopomagała mu matka Teofila z Chocimieraa. Wygląd T. wkrótce na lepsze się zamienił; mczko zostało opasane wałami, a dwie bramy Kijowska i Białocerkięwska stanowiły wjazd. O wojewodzinie kijowskiej pełno śladów i wspominków w aktach. Miała ona ciągłe zatargi z sąsiadami; ze swych burd i awantur stała sie głośną. Syn jego Łukasz, człek rycerski po matce wziął żyłkę awanturniczą. W 1643 r. wykradł córkę Andrzeja Sokołowskiego i z nią się ożenił Jerlicz, I, 47 i Ks. ziems. i grodź, kijows. regestr, rkpm. . Ssta taborowskim po Łukaszu Chmieleokim f 1645 został w 1646 r. Marek Gdeszyński. Był to żołnierz znany z walk 1638 r. pod Lubnami i Starcem Okolski, Kont. dyar. , str. 125 200. R. 1649 pod Korsuniem wzięty został do niewoli tatarskiej a T. zajęli Kozacy. Po traktacie Zborowskim ustąpili z niego, lecz na krótko, ile że akta przechowały nam ślad, ź w 1650 r. Zygmunt Czarny, podstarości białocerk. , napadł na dom żony Gdeszyńskiego i ograbił go Opis akt kiew. cent. arch. , Nr. 19, str. 271. W 1651 r. , kiedy po zwycięztwie pod Beresteczkiem, wojska kor. szły na Ukrainę, woluntaryusze wyprawieni naprzód, z Pawołoczy wpadli do T. i tu jako w miejscu ubezpieczonem, na noc się rozgościli. Tymczasem podjazd kozacki wyprawiony przez Chmielnickiego, wpadł na nich z nienacka i gonił ich aż do przedmieść Pawołoczy, gdzie ochronił ich od klęski rotmistrz Wojniłowicz Ambr. Grabowski, Staroż. pols. , I, 342. Po kllkoletniej niewoli w Krymie Marek Gdeszyński wrócił do kraju 1661 i odprzedał swój T. Stanisł Wyżyckiemu, chorąż. kijows, , który znów 1661 r. dla dobra pospolitego i uspokojenia Ukrainy, ustąpił te dobra jednemu z Kozaków, których w skutek ugody Hadziackiej Rzplta chciała dobrami ziemskiemi nagrodzić. Sejm za to ustępstwo Wyżyckiemu, nie tylko wdzięczną pamięć w księdze ustaw zapisać kazał, ale Taborów nadto 3000 zł. z ceł ruskich rocznej pensyi przeznaczył Vol. Leg. . W 1689 r. ssta taborowskim widzimy Jakuba Janickiego. Pochodził on z rodziny z dawna osiadłej w okolicy Pawołoczy, która wpierw od ks. Rużyńskich, potem od Zamoyskich, na prawie zastawnem trzymała kilka wiosek, jako to Lebedyńce, Janicką Słobodę, Wójtowce i Jahniatyn Opis akt kiews. centr. arch. . Nr. 14 str. 62 i Nr. 20, str. 12. Jeden z tych Janickich, Stanisław, podczas oblężenia w Zbarażu był przez regimentarzy użyty do porozumienia się z hanem krymskim Ks. pam. Michałowskiego, str. 453. W 1699 r. umarł Jakub Janicki i po nim 1702 r. od Augusta II otrzymał T. Franciszek Leniewicz, towarzysz pancernej chorągwi i buńczuczny J. K. M. Leniewicz jednak za konsenem króla w 1716 r. odstąpił znów swego prawa na T. Ignacemu Balowi, pułk. chorągwi pancernej. Przedtem jednak jeszcze T. najzupełniej opustoszał i ci wszyscy nadmienieni dożywotni T. posiadacze władali jeno pustką. To też i Ignacy Bal odstąpił pustkę tę rychło Ignacemu Rupniewskiemu i za tego dopiero T. zaczął się dźwigać powoli i zasiedlać, chociaż już nie na dawniejszej swej posadzie, którą wtenczas starostowie romanowscy przywłaszczyli sobie i założyli na niej wś Jarosławkę al. Rastawicę, ale na innem miejscu, naprzeciwko dawnego właściwego T. , za rzeką położonem. Oprócz tego dawne dwie wioski, a teraz sieliszcza Zołotuchę i Kamienną Groblę starostowie romanowscy oderwali od Taborówszczyzny i na własność swoją zajęli. Tak więc uszczuplony T. po Rupniewskim otrzymał od Augusta III w 1744 r. w dożywocie Franciszek z Łyszkowa Dogiel Cyryna, sędzia ziemski nowogródzki. Nadawczy przywilej nadawał mu szumnie miasto T. z attynencyami, a on w istocie rzeczy otrzymywał tylko liche dawnego Taborowa przedmieścia i bez attynencyi. Nie pozostawało więc Cyrynie jak proces wytoczyć Antoniemu Ożdże, ówczesnemu sście romanowskiemu, tak o zabor właściwego T. jak i attynencyi onego. Proces ten wlókł się długo i uporczywie; na gruncie dawnego T. osiedloną była wieś nowa. Cyryna wziął się nawet na sposób i u króla w trakcie tym wyrobił przywilej z okienkiem na sstwo romanowskie. Rachował on, że samo połączenie dwóch starostw w jednem jego ręku proces umorzy. Na tej wszakże rachubie się zawiódł, bo przywilej, ad male narrata wyrobiony, upadł. Umarł więc nie doczekawszy się końca sprawy tej, którą dopiero syn jego Paweł, objąwszy po ojcu T. , pomyślnie nareszcie dla siebie zakończył. Zwróconym więc mu został i dawny T. to jest osiedlona na jego miejscu Jarosławka al. Rastawica a także i dwie odeszłe również nieprawnie wioski Zołotucha i Kamienna Grobla. Paweł Cyryna włość taborowską zebrawszy odtąd w jedno, urządzać zaczął. Lustracya z 1789 r. tak mówi o T. Mczko to całe wałami starożytnemi opasane, z bywszemi 2 bramami Białocerkiewską i Kijowską, przez które trakt pocztarski z dawnych czasów bywał; pośród rynku karczma, domów chrzęść. 31; cerkiew, staw i młyn. Starostwo to czyniło wtedy dochodu 6424 złp. W 1787 r. Paweł Cyryna, ssta taborowski, witał w Pawołoczy, wraz z innymi, Stanisława Augusta, jadącego do Kaniowa Plater, Dzien, podr. , str. 108. W 1787 r. Stanisław August wydał dla mta T. dyplom renovationis, którym odnowił i potwierdził prawa i przywileje zdawna temu miasteczku służące. W przywileju tym czytamy do lustracyi przywilejów i dowodów exystencya aktualną tego miasta dowodzących stosując sie, i chcąc przerzeczone miasto Tabor do pierwszej wrócić byłości, i one wolnym ludem, handle i rzemiosła sprawującym pomnożyć toż m. Tabor za wolne uznawszy, wszystkich obywatelów w tym mieście, tak teraz. osiadłych, tudzież wszystkich ludzi na potym osiadać mających i do prawa miejskiego wcielających się, za ludzi wolnych, ziemię, w obrębie rzeczonego miasta położoną i przez nich teraz osiadłą, ich domy, place, ogrody, łany, niwy, zarośla i całe miasta tego torrytorium, jakie do niego prawnie należy, i w posiadaniu tychże mieszczan zostaje, nie naruszając prawa o granice i własność z kimkolwiek je mieć mogło, własnością dziedziczną tegoż miasta i mieszczan w nim osiadłych być uznajemy. Dalej dyplom ten, tychże mieszczan obywateli wolnych wyjmując z pod wszelkich juryzdykcyi ziemiańskich, niemniej i zamkowej starościńskiej, pod własny ich urząd miejski poddaje. Gdyby zaś kto z nich dekretem urzędu miejskiego taborowskiego mniemał się być uciążonym, tedy będzie mocen appellować albo do sądów appellacyjnych w Żytomierzu postanowionych, albo do sądów assessorskich kor. Herb zaś miastu temu nadaje się następny bramę o dwóch wieżach złotą, w polu czerwonem, w środku której św. Paweł z mieczem dobytym, na dół spuszczonym; w koronie miecz goły, ostrzem na wierzchu. Przywilej ten był dan w Warszawie d. 16 czerwca 1792 r. ; ob. Arch. J. Z. R. , cz. V, t. I, str. 565. Katarzyna II w 1794 r. nadała T. wychodźcy węgierskiemu Walentemu hr. Esterhazemu, po śmierci którego objął T. na własność syn jego Władysław hr. Esterhazy. Po śmierci ostatniego, spadkobiercy jego, w Austryi zamieszkali, sprzedali T. przed niedawnym czasem. Edward Rulikowski Tabun Taborowa góra 363 mt. , wzgórze, w pow. gródeckim, we wsi Lelechówka al. Lelichówka rus. Łełyhiwka, o 3 klm. na płn. od Janowa. Należy do systemu wzgórz lwowsko tomaszowskiego grzbietu, który przewija się tędy ku płn. zach. Okolica lesista; na zach. od Taborowej góry, nad pot. Sławki, wpada jącym do stawu Janowskiego, rozległe mo czary. Mały potoczek, łączący się u ujścia ze Stawkami, wypływa u stóp Taborowej góry. Tad. Wiśn. Taborowizna, niem. Taborowisno, dawniej Rother Krug, fol. nad Drwęcą, pow. lubawski, st. pocz. i par. kat. Kurzętnik o 2 klm. , st. kol. Nowy Folwark Weissenburg 14 klm. odl. ; 178 ha 137 roli orn. , 33 łąk; 2 dm. , 8 dym. , 43 mk. , 40 kat. , 3 ew. ; 1868 r. 3 dm. , 12 mk. , mleczarnia. Kś. Fr. Taborówka, las nad Ropą, na lew. brzegu, 2 klm. na płd. zach. od Gorlic. Porasta płn. wsch. stok grzbietu górskiego, który ciągnie się od góry Bieśnik 696 mt. łukiem ku płd. wsch. Wypływają w nim liczne drobne strugi, dopływy małego potoku, wpadającego z lew. strony do Ropy. Tad. Wiśn. TaborowskieJucewicze, wś, pow. kalwaryjski, gm. Raudań, par. Kalwarya odl. 5 w. , ma 10 dm. , 100 mk. W 1827 r. 5 dm. , 48 mk. Wchodziła w skład dóbr Kalwarya. Taborowszczyzna, wś, pow. sieński, gm. Tołoczyn Zarzeczny, ma 8 dm. , 45 mk. Tabory, białoruskie Tabary folw. , pow. miński, w 2 okr. pol. rakowskim, gm. StareSioło, własność Hajdukiewiczów, ma 6 włók. Tabory, las na obszarze wsi Krzywczyce pod Lwowem, 3 klm. na wsch. od miasta. Na płn. krawędzi Taborów rozłożyły się chaty krzywczyckie a wśród nich widzimy trzy stawki, których wody uchodzą do Pełtwi. Las ten jest celem ulubionych wycieczek mieszkańców Lwowa. Tad. Wiśn. Tabory, niem. Taborren, wyb. do Radomna, pow. lubawski; 20 dm. , 206 mk. Tabory Rzym, pow. łomżyński, ob. RzymTabory. Taboryszcze, fol, pow. borysowski, w gm. Tumiłowicze, od 1866 r. własność Józefowi czów, należy do dom. Szałasze. A. Jel. Taboryszcze, zagroda wiejska w Osławiu Białym, pow. nadworniańskl Taboryszki 1. fol. , pow. maryampolski, gm. Aleksota, par. Godlewo, odl. od Maryampola 42 w. , ma 5 dm. , 66 mk. W 1827 r. 1acz. miała 1 dm. , 16 mk. ; 2a część 2 dm. , 23 mk. W r. 1885 fol T. lit. B. rozl. mr. 235 gr. or. i ogr. mr. 159, łąk mr. 67, past. mr, 8, nieuż, mr. 6; bud. mur. 4, z drzewa 9; płodozm. i 4pol, pokłady torfu. Wś Mironiszki os. 6, 1 mr, 64. 2. T. , wś, pow. maryampolski, gm. Michaliszki, par. Płutyszki, odl od Maryampola 25 w. , ma 7 dm. , 45 mk. W 1827 r. 2 dm. , 30 mk. , par. Preny. 3. T. , wś, pow. kalwaryjski, gm. Kalwarya, par. . Bartniki, odl. od Kalwaryi 8 w. , ma 29 dm. , 206 mk. W 1827 r, było 16 dm. , 144 mk. 4. T. , fol. , pow. wyłkowyski, gm. Karkliny, par. Kieturwłoki, odl. 19 w. od Wyłkowyszek. a 8 w. od Maryampola, ma 7 dm. , 120 mk. W 1827 r. 5 dm. , 59 mk. W r. 1886 fol. T. rozl mr. 426 gr. or. i ogr. mr. 356, łąk mr. 21, lasu mr. 29, nieuż. mr. 20; bud. mur. 21, z drzewa 7; płodozm. 4pol. , las nieurządzony, pokłady torfu. Wś Awikuły al Awikiły os. 27, mr. 482. Br. Ch. Taboryszki 1. zaśc. pow. oszmiański, w 1 okr. pol, gm. Polany o 12 w. , okr. wiej ski Hermaniszki, 10 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Ostrowiec Wowierany. 2. T. , zaśc. rząd, pow. wileński, w 4 okr. pol, o 43 w. od Wilna, 2 dm. , 15 mk. katol 3. T. , mko nad Mereczanką, pow. wileński, w 5 okr. pol, gm. Ilino, o 35 w. od Wilna, ma 11 dm. , 81 mk. 6 prawosł. , 57 katol i 18 ży dów, kościół katol paraf. , młyn, tartak i fo lusz. W 1859 r. było tu 15 dm. i 166 mk. Kościół paraf, katol, p. wez. św. Michała Arch. , wzniesiony został z drzewa w 1770 r. przez Michała Ważyńskiego, który zbudował też na cmentarzu kaplicę p. w. Ukrzyżowanego Chrystusa. Parafia katol. , dekanatu wi leńskiego powiatowego, ma 6600 wiernych. Niegdyś należała od niej kaplica w Onżadowie. W kościele znajduje się obraz Chrystusa u słupa, pędzla Czechowicza. T. istniały już w 1507 r. i były miejscem urodzenia i dzie dzictwem Wojciecha Tabora, biskupa wileń skiego. Później własność rodziny Skarbków Ważyńskich, z których Michał, pisarz w. litew. , fundował tu drewniany klasztor kar melitów bosych. Około 1788 r. własność Ignacego, szambelana, i Barbary z Łopacińskich, dalej 1830 r. Marcina, marszałka oszmiańskiego, dziś wnuka jego Karola Skarbka Ważyńskiego. 4. T. , fol nad Mereczanką, pow. wileński, w 5 okr. , gm. Ilino, okr. wiej ski Balejki, o 35 w. od Wilna, 1 dm. , 39 mk. katol; własność Ważyńskich. J. Krz. Tabórz, niem. Tabetbrueck, wś, pow. ostródzki, st, pocz. Locken. Przy wsi rozległe lasy. Tabórza, rzeczka, w pow. ostródzkim, dopływ jez. Szelągowskiego łączącego się z Drwęcą. Ob. Szeląg Wielki. Taborzyszka 1. grupa domów w Ostryni, pow, tłumacki. 2. T. , przys. Klubowiec, pow. tłumacki, Tabuly, wś włośc, pow. ciechanowski, gm. Zalesie, par. Krasne, odl 21 w. od Ciechanowa, ma 8 dm. , 66 mk. , 175 mr. Tabun 1. wś, pow. maryampolski, gm. Taborowa góra Taborowizna Taborówka Taborowa góra Taborowskie Taborowszczyzna Tabory Tabory Rzym Taboryszcze Taboryszki Tabórz Tabórza Taborzyszka Tabuly Tacik Tactau Taczały Taczanów Taczek Taciewo Tacianka Tachtalia Taburyszcze Tabury Kwieciszki, par. Maryampol odl. 1 w. , ma 7 dm. , 40 mk. 2. T. , cegielnia, pow. maryampolski, gm. Freda, odl. od Maryampola 49 w. , i ma 6 dm. , 65 mk. Tabury, wś, pow. nowogradwołyński, gm. Baranówka, ma 67 dusz męż. włośc, 213 dzies, ziemi włośc. Należy do dóbr baranowieckich, dawniej ks. Gagarynych, obecnie własność Strogonowych, L. R. Taburyszcze, wś przy ujściu rz. Cybulnika do Dniepru, pow, aleksandryjski gub. chersońskiej, na wschód od mta Nowogieorgiewska; osada kozacka z XVII w. ob. Cherson, I, 572, porów. też art. Nowoserbia, VII, 270, gdzie nazwaną jest Taburycz, Tachtalia al. Tahtalia mylnie Dahtalia, wś nad Jałańcem, pow. jampolski, okr. pol Tomaszpol, gm. Klembówka, paraf katol. Miastkówka, sąd Komargród, ma 904 mk. , 1066 dzies, ziemi włośc, 1125 dworskiej, 63 cerkiewnej. Posiada cerkiew p. w. św. Dymitra, wzniesioną w 1870 r. , z 3001 parafia nami. Powierzchnia równa, gleba czarnoziemna. Własność Giżyckich. Dr. M. Tacianka, karczma, pow. borysowski, przy gośc. z mka Berezyny do mka Pyszno pow. lepelski. A. Jel. Taciewo, wś, pow. suwalski, gm. Kuków, par. Jeleniewo, odl. od Suwałk 10 w. , ma 27 dm. , 218 mk. Tacik, uroczysko, pow. Słonimski, w 2 okr. pol. , gm. Mieżewiczę, o 27 1 2 w. od Słonima. Tactau 1. fol. dóbr Lablack. 2. T. Jaeger, dobra, pow. labiewski, st. pocz. Seith. 3. T. Fischer, fol. , pow. labiewski, st. pocz. Labiau. Taczały, dok. Taczali, Taczalki, os. nie gdyś szlachecka, pow. poznański, o kilka staj ku płn. zach. od Kurnika. Między r. 1387 i 1398 występują Wojciech Zadora z T. i żona jego Jadwiga Taczalscy ob. E. Calliera, Akta gr. pozn. , 36 8. W XVI w. rozgrani czano kilkakrotnie T. od Kamieniewic dziś Kamionki i Skrzynek. W r. 1566 przystą piono do działów T. , Konina dziś Koninko i Szczytnik, wsi sąsiednich. R. 1580 Jan Szczytnicki posiadał na T. 2 zagr. E. Cal. Taczanów, fol, pow. wieluński, gm. Starzenice, par. Ruda, odl. 4 w. od Wielunia, 1 dm. , 5 mk W 1827 r. był 1 dm. , 9 mk. Taczanów 1. al. Taczanowo, w dokum. Taczonowo, Taczinowo, Thaczanowo, wś i dwór, w pow. pleszewskim, leży o 5 klm. na płd. zach. od Pleszewa, u źródeł strugi, która pod młynem Robakiem wpada do Neru dopł. Prosny; par. Sowina, poczta w miejscu, st. drogi żel. na Kowalewie pod Pleszewem. T. jest gniazdem Jastrzębców Taczanowskich, którzy od tej osady wzięli swe nazwisko. Między r. 1395 i 1400 Dzierżysław z T. prawo wał się z Halszką Klonowską, miecznikiem Paskiem z Gogolewa i panną Jarochną o le żące niegdyś w pow. kościańskim, w okolicy Leszna i Szmigla, Klonowiec i Żakowo, do których rościł sobie prawo spadkowe Akta gr. wielkop. , I, II. W r. 1397 występuje Sieciech z T. Co do późniejszych, szczegóło wy rodowód podaje X tom Złotej Księgi T. Żychlińskiego. Akta kaliskie z r. 1460 1470 zapisują ugodę o T. ; między r. 1510 rozgraniczano tę wieś od Baranówka, Sowiny i Lubomirza; r. 1503 sprzedano T. , Trzebawę i Karminek; r. 1523 pleban w Sowinie pobie rał każdego półłanku na Taczanowie po 2 wiertele zboża, tyleż owsa i 6 gr. ; r. 1579 Katarzyna Wilkowska posiadała tu 57 1 4 łan. os. , 3 zagr. i 1 pasterza; około r. 1620 należa ła część T. do jezuitów kaliskich; na ich części było wówczas 3 komor. , 1 zagr. i 1 rzemieśl. ; ilość łanów ta sama. Po zniesieniu jezuitów dostały się w r. 1781 Mikołajowi Taczanowskiemu, chorążemu wieluńskiemu, wsi Świ nice, Taczanów, Sowina Kościelna i Błotna, z których dochody, obliczone na 4053 złp. , przeznaczone były na fundusz edukacyi na rodowej. Wnuk Mikołaja, szambelan i hrabia pruski, Alfons Taczanowski, ustanowił w r. 1856 ordynacyę. Erekcya ordynacyi nastą piła 14 stycznia 1856 r. i otrzymała zatwier dzenie króla pruskiego 6 lutego t. r. Ordyna cyą składają wsie T. z Lubomirzem, Sowina Błotna i Sowina Mała, Grodzisko, Rokutowo i Zawady, oraz wcielone później na mocy te stamentu hr. Alfonsa z d. 9 listop. 1863 r. folwarki Bogwidze, Kotarby i Józefino, nale żące pierwotnie do ojca dzisiejszego ordynata Juliana T. z Kuczkowa. Wś T. ma obecnie 20 dym. , 152 mk. 148 kat. , 4 prot. i 84 ha. Dwór z fol. Lubomirzem tworzy okrąg, mają cy 19 dym. , 269 mk. 254 kat, 15 prot. i 863 ha 513 roli, 28 łąk, 259 lasu; czysty doch, z ha roli 16, 97, z ha łąk 16, 45, z ha la su 4, 70 mrk; gorzelnia i cegielnia. Hrabia Alfons wzniósł tu obszerny pałac z cieplarń niami i masztalarnią, a w parku kaplicę z gro bami familijnemi; umarł r. 1867. Ordynacyą objął po nim Antoni, syn Juliana, hr. Tacza nowski. Ordynacya ta obejmuje 3735 ha 1812 roli, 276 łąk, 1409 lasu, z czyst. doch. grunt. 26374 mrk; w skład jej wchodzą Bogwidze. Grodzisko, Józefino, Kotarby, Lubomirz, Rokutowo, Sowina i Taczanów. 2. T. , fol do Pogorzeli, w pow. krotoszyńskim Ko źmin, na zach. płd. od Pogorzeli par. i pocz ta. Założony po r. 1845 przez Tacza nowskich ówczesnych dziedziców Pogo rzeli. E. Cal. Taczek, potok, wypływający w lesie na stokach Łysej góry 526 mt. , w pow. jasielskimi. Płynie w kierunku płn. pzzez Makowi Tabury Taczki ska i ubiegłszy 3 klm. uchodzi do Iwli praw. dopł. Wisłoki. Tad. Wiśn. Taczki, niem. Tatzken, wś, pow. jańsborski, st. p. Gr. Rosinsko. Taczonka al. Tacianka, zaśc. nad bezim. dopł. Niesety, pow. bobrujski, w 4 okr. pol. i par. katol. Świsłocz, gm. Bacewicze, przy dr. ze wsi Budni do Bacewicz, o 43 w. od Bobrujska, ma 9 osad; grunta piaszczyste. Taczów, wś i dwa fol. , pow. radomski, gm. Zakrzew Kościelny, par. Cerekiew, odl od Radomia 10 w. ; wś lit. A. ma 19 dm. , 247 mk. , 400 mr. dwors. , 233 mr. włośc; fol. lit. B. 1 dm. , 210 mr. dwors. W 1827 r. było 12 dm. , 108 mk. W r. 1871 fol. T. rozl mr. 543 gr. or. i ogr. mr. 463, łąk mr. 13, pastw. mr. 56, wody mr. 2, nieuż. mr. 9; bud. z drzewa 12; płodozm. 4pol Wś T. os. . 17, mr. 178; wś Wola Taczowska os. 7, mr. 95. Niegdyś mieszkali tu Powałowie, z których jeden, Mikołaj, odznaczył się pod Grunwaldem. Tenże Mikołaj Powała heres de Thaczow uzyskuje w r. 1424 od Jana, ks. mazow. , potwierdzenie przywileju Ziemowita, udzielonego r. 1377 Świętosławowi z Magnuszewa Kod. dypl. pol, I, 245. W połowie XV w. T. jest własnością braci Mszczugów h. Powała, ma 12 łan. km. , z których dziesięcinę snopową i konopną, wartości 10 grzyw. , płacono dziekanowi kieleckiemu; 2 karczmy z rolą płaciły też dziesięcinę. Fol. dawał dziesięcinę pleban, w Nowej Cerekwi Długosz, L. B. , I, 444. W r. 1508 Dorota Zdziechowska płaci 42 gr. W r. 1569 siedzi tu Kasper Kochanowski, pisarz ziemski sandom. , płaci od 5 łan. , 1 ogrod. , 3 komor. ; zaś w Woli Taczowskiej Stanisław Powała ma 2 1 2 łan. . a w Kozinkach też 2 1 2 Była też Wola Powalna, w par. Stary Radom. Jakub Powała miał tu 2 1 2 łan. Tenże posiadał w Klwatce 4 łan. , 1 ogr. Pawiń. , Małop. , 298, 300, 470. Br. Ch. Taczówka, wś w gub. chersońskiej, pow. aleksandryjskim, na wschód od Złotopola. Na jej obszarze znajdują się źródła rz. Ingułu i Taszlików. Taczowska Wola, wś, pow. radomski, gm. Zakrzew Kościelny, par. Cerekiew, odl od Radomia 10 w. , ma 10 dm. , 55 mk. , 124 mr. W 1827 r. było 6 dm. , 53 mk. W połowie XV w. wś ta, własność Mszczugów h. Powała, miała 8 łan. km. , z których dziesię cinę snopową i konopną, wartości 6 grzyw. , płacono dziekanowi kieleckiemu Długosz, L. B. , I, 444. Br. Ch. Taczyszcze, uroczysko, pow. słonimski, w 3 okr. pol, gm. Kostrowicze, o 20 1 2, w. od Słonima. Tadaiken, łotew. Tadaike, wś koronna, w okr. hazenpockim, pow. grobiński, paraf, durbska Kurlandya. Była tu st, pocz. na trakcie z Petersburga przez Rygę i Mitawę do Połongi, pomiędzy st. GrossDrogen o 19 1 2 w. a Ober Bartau o 25 1 2 w. , odl o 153 1 2 w. od Mitawy a 81 1 2 w. od Połągi. Tadajewka wś włojśc, pow. mławski, gm. Rozwozin, par. Lubowidz, odl 41 w. od Mławy, ma 9 dm. , 84 mk. , 314 mr. , W 1827 r. było 6 dm. , 64 mk, Tadajewo i Tadajewko, wś i kolonia, pow. rypiński, gm. Starorypin, par. Strzygi, odl 8 w. od Rypina, ma 23 dm. , 219 mk. , 231 mr. Fol T. należy do dóbr Strzygi W 1827 r. było 12 dm. , 101 mk. Stare grodzisko i cmentarzysko przedhistoryczne. Tadeius haeres de Thadajo podpisany na dok. z r. 1382 Ulanowski, Dok. kujaw. i mazow. , 335 Nr. 44. Według reg. pob. pow. rypińskiego z r. 1564 Tadajewski płacił tu od 1 1 2 łanu; M. Tadajewska od 1 1 2 łan. , 1 zagr. ; 3 poddanych Elżbiety ze Sierpca siedziało na całym łanie. Płacono 2 fl. 28 gr. Pawiński, Wielkp. , I, 298. Tadań al Tadanie Podbrzezie grupa domów w Podbórzu, pow. rohatyńskim. Tadanie al Tadań, wś, pow. kamionecki, 7 klm. na płd. wsch. od Kamionki Strumił. sąd pow. i urz. pocz. . Na płn. zach. leży Kamionka, na płn. Jasienica Ruska, na wsch. Spas, na płd. Streptów, Łodyna i Horpin, na zach. Derniów. Płn. krawędź obszaru przepływa Bug i przyjmuje w obrębie wsi od lew. brz. Horpinkę od Spasa. Zabudowania wiejskie leżą na płn. w dolinie Bugu i Horplnki. Płd. zach. część obszaru lesista. Wznies, sięga 229 mt. Własn. wiek. Oswalda Bartmańskiego ma roli or. 503, łąk i ogr. 202, pastw. 98, lasu 1530 mr. wł. mn. roli or. 436, łąk i ogr. 215, past. 11, lasu 2 mr. W r. 1880 było 105 dm. , 667 mk. w gminie; 22 dm. , 154 mk. na obsz. dwor. 589 gr. kat. , 202 rz. kat. , 30 izr. ; 589 Rusinów, 222 Polaków. Par. rz. kat. w miejscu, dek. gliniański Rok erekcyi 1610. Wojciech Kazimierz Koc, sędzia ziemski buski, i Stanisław Czermiński, uposażyli ją fundacyą w r. 1686. Do par. należą wsie Derewlany i Spas. We wsi kościół drewniany, konsekrowany w r. 1766 p. w. Zwiastowania N. M. Fanny. Par. gr. kat. w Derniowie. We wsi cerkiew p. w. św. Mikołaja; szkoła fil, kasa pożycz, gm. z kapit. 258 zł. , młyn i gorzelnia. Lwowianin z r. 1836 str. 68 podaje rysunek tutejszego zamku z r. 1516. W r. 1451, gdy Tatarzy Ruś od Gródka do Bełza pustoszyli, chronił się do tego grodu lud okoliczny. Wr. 1453 niejaki Mateusz Gliszczyński więził w lochach twierdzy jednego z wodzów tatarskich, ujętego pod Trembowlą. R. 1454 sławny Łaszcz Żyszkowski kazał uwięzionych Tatarów w pień wyciąć. W r. 1540 należała warownia z osadą i folwarkami do Ja Taczki Taczonka Taczów Tadanie Taczówka Taczowska Wola Taczyszcze Tadaiken Tadajewo Tadań Tadeuszki Tadef Tadelwitz Tadenhof Tadeuszawa Tadeuszów Tadeuszówka Tadeuszowo Tadeuszpol Tadiejewka Tadulicze Tadulin Taduliszki Tadef Tadeusz na Miechowieckiego. W r. 1549 potwierdza Zygmunt August akt kupna i sprzedaży wsi Wyrów, Horpyn i Tadanie, zawarty między Jerzym Czernihowskim a Rafałem Choteckim Arch. kraj. we Lwowie, C. , t. 328, str. 439. W r. 1621, zanim Kantemir Murza podstąpił pod Lwów, usiłował zdobyć zamek w T. , lecz rycerstwo w twierdzy zamknięte stawiło opór i odbiło około 2000 jeńców. Twierdza istniała jeszcze w pierwszej połowie XVIII w. Lu. Dz. Tadef, folw. , pow. nowomiński, gm. Glinianka, par. Jeruzal. ma 31 mk. , 201 mr. Tadelwitz, dobra i wś, pow. ząbkowicki, par, ew. i kat. Niemcza Nimptsch. Dobra mają 176 ha, 59 mk. 3 kat; wś ma 27 ha, 93 mk. 3 kat. . Tadenhof, łotew. Tadulmujża, folw. , pow. rzeżycki, gm. Sułojony, par. Rybiniszki, o 30 w. od drogi żel. warszpetersburs. , 50 w. od Rzeżycy. T. z fol. Szkutele ma 425 dz. ziemi dworskiej. Dawniej attyn. Rybiniszek Weyssenhoffów, obecnie należy do Grabczyńskich ob. Rybiniszki. Tadeusz, os. górnicza, kopalna, kol. i os. , pow. będziński, gm. Bobrowniki, par. Siemonie; os. włośc. ma 7 dm. , 32 mk. , 28 mr. ; os. dwor. 3 dm. , 58 mr. Powstała na obszarze Strzyżowic. Jest tu kopalnia węgla. Tadeuszawa, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 1 okr. pol. , o 28 w. od Nowoaleksandrowska. Tadeuszki, fol. do Luboni, w pow. wschowskim, o 4 klm. ku płn. od Ponieca par. , poczta i st. dr. żel. ; 1 dm. i 6 mk. ; właścicielem jest Henryk Dzierżykraj Morawski. T. powstały przed r. 1845. Tadeuszów, wś włośc, pow. radomski, gm. Gzowice, par. Sucha, odl. od Radomia 17 w. , ma 6 dm, , 44 mk. , 95 mr. Powstała na obszarze dóbr Czarna. Tadeuszów 1. folw. , pow. nowoaleksandrowski, gm. Dukszty, do 1819 r. attynencya Dukszt, nazwany tak od dawniejszego dziedzica Tadeusza Rudominy. Z eksdywizyi przysądzony Antoniemu Nowohońskiemu, który nazwał go Antonowem. Dziś ma 373 dz. ziemi dworskiej. 2. T. , wś, pow. rossieński, gm. i par. Erżwiłek, o 29 w. od Rossień. 3. T. , dobra, tamże, o 40 w. od Rossień, w 1862 r. własność Przeciszewskich. A. K. Ł. Tadeuszówka, wś, pow. czehryński, w 2 okr. pol. , gm. Aleksandrówka, o 42 w. od Czehryna, ma 76 mk. Tadeuszowo, folw. , pow. maryampolski, gm. i par. Balwierzyszki, odl. od Maryampola 34 w. , 4 dm. , 86 mk. W 1827 r. 1 dm. , 8 mk. Tadeuszowo, folw. , pow. mozyrski, w gm. Turów, należy od 1873 r. do kupca Konstan tyna Szaposznikowa, do domin. Marylin, któ re obejmuje 756 włók. A. Jel. Tadeuszowo al. Tadeuszewo, os. , w pow. średzkim, o 6 klm. na wschód od Środy par. , poczta i st, dr. żel. , szkoła w miejscu. Powstała po r. 1845, ma 21 dm. , 169 mk. 158 kat. , 11 prot. i 263 ha 248 roli. Tadeuszpol, osada, pow. nowogradwołyński, gm. Baranówka, par. Łabuń, w 1867 r. 56 dm. Należy do dóbr baranowieckich Strogonowych, L. R. Tadiejewka, wś u źródeł rzki Tarhan, pow. skwirski, w 1 okr. pol. , gm. i par. praw. Parchomówka o 4 w. , o 43 w. od Skwiry, ma 853 mk. W 1863 r. miała 672 mk. , 2072 dz. ziemi; należała do Seweryna Czerwińskiego. Założona na początku b. wieku. Tadulicze, zaśc, pow. ihumeński, w 3 okr. pol. i par. kat. Berezyna, gm. Jakszyce, o 24 w. od Ihumenia. A. Jel. Tadulin 1. folw. , pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , gm. Jody, okr. wiejski Tadulin, o 76 w. od Dzisny, ma 1 dm. , 12 mk. , własność Łopacińskich. Dobra, do których należą awulsa Annodwór, Proszki, Pojańcze i Stanisławowo, mają 6000 dz. wraz z ziemią włościańską. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsi Ambrozionki, Buda Mniejsza, Hliścionki, Kornica, Kościuki, Porzecze Porjeczie, Proszki, Szurpaki i Wytorki oraz zaśc Białobrodzie, w ogóle 287 dusz rewiz. włościan uwłaszczonych. T. był dawniej attynencyą dóbr Jod i od 1750 1776 r. należał do Ignacego Łopacińskiego, pisarza skarb. litew. , który założył folw. i od imienia syna swego Tadeusza nazwał Tadulinem. W 1794 r. nastąpił dział Jod między synami Ignacego Łopacińskiego, na mocy którego T. otrzymał Tadeusz. Ten założył nowy folwark i od imienia żony swej Anny Hłaskówny nazwał Annodworem, gdzie też wzniósł kaplicę grobową, dziś znajdujacą się w ruinie. 2. T. , folw. , leśnictwo i karczma w pobliżu rz. Derażny, pow. miński, przy granicy pow. borysowskiego, w 1 okr. pol. , gm. OstrożyceHorodok, o 40 w. od Mińska, od 1856 r. własność Garlinowiczów, ma około 52 włók; miejscowość falista, dość leśna, grunta dobre. Do niedawna była tu kaplica kat. par. łohojskiej. 3. T. ; wś, pow. lepelski, par. Sieliszcze. 4. T. , wś i dobra nad jeziorem, pow. witebski, gm. Wymno, o 18 w. od Suraża i 30 w. od Witebska, posiada monaster męzki św. Trójcy, niewiadomej erekcyi. Dobra, około 1800 r. własność Ksawerego ks. Ogińskiego, miały 1312 dusz rewiz. i 401 włók. Dziś, znacznie zmniejszone, posiadają 700 dz. i są własnością Iwanowskiej. Taduliszki 1. zaśc. szl. nad rz. Strawą, pow. trocki, w 2 okr. pok. , o 37 w. od Trok, 1 dm. , 17 mk. kat. 2. T. , wś i folw. , pow. trocki, par. Żyżmory, w 1850 r. własność Bohdanowicza, 145 dz. rozl. Tadulmuj Tafelbuda Taetzschwitz Tadzino Tadulmujża, ob. Tadehof. Tadzino, 1. folw. , os. leś. i os. młyn. nad rz. Mrożycą, pow. brzeziński, gm. Lipiny, par. Brzeziny, ma 3 dm. , 22 mk. , 190 mr. ; os. leś. 1 dm. , 5 mk. , 15 mr. ; os. młyn. 1 dm. , 8 mk. , 40 mr. 2. T. al. Nowawieś, wś i os. karcz. , pow. brzeziński, gm. Lipiny, par. Brze ziny; wś ma 9 dm. , 117 mk. , 230 mr. os. karcz. 1 dm. , 4 mk. , 1 1 2 mr. dwor. W 1827 r. 15 dm. , 104 mk. 3. T. kol. nad rz. Ner i 08. karcz. , pow. łódzki, gm. Wiskitno, par. Rzgów; kol. ma 10 dm. , 82 mk. , 142 mr. ; os. karcz. 1 dm. , 4 mr. dwór. 4. T. , wś i folw. , pow. wyłkowyski, gm. i par. Olwita, odl. od Wyłkowyszek 2 w. ; wś ma 8 dm. , 48 mk. ; folw. 5 dm. , 139 mk. , 449 mr. ; wcho dził w skład dóbr Gużele. Br. Ch. Tadzino, folw. , pow. wołkowyski, w 5 okr. pol. , gm. Krzemienica, o 11 w. od Wołkowyska. Tadzino, niem. Tadden, wś w Pomeranii, pow. lęborski, par. kat. Lębork, st. p. Gniewino, 7 dm. , 11 dym. , 2 mk. kat, , 48 ew. Por. Sawulino. Taetzschwitz, pow. wojerecki, ob. Ptaczesy. Tafelbuda, niem. Tafelbude, wś, powiat ostródzki, st. p. Osterode Ostpr. Wś pierwotnie niemiecka, następnie polska. Tafelfichte, najwyższy szczyt w pasmie gór Izerskich, w pow. lubańskim Łużyce, po nad wsią Meffersdorf. Wzn. 3372 st. Tafiły, wś, pow. kolneński, gm. Stawiski, par. Romany. W 1827 r. 5 dm. , 26 mk. W aktach sąd. z r. 1676 wspomniana jako siedziba Tafiłowskich Gloger, Ziemia łomżyń. . Tafros, starożytna nazwa Perekopu, mta pow. gub. tauryckiej. Tafterwald, leśnictwo, pow. brunsberski, st. p. Wormditt. Taganasz, st. dr. żel. łozowosewastopol skiej, w pow. perekopskim gub. tauryckiej, między st. Szywasz o 9 w. a Dżankoj o 18 w. , odl. o 393 w. od Łozowej a 176 w. od Sewastopola. Tagancza, ob. Tahancza. Taganrog, miasto portowe na płn. wschod. brzegu morza Azowskiego, główne mto okręgu miejskiego gradonaczalstwa gub. ekaterynosławskiej, położone na przylądku, głęboko wrzynającym się w zatokę, pod 47 12 21 płn. szer. a 56 36 22 wsch. dłg. , odl. o 414 w. od Ekaterynosławia, ma 2629 dm. 863 mur. , 38 306 mk. 208 kat. , 147 ormianogregor. , 267 prot. , 1083 żyd. , 31 mahom. . Posiada 10 cerkwi 9 mur. , kościół kat. par. p. w. św. Trójcy, wzniesiony w 1806 r. kosztem rządu parafia ma 903 wiernych, synagogę, niewielki pałacyk cesarski, w którym zakończył życie cesarz Aleksander I w 1825 r. , giełdę, port, bank miejski, komorę celną, gimnazyum męzkie i żeńskie, szkołę handlową, bibliotekę publiczuą, teatr, szpital morski, pomnik cesarza Aleksandra I, wzniesiony w 1831 r. , st. poczt. i st. dr. żel. kursko charkowoazowskiej. Mieszkańcy prowadzą ożywiony handel, niektórzy zajmują się nadto rybołówstwem, rolnictwem, hodowlą bydła, rzemiosłami i furmaństwem w 1870 r. 1777 furmanów. Przemysł fabryczny mało rozwinięty; w 1870 r. było 78 zakładów fabrycznych, zatrudniających 716 robotników i produkujących za 1, 125, 000 rs. Do miasta należy 4054 dz. ziemi. Kapitał miejski wynosi 78, 924 rs. ; wydatki w 1863 r, dochodziły 63, 000 rs. , dochody zaś 77, 000 rs. St. T. dr. żel. kurskocharkowo azowskiej, pomiędzy st. Pokrowskaja o 25 w. a Morskaja o 19 w. , odległą jest o 697 w. od Kuraka, 469 w. od Charkowa a 66 w. od Rostowa. Miejscowość ta osiedloną została w XIII w. przez mieszkańców mta Pizy, którzy założyli tu kolonię handlową Portus Pisanus, która wkrótce jednak upadła w skutek konkurencyi sąsiedniej Tany al. Azowa. W XVII w. stała w tem miejscu latarnia morska turecka, na miejscu której Piotr W. w 1698 r. po zdobyciu Azowa założył warownię pod nazwą Troickiej. Warownia ta na mocy traktatu zawartego z Turkami nad Prutem w 1712 r. była opuszczoną i zburzoną; odbudowana powtórnie w 1739 r. , została znów w 1741 r. zniesioną na mocy pokoju Belgradzkiego. W 1769 r. zajęta przez wojska ruskie, została na nowo zabudowana i osiedlona przez wychodźców z gub. woroneskiej, biełgorodzkiej i noworossyjskiej. W 1775 r. mto T. przyłączone do prowincyi azowskiej, w 1784 r. weszło w skład gub. ekaterynosławskiej, od 1802 r. mto główne oddzielnego okręgu miejskiego. Podczas wojny krymskiej był T. dnia 22 maja 1855 r. bombardowany przez flotę francuskoangielską. Taganrogski okrąg miejski gradonaczalstwo ciągnie się wąskim pasem wzdłuż płd. wsch. brzegu morza Azowskiego i zajmuje 50, 837 dzies. ziemi. Oprócz T. w okręgu znajduje się 3 osady podmiejskie, 15 chutorów i 3 wsi skarbowych. W 1870 r. było tu, bez miasta, 20, 150 mk. , zajmujących się przeważnie rolnictwem, hodowlą bydła 1983 sztuk koni, 13, 247 bydła rogatego, 8200 owiec, 3518 nierogacizny, młynarstwem 115 wiatraków i deptaków, rybołówstwem i wyrobem cegły 4 cegielnie, zatrudniające 70 robotników. TaganRoh, folw. , pow. mozyrski, w gra. Kopatkiewicze, oddzielony od dóbr Teleszczewicze al. Czeluszczewicze, od 1870 r. drogą spadku własność Herkuliana Olewińskiego, około 6 3 4 włóki; karczma. A. Jel. Tahaczyn, w dokum. także Tobaczyn, wś, Tagan Taganrog Tagancza Taganasz Tafterwald Tafros Tafiły Tadulmujża Tafelfichte pow. kowelski, okr. pol. Hołoby, gm. Turyjsk o l0 w. , o 15 w. na płd. od Kowla. Stara osada. Podług rewizyi zamku łuckiego z r. 1545 T. wraz z Zalesami i Haruszą, należały poprzednio do Jacka Zubowicza, łowczego w. ks. Świdrygajły, po bezdzietnej śmierci którego bezprawnie przywłaszczył je sobie kn. Fedor Andrzejewicz Sanguszkowicz, ssta włodzimierski i marszałek ziemi wołyńskiej Jabłonowski, Rewizye, 85. Podług reg. pob. pow. włodzimierskiego z 1577 r. należy do Niesuchojeż ks. Romana Sanguszki, który płaci od 6 dym. półdworz. , 2 ogrodów; w 1583 r. zaś do Turyska i wnosi od 6 dym. , 2 ogrodu. Jabłonowski, Wołyń, 66, 113. Tahamłyk Mokry, rzka w gub. połtawskiej, lewy dopł. Worskły lew. dopł. Dniepru, Tahańcza, Tagańcza, mko nad bezim. dopł. Rossawy, przy linii drogi żel. chwastowskiej, pow. kaniowski, w 3 okr. pol. , gm. Tahańcza, o 27 w. od Kaniowa a 135 w. od Kijowa odległe, ma 2932 mk. Podług Pochilewicza w 1863 r. było tu 2225 mk. praw. , 85 kat. , 358 żyd. Posiada cerkiew Pokrowską, murowaną, w 1849 r. zbudowaną przez Augusta Poniatowskiego, na miejscu dawniejszej z r. 1725; kaplicę kat. , w 1803 r. wzniesioną z muru przez Józefa Poniatowskiego, filialną par. kat. Bohusław; murowaną rezydencyę dziedziców, parowy młyn, pięć sukiennych fabryk Kalendarz J. Z. krają, 1878, str. 413. Mko zbudowano w dolinie, otoczonej półkolem wzgórzy, lasami okrytych. Grunt czarnoziemny z domieszką gliny. Do klucza T. należą wioski Mielniki, Holaki, Kluczniki, ogółem 9710 dzies. ziemi. St. T. drogi żel. chwastowskiej, o kilka wiorst od mka znajdująca się, leży między st. Mironówką o 15 w. a Korsuniem o 21 w, , odl. jest o Ul w. od Chwastowa a 172 w. od Znamienki. Nazwisko T. zdaje się być odwieczne i ma dźwięk tatarski. Pomiędzy 1443 a 1455 r. Olelko Władymirowicz, ks. kijowski, nadał zasłużonemu słudze swemu Olechnie Juchnowiczowi, na prawie darownem, pomiędzy innemi dobrami i obszerną pustkę nad rz. Rossawą. W skład tej pustki wchodziły uroczyska Połstwin, Koziaków, Tahańcza i Towarów, To ostatnie było zabytkiem jeszcze waregskich czasów, ale nadane przez Olelka Olechnie Juchniewiczowi wkrótce przeszło ono w posiadanie nieprawne w części do zamku kaniowskiego, w części do kn. Hlinskich Putywlskich Arch. J. Z. R. , oz. VII, t. 1. , str. 100. Jak widać ani Olechno Juchnowicz, ani syn jego Iwan, ani nareszcie synowie ostatniego Fedko i Waśko ob. Komin nie podołali tę swoją pustkę stałemi mieszkańcami zapełnić, wskutek czego bliżsi sąsiedzi onej przywłaszczać ją sobie zaczęli. Jednakże już za Zygmunta III Proskurowie, którzy po zgasłych bezpotomnie Fedku i Waśku Juchnowiczach stali się ich spadkobiercami, odzyskali nieprawnie oderwane od dóbr Juchnowiczowskich uroczysko Towarów. Oni to, jak się zdaje, pierwsi zaczęli te puste dobra zasiedlać. I tak na gruntach Towarowa powstał Międzyrzecz, a na gruntach Tahańczy Worobijówka. Niedługo potem i T. z uroczyska na osadę wyrastać zaczyna. Od Proskurów z kolei drogą kupna przechodzą do Hieronima Charlęskiego, ssty kaniowskiego, po śmierci którego żona jego Katarzyna z Leśniowskich, 2do voto Stefanowa Czetwertyńska odprzedaje Międzyrzeczyznę a z nią i T. ks. Jeremiaszowi Wiszniowieckiemu, Podczas wojen kozackich T. , dzieląc losy całego kraju, z wioski zeszła znów na uroczysko, gdyż jej ludność wszystka została przepędzona za Dniepr Kostomarow, Ruina, str. 603 4. Po ukończeniu wojen kozackich ks. Wiszniowieccy wracają znowu do posiadania pustych dóbr tych i dzięki ich staraniu Międzyrzecz wraz z T. zaczyna się po raz wtóry zasiedlać. W r. 1715 bracia Janusz i Michał Serwacy ks. Wiszniowieccy czynią pomiędzy sobą dział tych dóbr; pierwszy bierze Międzyrzecz, drugi T. z Połstwinem Rżawiec i Koziakowem Kozin. W 1725 r. staje w T. cerkiew p. w. Pokrowy Presw. Bohorodicy. W 1741 r. T. liczyła już 130 chat. Od 1734 r. trzyma ją w dzierżawie Michał Jan Kalityński Arch. J. Z. R. , cz. III, t. 3, str. 66. Po śmierci ks. Michała Serwacego Wiszniowieckiego dominium T. przeszło dziedzictwem do córki jego Zamoyskiej, a od tej do córki tejże Katarzyny z Zamoyskich Mniszchowej. Ostatnia wkrótce odprzedaje Tahańszczyznę Leonardowi Świejkowskiemu, a ten znów ją zbywa ks. Stanisławowi Poniatowskiemu, synowcowi Stanisława Augusta, natenczas już dziedzicowi sąsiednich Kaniowszczyzny, Bohusławszczyzny i Korsuńszczyzny Po rozbiorze Rzpltej ks. Stan. Poniatowski wyniósł się do Włoch, T. kupił od niego imiennik jego Józef Poniatowski, a Kozin generał Wincenty de Montrésor. Józef Poniatowski założył około 1800 r. w T. wielką fabrykę sukna, tudzież fabrykę safianów. Dziś obie te fabryki nie istnieją. Obecnie jest tu fabryka cukru. Od Poniatowskich przeszła T. do ich spadkobierców hr. Buturlinych, w posiadaniu których obecnie zostaje. Jest tu szpital dla chorych na 40 łóżek, kasa dla małoletnich sierot, oraz druga dla żydów. W samej T. znajduje się starożytne horodyszcze, obok którego na polach piętrzą się mogiły, tak naz. Dribnyi. Gmina T. składa się z 8 okręgów starostw wiejskich, obejmuje 14 nomenklatur 1 fabryka cukru, mających 1379 dym. , 11, 667 mk. , Tahamłyk Tahańcza Tahamłyk 16, 698 dzies. 6. 292 włośc, 10, 143 dwors. , 263 cerkiewnej. Edward Rulikowski. Tajcie, zaśc. , pow. wiłkomierski, gm. Traszkuny, o 46 w. od Wiłkomierza. Tajenka, rzka, prawy dopływ rz. Netty. Jestto odpływ jez. Tajno. Powstaje na wsch. brzegu jeziora przy folw. Tajenko i ubiegłszy, kilka wiorst w kierunku wsch. płd. , uchodzi w błotnistej nizinie do Netty a właściwie do kanału Augustowskiego z praw. brzegu. Tajenko, jezioro, w pow. szczuczyńskim, pomiędzy wsiami Wólka i Tajno, łączy się z jez. Tajno. Zdaje się mieć podziemną komunikacyę z kanałem Augustowskim, odległym o 2 1 2 w. Obszar 36 mr. , głębokie do 27 stóp. Tajenko, wś i folw. na wsch. brzegu jez. Tajno, pow. szczuczyński, gra. Pruska, par. Bargłów. W 1827 r. 30 dm. , 179 mk. W r. 1866 folw. T. rozl. mr. 1150 gr. or. i ogr. mr. 180, łąk mr. 150, lasu mr. 240, zarośli mr. 300, nieuż. mr. 280. Wś T. os 29, mr. 143. Tajęczyna al. Tajęcina, wólka do Zaczer nia, w pow. rzeszowskim, składająca się z 53 dm. i 261 mk. ; leży w okolicy równej, pia szczystej, na płn. od Zaczernia. Otaczają od zach. bór, od płn. bagna nad pot. Gołębką lewym dopł. Wisłoka. Przez osadę idzie droga z Zaczernia do Wysokiej. Mac. Tajki, wś, pow. nowogradwołyński, gm. Serby, ma 159 dusz męz. włościan, 865 dz. ziemi włośc. Należy do dóbr kurczyckich, dawniej Kuczyńskich, obecnie hr. Męcińskiej. Tajkury, w dok. Taikur, Tajkur, wś nad dopływem Horynia, pow. Ostrogski, na pograniczu pow. rówieńskiego, o 28 w. na płn. za chód od Ostroga, między górami zbudowana, posiada cerkiew i kościół kat. par. , p. w. św. Wawrzyńca, z muru w 1710 r. przez Wawrzyńca Pepłowskiego wzniesiony. Parafia kat. , dek. ostrogskiego, ma 1032 wiernych. Filia w Zdołbicy; kaplice w Ożeninie, Korostowie i Koleśnikach a dawniej i w Nowostawie. Był tu dawniej na wyniosłej górze zamek czworoboczny, z czterema basztami po rogach, przed zamkiem głęboka fosa, na której stał most zwodzony, we środku zamku niewielki dziedziniec, w fosie po lewej stronie zamku głęboka studnia, wykładana ciosowym kamieniem. U spodu góry zamkowej stoi kościół kat. murowany, z takąż plebanią, przy Której obszerny ogród. Dziedziniec kościelny opasany jest wysokim i grubym murem. Od kościoła ku płn. zach. rozpościera się niewielka równina, zabudowana sadybami włościanskiemi. Dalej ku płn. wch. miejscowość podnosi się z początku nieznacznie, następnie równa sie z górą zamkową i tu stoi cerkiew murowana. Na pochyłości wznoszą się domki włościańskie. W środku wsi był niegdyś obszerny plac, na którym obecnie stoi kilka domów żydowskich ze sklepami. Zamekj wzniesiony przez ks. Wiszniowieckich, do 1825 r. był mieszkalnym i zajęty, przez główny zarząd dóbr tajkurskich, lecz w skutek nieostrożności zgorzał. W 1866 r. dziedzic T. Aleksander hr. Iliński sprzedał ruiny żydom na rozbiórkę. Miejscowość górzysta, poprzerzynana dolinami, przez które płyną dopływy Horynia. Ku wschodowi aż do wsi Posiahwy znajdują się dwie doliny, obfitujące w dobre łąki. Glebę od płd. wschodu stanowi czarnoziem, z podkładem kredy lub wapienia; ku wschodowi na górze rozciągają się lasy. Od północy od granicy z Posiahwą ciągną się lasy dębowe do granicy pow. rówieńskiego. Włościanie zamożni, zajmują się rolnictwem, pszczelnictwem, hodowlą koni, bydła rogatego, owiec, trzody chlewnej i ptactwa domowego. Do T. przytyka przys. Staryki. O 1 w. na płn. od T. znajduje się około 200 mogił, zarosłych sosnami i brzozami. Jestto dawna osada. Podług sumaryusza papierów do klucza tajkurskiego należących, znajdującego się w archiwum romanowskiem hr. llińskich bona Tajkur i Posiahwa quondam srant Tajkurskich i Posiahwieckich, pochodzących od protoplasty Kierdeja, który mając wielu synów, ponadawał im majątki, od których oni pobrali nazwiska Wielohorskich, Bohuryńskich, Hośćskich, Tajkurskich, Posiahwieckich, Mylskich, Szpanowskich i w. in. Otóż Kierdej Tajkurski ożenił jedynaka syna z p. Kierdejówną Posiahwiecką, także jedynaczką i oddał im T. , Mylsk Stary i Nowy. Tych córka jedynaczka Marya wyszła za Kierdeja Czaplica i wniosła mu powyższe dobra. Ci Czaplicowie byli założycielami wsi Kopytkowa, Zahoroszczy i Miatyna, w pobliżu Tajkur. Podług reg. pob. pow, łuckiego w 1570 r. p. Ohrenka Zwierzowa płaci z imion swoich Pozewhi, Tajkura i Klecza od 16 bojar putn. , 42 dym. , 9 ogrodn. po 4 gr. , 6 ogr. po 2 gr. , 3 kół młyńs. W tymże samym regestrze jako właścicielka czwartej części Posyewhy podana jest p. Ohrenka Posiehowiecka. W 1583 r. jako dziedzic występuje Iwan Czaplic Szpanowski, wojski ziemi wołyńskiej, który z Tajkura wnosi pobór z 8 dym. i 10 ogrod. Jabłonowski, Wołyń, 5, 92. Córka wymienionych powyżej Czapliców Teodora wniosła dobra tajkurskie w posagu Jerzemu ks. Wiszniowieckiemu, kaszt. kijowskiemu. Wiszniowieccy ci byli założycielami wsi Trojanów Dąb, Nowosiołki, Hłupanina i Iwaszkowa. Na prośbę ich Zygmunt III przywilejem z d. 3 kwietnia 1614 r. zezwala na przeistoczenie wsi Taykur na miasto, jakoteż i na obwarowane miejsce, dodając dla tem rychlejszego zaś wzrostu przenosząc mieszkańców z prawa polskiego i innych na magdeburskie, nadaje Tajcie Tajcie Tajenka Tajenko Tajęczyna Tajki Tajkury Tajmanów Tajne Tajnica Tajna Tajno Tajmanów my magistratowi za pieczęć św. Jerzego; po zwalamy osiadać wszelkim rzemieślnikom i mieć swe cechy; ustanawiamy nakoniec dwa jarmarki i targ tygodniowy. Marya, córka Jerzego i Teodory z Czapliców ks. Wiszniowieckich, wyszła za Czołhańskiego i dostała w posagu T. , które następnie, również drogą wiana, przeszły do Aleksandra Pepłowskiego. Syn ich Wawrzyniec, wojewoda podolski, wzniósł w T. kościół katol. murowany, nad drzwiami którego znajduje się długi napis łaciński, na jednej zaś ze ścian portret fun datora, na drugiej biskupa Czołhańskiego. Córka Wawrzyńca Pepłowskiego z Zofii Rejówny wniosła T. margr. Myszkowskiemu, ordynatowi pińczowskiemu; ich zaś córka hr. Turno. Ponieważ margr. Myszkowski zacią gnął na klucz tajkurski dług w Holandyi, który Turno nie spłacił, przeto w 1796 r. T. zabrał skarb, przejąwszy na siebie dług holeaderski. W 1802 r. Józef August hr. Iliński otrzymał T. , z warunkiem spłaty długu. W skutek różnych nieprzyjaznych okoliczno ści T. z biegiem czasu zeszły na osadę wiej ską. Obecnie T. należą do Aleksandra Ilińskiego, który już pięć wsi z tego majątku odprzedał. W T. d. 3 lipca 1757 r. urodził się Jan Paweł Woronicz, poeta i arcybiskup warszawski. Podanie miejscowe głosi o oble ganiu osady przez wielką moc Tatarów, któ rzy w nieładzie odstąpili w skutek czarów rzuconych przez starą kobietę i rozgromieni zostali przez mieszkańców w miejscu, gdzie obecnie widać jeszcze mnóstwo mogił, zaro słych drzewami. Z. Róż. Tajmanów al. Tajmanowo, wś nad Dnieprem, pow. bychowski, gm. Bychów Nowy, ma 80 dm. , 502 mk. Kępa na Dnieprze, mielizny. Szerokość rzeki dochodzi tu do 75 saż. Tajne, uroczysko, w 1761 r. należało do dóbr Przyborsk, w pow. radomyskim. Tajnica, wś nad rzką Mołoczną, pow. taraszczański, w 3 okr. pol, gm. Piatyhory o 6 w. , odl. 53 w. od Taraszczy, ma 371 mk. Podług Pochilewicza w 1863 r. było tu 725 mk. , 2370 dzies. Posiada cerkiew p. w. św. Łukasza Ewangielisty, wzniesioną w 1748 r. i uposażoną 35 dz. ziemi. Własność kolejno Leduchowskich, Zakrzewskich, Świderskich, od których w 1848 r. nabył Leonard Madejski. Tajnica Dolna i Górna, dwie wsi, pow. wołkowyski, w 3 okr. pol, gm. Juszków, o 52 w. od Wołkowyska. Tajna, potok, dopł. Gniłej dopł. Zbrucza, powstaje z licznych stawów i potoków w obrębie wsi Iwanówka, pow. trembowelskim, o 6, 5 klm. na płd. wsch. od Trembowli. Płynie zrazu w kierunku płd. zach. płd. przez Howiłów Mały do Howiłowa Wielkiego, gdzie łączy się z potokiem wypływającym dwoma Słownik Geografioany T. XII. Zeszyt 134. ramionami na zachód od Iwanówki. Ta zmienia kierunek na bardziej zachodni, zdąża do Chorostkowa i przepływa w obrębie wsi staw, do którego z lewej strony wpada pot. Tarcza, główny dopływ T. Nie zmieniając kierunku przepływa następnie wś Chłopówkę, tworzy w niej stawek i zwraca się na południe. W Uwiślu tworzy staw śród wsi i zwraca się na płd. zach. Wielkiemi skrętami przez Celejów, Myszkowce aż do Niżborga Starego, gdzie się znowu rozlewa szeroko w dosyć wielkie stawiszcze. Ztąd płynie wprost na zachód, wijąc się potężnemi skrętami przez Hryńkowce, Samołuskowce do Liczkowiec a następnie do Trybuchowiec, gdzie połączywszy się z Gniłą, tworzy niewielki staw, z którego wypływa tak zwana Rzeczka, zdążająca do pobliskiego Zbrucza. Długość biegu T. wynosi 30 klm. , a różnica w poziomie źródłowisk i ujścia przeszło 60 mt. źródła około 300 mt. npm. , ujście 233 mt. . Dopływów znaczniejszych, prócz Tarczy, nie przybiera. T. należy do krainy leszcza. W stawie w Chłopówce poławiają się czop, karaś, kobei, leszcz, lin, maryna, okoń, paruszka, płocica, sum, szaran, szczupak, śliz, wijun piskorz. Por. Ryby i wody galic, Nowicki, 1880. Z wyjątkiem źródeł należy T. w całości do pow. husiatyńskiego. Tad. Wiśn. Tajno 1. jezioro, śród zaklęsłej niziny rozciągającej się na płd. od wyżyny pojezie rza, przy zbiegu dorzeczy wód spływających z tejże wyżyny, w płn. części pow. szczuczyńskiego, o 10 w. na wsch. płd. od Rajgro du. Brzeg północny pagórkowaty, trzy inne niskie, błotniste i lesiste. Obszar ogólny wy nosi około 1000 mr. Na płn. brzegu leży wś Tajno, dawniej królewszczyzna. Wody jeziora uprowadza rzka Tajenka do Netty, płynącej w odległości kilku wiorst od strony wscho dniej. 2. T. , małe jezioro we wsi Dylewo Stare, pow. ostrołęcki. Br. Ch. Tajno, wś, pow. szczuczyński, gra. Pruska, par. Bargłów, Leży około 2 mi na wsch. płd. od Rajgrodu, na płn. brzegu jeziora t. n. , w lesistej i bagnistej okolicy, ma szkołę po czątkową, urząd gm. , 95 os. , 948 mk. , 2293 mr. obszaru. W 1827 r. 72 dm. , 434 mk. Tajnowskie starostwo niegrodowe, w wojew. podlaskiem, ziemi bielskiej, podług spisów podskarbińskich z r. 1771 było w posiadaniu Anny Rostkowskiej, która opłacała kwarty złp. 2289 gr. 14, a hyberny złp. 611 gr. 24. Na sejmie z r. 1773 75 Stany Rzpltej na dały te dobra w posiadanie emfiteutyczne Krzysztofowi Frankowskiemu, posłowi ziemi zakroczymskiej. Wówczas obejmowało do bra Tajno, z wsiami Bargłówką, Lipowem, Nowinami, Woźną, Orzechówką, Polkowem, Piekutowem i Uścianką. Br. Ch. 10 Talec Talczyn Talataśce Tajno Talary Tajno, potok we wsi Myszkowce, ob. I Tajna. Tajsarówka, ob. Tejsarówka. Takarki, lesisty, połogi grzbiet w komit. orawskim, 3 klm. na płd. od Łomny; jest on częścią grzbietu górskiego ciągnącego się łukiem na płn. wsch. od szczytu Przysłopiec 1165 mt. do szczytu Golanki 942 mt. . Grzbiet ten tworzy dział wodny między Łomną, dopł. Białej Orawy, a Hrustinką. Takluniszki, zaśc, pow. wileński, w 1 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Rzesza o 5 w. , 3 dusze rewiz. ; w 1865 r. własność Aleksandrowiczów. Takomyśl, w XVI w. Thakomyslye, wś i os. nad rzką Pokrzywnicą, pow. kaliski, gm. Godziesze Wielkie, par. Chełmce, odl. 15 w. od Kalisza. Wś ma 13 dm. , 90 mk. ; os. jest własnością mta Kalisza. W 1827 r. 10 dm. , 89 mk. Na początku XVI w. kmiecie dawali z każdego półłanka po 2 kor. żyta i tyleż owsa wikaryuszowi w Chełmcach Łaski, L. B. , II, 54. Według reg. pob. pow. kaliskiego z r. 1579 miasto Kalisz posiadało tu 4 łany Pawiński, Wielkp. , I, 115. Br. Ch. Takowce, wś włośc. , pow. dzisieński, w 2 okr. pol, o 62 w. od Dzisny, 4 dm. , 38 mk. starowierców. Tal, Tala al. Talica, rzka, w pow. bobrujskim, prawy dopł. Oressy. Powstaje ze zlania się otoczki i Berestowej, o 4 w. poniżej raka Urzecza; płynąc w kierunku południowym przyjmuje w siebie z praw. brzegu Nieżyrówkę; pod wsią Tal rozlana w jezioro po rusza młyny; ma ujście o 1 w. przed mkiem Lubań. Od wsi Tali do ujścia po obu brze gach obfite łąki. Długość biegu śród lesi stych nizin około 15 w. A. Jel. Tal, wś i dobra nad rzeczką Talicą dopł. Oressy, pow. bobrujski, w 3 okr. pol. i par. kat. Hłusk, gm. Zabołocie, przy drodze z mka Urzecze do mka Lubań, o 90 w. od Bobrujska. Wś ma 77 osad; cerkiew p. w. św. Trójcy, ma z dawnych zapisów 4 wł. i 14 mr, gruntu, około 800 parafian. Dobra, własność dawniej ks. Radziwiłłów, obecnie ks. Hohenlohe, 376 włók, przeważnie w puszczach; grunta pia szczyste, łąk dużo. A. Jel. Tal, ob. Talka. Talanka al. Utalanka, zaśc, pow. borysowski, w 1 okr. chołopienickim, gm. Wielatycze, par. kat. Borysów, przy drożynie z Wielatycz do Mietczy, ma 6 osad; miejscowość małoludna, grunta lekkie. A Jel. Talar, os. młyn. nad rzką Grabią, pow. łaski, gm. Wymysłów, par. Dobroń, ma 2 dm. , 13 mk. , 141 mr. dwor. W 1827 r. 3 dm. , 15 mk. , par. Pabianice. Talar Tuler, hutor, pow. kobryński, w 2 okr. pol, gm. Wiercholesie, o 26 w. od Kobrynia. Talarkowo, oś. , pow. nieszawski, gm, Ruszkowo, par. Broniszewo. Niepodana w nowszych spisach urzędowych. Talary, folw. do Smogorzewa, pow. krobski Gostyń, o 5 klm. na płn. od Piasków poczta i st. dr. żel. , par. W. Strzelce; 3 dm. , 46 mk. Około r. 1793 należał do Parczewskich, obecnie do hr. Mycielskich. Talataśce al Taletańce, okolica szl. , pow. trocki, w 3 okr. pol. , gm. Butrymańce o 7 w. , okr. wiejski Ajciuny, 10 dusz rew. ; w 1865 r. należała do dóbr Ginejciszki, Odyńców. W 1850 r. własność Treszczkowskiego 47 dzies. , Bujwida 14 dz. , Łukaszewicza. Talbendorf Ober i Nieder, dobra i wś, pow. bolesławski, par. ew. Mlietsch, kat. Lueben. W r. 1885 obszar dóbr 570 ha, 77 mk. 10 kat. ; wś miała 55 ha, 123 mk. 3 kat. . Talczyn, wś i folw. , pow. łukowski, gm. Białobrzegi, par. Kock, Wś ma 42 dm. , 437 mk. , 702 mr. ; folw. ma 3207 mr. , należy do dóbr Kock. W 1827 r. 65 dm. , 400 mk. W połowię XV w. wś T. , w par. Kock, własność biskupa płockiego, miała 12 łan. km. , z których płacono czynszu po 1 fertonie biskupowi płockiemu. Wszystkie łany km. dają dziesięcinę snopową, wartości 6 grzyw. , pleb. w Kocku. W miejsce dziesięciny konopnej dawano po 2 koguty Długosz, L. B. , I, 631; II, 566. Według reg. pob. pow. lubelskiego z r. 1531 wś T, , w par. Kocko, miała 6 łan. Według reg. pob. pow. łukowskiego z r. 1552 wś T. należała do ststwa kaźmierzowskiego, miała 22 os. drobnej szlachty. W r. 1580 Paweł Klebowski płaci od 12 półwłoczków osiadł. fl. 6 Pawiński, Małop. , 340, 392, 425. Br. Ch. Talec, wś nad Słuczą, pow. nowogradwołyński, gm. Chulsk. Dawniej od tego miejsca Słucz była spławną. Talecka Rudnia, wś nad praw. dopł. Słuczy, pow. nowogradwołyński, gm. Chulsk. Taleja, zaśc. rząd. nad jez. Dumblis, pow. święciański, w 2 okr. pol. , o 64 w. od Święcian, 3 dm. , 38 mk. kat. Taleje 1. zaśc. nad rz. Łokais, pow. wileński, w 3 okr. pol, gm. Janiszki o 15 w. , okr. wiejski i dobra, dawniej ks. Wittgenstejna, obecnie ks. Hohenlohe, Baranowo, o 69 w. od Wilna, ma 2 dm. , 23 mk. kat. 2. T. , wś włośc, pow. wileński, w 3 okr. pol, gm. i okr. wiejski Malaty o 10 w. , 18 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarb. Czywile. 2. T. zaśc. , pow. wileński, w 5 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Ilino o 5 w. , 30 dusz rewiz. ; należy do dóbr Kierdejowce, Ważyńskich. Talejki 1. wś, pow. święciański, w 1 okr. pol. , gm. michajłowska, okr. wiejski i dobra, hr. Mostowskich Cerkliszki, o 7 w. od gminy, Talejki Talarkowo Talar Talanka Tal Tajno Takarki Tajsarówka Takluniszki Takomyśl Takowce Taleje Taleja Talecka Talki Talejówka Talkhof Talkiszki Talejówka Talerzyszki Talewicze Talgeim Talianka Talica Talickoje Talijejki Talimiany Talints Taliszcze Taliszki Taljówka Talka Talke 25 dusz rewiz. 2. T. , wś włośc. , pow. święciański, w 1 okr. pol, ma 2 dra. , 14 mk. 7 kat. i 7 mahom. . 3. T. , wś, pow. wileński, w 1 okr. pol. , o 33 w. od Wilna, 5 dm. , 48 mk. kat. 4. T. , wś, pow. wiłkomierski, gm. Źmujdki, par. Sudejki, o 72 w. od Wiłkomierza, uwłaszczona od dóbr Biguszki. Talejówka, folw. i karczma, pow. święciański, w 3 okr. pol. , gm. Kobylniki, okr. wiejski Werenki, o 54 w. od Swięcian. Folw. ma 1 dm. , 21 mk. kat. ; karczma 1 dm. , 5 mk. żyd. ; w 1865 r. własność hr. Tyzenhauzów. Talerzyszki, wś nad rzką Jewoną, pow. wyłkowyski, gm. i par. Pojewoń, odl. od Wyłkowyszek 23 w, , ma 8 dm, , 60 mk. , 383 mr. W 1827 r. 8 dm. , 80 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Królowo Krzesło. Talewicze, wś i folw. , pow. słonimski, w 4 okr. pol, gm. Kozłowszczyzna, o 23 w. od Słonima. Talgeim, dobra, pow. poniewieski, w 4 okr. pol, o 69 w. od Poniewieża. Talianka al Wyś Mała, rzka, w pow. humańskim, prawy dopł. Tykicza Górskiego, przepływa pod Majdaneckiem, gdzie rozlewa się w staw, Zielenkowem, Talianką i w pobliżu Talnego ma ujście. Przybiera pot. Biełuszkę. Talianka, Talianki al Talanki, wś nad rzką t. n. , pow. humański, w 3 okr. pol, gm. Talianka, par. kat. Humań o 29 w. , przy dr. poczt. z Humania do Zwinogródki, ma 2451 mk. W 1863 r. było tu 240 dm. , 1525 mk. , 2687 dzies. ; cerkiew Pokrowska, drewniana, wzniesiona w 1764 r. i uposażona 39 dz. ziemi; gorzelnia. Należała do Kownackich i Bieleckich. Gm. Talianka składa się z 7 okręgów starostw wiejskich, obejmuje 14 nomenklatur 6 ferm i i karczma mających 2840 dym. , 15, 340 mk. , 22, 500 dz. ziemi 13, 206 włośc, 8919 dwors. , 375 cerkiewnej. Talica, ob. Tal Talica, zaśc. nad rz. Śliwką, pow. slucki, w 1 okr. starobińskim, ma 6 os. W pobliżu przechodzi drożyna ze wsi Sorohy pow. bobrujaki do wsi Mieleszkiewicz pow. słucki. Talickoje, os. fabr. nad rz. Pyszmą, pow. kamyszłowski gub. permskiej, o 69 w. od mta powiat. , ma 395 dm. , 1950 mk. , cerkiew, gorzelnię, istniejącą już w 1788 r. , st. poczt. i tel. , odl o 5 w. na płd. zach. od st. Poklewskiej, dr. żel uralskiej, na przestrzeni Ekaterynburg Tiumeń. Talijejki al Gujgi, zaśc. włośc, pow. święciański, w 1 okr. pol, o 8 w. od Świecian, ma 2 dm. , 40 mk. kat. Talimiany, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 1 okr. pol, o 30 w. od Nowoaleksandrowska, Talints, w dok. Tanity, Thanytz, wyspa na Wiśle, pod Gniewem, własność cystersów w Oliwie. Zachodzi w dok. z r. 1245, 1281 i 1283 ob. Perlbach, P. U. B. , str. 647. Taliszcze, zaśc. nad rz. Śliwką lew. dopł. Słuczy, pow. bobruj ski. Taliszki 1. cztery wsi, pow. trocki, w 2 okr. pol, gm. Kronie, okr. wiejski Taliszki, w ogóle 104 dusze rewiz. W skład okr. wiejskiego wchodzą wsi T. , Andruńce, Johalina, Łankokiemie, Migany i Purwieniszki, w ogóle 239 dusz rewiz. 2. T. , zaśc, pow. wiłkomierski, gm. Żmujdki, o 72 w. od Wiłkomierza. Taljówka, okolica szlach. nad rz. Uszą, pow. nowogródzki, w dobrach poradziwiłłowskich, gm. Mir, o 1 milę ku zach. od mka Mira, par. kat. dawniej Mir, obecnie Połoneczka, ma 19 os. ; miejscowość lekko falista, bezleśna, grunta wyborne pszenne, łąki obfite. Talka, rzka, w pow. ihumeńskim, prawy dopł. Świsłoczy. Zaczyna się w lesistych mo czarach o 3 w. na wschód wsi Orzeszkowicze, na gruntach wsi Błuże, płynie dzikiemi miej scowościami w pobliżu zaśc Zarżawa i wsi Usochy, za wsią Słobodą przecina tor dr. żel lipaworomeńskiej, o 1 w. od st. Talka i upły nąwszy 2 w. ma ujście prawie naprzeciwko wsi Orzeszkowicz. Z praw. strony przyjmuje Sucinkę i Kurynkę a z lewej bezimienną stru gę płynącą od zaśc Antonowki. Długość bie gu, nie licząc zakrętów, około 23 w. ; brzegi ma wszędzie bagniste i lesiste. A. Jel. Talka, wś nad rzką t. n. , pow. ihumeński, w 4 okr. pol. i gm. Puchowicze, tuż przy st. dr. żel lipaworomeńskiej t. nazwy, własność Świętorzeckich. Miejscowość odludna. St. dr. żel T. , czwarta z rzędu od Mińska, pomiędzy st. Maryi Górka o 19 w. a Werejce o 14 w. , odległą jest o 79 w. od Mińska, 251 w. od Wilna i 460 w. od Romien. A. Jel. Talka, Tal, rzka, w pow. radomyskim, dopływ Teterowa z prawej strony, poczyna się powyżej Huty Talskiej, przyjmuje Mirczę z prawej strony i pot. Jahodnicę; uchodzi pod wsią Szpile. Talke, rzka, w par. mitawskiej okr. mitawski, pow. dobleński, dopływ od prawego brzegu Ekawy Eckau. Talkhof, wś paraf, w okr. i pow. dorpackim gub. inflanckiej. W okolicy obniża się płaskowzgórze inflanckie do 153 stóp. Talki, folw. , pow. sokolski, w 1 okr. pol, gm. Makowlany, o 24 w. od Sokółki. Talki, wś, pow. nowogradwołyński, gm. Chulsk, 97 dusz męz. włościan, 491 dz. ziemi włośc. Należy do dóbr chulskich, dawniej ks. Jabłonowskich, obecnie z Tyszkiewiczów ks. Jabłonowskiej. L. R. Talki 1. wś, pow. łecki, st. p. Baitkowen. 2. T. , wś, pow. lecki, st. p. Widminnen. Talkiszki, wś, pow. wyłkowyski, gm. Pojeziory, par. Szumsk, odl od Wyłkowyszek 18 w. , ma 6 dm. , 71 mk. Ludność trudni się sukiennictwem. W 1827 r. 5 dm. , 30 mk. . par. Wyłkowyszki. Talkowce, wś, pow. wołkowyski, w 4 okr. pol. , gm. Szydłowicze, o 18 w. od Wołkowyska. Talkowo, folw. i wś nad rz. Wierzchnią, pow. trocki, w 3 okr. pol. , gm. Hanuszyszki o 6 w. , okr. wiejski Talkowo, par. Wysoki Dwór, o 24 w. od Trok. Folw. ma 1 dm. , 13 mk. kat. ; wś 9 dm. , 57 mk. t. wyzn. w 1865 r. 21 dusz rewiz. ; w 1850 r. własność Tańskich, w 1865 r. Chełstowskich. W skład okr. wiejskiego wchodzą wsi T. , Łowzgany, Pokolniki i Szpindzie, w ogóle 122 dusz rewiz. włościan uwłaszcz. i 18 jednodworców. Talkowszczyzna 1. folw. , pow. lidzki, w 4 okr. pol. , o 46 w. od Lidy a 10 w. od Wasiliszek, ma 2 mk. praw. , 34 kat. , 12 żyd. 2. T. , folw. nad rzką Opitą, pow. oszmiański, w 3 okr. pol. , gm. Lipniszki o 5 w. , okr. wiejski Roubowicze, o 44 w. od Oszmiany a 16 w. od Dziewieniszek, ma 72 mk. kat. w 1865 r. 24 dusz rewiz. , własność Umiastowskich. 3. T. , wś, pow. słonimski, w 5 okr. pol. , gm. Derewna, o 5 w. od Słonima. 4. T. , wś, pow. sokólski, w 3 okr. pol. , gm. Ostrów, o 18 w. od Sokółki. 5. T. , zaśc, pow. miński, należy do dóbr Przyłuki. Talkuńce 1. wś nad Raduńką, pow. lidzki, w 4 okr. pol. , gm. Raduń o 7 w. , okr. wiejski Możejki, ma 6 dm. , 45 mk. kat. w 1865 r. 19 dusz rewiz. . 2. T. , folw. nad Dzitwą, tamże, o 35 w. od Lidy i tyleż od Wasiliszek, ma 23 mk. kat. ; własność Ochmatowicza. 3. T. , folw. nad Raduńką, tamże, o 32 1 2 w. od Lidy, ma 9 mk. 2 Tatarów i 7 żyd. ; w 1865 r. własność Kijucia. Talkuny, wś włośc, pow. sejneński, gm. i par. Mirosław, odl. od Sejn 47 w. , 33 dm. , 335 mk. , 37 os. , 1225 mr. Wchodziły w skład dóbr rząd. Obelia. W 1827 r. 23 dm. , 197 mk. , par. Sereje. Talkuny, okolica szlach. , pow. trocki, w 4 okr. pol, 68 w. od Trok, 9 dm. , 87 mk. 1 praw. , 84 kat. , 2 żyd. . Talminowicze, wś, pow. słucki, w 2 okr. pol. kleckim, gm. Niedźwiedzica, pomiędzy miasteczkami Siniawka i Niedźwiedzica, o 80 w. od Słucka, ma 28 os; miejscowość lekko falista, grunta urodzajne. A. Jel. Talmontowszczyzna, okolica, pow. lidzki, w 3 okr. pol. , o 7 w. od Szczuczyna, 4 dm. , 27 mk. Talmonty 1. okolica szlach. , pow. lidzki, w 2 okr. pol. , gm. Koniawa, okr. wiejski Nacza, o 8 w. od gminy, 5 dusz rewiz. jednodworców. 2. T. , zaśc. nad strum. Pogryże, pow. lidzki, w 2 okr. pol. , o 36 w. od Lidy a 15 w. od Ejszyszek, ma 1 dm. , 6 mk. żyd. Talna, rzka, w pow. zwinogródzkim, ograniczała niegdyś dobra Lisianka ob, t. V, 303. Talne, mko nad Tykiczem Górskim, pow. humański, w 3 okr. pol, gm. Talne, par, kat. Zwinogródka o 29 w. , o 45 w. na płn. zach. od Humania a 220 w. od Kijowa, przy b. dr. poczt. z Kamieńca Podolskiego do Chersonu, ma 6062 mk. W 1863 r. było tu 560 dm. , 5275 mk. 1861 praw. , 251 kat. , 3163 żyd. . Posiada cerkiew par. murowaną, p. w. św. Trójcy, wzniesioną w 1846 r. przez gen. Naryszkina, na miejscu dawniejszej, uposażoną 65 dzies. , kaplicę katol. filialną, par. Zwinogródka, synagogę, dom modlitwy żydowski, st. poczt. , odl. o 29 w. od Zwinogródki a 18 w, od Legezina, browar piwny, cukrownię, założoną w 1849 r. Przed uwłaszczeniem włościan było 3926 dz. Od 1725 r. dobra T. należały do Orańskich, Kalinowskich, Potockich, w końcu Olgi z Potockich hr. Szuwałowej. Do klucza talneńskiego przed uwłaszczeniem należało 30, 440 dzies. , z obszernemi lasami i z 5520 duszami rewiz. , w mczku T. oraz wsiach Hordaszówka, Łaszczewa, Romanówka, Pałanoczka, Potasz, Moszurów, Biełaszki, Hliboczek, Kobrynowa Hrebla i Sokołoweczka. Gmina T. składa się z 10 okręgów starostw wiejskich, obejmuje 27 nomenklatur mko T. , 8 folw. ekonom. , 6 chutorów, 2 fermy, karczma, mających 2816 dym. , 15, 848 mk. włośc, 25, 756 dz. ziemi 10, 540 włośc, 14, 914 dworskiej, 312 cerkiewnej, J. Krz. Talniki, wś nieistniejąca dziś pod tą nazwą, w pow. wiłkomierskim, stanowiła starostwo niegrodowe talnickie, które podług spisów podskarbińskich z 1766 r. było połączone ze sstwem bolnickiem ob. Bolniki, Posiadał je wówczas Zyberg, opłacając z obudwóch 1475 złp. 9 gr. kwarty, a hyberny 2164 złp. Talocie 1. wś, pow. szawelski, gm. Szawle, o 4 w. od Szawel. 2. T. , ob. Tolocie, Taloty, ob. Tołoty. Talowo, leśnictwo, pow. frylądzki, st. p. Woeterkeim. Talsen 1. łotew. Talscshu, mto powiat. okr. tukumskiego Kurlandya, nad brzegiem niewielkiego jeziora t. n. , w wyniosłej wzn. od 300 do 400 st. npm. i pięknej okolicy, poprzerzynanej licznemi parowami i wzgórzami, tudzież głębokiemi a wązkiemi dolinkami, znanej pod nazwą Szwajcaryi Kurlandzkiej, pod 57 15 płn. szer. a 40 15 wschd. dług. od F. , odl. o 109 w. na płn. wsch. od Mitawy. Miasto małe ale czyściutkie, w 1863 r. miało 45 dm. , 1485 mk. 767 ewang. , 7 prawosł. , 6 katol. , 705 żydów, 7 ulic, kościół ewang. murowany, synagogę i dom modlitwy żydowski, aptekę, 3 browary, szkołę parafialna i żydowską. Założonem zostało Talkuńce Talkowszczyzna Talkowo Talkowce Talminowicze Talkowce Talsen Talowo Taloty Talocie Talniki Talne Talna Talmonty Talkuny Talmontowszczyzna w XVII w. Parafia telseńska obejmuje, po między innemi, wsi Lipsthusen, Sparen, Po stenden, Stenden, Laidsen, Nurmhusen, Wandsen i in. Niedaleko T. , między wsiami Postenden i Sparen, znajduje się mineralne źródło siarczane. Talseński powiat hauptmaństwo ma 2832 w. kw. i 48890 mk. , zaj mujących się rolnictwem i sadownictwem. Obejmuje parafie kandawską, zabelnską, talseńską i arlaweńską. 2. T. , dobra koronne, tamże, pod miastem położone. 3. T. , dobra prywat. , okr. hazenpocki, pow. i par. grobińska, w pobliżu Lipawy. J. Krz. Talsingen, folw. dóbr prywat. AltSebren, okr. zelburski, pow, frydrychsztacki, paraf. zelburska Kurlandya. Talska Rudnia, pow. radomyski, ob. Rudnia Talska 49. Talten, ob. Tałty, Taluba, wś i fol, pow. garwoliński, gm. Górzno, par. Łaskarzew, odl. 6 w. od Garwolina, ma 42 dm. , 437 mk. W 1827 r. 6 dm, , 47 mk. W r. 1888 fol. T. rozl. mr. 483 gr. or. i ogr. mr. 269, łąk mr. 66, pastw. mr. 3, lasu mr. 136, nieuż. mr. 9; bud. mur. 1, z drzewa 9, las nieurządzony. Wś T. os. 6, mr. 38; wś Ruda Talubska os. 16, mr. 166. Taluny 1. wś i dobra nad rz. Ławeną, pow. poniewieski, w 3 okr. pol. , o 26 w. od Poniewieża, gorzelnia, browar, młyn w 1859 r. . W pobliżu wytryska źródło wody siarczanej. 2. T. 1 i 2, dwie wsi, pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , o 59 i 60 w. od Poniewieża. 3. T. , wś, pow. wiłkomierski, gm. Siesiki, o 16 w, od Wiłkomierza. Taluszany, wś włośc, pow. wileński, w 4 okr. pol. , gm. Bystrzyca o 13 w. , okr. wiejski i dobra skarbowe Rytenie, 46 dusz rewiz. Talwa, rzeczka, w pow. borysowskim, prawy dopł. Ilii. Zaczyna się w lesistych podgórzach za wsią Kocicie, w gm. Hajna, płynie lasami w kierunku zachodniopołu dniowym około 10 w. i na samej granicy pow. wilejskiego ma ujście. A. Jel. Talwiszki, wś, pow. poniewieski, w 1 okr. pol, o 39 w. od Poniewieża. Talya, miasteczko, w hr. ziomneńskiem Zemplin Węg. , w Hegyallyi; kościół paraf, kat. parafia od r. 1333, kośc. ewang. , synago ga, 4055 mk. Żyzna gleba, znakomita upra wa wina, jarmarki ożywione sprzedaż beczek do wina podczas winobrania, ruiny zamku na poblizkiej górze Varhegy. Jedyne miasteczko Hegyallyi obwiedzione niegdyś murami. H. M. Tałabskie, jezioro, miejscowa nazwa części jez. Pskowskiego, leżącej między wyspą Tałabską a ujściem rz. Wielkiej Wielikiej. Tałabska wyspa ma 650 saż. dług. , 250 szerokości i do 3 1 2 w. obwodu. Tałaj, os. młyń. , pow. częstochowski, gm, i par. Miedzno. W nowszych spisach urzęd. nie podana. Tałąje, ob. Tałałaje. Tałajtyszki, Tałatyszki w dokum. , sioło pod Betygołą, we włości jaswońskiej, w dzisiejszym pow. kowieńskim. Tałałaje, wś nad rzką Kotlarką, dopł. Ro si, pow. berdyczowski, w 2 okr. pol. , gm. Śwityńce, odl. 58 w. od Berdyczowa, ma 405 mk. Podług Pochilewicza w 1863 r. było tu 574 mk. prawosł, 60 katol. , 26 żydów; 1322 dzies. ziemi, z której 499 dzies. odeszło do włościan. Posiada cerkiew p. w. Pokrowy N. M. P. , drewnianą, uposażoną 38 dzies. Dwie trzecie części należały dawniej do Zańkowskich a jedna trzecia do Miączyńskicb; w 1863 r. cała wiec nabyta została przez Lud wika Rożniatowskiego. Podług podania miej scowego wś nazywała się dawniej chutorem Timołajewym al. Prysowskim. O l 1 2 w. na płn. zach. od wsi znajduje się krynica, zwana Prysowską, woda której przez okolicznych mieszkańców uważaną bywa jako skuteczna na wiele chorób. Na miejscu krynicy, podług podania, stało niegdyś ludne sioło Prysa, zniszczone przez Tatarów. Po nad krynicą wzniesiona była dawniej kaplica, z obrazem Bogarodzicy, która w skutek starości upadła i nie została odbudowaną. J. Krz. Tałałajewka1. sioło nad rzką Wijunicą, pow, nieżyński gub. czernihowskiej, o 12 w. od Nieżyna, przy dr. pocz. do mta Przyłuki, ma 455 dm. , 2990 mk. W pobliżu sioła znajduje się kurhan, zwany Bikowską Mogiłą. 2. T. , sioło nad rzką Berezówką, pow. romeński gub. połtawskiej, przy linii dr. żel. lipaworomeńskiej, posiada st. dr. żel, pierwszą od Romien o 25 w. , odl. o 686 w. od Wilna. W 1863 r. było tu 245 dm. , 2186 mk. Małorusów, 2 cerkwie, gorzelnia, warzelnia saletry. Wymienione w inwentarzu dóbr zadnieprskich ks. Jeremiego Wiśniowieckiego pod nazwą Tałajówka, miało 60 gospodarzy. Tałałajki, wś, pow. wołkowyski, w 1 okr. pol. , gm. Międzyrzecze, o 25 w. od Wołkowyska. Tałałajówka 1. wś nad bezim. dopł. Udycza, pow. humański, w 1 okr. pol. , gm. Oradówka, o 28 w. od Humania, ma 78 mk. Podług Pochilewicza w 1863 r. było tu 501 mk. , 1290 dzies. ziemi. Posiada cerkiew p. wez. św. Koźmy i Damiana, drewnianą, niewiadomej erekcyi. Własność dawniej Opoczyńskich, od których w 1860 r. nabył Bole sław Moszczeński. 2. T. al. Tałajówka, wś nad rzką Kalnikiem, pow. lipowiecki, w 1 okr. pol. , gm. Żadany, par. praw. Parchomówka, o 33 w, od Lipowca, ma 603 mk. Od T. do Talsingen Talsingen Talska Talten Taluba Taluny Taluszany Talwa Talwiszki Talya Tamanowice Tałstańce Tałtunów Tałty Tałuć Tałucie Taługi Tama Tałankino Tałankino Tałdyki Tałmuciszki Szabelny ciągnie się wał, zakończony z obu stron horodyszczami, stanowiący niegdyś linię obronną Kalnika. Należy do klucza daBzowskiego hr. Potockich i stanowi właści wie zachodnią część wsi Parchomówki. Powstała po 1633 r. , założona przez Jana Karola ks. Koreckiego, po zniszczeniu zasiedlona po wtórnie po 1723 r. przez ks. Józefa Czarto ryskiego. J. Krz. Tałankino, wś nad rz. Uszczą, pow. newelski; most na dawnej szosie petersburskokijowskiej, Tałdyki z tatarskiego tałdyk łąka, wś, pow. czarkaski. w 1 okr. pol. , gm. Chudziaki, o 20 w. od Czerkas, ma 1225 mk. w 1863 r. 907 mk. . Posiada cerkiew p. w. N. M. P. , drewnianą, wzniesioną w 1797 r. na miejsce dawniejszej, i uposażoną 38 dzies. ziemi. Z je dnaj strony wś przytyka do Dniepru, odle głego o 2 w. , z drugiej zaś rozciąga się bez leśna równina, miejscami bagnista. Wś wcho dziła dawniej w skład sstwa czerkaskiego, obecnie należy do czerkaskiego okręgu dóbr państwa. J. Krz. Tałmuciszki, okol. szlach. , pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , o 21 w. od Oszmiany, 4 dm. , 48 mk. katol. Tałojki al. Tolejki, wś włośc, pow. trocki, w 2 okr. pol. , gm. Sumiliszki o 6 w. , okr. wiejski Mustyniany, o 17 w. od Trok, 9 dm. , 89 mk. katol. w 1865 r. 38 dusz rewiz. włośc. i 6 b. ludzi dworskich; należy do dóbr skarb. Strawieniki, dawniej Stanisława Roemera. Tałowa, rzeczka, w pow. uszyckim, ob. Olszanka. Tałpusirka 1461 mt. , szczyt górski na samej granicy węgierskogalicyjskiej, w pow. nadworniańskim; na płd. wsch. wznosi się Taupiszyrka 1503 mt. , na północ nieco da lej Sywula 1818 mt. , najwyższy szczyt po Tatrach i Czarnohorze. Tad. Wim, Tałstańce, wś nad stawem, pow. trocki, w 3 okr. pol. , o 40 w. od Trok, 5 dm. , 44 mk. katol. Tałtunów, zaśc. , pow. borysowski, w 2 okr. pol, par. katol. i gm. Łohojsk, o 60 w. od Borysowa. A, Jel. Tałty al. Tałtowskie, jezioro, w pow. ządzborskim i leckim, jest właściwie płn. zach. odnogą wielkiego jez. Sniardwy, nazwaną tak od wsi Tałty, do której ta część należała, podobnie jak dalsza część tej odnogi nosi nazwę Ryńskiego jez. od miasta Rynu. Nad jeziorem T. leży miasto Mikołajki. Jezioro T. i Ryńskie tworzą jedną wąską a długą, kilkomilową odnogę. Ałty, niem. Talten, wś nad jez. t. n. , pow. ządzborski, st. p. Nikolaiken. Istniały już na początku XVI por. Ryń; ludność polska. Tałuć al. Tałuca, fol. i wś nad rzką Izłanką, pow. wilejski, w 2 okr. pol. , gm. Iża o 9 w. , okr. wiejski Tałuć, o 23 1 2 w. od Wilej ki. Folw. ma 1 dm. , 28 mk. , gorzelnię, młyn wodny, wś zaś 20 dm. , 215 mk. w 1865 r. 96 dusz rewiz. ; należała do dóbr Lubań, Lubańskich. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsi T. , Ściebieraki, Siwce i Zazierze, w ogóle 278 dusz rewiz. włośc. uwłaszczo nych. J. Krz. Tałucie 1. wś, pow. święciański, w 1 okr. pol. , gm. Aleksandrowo, okr. wiejski Podolce, o 9 w. od gminy, 16 dusz rewiz. ; należała do dóbr Stracza, Jackowskich, 2. T. , wś, pow. wileński, w 2 okr. pol, gra. Szyrwinty o 10 w. , okr. wiejski Bej widzie, o 60 w. od Wil na, 7 dm. , 52 mk. katol. w 1865 r. 18 dusz rewiz. ; należała do dóbr Miszkieniszki, Grabowieckich. 3. T. , wś, pow. wileński, w 3 okr. pol, gm. Giedrojcie o 14 w. , okr. wiej ski i dobra Zajkowskich w 1865 r. Łowmiany, 30 dusz rewiz. 4. T. al Tołucie, wś, pow. szawelski, gm. Szawkiany, o 30 w. od Szawel. Leży nad Wentą, na 20 w. od jej źró deł, tam gdzie kanał windawski ma swój po czątek. 5. T. , okolica, tamże, o 35 w. od Szawel J. Krz, Taługi, w spisie z 1866 r. Tałuje, wś włośc, pow. oszmiański, w 2 okr. pol, gm. Bienica o 4 1 2 w. , okr. wiejski Borkowszczyzna, o 56 w. od Oszmiany, ma 6 dm. , 39 mk. prawosł. i 23 katol w 1865 r. 21 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Markowo. Tałusy, niem. Thalussen, wś, pow. łecki, st. p. Lyck Ełk. Tama i Dębniak, wielkie błoto śród płaskowzgórza na obszarze pow. łukowskiego, między wsiami Tuchowicz, Jeleniec, Stanin i Jonnik. Obszerną przestrzeń pokrywają tu doły i jeziora ze stojącą wodą, trzęsawiska, mokradle porosłe olszyną i wierzbą, mokre łąki i pastwiska. Największe topiele, tak zwane Jonnickie topiele, są koło wsi Jonnika. Wody tych błot odprawadza leniwo płynąca rzeczka Stanówka Pam. fizyogr. , I, 195. Tama 1. os. włośc, pow. opoczyński, gm. Machory, par. Żarnów, odl. od Opoczna 24 w. , ma 5 dm. , 29 mk. , 31 mr. Wchodziła w skład dóbr Machory. 2. T. , os. młyn. , pow. łukowski, gm. Stanin, par. Tuchowicz. Leży śród błot, z których wypływa rzka Stanówka. Tama, niem. Tamma, kol nad Wlem Wel, niem. Welle, pow. lubawski, st. p. Montowo, par. kat. Mroczno; 123 ha 91 roli or. , 13 łąk; 1885 r. 14 dm. , 24 dym. , 114 mk. , 105 kat. , 9 ew. Tamanowice al Towanowice, rus. Tamanowyczi, wś, pow. mościski, 12 klm. na płd. zach. od Mościsk sąd pow. , 6 klm. na wsch. od urz. pocz. w Hussakowie. Na płn. leżą Myślatycze i Hańkowice, na wsch. Pnikut, Tałojki Tałowa Tałpusirka Tamasfalva Tamaszowce Tamborowo Tambow na płd. Lutków, na zach, Złotkowice. Ze wsch. strony płynie struga wpadająca za wsią do Słotwiny. Najwyższewznies. na płn. 310 mt. . Własn. więk. ma roli or. 319, łąk i ogr. 67, pastw. 4, lasu 61 mr. ; wł. mn. roli or. 368, łąk i ogr. 57, past. 19 mr. W r. 1880 było 94 dm. 3 420 mk. w gm. , 4 dm. , 29 mk. na obsz. dwor. 372 gr. kat. , 59 rz. kat. , 18 izr. ; 382 Rusinów, 67 Polaków. Par. rz. kat. w Hussakowie, gr. kat. w Bolanowicach. We wsi cerkiew i szkoła filial. W Przemyślu 20 stycz. 1579 r. Jan z Boratyna, chorąży ziemi przemyskiej, zapisuje i oddaje w posiadanie dobra swe i miasto Hussaków, wś Tamanowice itd. , których dzierżawcą skutkiem obligu jest Walenty Nieświeński, Konstantemu Korniaktowi, poborcy ceł ziemi ruskiej Arch. kraj. we Lwowie, C. , t. 338, str. 614. Lu. Dz. Tamara, wzgórze na gruntach wsi Maryanówka, w pow. zwinogródzkim. Tamasfalva, ob. Tomaszowce. Tamaszowce, węg. Tamasi, wś, w hr. goemoerskiem Węgry. Kościół paraf. ewang. , 330 mk. Tamborowo, folw. do Bonikowa, pow. kościański, w pobliżu Kościana Kosten, 2 dm. , 27 mk. ; powstał po r. 1845. Tambow, mto główne gub. tambowskiej, na lewym wyniosłym brzegu Cny dopł. Mokry, pod 52 44 płn. szer. a 59 7 wsch. dług. , odl. o 1055 w. od Petersburga a 451 w. od Moskwy, z którą połączone jest dr. żelazną przez Kozłów i Riazań. W 1872 r. było tu 3153 dm. 262 murow. , 25339 mk. 376 katol, 122 rozkolników, 191 protest. , 97 żydów, 76 mahomet. , 26 cerkwi 1 drewniana, monaster żeński, kościół ewang. , 652 sklepów, teatr, 15 zakładów naukowych 2688 uczących się, biblioteka publiczna, szpital miejski, dwa domy przytułku, filia banku państwowego, st. pocz. , telegr. i zbiegających się tu dróg żelaznych tambowskosaratowskiej 354 w. długiej i tambowskokozłowskiej 63 1 2 w. długiej. Do miasta należy 3 domy i 4402 dzies. ziemi; dochody w 1876 r. wynosiły 162232 rs. , wydatki zaś 179639 rs. Mieszkańcy zajmują się rzemiosłami 2672 rzemieślników, pracą w fabrykach, handlem oraz rolnictwem około 500 i ogrodnictwem. Przemysł fabryczny w 1872 r. reprezentowany był przez 25 zakładów, zatrudniających 178 robotników, i produkujących za 447272 rs. Założone w 1636 r. pod nazwą Tanbow na obronę przeciwko najściu Tatarów i Kałmyków, otoczone było wałem i drewnianemi fortyfikacyami. Początkowo należało do prowincyi kazańskiej, od 1708 r. do gub. azowskiej, od 1732 r. mto powiat. gub. woroneskiej, od 1779 r. mto główne początkowo namiestnictwa a następnie gub. tambowskiej, Tambowski powiat leży w południowej części gubernii i zajmuje podług wyliczenia Strjelbickiego 168 01 mil al. 8129, 8 w. kw. Powierzchnia powiatu, jako leżąca na dziale wodnym między systematem rz. Oki i Donu, przedstawia równinę pagórkowatą, mającą spadek ku północy i ku południowi. Najwyższe wzniesienie w południowej części powiatu wynosi 671 st. pod wsią Sakino, najniższą zaś część stanowi dolina rz. Cny mto Tambów 450 st. . Pod względem geognostycznym powiat należy do formacyi kredowej, pod którą zalegają pokłady węgla kamiennego. Glebę stanowi gruby pokład czarnoziemu. Przeważna część powierzchni zroszona jest przez rz. Cnę z jej dopływami. Jeziora znajdują się w dolinie Cny. Lasy zajmują 15 ogólnej przestrzeni, głównie w części północnej. W 1872 r. było w powiecie bez mta T. 281727 mk. 10 katol, 6008 rozkoln. , i protest. , 813 mahomet. , zamieszkujących 479 osad 5 słobód, 194 siół i siółek, 266 wsi, 14 drobnych osad. W t. roku było w powiecie 120 cerkwi 44 murow. , monaster męski i żeński i meczet tatarski. Pod względem zajęcia mieszkańców powiat należy do czysto rolniczych. Zbiory, zwłaszcza żyta i owsa, nietylko zaspakajają miejscowe potrzeby, ale nadto stanowią przedmiot zbytu. Również pomyślnie rozwiniętą jest hodowla bydła 130800 sztuk koni, 67000 bydła rogatego, 327200 owiec, 48500 nierogacizny. Przemysł fabryczny dość rozwinięty. W 1872 r. było 43 fabryk, zatrudniających 2687 robotników i produkujących za 2401456 rs. Tambowska gubernia, jedna z gub. środkowych, graniczy na płn. z gub. włodzimierską i niżegorodzką, na wschód z penzeńską, saratowską i woroneską, na płd. z woroneską, na zach, z tulską i riazańską i podług wymiarów Strjelbickiego zajmuje 1199, 92 mil al. 58065, 7 w. kw. , podług zaś wyliczenia miejscowego komitetu statystycznego 55159, 7 w. kw. al. 5745809 dzies. Z ogólnej przestrzeni 60 wypada na pola orne, 12, 4 na łąki, 17, 6 na lasy i 10 na nieużytki. Powierzchnia gubernii przedstawia równinę, miejscami lekko falistą, poprzerzynaną łożyskami albo dolinami rzek, pochylającą się od południa ku północy. Pod względem geognostycznym przeważna część należy do formacyi kredowej, wyjąwszy powiaty północne ełatomski i temnikowski, w których rozpościera się formacya jurajska. Nadto w dolinach rzek napotykamy obnażenia paleozoiczne dewońskie i węglowe. Z kopalin znajduje się tu ruda żelazna, wapień, gips, glina. Natrafiono także na ślady nafty. Źródło mi Tamara Tamara neralne znajduje się pod mtem Lipieckiem. Glebę w większej części gubernii stanowi urodzajny czarnoziem; wyjątek stanowią północne powiaty szacki i spaski, gdzie przeważa gleba gliniastopiaszczysta, oraz ełatomski, w którym wielkie przestrzenie zajęte są przez piasek. Pod względem hydrograficznym powierzchnia gubernii należy do zlewów morza Kaspijskiego i Azowskiego. Przedstawicielkę pierwszego stanowi Oka, drugiego zaś Don. Ż dopływów Oki najważniejszą jest Moksza, Donu zaś Woroneż, Bitiug i Choper. Jeziora, w ogóle nieznaczne, grupują się w niskich dolinach rzeki Oki, Cny, Mokszy, Woroneżu i Worony. Większa ich część otoczona jest błotami. Piękne lasy iglaste znajdują się w powiatach północnych w spaskim zajmują 51, 1, w temnikowskim 46, 7, w ełatomskim 20, 5. Klimat jest łagodny, zwłaszcza w części południowej, o wiele jednak ostrzejszy niż w gub. riazańskiej i tulskiej, leżących pod jednym stopniem szerokości północnej. W 1872 r. było w guberni 21891. 78 mk. 151093 w miastach, w tej liczbie 1361 katol. , 14340 rozkoln. , 18 ormianogregoryan. , 496 protest. , 696 żydów, 16749 mahomet. W tymże roku było w gubernii 17 monasterów, 1100 cerkwi 501 murow. , dom modlitwy rozkolników, kościół ewang. w Tambowie, synagoga żydowska w Kozłowie, dom modlitwy żydowski w Borysoglebsku i 24 meczetów mahometańskich. Pod względem etnograficznym masę ludności stanowią Wielkorusi. Mordwini stanowią 3, 99 ogólnej ludności, Tatarzy l. 04, Meszczeryacy zaś 0, 38. W 1862 r. ludność przemieszkiwała w 3204 osadach 13 miast, 46 słobód, 1417 siół i siółek, 1495 wsi i 233 drobnych osad, tak że 1 osada przypada na 18 1 w. kw. Pod względem naukowym w 1872 r. było w gubernii 556 szkół 51 w miastach, do których uczęszczało 22923 chłopców i 2391 dziewcząt. Pod względem zajęcia mieszkańców gubernia należy do czysto rolniczych. Sieją przeważnie żyto i owies. W 1872 r. w powiatach północnych zasiano w ogóle wszystkich gatunków zbóż 536900, zebrano 2058100 czetw. , w południowych zaś zasiano 2445600, zebrano 14736900 czetw. Rozwija się nadto uprawa lnu w pow. południowych i środkowych i konopi. Ogrodnictwo i sadownictwo na niskim stopniu, natomiast hodowla bydła i koni w kwitnącym stanie 770000 sztuk koni, 441000 bydła rogat. , 1768000 owiec, 407000 świń. W powiatach północnych kwitnie pszczelnictwo, budowa statków, pędzenie smoły i dziegciu, wyrób sprzętów drewnianych itd. Przemysł fabryczny dość rozwinięty. W 1872 r. było 468 fabryk, zatrudniających 10494 robotników i produkujących za 13856258 rs. Dzisiejsza gub, tambowska w latach 1709 11 stanowiła część gub, azow skiej, następnie do 1799 r. należała do gub. woroneskiej. Pod względem administracyj nym gubernia dzieli się na 12 powiatów tambowski, borysoglebski, ełatomski, kirsanowski, kozłowski, lebediański, lipecki, morszański, spaski, szacki, temnikowski i usmański. J. Krz. Tamka, rzeczka, w pow. przasnyskim, gm. Dzierzgowo, płynie przez wieś Cichowo; jest to zapewne jedno ze źródłowych ramion rz. Orzyc. Tamme niem. , ob. Kamionka, pow. malborski. Tammendorf, 1471 Thammendorff, dobra i wś, pow. złotoryjskohajnowski, paraf. ew. Kreibau, kat. Hajnów. W 1885 r. 962 ha, 373 mk. 17 kat. , szkoła ewang. Tammowischken, folw. nad rz. Węgorapą, pow. wystrucki, st. p. Insterburg. Tammula, Tamla al. Tambla, jezioro, w gub. inflanckiej ryskiej, na pograniczu pow. Poelwe i Raugen, pod mtem Werro, długie 3 w. , szerokie 1 2 w. Tamokulskie, sioło, st. pocz. , w pow. kamyszłowskim gub. permskiej, o 19 w. na płd. wschód od Kamyszłowa, Tamosze, wś, pow. rossieński, gm. Kleimy, o 39 w. od Rossień. Tamowischen Gross i Klein, wś i leśn. , pow. wystrucki, st. p. Insterburg. Tampadella, 1209 Tampadel, zapewne Tąpadły, Tupadły, wś, pow. świdnicki, par. ew. Hennersdorf, kat. Gross Wierau. W 1885 r. 294 ha, 478 mk. 40 ew. . Szkoła katol. Tamuliszki 1. fol. i os. , pow. kalwaryjski, gm. i par. Udrya, odl. od Kalwaryi 40 w. Os. ma 1 dm. , 9 mk. ; fol. 9 dm. , 31 rak. 2. T. , pow. maryampolski, gm. Balwierzyszki. par. Gudele, odl. od Maryampola 25 w. , 1 dm. 3. T. , pow. władysławowski, gm. Zyple, par. Szaki, odl. od Władysławowa 28 w. , ma 5 dm. , 42 mk. 4. T. , wś, pow. włady sławowski, gm. i par. Giełgudyszki, ma 2 os. , 86 mr. Należała do dóbr Giełgudyszki Dolne. W 1827 r. 2 dm. , 16 mk. , par. Błogo sławieństwo. Br. Ch. Tań al. Jaz, os. w dobrach Justyanów, pow. sejneński, gm. Justyanow, odl. 23 w. od Sejn, ma 2 dm. , 17 mk. , 30 mr. Tancy, wś, pow. mścisławski, gm. Bochota, ma 14 dm. , 132 mk. Tanczyno al. Tawuczyno, niem. Tauenzin, dobra ryc. w Pomeranii, pow. lęborski, agent. pocz. w miejscu, 13 klm. na płn. od Lęborka par. katol. , 23 klm. od wybrzeży Baltyku; 1539 ha 26 dm. , 65 dym. , 415 mk. 11 katol. Nazwa pochodzi od generała Tauenzin, do którego familii dobra te należały. Według Tamosze Tamowischen Tampadella Tamuliszki Tancy Tanczyno Tamka Tamme Tammendorf Tammowischken Tammula Tamokulskie Tamka taryfy na symplę z r. 1648, gdzie uchwalono pobór podw. a akcyzę potr. , płacił tu Eggert Tański od 3 wł. folw. i 3 ogrod. 3 fl. 24 gr. ; Szymon Tański od 2 wł. os. , 2 ogr. , 4 części mł. 4 fl. 19 gr. ; pozostali od 2 1 2 wł. folw. , 3 ogrod. i 1 4 mł. 3 fl. 24 gr. ob. Roczn. Tow. Przyj. N. w Pozn. , 1871, str. 198. W woskowych tablicach sądowych, przechowywanych w miejskiej bibliotece gdańskiej, występują r. 1397 bracia Micusch i Steffan z T. Tawczin jako sędziowie polubowni ob. Zeitsch. der Westpr. Gesch. Ver. , XI, 59. Tanecznica 835 mt. , szczyt w Beskidzie zachodnim, dziale Jabłonkowskim na zach. od przełęczy Jabłonkowskiej, na Szląsku ciesz. Jest jednem z płn. zakończeń grzbietu górskiego, którym wybiega na płn. szczyt Łysa góra 1325 mt. , dominujący nad całą okolicą; grzbiet ten stanowi dział wodny między Morawką i Ostrawicą, wpadającą do Odry z praw. brzegu. Na płn. od Tanecznicy szczyty karpackie obniżają się nagle, przechodząc w piękną zieleniejącą dolinę, ujętą jakby widłami Ostrawicą i wpadającą do niej Morawką, Nie dalej jak 5 klm. na zach. od T. leży Frydland a na płn. , u zbiegu Morawki z Ostrawicą, rozsiadł się Frydek. Tad. Wiśn. Tanecznik, potok. w pow. rzeszowskim, pierwszy znaczniejszy dopływ z lewego brz. pot. Chmielnika, dopł. Strugu a z nim Wi słoka. Tad. Wiśn. Tanew, rzeka, główny dopływ Sanu z praw. brzegu, należy swemi żródłowiskami i ujściem do Galicyi a resztą biegu do królestwa polskiego, przy czem tworzy po dwakroć, poniżej Narola na przestrzeni 7, 5 klm. i dalej koło Dąbrowicy, granicę polityczną między Galicyą a król polakiem. Wypływa w pow. cieszanowskim o 25 klm. na płn. wschód od Lubaczowa, na wznies. przeszło 300 mt. npm. , źródłowiskami swenai sięgając niemal samej wierzchowiny grzbietu lwowskotomaszow skiego. Dolina T. rozszczepia się tu w liczne parowy; płyną niemi z lasów koło Łukawicy i między Wolą Wielką a Starą Hutą małe strugi i potoki, które poruszają kilka młynów a w paru miejscach tworzą drobne stawki. Po złączeniu się tych potoków, płynie T. przez Narol i Lipsko, gdzie na obszarze miasteczka tworzy kilka stawków, utrzymując stale kierunek płn. zach. aż po ujście pot. Łosinieckiego. Szeroką doliną T. wrzyna się tu nizina cieszanowska, krakowskosandomierskiej kotliny, w grzbiet lwowskotomaszowski. Wzdłuż jej zachodniego brzegu ciągnie się cały szereg wzgórz, wznoszących się nad poziomem doliny przeszło 50 mt. i stromemi zboczami opadających ku płn. wsch. Zasługują wśród nich na uwagę Przepaśniska 324 mt. npm. , Czupiranka 309 mt npm. , góra Adamowa i Kamienica 311 mt. npm. . Brzeg prawy wznosi się o wiele łagodniej do 300 mt. npm. Cztery klm. poniżej Narola tworzy T. po raz pierwszy granicę polityczną. Opłynąwszy stopy wzgórza Kamienica i przyjąwszy z praw. strony pot. Łosiniecki, wypływa następnio w poziomie 234 mt. na zapadłą nizinę dzielącą grzbiet lwowskotoma szowski od pogórza cieszanowskiego krakowsko sandomierskiej kotliny; równocześnie zmienia i kierunek z płn. zach. na płd. zach. a opuszczając Galicyę przechodzi w obręb królestwa polskiego. Tu kończy się jej bieg górny, w którym nie przyjmuje ważniejszego dopływu. Płynie teraz, rozlewając się kilka razy w małe stawki, obszernymi lasami sosnowymi, resztkami olbrzymich borów, które dawniej pokrywały cały ten obszar. W miejscu, w którym uchodzi do T. galicyjski pot. Wirowa, zmienia się nagle powtórnie kierunek T. , załamując się niemal pod kątem prostym i przechodząc znowu w płn. zach. W tym kierunku płynie T. aż do Szóstaków, tworząc szeroką błotnistą dolinę. Od Szóstaków, po przyjęciu z prawej strony rz. Nepryś i zmianie kierunku na bardziej zachodni, rozpoczyna się bieg dolny T. W biegu średnim przyjmuje z prawego brzegu następne dopływy, płynące z krawędzi lubelskiej Łosiniecki pot. pow. tomaszowski i biłgorajski, pot. Czarna, Sopot i Nepryśka al. Nepryś z Szumem Rdzina, wszystkie należące do król. polsk. , a z lew. brzegu rzkę Wirowa al. Wyrowa z Brusienką, tylko w dolnym biegu należącą do królestwa, i drugą, powstającą ze zlewu dwu potoków, płynących przez Łukowę pow. biłgorajski i Babice a łączących się nieopodal wspólnego ujścia. Od Szóstaków płynie Tanew prawie wprost na zachód aż do ujścia pod Ulanowem w pow. niskim w Galicyi, gdzie wpada do Sanu w poziomie 160 mt. , wijąc się w kilka silnych zygzaków a tworząc jeszcze między Sierakowem i Dąbrowicą pow. biłgorajski, na małej przestrzeni 1, 3 klm. , granicę polityczną. Dolina T. od Szóstaków po Ulanów jest o wiele słabiej rozwiniętą aniżeli powyżej; koryto zaciśnięte dosyć wysokiemi brzegami robi wrażenie, jak gdyby było znacznie młodsze niż w całym jej biegu aż po to miejsce. Wpadają teraz do niej następujące dopływy z prawego brzegu z wyżyny lubelskiej Łada, rozpoczynająca się potokami Siarki i Stoczek a zasilana licznemi dopływami, z których ważniejsze Smolnik, Dobra i Ładzica następnie Rów, zwany w górnym biegu Biczem, i Kurzynka; przerzynają one z północy na południe nizinę cieszanowską, podczas gdy dopływy z lew. brzegu, mianowicie pot. płynący z Chmielnika, drugi od Tarnogrodu, następny wypły Tanecznica Tanecznica Tanew Tanecznik Tangen Tanew Taniawa Tanglim Tanga Tanewska Tanew wający koło Bukowiny i przepływający Biszczę, wreszcie pot. płynący przez Lipiny a uchodzący powyżej Sierakowa, należą swym biegiem do pogórza cieszanowskiego. Długość biegu I. od źródeł aż po ujście wynosi około 95 klm. Żeglowną nie jest a spławną tylko rzadko, ponieważ nie jest uregulowaną, koryto ma piaszczyste, pełne pni drzew, a przytem stan wody jest na niej bardzo niski, głębokość dochodzi przeciętnie ledwie 1 1 2 st. Na wiosnę, po mokrej zimie i w ogóle po dłuższych deszczach wzbiera gwałtownie do 5 st. a nawet 7 st. głębokości i ten stan wody trwa tydzień do dwóch. Kiedy wody opadną, pozostawiają żyzny namuł. Pod względem zoogeograficznym należy T. do krainy leszcza. Dwa geograficzne obszary, dla których T. jest naturalną granicą a na jakie rozpada się wschodnia połać krakowskosandomier skiej kotliny, mianowicie nizina i pogórze cieszanowskie, rozsiadły się wzdłuż brzegów rzeki, jedna na północ, druga na południe. Przedewszystkiem utwory dyluwialne rozwijają się tu w bardzo znacznej miąższości i to jako dyluwium północne, przykryte lokalnie utworami dzisiejszemi. Dyluwium przedstawia się tu na pogórzu przeważnie jako gliny i piaski z bardzo znaczną ilością żwirów i ułamków skał północnych a eratyczne głazy dochodzą czasem znacznych rozmiarów. Wyniosłości znamionujące krainę po lew. brzegu T. ustają, skoro przeniesiemy się na jej prawy brzeg. Cały kraj ma tu wybi tny charakter równiny, która zlekka obniża się ku północy. Na obszarze niziny zwanej cieszanowską należy rozróżnić pagórkowate wzniesienia i równiny rozrzucone nad strugami i potokami śródleśnemi, które wyglądają jak wyschłe jeziora, i w czasie wiosennych roztopów przeistaczają się rzeczywiście w mnóstwo drobnych jeziorek, pokrywających całą tę okolicę; niektóre z nich, zwłaszcza położone niedaleko rzek, nigdy nie wysychają. Wzgórza są złożone przeważnie z piasku, który w miejscach, gdzie lasy zostały wycięte, przeszedł w piasek ruchomy, pokrywający dziś znaczne obszary. Wiatry tworząc z nich wydmy, zmieniają w ten sposób nieustannie powierzchnię naziomu. Dawniej cała kraina położona nad T. pokryta była olbrzymiemi borami sosnowemi; dziś pozostały z nich ledwie resztki a i te przedstawiają się imponująco swemi rozmiarami. Znaczna część niziny i pogórza cieszanowskiego należy do dorzecza T. a nizina wrzyna się głęboko wzdłuż Wirowej między sąsiednie pogórze i grzbiet lwowskotomaszowski. Por. A. Rehman Dolne dorzecze Sanu, t. XXVI Rozpr. i sprawozd. komisyi fizyjograficznej Ak. U. ; Schmedes Geograph. statist. Uebersicht Galiziens etc. , 1869 r. Tadeusz Wiśniowski. Tanew, wś nieistniejąca obecnie, zapewne leżała nad dolnym biegiem rz. Tanwi. Należała do par. Bieliny dziś pow. Nisko, w dawnym pow. sandomierskim. Na początku XVI w. Chobrzeński płaci z T. z Kopkami i Chobrzyniem 2 grzyw. 36 gr. W r. 1578 Marcin Potocki i Linowska płacą od 4 osad. , 2 łanów, 1 zagr. z rolą, 3 kom. , 1 biednego Pawiński, Małop. , 198, 203, 458. Por. Ruda Tanewska 13. . Tanewska Ruda, ob. Ruda 13. . Tanga, Tynga, ob. Danga. Tangen niem. , ob. Tągomie. Tanglim al. Nakło, dziś niem. Anklam ob. t. VI, 887. Prawo lubeckie nadał miastu ks. Barnim I r. 1244, potwierdził przywileje, pozwolił mieszczanom rybołówstwo na Pianie i uwolnił od wszystkich ceł krajowych. R. 1648 dostało się Szwedom. Za Karola X Polacy pod Czarneckim 1657 r. nagle na Pomorze wpadli, pod Tanglim się pomknęli i z łupami powrócili. W wojnie holenderskiej 1672 79 elektor brandenburski Fryderyk Wilhelm Szwedów do poddania się zmusił, poozem miasto hołdowało Brandenburczykowi, ale r. 1679 znów Szwedom oddane zostało. Od r. 1720 należy do Prus. R. 1806 generał Bielan z korpusem 2000 poddał się Francuzom, którzy 2 lata miasto trzymali. W pięknym ratuszu widać na sali obrazy ostatnich książąt pomorskich, po większej części oryginały ob. Przyjaciel Ludu, Leszno, 1847, str. 242 i 245, gdzie i widok miasta podany. Taniawa, wś, pow. doliński, 27 klm. na płn. zach. od Doliny, 10 klm. na płn. zach. od sądu pow. , st. kol. , urz. poczt. i tel. w Bolechowie. Na płd. wsch. leży Wołoska Wieś, na płd. Cisów, na płd. zach. Truchanów, na płn. zach. Rozhurcze, na płn. Siemieginów i Łukawica Górna 4 ostatnie w pow, stryjskim. Na płd. zach. , w lesie Żyżawa, powstaje pot. Żyżawa, dopł. Stryja, i płynie na płn. wsch. , przyjmując w obrębie wsi od prawego brz. pot. Polański i Żyżawkę. Wzdłuż granicy płd. wsch. płynie Bereźnica i przyjmuje od lew. brz. pot. Hyczy. Zabudowania wiejskie leżą na płn. w dolinie Żyżawy i Żyżawki. Wznies. na płd. zach. krańcu sięga 746 mt. Cały obszar jest przeważnie lesisty. Własn. więk. tu i w Poechersdorfie rządowa ma roli or. 10, łąk i ogr. 41, past. 3, lasu 3282 mr. ; wł. mn. roli or. 162, łąk i ogr. 377, past. 28, lasu 185 mr. W r. 1880 było w T. 48 dm. , 312 mk. w gminie, 5 dm. , 24 mk. na obsz. dwor. 303 gr. kat. , 21 rz. kai, 12 izr. ; 308 Rusin. , 10 Polaków, 18 Niemc. . Par. rz. kat. w Bolechowie, gr. kat. w Łukawicy Wy Tannenfeld Taniuszewka Tannenhof Tannenhorst Tannenkrug Tannenrode Tannenwald Tannen Tannhagen Taniecznica Tanibórz Taniewicze Tanielewo Tannhausen Tannen Taniewa Taniów Tannenberg źnej. We wsi jest cerkiew p. w. św. Mikołaja i kasa pożycz. gm. z kapit. 350 złr. Lu. Dz. Tanibórz, Tanborz 1292, Thanaborze 1366, Tanieborze 1580 r. , wś, pow. średzki, o 8 klm. ku płd. od Kostrzyna st. dr. żel. i Swarzę dza poczta i st. dr. żel. nad Chrząściną dopł. Maskawy. Graniczy z Kleszczewem, Byli nom, Komornikami, Szewcami, Gowarzewem i Wydzierzewicami; par. Tulce; 11 dm. , 103 mk. 93 kat. , 10 prot. i 196 ha 180 roli, 8 łąk. W r. 1292 był T. już własnością bisk. pozn. kapituły. W r. 1366 występuje To masz, sołtys miejscowy, przy odnawianiu swobód nadanych sołtysowi z pobliskich Rabowic Kod. Wielkp. , n. 690, 1558. Około r. 1580 Jan Powodowski, proboszcz pozn. , kano nik gnieźn. , trzymał T. dzierżawą; było tu 8 półłanków. Rząd pruski zabrał T. i wcielił do domeny w Swarzędzu. E. Cal. Taniecznica al. Tanecznica, dawniej też Dudowo, os. włośc, i folw. , w pow. krobskim Gostyń, o 3 klm. ku płd. od Piasków st. dr. żel. ; par. W. Strzelce, poczta i st. dr. żel. w Gostyniu; należała około r. 1793 do Kowalskich, później do Wilkońskich. Osada włośc. ma 4 dm. i 17 mk. ; fol. 1 dra. , 24 mk. , wchodzi w skład dóbr Grabonóg. Właścicielem jest Aleksander Lossow z Gryżyny. Tanielewo, w spisie z 1866 r. Topielewo, wś włośc, pow. wilejski, w 1 okr. pol. , gm. i dobra skarbowe Radoszkowicze o 5 w. , okr. wiejski Bachmetówka, o 57 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. z Wilna do Mińska, ma 7 dm. , 48 mk. w 1865 r. 20 dusz rewiz. włośc. i 5 żydów rolników. Taniewa al. Daniłówka, wś nad rz. Wielką Wielikaja, pow. siebieski, na pograniczu gub. pskowskiej; most. Taniewicze, wś włośc. nad rz, Letanką, pow. lidzki, w 4 okr. pol. , gm. Pokrowsk o 7 w. , okr. wiejski Chodziłonie, o 35 w. od Szczuczyna, ma 31 dm. , 236 mk. w 1865 r. 107 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Ostrzyno. Tanikowszczyzna, pow. oszmiański, ob. Teniukowszczyzna. Taniów 531 mt. , połogi, w części zale siony szczyt pasma górskiego Rówienki, pow. dobromilski. Pasmo to stanowi dział wodny między Stopnicą al. Słupnicą, prawym dopł. Sanu, a samym Sanem. Tad. Wiśn. Taniuszewka al. Berezowka, słoboda na praw. brzegu Andary, pow. starobielski gub. charkowskiej, o 60 w. na płn. od Starobielska, ma 273 dm. , 1890 mk. Małorusów, cerkiew z 1746 r. Tannen 873 mt. , szczyt w Josioniku niższym Sudetów szląskich, na dziale wodnym między górnym biegiem Czarnej i Złotej Opy, przerzynających pogórze Benickie, na poło wie prostej linii łączącej Werbno i Cnkmantel. Tad. Wiśn. Tannenberg, wś, pow. węgoborski, st. p. Benkheim. Tannenberg, pow. ostrzeszowski, ob. Kamola. Tannenberg, wyb. do Szarłaty, pow. kartuski, st. p. Kartuzy; 3 dm. , 21 mk. Tannenberg, pow. ostródzki, ob. Sztymbark. Tannenberg, dobra i wś, pow. grotkowski, par. ew. Odmuchów, kat. Wiesau. W r. 1885 dobra miały 101 ha, 3 dm. , 23 mk. kat. ; wś miała 346 ha, 41 dm. , 289 mk. kat. Tannenburg, wyb. do Pucka, pow. pucki, st. p. i par. kat. Puck; 1 dm. , 9 mk. Osadę założył w drugiej połowie b. stulecia Neukirch. Tannendorf, kol. , pow. nowosądecki, ob. Świrkla. Tannenfeld, dobra pryw. , w okr. zelburskim, pow. frydrychsztacki, par. zelburska. Do dóbr należy fol. Wesiht. Tannenhof, a nie Dannenhof ob. Dana, majętność chełm. , teraz do pow. puckiego na leżąca. Zawiera 10 wł. 27 mr. ; 1885 r, 3 dm. , 31 mk. Kś. Fr. Tannenhof, wyb. do M. Mątw, pow. malborski, 2 dm. , 40 mk. Tannenhorst, ob. Stęszewskie Holendry, powiat średzki. Tannenkrug, wś i karczma, pow. fyszhuski, st. p. Drugehnen. Tannenrode, pow. grudziądzki, ob. Świerkocin 1. . Tannenwald, leśnictwo, pow. morąski, st p. Mohrungen Morąg. Tannenwalde 1. al, Rastenburgswalde, posiadłość, pow. rastemborski, st. p. Rastenburg. 2. T. al. Dannenwalde, posiadłość, pow. piłkałowski, st. p. Schillehnen. Tannfeld, niem. ob. Igły. Tannfelde, os. do Gruenfelde, pow. sztumski, 2 dm. , 38 mk. Tannhagen niem. , ob. Cichoradz; st. p. Dąbrowa Damerau, o 5 klm. odl. , st. kol. Solec, 12 klm. odl; 590 ha 405 roli or. , 1 łąk, 127 lasu; 1885 r. 13 dm. , 39 dym. , 157 mk. kat. , 39 ew. Wizyt. Potockiego z r. 1706 opiewa, że Cichoradz, własność Waler. Kru szyńskiego, należał dawniej do par. bolimińskiej. Włościan było 5, ale ich rola przyłą czoną została do dworu, który dawał mesznego prob. łążyńskiemu 2 korce żyta i tyleż owsa str. 285. Kś. Fr. Tannhausen, 1372 r. Tanhusen, dobra i wś, pow. walbrzychowski, par. ew. Charlottenbrunn, kat. Erlenbusch. W r. 1885 dobra miały 388 ha, 7 dm. , 87 mk. 28 kat. ; wś 473 ha, 121 dm. , 1551 mk. 241 kat. Szkoła Tanibórz Tanikowszczyzna Tannenburg Tannendorf Tańsk Tannica ewang, szkoła przemysłowa dla kobiet, zamek, przemysł tkacki, bielenie, odlewnia żelaza. Tannica 1495 mt. , jeden z szczytów lesistego grzbietu górskiego Jajec, w pow. dolińskim, po praw. stronie górnego biegu Świcy, między Świcą, Mszaną i Prawiczem. Tannsee, ob. Tannza, Tannwald, wś, pow. wołowski, par. ew. Riemberg, kat. Losswitz. W r. 1885 było 389 ha, 67 dm. , 356 mk. 91 kat. . Tannza, niem. Tannsee, wś z kośc. kat. i ew. na wielkich Żuławach malborskich, w żyznej okolicy, 1 1 4 mili na płn. od mta pow. , pow. malborski, st. p. Nytych; 13 majętności chełm. i 5 zagród, 1124 ha 878 roli or. , 96 łąk; 1869 r. 474 mk, 35 dm. ; 1885 r. 34 dm. , 66 dym. , 394 mk. 183 kat. , 210 ew. , 1 dyssyd. . Kościół kat. p. w. św. Bartłomieja należy do dek. nytyskiego. W skład parafii wchodzą T. , Lignowy i Nidowo, Gr. Mausendorf i Lupushorst; 1884 r. 248 komunikantów. Oprócz tego jest kościół par. ewang. Szkoła katol. liczyła 1887 r. 38 dzieci, ewang. zaś 29 dz. R. 1318 nadaje nadkomtur Werner v. Orselen uczciwemu Andrzejowi Andressen 62 włók na Żuławach, celem osadzenia wsi niem. Tanse na prawie chełm. Dla prob. wyznaczamy z tych włók 4 wolne, od reszty włók ma proboszcz mesznego pobierać po pół korca żyta i tyleż jęczm. Andrzejowi zaś nadajemy każdą dziesiątą włókę wolną, sołectwo i trzeci fenik kar. Posiadaczom włók czynszowych użyczamy 4 lata wolne, po ich upłynieniu będą nam pierwszy rok tylko połowę czynszu płacili, potem jednak 1 1 2 grzyw. od każdej wł. na zapusty około 7 1 2 talara. Nadaliśmy Andrzejowi także karczmę, za którą nam rocznie będzie płacił 1 1 2 grzyw. i 30 kur także na zapusty. Od roku czynszowego począwszy będzie każdy od 1 włóki pół sznura grobli utrzymywał ob. Gesch. des Kr. Marienburg v. Dormann, str. 94. R. 1680 spłonęła połowa wsi wraz z kościołem ob. Gesch, des Kr. Marienburg von Eckerdt, str. 155. Wizyt. Potockiego z r. 1700 opiewa, że kościół tutejszy, p. w. św. Anny, patronatu królewskiego, był murowany, pewnie jeszcze przez Krzyżaków wzniesiony. Proboszcz posiadał 4 włóki w 4 polach, z których jedna nazywała się na Dworznicy. Mesznego pobierał z Tamzy od 58 włók 29 kor żyta i tyleż owsa, z Nidowa od 28 1 2 wł. 28 1 2 kor. jęczmienia, z Lignów, gdzie był kośc. filialny, tyt. św. Barbary, od 54 wł. 27 kor. jęczmienia. Nauczyciel dostawał z Tamzy 8 fl. , z Nidowa 4 fl. , z Lignów 5 fl. i inno mniejsze prestacye ob. str. 1021 1026. Pierwszy pleban ewang, nastał tu r. 1577. R. 1798 udała się tutejsza gmina ewang. do króla o zapomogę na budowlę kościoła. Nadeszła jednak odmowna odpowiedź ob. Eckerdt Gesch. d. Kr. Marienburg, str. 215. Kś. Fr. Tańsk, nazwa pierwotna rozległego obszaru okolicy szlacheckiej nad bagnami Niemyje, w pow. przasnyskim na granicy mławskiego. Obszar ton rozpadł się na części Chorąże, Dobrogosty, Grzymki, Kęsocha, Kiernozy, Kurki, Pęcherze, Pobodze, Przedbory, Sosnówka, Umiotki, Wasiły, Wydrzywilk. Opisy tych osad pomieszczone są pod powyższemi nazwami. Tańskie, wś, pow. humański, w 2 okr. pol. , gm. Babanka, o 18 w. od Humania, ma 472 mk. Tańszczyzna, w spisie z 1866 r. Tapaszczyzna, folw. skarb. , pow. oszmiański, w 2 okr. pol. , gm. Krowo, okr. wiejski Sakowicze, o 35 w. od Oszmiany, ma 1 dm. , 5 mk. prawosław. i 2 katol. Tantow niem. , wś i dobra w Pomeranii, pow. Randow, st. kol. berlińskoszczecińskiej, 23 klm. na płn. zach. od Szczecina; gleba ży zna, urząd poczt. , pałac, 25 dm. , 73 dym. , 369 mk. 5 kat. . Kś. Fr. Tanutyńska góra 338 mt. , na lew. brze gu Dniestru, naprzeciw Niżniowa, opada od płd. ku Dniestrowi, od zach. ku dolinie Korościatyńskiej, od wschodu ku jarowi, dnom którego płynie potok Netecza. Wierzchowinę wzgórza zalega glina wyżynowa, podczas gdy na stokach płd. i płd. zach. rozwinęła się gli na mamutowa. Pod nią widzimy na zboczu zach. kredę białą senońską, dalej pokłady cenomańskie a u spodu wapienie górnojuraj skie. Na wsch. stokach spotykamy prócz te go w górnej części jaru Neteczy utwory trze ciorzędne. Występujące na zachodnim zboczu źwiry dyluwialne zwracają również uwagę gieologa. Tad. Wiśn. . Tapeszów, wś, w pow. namiestowskim, graniczy z Namiestowem i Łokczą. Parafia w Łokczy. Tapiau, ob. Tapiewo. Tapiewo, też Tapiawa, mylnie Topiały, niem. Tapiau, mto i st. dr. żel. z Królewca do Wystrucia, pow. welawski, odl. 42 klm. od Królewca, nad rz. Pregołą i Dojmą, posiada kościół par. ew, , st. poczt. , przewóz na Pregole, zakład dla ubogich, młyn, sześć jarmarków rocznie. Leży na obszarze dawnej Sambii, w części zwanej za czasów pruskich Sugurbi. Krzyżacy wznieśli tu warownię około r. 1265. Mto założone zostało w 1722 r. W XVIII w. było stolicą powiatu, obejmującego okręgi Labiau, Tapiau i Taplacken. Tapin, dawniej Topin, potok, dopływ Łęgu zwanego także w górnym biegu Rokietnicą, wpadającego do Sanu, wypływa ze wzgórz wsi Rokietnicy, 13 klm. na płd. zach. Tannsee Tannwald Tannza Tańskie Tantow Tanutyńska Tapeszów Tapiau Tapiewo Tapin Tannica Tapolcsan Tapolin Tapoly Tapli Tappelkeim Taps Tapszczyzna Tarabanówka Tarabanowszczyzna Tarabany Tarubicz Tarachowizna Tarachówka Tarachy Tarąjle Tarąjuki Tarakańce Tarakaninie Tarakanka Taraliszki Taplacken Tapka Tapin od Radymna. Płynie zrazu dosyć głęboką doliną do wsi Tapin, w kierunku płn. , następnie zwraca się bardziej na zach. , przepływa Dobkowice, Zamiechów, między temi wsiami tworzy stawek, nad którym stoi młyn, zdąża do Lutkowa i wpada wreszcie do Łęgu. Długi 12 klm. Spadek około 50 mt. Tad. Wiśn. Tapin, wś, pow. jarosławski, w równinie, wzn. 230 mt. npm. , nad pot. t. n. dopł. Łę gu. Na obszarze wsi krzyżują się drogi z Ja rosławia na płd. do Przemyśla i z Radymna odl. 14 klm. na płd. zach. do Pruchnika. W miejscu przecięcia stoi kapliczka. Par. rz. kat. w Rokietnicy, a gr. kat. w Boratynie. Wś ma 49 dm. , 266 mk. a Wólka Tapińska 37 dm. , 209 mk. Wraz z obszarem tabular nym liczy wś 90 dm. i 541 mk. ; 279 rz. kat. , 222 gr. kat. , 40 izr. Korpus tabularny więk. posiadłości Zygm. i Maryi Drohojowskich ma karczmę i folw. , 408 roli, 49 łąk, 9 ogro du, 4 past. , 4 nieuż. , ogółem 475 mr, W pię knym dworze znajduje się kaplica prywatna. Pos. mn. ma 351 roli, 64 łąk i 20 mr. past. Wś zamożna, o glebie urodzajnej, posiada ka sę pożycz. gm. z kapit. 1118 złr. Graniczy na płd. z Ciemierzowicami, na zach. z Rokie tnicą; , na płn. z Dobkowicami a na wschód z Kaszycami. Mac. Tapka ol. Kalinica, rzka, w pow. klimowickim, dopływ rz. Orter lew. dopł. Soży, przepływa pod mtem pow. Klimowicze. Taplacken 1. folw. , pow. fryszhuski, st. p. Drugehnen 2. T. , wś i folw. , pow. welawski, 12 klm. od Welawy, nad Pregołą i traktem z Królewca do Tylży, w pagórkowatej okolicy, obfitej w lasy i łąki, z żyzną glebą i pokładami torfu. Ma 627 mk. ew. Zamek krzyżacki, zbudowany r. 1376, spalił się w ze szłym stuleciu; wyrestaurowany, służy dziś za mieszkanie dzierżawcy folw. rządowego. W pobliżu grodzisko przedhistoryczne. St. poczt. i poczta osobowa do Tylży i Welawy. Tapli 1. Hermanowce, ob. Hermanowce. 2. T. Nemcowe, węg. TapolyNemethfalu, wś, w hr. szaryskiem, nad rz. Topią, 225 mk. Taploca, ob. Teplica. Tapolcsan, ob. Czepliczani. Tapolin, wś, pow. rossieński, gm. Kielmy, o 18 w. od Rossień. Tapoly 1. Luczka, wś, w hr. szaryskiem Węg. , nad rz. Topią, żyzna gleba, łąjki, 177 mk. 2. T. Bisztra, ob. Bisztra. 3. T. Porubka, ob. Porubka 3. . Tappelkeim 1. wś, pow. iławkowski, st. poczt. Reddenau. 2. T. , folw. , pow. frydlądzki, st. p Domnau. Taps, estoń. TappaMois, wś, w okr. Jerwen, par. Ampel gub. estońska, posiada st. dr. żel. baltyckiej, pomiędzy st. Lechts o 8 w. a Katerinen o 13 w. , odl. o 70 w. od Rewia a 274 w. od Petersburga. Od st. T. oddziela się linia dr. żel. do Dorpatu, 106 w. długa. Tapszczyzna, ob. Tańszczyzna. Tarabanówka, wś, pow. uszycki, okr. pol. Strzyżawka, gm. Hawryszówka, par. praw. Jaroszówka, kat. Winnica, ma 21 osad, 110 mk. , 44 dz. ziemi włośc. Własność Bekiersa. Ob. Sutyski. Tarabanówka al. Pawłówka, słoboda nad rzką Białą, pow. starobielski gub. charkowskiej, o 37 w. na płn. zach. od Starobielska, ma 332 dm. , 2079 mk. Małorusów, cerkiew z 1798 r. , jarmark. Tarabanowszczyzna, przys. do dobr Kulczyce, w pow. Samborskim. Tarabany, właściwie Darabany, wś nad Dniestrem, pow. chocimski gub. bessarabskiej, par. praw. Kaplowka, par. rz. kat. Chocim. W 1868 r. miała 69 dm. X. M. O. Tarubicz, las, w pow. mościskim, na wzgó rzu, wzn. 313 mt. , na płdzach. od Bolanowic. W płd. części wzgórza, na samej grani cy pow. mościskiego i Samborskiego, punkt tryang. Dobroszyce. Tad. Wiśn. Tarachowizna, os. młyn. i tartak nad rz. świder, pow. nowomiński, gm. i par. Glinianka, odl. 11 w. od Mińska, ma 12 dm. , 90 mk. Do osady należy 74 mr. Tarachówka, wś, pow. rohaczewski, gm. Korma, ma 44 dm. , 313 mk. Ob. Młynek 2. . Tarachy, folw. , pow. szczuczyński, gra. Bogusze, par. Grajewo, odl. 5 w. od Szczuczyna, dotyka granicy pruskiej. W 1827 r. 1 dm. , 11 mk. W r. 1880 rozl. mr. 468 gr. or. i ogr. mr. 141, łąk mr. 46, past. mr. 56, lasu mr. 161, zarośli mr. 50, wody mr. 1, nieużyt. mr. 13; bud. mur. 4, drewn. 5; płodozm. 7pol. , las nieurządzony, pokłady torfu, kamień wapienny. Tarąjle w spisie urzęd. al. Terejle u Suszyńskiego, wś, pow. rossieński, gm. Taurogi, o 63 w. od Rossień. Tarąjuki, wś, pow. grodzieński, w 4 okr. pol. , gm. Skidel, o 34 w. od Grodna. Tarakańce 1. wś włośc, nad jez. Dublińskiem, pow. wileński, w 1 okr. pol. , o 38 w. od Wilna, 11 dm. , 99 mk. kat. 2. T. , folw. skarb. i wś włośc, pow. wileński, w 5 okr. pol. , gm. Sołeczniki o 7 w. , okr. wiejski Kamionka, o 37 w. od Wilna, ma 3 dra. , 35 mk. kat. w 1865 r. 14 dusz rewiz. . Tarakaninie, dobra, pow. rossieński, gm. Erzwiłek, o 30 w. od Rossień. Tarakanka, rzka, w pow. oszmiańskim, przepływa pod wsią Kumelany. Taraliszki, zaśc, pow. wileński w 2 okr. pol. , gm. Mejszagoła o 6 w. , okr. wiejski Tapin Taploca Tarańczuk Taranda Tarandy Tarandyńce Taraniszki Tarankowicze Taranówka Taranowo Tarantów Tarantus Taranuch Tararaki Taras Tarasewicze Tarasica Tarasiewicze 1 Tarasiówka Tarasiszki Tarasiuk Taraska Taraski Tarańczuk Korwie, 3 dusze rewiz; należy do dóbr skarbowych Mielki. Tarańczuk, rzeczka, uchodząca do limanu Dniestrowego, połączona z Dniestrem kanałem, długim 160 sążni ob. t. II, 57. Taranda, wś, pow. wileński, w 1 okr. pol, gm. Rzesza o 6 1 2 w, okr. wiejski i dobra Radziwiłowiczów w 1865 r. Bukiszki, 26 dusz rewiz. Tarandy, wś, pow. dzisieński, w 4 okr. pol. , gm. Mikołajewo o 18 w. , okr. i dobra Korzeniewskich, Ponizowo, 37 dusz rewiz. Tarandyńce, sioło, pow. łubieński gub. charkowskiej, o 14 w. na płn. zach. od Łubien, ma 357 dm. , 1437 mk. Małorusów, cerkiew, zarząd okr. policyjnego. Taraniszki, wś włośc. i osada leśna, pow. trocki, w 1 okr. pol, o 35 w. od Trok. Wś ma 8 dm. , 52 mk. kat. , osada zaś 1 dm. i 5 mk. tegoż wyzn. Tarankowicze, folw. , pow. sieński, posiada gorzelnię, założoną w 1861 r. , która w r. 1880 1 zatrudniała 4 ludzi i wyprodukowała 112, 576 st. spirytusu. Własność Kondratowiczów. Taranów, chutor, pow. kijowski, w 5 okr. pol. , gm. Białogródka, o 20 w. od Kijowa, ma 25 mk. Taranówka, słoboda u źródeł rzki Berestowej, pow. Żmijewski gub. charkowskiej, o 15 w. na płd, zach. od Żmijewa, przy dr. z Charkowa do Krymu, ma 674 dm. , 4185 mk. Małorusów, cerkiew, 4 jarmarki, targi. Taranowo, wś za Dnieprem leżąca, wchodziła podług. lustracyi z 1622 r. w skład starostwa czerkaskiego ob. t. I, 807. Tarantów, wś, pow. lepelski, par. Czaszniki. Tarantus, dawna nazwa rz. Połoty ob. . Taranuch, część wsi Pedynówki, w pow. zwinogródzkim. Tararaki, wś nad rzką Mierzycą, pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , gm. Leonpol o 10 w. , okr. wiejski i dobra Mirskich Międzyrzecz, o 48 1 2 w. od Dzisny, ma 7 dm. , 91 mk. , w tej liczbie 7 praw. i 84 kat. w 1865 r. 37 dusz rewiz. . Taras, wś i os. los. nad rz. Pilicą, pow. konecki, gm. i par. Przedbórz, odl. od Końskich 35 w. , ma 26 dra. , 242 mk. , 669 mr. włośc. i 7 mr. dwor. ; os. leś. 1 dm. , 9 mk. , 15 mr. W 1827 r. 2 dm. , 14 mk. Należała do dóbr Nosalewice. Taras al. Tarasy, wś na praw. brz. Uszy, pow. radomyski, na pograniczu pow. owruckiego, w 4 okr. pol. i par. praw. Chabne o 7 w. , o 120 w. od Radomysla, ma 550 mk. u Pochilewicza 580 mk. . Włościanie, w liczbie 182 dusz rewiz. , uwłaszczeni zostali na 1102 dzies. Znajduje się tu młyn krupczatny. Należy do dóbr Chabne Horwatów. Taras, rzka, w płd. części pow. ekaterynosławskiego gub. t. n. , prawy dopływ Dniepru, uchodzi powyżej Nikopola. Tarasewicze 1. wś i dobra, pow. bobrujski, w 4 okr. pol. świsłockim, gm. Horodek, par. praw. Korytno, par. kat. Bobrujsk o 25 w. , o 13 w. od st. dr. żel. lipaworomeńskiej Jasień. Wś ma 17 osad, cerkiew p. w. Przemienienia, filialna, fundowana przez Oświecimskich w 1818 r. ; dobra dość dawna własność Oświecimskich, około 80 włók. Grunta lekkie, nizinne, miejscowość odosobniona. 2. T. , białoruskie Tarasewiczy, wś, pow. nowogródzki, w 4 okr. pol. mirskim, gm. Jeremicze, o 6 mil od Nowogródka, o 4 w. na płn. zach. od mka Turca, ma 62 os. ; grunta wyborne, pszenne, miejscowość bezleśna, łąki obfite. 3. T. , ob. Tarasiewicze, A, Jel. Tarasica, folw. , pow. radomyski, w 5 okr. pol. , gm. Czarnobyl, o 159 w. od Radomyśla, ma 10 mk. Tarasiewicze 1. wś, pow. święciański, w 4 okr. pol. , gm. Wiszniów o 10 1 2 w. , okr. wiejski Nowe Aleksandrowo, o 58 w. od Święcian, ma 24 dm. , 216 mk. praw. i 11 kat. w 1865 r. 95 dusz rewiz. ; należała do dóbr Spiahła, Boczkowakich. 2. T. , ob. Tarasewicze. Tarasiówka, potok, prawy dopł. pot. Ka mionka, wpadającego do Oporu o 25 klm. poniżej Skolego. Wypływa w lesie Żałomiaty, na płn. wsch. stokach grzbietu górskiego Żełemianka. Tad. Wiśn. Tarasiszki, folw. , pow. nowoaleksandrowski, gm. Dukszty, własność dawniej Ryżego, dziś Ostaniewiczowej, 150 dzies. ziemi dworskiej. Dawniej należała do T. wś Kejzy 6 chat. W spisie urzędowym niepodany. Tarasiuk 731 mt. , w pow. kossowskim, gm. Kosmacz, szczyt będacy wraz z górą Syhleny 860 mt. dalszym ciągiem grzbietu górskiego Brusny. Na północnych stokach wypływa jedno ramię pot. Ruszor, wpadającego do Łuczki, dopływu Prutu. Utworzony z warstw eoceńskich i należy wraz z Syhlenym i grzbietem Krasny do jednego siodła kredowego, przez które przedziera się Pistynka z płd. na północ. Tad. Wiśn. Taraska, wś nad rz. Czarną, pow. opoczyński, gm. Radonia, par. Błogie, odl. od Opoczna 26 w. , ma 14 dm. , 106 mk, , 245 mr, W 1827 r. 10 dm. , 63 mk. , par. Dąbrowa. Taraski, folw. , pow. konstantynowski, gm. Chlebczyn, par. Chłopków, ma 6 dm. , 65 mk. , 60 mr. Należy do dóbr Hruszniew. Taraski, wś, pow. lepelski, par. Czaszniki Taraski, wś nad Wytekłą, dopł. Śniwody, pow. lityński, na pograniczu pow. Winnickie Tarasowicze Tarasówka Tarasiówka go, okr. pol. , gm. i par. kat. Ułanów, sąd w Chmielniku, o 49 w. od Lityna, ma 87 os. , 540 mk. , 712 dzies. ziemi włośc, 466 dwors. , 44 cerkiewnej. Posiada cerkiew p. w. N. M. Panny, wzniesioną w 1839 r. , z 581 parafianami. Należała niegdyś do sstwa chmielnickiego, dzierżawy ułanowskiej, posesorem której w 1616 r. był Paweł Uchański per cessionem juris Jakuba Pretficza, wwdy podolskiego. W początkach obecnego stulecia własność Iwanowskich, drogą wiana przeszła do ks. Wittgensteina, obecnie ks. Hohenlohe. Tarasiówka, część Świdnicy, pow. jaworowski. Taraskowa, wś, pow. wieliski, wzgórza. Taraskowo, wś i folw. , pow. łomżyński, gm. Drozdowo, par. Wizna, odl 14 w. od Łomży. W r. 1876 folw. T. rozl. mr. 765 gr. or. i ogr. mr. 322, łąk mr. 57, past. mr. 12, lasu mr. 360, nieuż. mr. 14; bud. drewn. 12; las nieurządzony, młyn, pokłady torfu. Wś T. os. 9, mr. 24. Taraskowo, wś, pow. drysieński, par. Zabiały. Tarasów, leśniczówka koło Łopuszny, powiat bobrecki. Tarasowce, wś, pow. słonimski, w 4 okr. pol. , gm. Dworzec, o 40 w. od Słonima, wzn. 924 st. npm. Tarasowce, mołd. Tarasoucy, wś przy ujściu Ryngacza do Prutu, pow. chocimski gub. bessarabskiej, par. Chocim o 35 w. , przy dr. z Nowosielicy do Lipkan, ma 429 dm. , 2422 mk. , cerkiew, gorzelnię. Tarasowicze, wś nad Dnieprem, pow. osterski gub. czernihowskiej, na płn. zach. od mka Letki al. Litki, własność niegdyś monasteru pieczerskiego w Kijowie. Tarasówka 1. wś włośc, pow. święciański, w 2 okr. pol. , gm. Zabłociszki o 10 w. , okr. wiejski Cejkin, 15 dusz rewiz. i 1 osadn. w. ross. ; należy do dóbr skarbowych Konciarzyn. 2. T. , słoboda, pow. homelski, gm. Wietka, w pobliżu Wietki, ma 151 dm. , 366 mk. ; założona przez starowierców pod koniec XVII wieku. Tarasowka 1. wś nad dopł. Dniepru i błotem Hamalino, pow. czehryński, w 2 okr. pol. , gm. Szabelniki, o 20 w. płn. wschód od Czehrynia, ma 806 mk. W 1808 r. było tu 54 dm. , 481 mk. , w 1863 r. podług Pochilewicza 996 mk. Posiada cerkiew p. w. Narodzenia N. M. P. , drewnianą, wzniesioną w 1764 r. W kierunku ku wsi Bużyn ciągną się okopy. Wchodziła w skład sstwa czehryńskiego, obecnie należy do dóbr państwa. 2. T. , wś nad rz. Morozową, dopł. Morachwy, pow. jampolski, na pograniczu pow. Winnickiego, okr, pol, i par. katol. Murachwa, gm. Pieńkówka, ma 167 osad, 1128 mk. , 1065 dzies. ziemi włośc, 1523 dworskiej, 7 skar bowej i 64 cerkiewnej. Posiada cerkiew p. w. św. Jana, wzniesioną w 1775 r. , z 1328 pa rafianami, kaplicę katol. filialną dekanatu jampolskiego; młyny. Należała do klucza Murachwa Dziekońskich, dziś kilkunastu dro bnych właścicieli. Największą część posiada ją Janeccy, Romańscy, Tomasiewicze, Nieprzeccy. 3. T. , wś nad rz. Mukszą, pow. ka mieniecki, okr. pol. Maków, gm. Bahowica, par. katol. Kamienice u św. Mikołaja, ma 62 osad, 342 mk. , 244 dzies. ziemi włośc, 592 dworskiej ze Słobódką Mukszańską. Posiada cerkiew p. w. św. Jana, wzniesioną w 1865 r. , filialną par. Muksza. Należała do Marchockich, obecnie Mniszków. 4. T. , słoboda, pow. skwirski, w 3 okr. pol. , gm. Chodorków, o 48 w. od Skwiry, ma 36 mk. 5. T. , wś nad bezim. dopł. Uszki, pow. uszycki, na pograni czu pow. kamienieckiego i proskurowskiego, okr. pol. i sąd Dunajowce, gra. i par. katol. Sołodkowce o 3 w. , st. pocz. i telegr. Jarmolińce o 15 w. , o 3 w. od drogi bitej z Proskurowa do Kamieńca, ma 73 osad, 420 mk. , 415 dzies. ziemi włośc, 613 dworskiej; kilka młynów wodnych. Na gruntach wsi znajduje się fabryka piasku cukrowego, nosząca nazwę strychowieckiej ob. Strychowce. Przy cu krowni założono stacyę badań meteorologicznych. Należała pierwotnie do Sołodkowiec Humieckich, następnie ks. de Nassau, dalej Raciborskich i Rakowskich, jako wiano Mi chalskich i Chełmińskich, Rożnieckiej, a obe cnie znowu Chełmińskich. 6. T. , słoboda nad rz. Studenicą, pow. uszycki, w pobliżu Kitajgrodu, ma 10 osad. 7. T. , wś, pow. zwinogródzki, w 1 okr. pol. , gm. Tarasówka, par. katol. Zwinogródka o 10 w. , ma 3642 mk. w 1863 r. 2600 mk. . Posiada cerkiew p. w. Pokrowy N. M. P. , drewnianą, wzniesioną w 1787, na miejsce dawniejszej z 1730 r. , i uposażoną 44 dzies. W 1741 r. w parafii było 80 sadyb. Należy do klucza olszańskiego dóbr hr. Branickich. Gmina Tarasówka skła da się z 5 okręgów starostw wiejskich, obej mujących 14 nomenklatur 5 chutorów, ma jących 1506 dym. , 9624 mk. , 14412 dzies. 7160 włośc, 5357 dworskiej, 153 cerkiewnej, 1742 skarbowej. J. Kry. Dr. M. Tarasówka 1, sioło nad rz. Worsklicą, pow. bohoduchowski gub. charkowskiej. o 39 w. na płn. zach. od Bohoduchowa, ma 241 dm. , 1599 mk. Wielkorusów, cerkiew, szkoła. Istniała już w 1663 r. 2. T. , słoboda nad rzką Krasną, pow. kupieński gub. charkowskiej, o 68 w. na płd. wsch. od Kupieńska, ma 365 dm. , 1726 mk. Małorusów. 3. T. , sioło, pow. zieńkowski gub. połtawskiej, o 4 w. na płn. od Zieńkowa, przy tr. poczt. do Ha Tarasowka Tarasiówka Taraskowa Taraskowo Tarasowce Tarasowski Tarasowszczyzna Tarasy Tarasynowo Taraszcza Tarasówka dziaczu, ma 252 dm. , 3793 mk. Małorusów, cerkiew. Tarasówka, potoczek, wpadający z lew. brzegu od płd. do Porońca, dopł. Białego Dunajca. Tarasówka 1. wś, pow. zbaraski, 3 klm. na płn. wsch. od Zbaraża sąd powiat. , urz. pocz. i tel. . Na płn. leżą Kapuścińce i Hłuboczek Mały, na wsch. Roznoszyńce, na płd. W. Łubianki Niżne, na płd. zach. i zach. Bazarzyńce. Płn. zach. kraniec obszaru dotyka granicy wsi Musorowiec w pow. krzemieniec kim gub. wołyńskiej. Przez wś płynie jedno z ramion Gniezny, lew. dopł. Seretu Dniestrowego. Na praw. brz. Gniezny Woło ska góra sięga 355 mt. Własn. więk. ma roli or. 338, łąk i ogr. 94, pastw. 2, lasu 93 mr. ; wł. mn. roli or. 786, łąk i ogr. 44, past. 8 mr. W r. 1880 było 72 dm. , 393 mk. w gm. , 2 dm. , 16 mk. na obsz. dwor. 204 rz. kat. , 184 gr. kat. , 21 izr. ; 228 Polaków, 181 Rusinów. Par. rz. kat. i gr. kat. w Zbarażu. We wsi cerkiew. 2. T. , grupa domów w Wólce Horynieckiej, pow. cieszanowski. 3. T. , część Hlibowa, pow. skałacki. Lu. Dz. Tarasowo 1. zaśc, pow. oszmiański, w 4 okr. pol, o 101 w. od Oszmiany, ma 1 dm. , 17 mk. kat. 2. T. , wś i dobra nad bezim. dopł. Swisłoczy, pow. miński, w 2 okr. pol. rakowskim, gm. Stare Sioło, o 8 w. od Mińska, ma 27 osad; cerkiew paraf. p. wez. Narodzenia N. P. , z 1804 r. , ma z dawnysh zapisów dwie włóki ziemi, około 600 parafian. W XV w. dobra należały do Dowojnów; Olechno Dowojna zapisał je na wieczność żonie swojej Waśce, a ta przekazała T. z przyległościami marszałkowi Jakubowi Szukowi i Iwaszce Illiniczowi, z warunkiem, aby pamiętali o jej duszy. Zygmunt I potwierdził ten zapis d. 10 kwiet. 1518 r. w Grodnie ob. Skarbiec Daniłowicza, II, str. 294, Nr 2278. Obecnie od dość dawna mają tu Hrehorowiczowie oko ło 50 włók i Aramowiczowie około 8 1 2 włók. Miejscowość falista, grunta wyborne, szczerkowo glinkowate. J. Krz. Tarasowski, ostrów na Dnieprze, w pow. i gub. ekaterynosławskiej, powyżej Nikopola, na wprost wsi Wierchnie Tarasowskiej. Tarasowszczyzna l. zaśc. , pow. oszmiańtki, w 1 okr. pol, o 12 w. od Oszmiany, 3 dm. , 21 mk. katol. 2. T. , zzaśc. szl. , pow. święciański, w 3 okr. pol. , o 54 w. od Święcian, 1 dm. , 5 mk. katol. 3. T. Nowa, wś, pow. wileński, w 5 okr. pol. , gm. Ilino o 6 w. , okr. wiejski i dobra Mączyńskich w 1865 r. Onżadowo, o 42 w. od Wilna, 10 dm. , 85 mk. katol w 1865 r. 23 dusz rewiz. . 4 T. Stara, wś, tamże, o 40 w. od Wilna, 4 dm. , 23 mk. katol. w 1865 r. 17 dusz rewiz. ; należy do dóbr Marcinowo, Mączyńskich. 5. T. , okolica szlach. , pow. nowogródzki, o 1 milę na zach. płn. od Nowogródka, w 1 okr. niehniewickim, par. katol Nowogródek; miejscowość wzgórzysta, grunta urodzajne, szczerkowo glinkowate. Ma tu własność Wichorski. J. Krz. A. Jel. Tarasy 1. wś, pow. prużański, w 3 okr. pol, gm. Staruny, o 24 w. od Prużany. 2. T. , wś, pow. rossieński, gm. Mańkuny, par. Betygoła, o 18 w. od Rossień. Tarasy, ob. Taraż. Tarasynowo, fol. szl nad rzką Klewicą, pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , o 26 w. od Oszmiany, 1 dra. , 17 mk. katol. Taraszcza, mto powiat. gub. kijowskiej, pod 49 34 płn. szer. a 48 11 wsch. dłg. , o 120 w. na płd. od Kijowa, w kotlinie między rz. Kotłujem a Hłyboczkiem al. Hołubcem położone, jest dokoła lasami otoczone. Ma 1658 dm. 3 mur. , 15, 054 mk. w 1887 r. , w tej liczbie 10, 168 praw. , 280 kat, 177 rozkoln. , 4429 żyd. , 3 cerkwie soborna p. w. św. Jerzego, drewniana, wzniesiona w 1753 r. na miejsce dawniejszej w 1740 r. i dwie niewielkie cmentarna p. w. św. Zofii, wzniesiona w 1804 r. przez Zofię Piaskowską i Uśpieńska, niewiadomej erekcyi, kaplicę kat. od 1855 r. par. Koszowata, zwykłe władze powiatowe, szkoły miejskie męska i żeńska, szpital miejski, 67 sklepów, st. telegr. i st. poczt. na dawnym trakcie kijowskonowomir horodzkoodeskim, między Trockiem o 16 w. a Baraniem Polem o 22 w. . T. dotychczas była najlichszem z miast powiat. gub. kijowskie, obecnie jednak zdaje się dążyć ku lepszemu. Ulice jej otrzymały bruk a przemysł i handel zaczyna się podnosić. W 1880 r. były tu 4 fabryki, zatrudniające 41 robotników i produkujące za 71, 032 rs. W 1871 r. wydano świadectw handlowych 2 kupcom 1ej gildy, 103 kupcom 2ej gildy, 312 na handel drobiazgowy, 11 na handel przenośny, 82 na przemysł mieszczański i 394 dla pomocników handlowych. Targi odbywają się 3 razy tygodniowo. Do msta należy 2325 dzies. i 7 młynów wodnych; dochody w 1869 r. wynosiły 8764 rs. , wydatki w 1880 r. doszły do 10, 945 rs. Mieszczanie chrześcianie zajmują się przeważnie rolnictwem oraz kołodziejstwem i bednarstwem, żydzi zaś rzemiosłami i drobnym handlem. Wyrabiane tutaj wozy, bryczki, koła i hołoble rozchodzą się w dalekie bezleśne strony. W ostatnich czasach starano się rozpowszechnić między mieszkańcami hodowlę jedwabników. Brzmienie nazwiska T. jak i rzeczki Kotłuj, zdaje się być tatarskiem. W XVI w. 1570 r. było to samotne uroczysko, rzucone śród opuszczonych i nieznanych miejsc sstwa białocerkiewskiego. Szlak czarny tatarski tędy przechodził, Tarasówka Tarasowo i ztąd zakątek ten był niezaludniony. W 1611 r. Zygmunt III na sejmie w Warszawie nadał uroczysko T. bojarzynowi białocerkiewskiemu szlachetnemu Lisiewiczowi, z tem jednak, aby ten służbę wojenną przy p. sście albo namiestniku odprawował Lustr. sstwa białocerk. , 1611 r. . Lesiewicz jednakże jak i syn jego Mikołaj nie zasiedlili T. Ostatni stawiąc się upornie i objawiając nieposłuszeństwo sście Stanisławowi Lubomirskiemu, do Kozaków zaporoskich się przyłączył Lustr. sstwa białocerk. , 1622. Następnie posiadł to uroczysko Lubar Ostrowski, ale i ten go nie zasiedlił. W źródłach natrafiamy na wzmiankę, że około 1663 r. trzymał to uroczysko Kazimierz Rodkiewicz. Pierwszym twórcą osady tutejszej był pułkownik Błędowski, ssta trembowelski, któremu w nagrodę za wypędzenie Szwedów z Lublina 1709 r. nadał był król August II uroczysko to wiecznością. Jednakże donacya ta stała się następnie powodem wielu zawikłań, albowiem T. oddawna będąc attynencyą Białej cerkwi a tem samem majętnością koronną, już jako taka nie mogła w prywatne przechodzić ręce na prawie ziemskości. Oczywiście, że król dał ją był ad male narrata. Ale zaledwie nowopowstała ta wioska zaczęła się zaludniać, gdy w 1711 r. kozak Orlik, stronnik Karola XII, wpadłszy do niej, zniszył ją ze szczętem, tak że na sejmiku boni ordinis szlachta wwdztwa kijowskiego zredukowała dla niej podatek skarbowy na pół dymu, a to ab ratione desolationis i rozejścia się poddanych Laudum w. kijow. z 1715. Jednakże Błędowski niezaprzestał dalszej kolonizacyi; wioska wzrosła na miasteczko, tak że w 1722 r. wyrobił on u króla przywilej dla miasteczka na cztery do roku jarmarki. August II w przywileju powiada czułości i dobroczynności królewskiej rzecz przyzwoitą bacząc, pomnażać dobra poddanych i fortuny onych, snadnie skłoniliśmy się do tego, za instancyą do nas przez panów rad Naszych przy boku Naszym rezydujących wniesioną, abyśmy m. Taraszczy nazwanemu, w wdztwie kijowskiem leżącemu, 4 jarmarki w rok na Święta ruskie, pierwszy na dzień św. Juria, drugi na św. Onufrego, trzeci na Rożdestwo Bogarodzicy ruskiej, w niedzielę środopostną naznaczyli etc. Arch. J. Z. R. , część I, t. 1, str. 239. Tenże król nadał T. herb, przedstawiający w białem polu bieżącego zająca. Podług taryfy z 1724 T. liczyła 60 domów osiadłych, podatki opłacających. Z każdym rokiem osiedlenie rosło. Mamy przed sobą akta procesu wytoczonego Błędowskiemu przez Niemiryczów, kasztelaniców połanieckich, w 1733 r. o zbiegłych poddanych z ich dóbr Wyszewicz na Polesiu do TaraszSłownik Geograficzny T. XII. Zeszyt 135. czy. Ludność osiadająca w T. składała się z różnych burłaków, zuchwałych. Po śmierci Błędowskiego 1736 r. Taraszczą władała żona jego Joanna z Rościszowskich, która następnie powtórnie wyszła za Ambrożego Strutyńskiego. W 1736 r. gubernatorem T. był Bazyli Medwedowski. Na zamek wpadli hajdamacy z Siczy, żonę mu zamordowali, nad nim samym pastwili się Arch. J. Z. R. , cz. III, t. 3, str. 260. W r. 1740 na miejscu dawnej stanęła nowa cerkiew p. wez. św. Jerzego. Parafia jej liczyła 80 domów. Tymczasem T. , jako już całkiem odrębna tenuta, od sstwa białocerkiewskiego oderwana, została przez Augusta III nadaną Józefowi i Joannie z Komarnickich Buszowskim, miecznikostwu latyczowskim, którzy na Wołyniu wś Łysin posiadali. Strutyńska atoli nie uznawała tego nadania i pomimo dekretów asesorskich, odsądzających ją od tych dóbr, opierając na naturze dóbr jakoby ziemskiej, wytoczyła proces naprzód w sądzie ziemskim, potem poszła do trybunału, który przyznał jej słuszność, a Buszowskich skazał na winy prawne, za które egzekucyą sąd krzemieniecki do dóbr Buszowskich Łysina nakazał. Skazani skarżyli się Augustowi III; egzekucya została wstrzymana mandatem królewskim 1736 r. W braku źródeł nieznany nam jest dalszy tok sprawy, ale się zdaje, ze Buszowscy wygrali ją w końcu, skoro nie Strutyńska ale oni w T. nadal się osiedzieli. Lustracya sstwa taraszczańskiego, dokonana za Joanny Buszowskiej w 1765 r. , tak się wyraża poddani jedni płacą czynsz, a pańszczyzny nie robią i motków nie przędą; drudzy płacą czynsz mniejszy i po motku na rok przędą z przędziwa dworskiego; wszyscy zaś koszą po 2 dni. Mczko ma 78 chałup chrześciańskich, 3 libertowanych, 2 słobodzianów, jest tu 13 kozaków, 26 żydów osiadłych. Młynów w mczku 4; płacą pokolewszczyznę. Intrata sstwa 10995 zł. 12 gr. ; z tej detrunkuje się gubernatorowi salarium z ordynaryą zł. 429 gr. 18. Zamek nad rz. Hłuboczkiem, w koło palami ostawiony. Brama wjezdna z drzewa ciosanego budowana, nieskończona, bez wierzchu; w środku zamku obudowanie takowe budynek duży, z dwoma izbami i z dwoma alkierzami, drugi budynek niedaleko. Bramy z izbą, alkierzem i komorą w sieniach. Lochów kopanych, drzewem ze środka wybudowanych dwa; śpichlerzyk niewielki jeden, stajnia i wozownia pod jednym nakryciem, w węgieł, nowe. Wsi należące do sstwa Lesowicze i Dulickie. Uroczyska puste są Krzywa rzeczka, Łysa góra, Suchy jar, Łebedyna grobla, Łozowata grobla, Mochowe jezioro, Berozowyj haj, Krymlit, Sto Taraszcza rożowa mogiła, Sepaczycha, Hniszkowszczyzna, Szyłow sad, Budzianski las, Chryszczate Jary, obapuł Cecylii, Hniliszcze, Moskalow jar. Podług lustracyi 1789 r. posiadaczem sstwa, z 8 wsi złożonego i czyniącego dochodu 55084 złp. 26 gr. , jest Mikołaj Piaskowski, podkomorzy krzemieniecki. W mku było 14 domów rynkowych chrześc. , 31 żydowskich, 14 zatylnych chrześc. , 31 żydowskich, na przedmieściu 132 domów, cerkiew i 6 młynów. Zamek na gorze wysokiej, wałem otoczony, na ktorym palisada dębowa, od wjazdu brama i na niej mieszkanie; dwór i inne zabudowania bardzo stare i opadłe. Taryfa z 1790 r. liczy w T. 265 dymów, a że coraz zwiększa osiadłość swoją, dla tego Stan. August w 1791 r. przywilej lokacyjny miastu temu daje, za wolne miasto Rzpltej ogłasza, ziemie miejskie i przedmieścia odgraniczyć każe, od juryzdykcyi ziemskich i starościńskich wyzwala, a miejskiej i magistratowi poddaje, odwołanie od sądu miejskiego do sądów apelacyjnych wdztwa naznacza; magistrat i urząd przed sądami asesorskimi koronnymi odpowiada; do pospolitych podatków miejskich obowiązuje. W 1791 r. dnia 10 sierpnia na zasiadaniu miejskich deputatów kijowskiego wydziału dla wyboru plenipotenta, na sejm pięciu asesorów apelacyjnego wydziałowego sądu, został wybrany w Żytomierzu z miasta T. na asesora Antoni Daszkowski. Deputatem na temże zasiadaniu z mta T. był Wrzeszewski Arch. J. Z. R. , cz. V, t. 1, str. 519. Ssta T. Mikołaj Piaskowski był ziemianinem bracławskim. Od Stanisława ks. Lubomirskiego w 1766 r. kupił Krasne w pow. jampolskim, wraz z 9cią okolicznemi wsiami. Tam miał swoją stałą rezydencyę. Jeszcze w r. 1801 trzymała sstwo wdowa jego Zofia z Szaniawskich. Ona to fundowała tu cmentarną kaplicę p. wez. św. Zofii, oraz domy schronienia dla ubogich. Po rozbiorze Rzpltej ukazem rządzącego Senatu sstwo taraszczańskie darowane zostało bar. Hogierowi, emigrantowi z Hollandyi, ożenionemu z hr. Worońcówną Andrejewski, Istor. mater. , zesz. I, str. 205. Zrazu T. należała do nowoutworzonego pow, piatyhorskiego, w 1801 r. sama została stolicą powiatu, który zaczął nosić nazwę taraszczańskiego. Sstwo zmniejszyło się o wiele, ile że w 1799 r. jeszcze Juśkow Roh należący doń, został darowany wiecznością gubernatorowi Miłaszewiczowi Andr. , Istor. mater. , zesz. I, str. 205 a w 1820 r. bar. Hogier sprzedał Lesowicze hr. Branickiej. Lekarz miejscowy Adolf Rykman w 1890 r. zostawił w rękopiśmie Opis mta Taraszczy pod względem lekarskim i topograficznym. Nadto tenże Rykman, jako artysta amator, zostawił w kaplicy taraszczańskiej wyrzeźbioną figurę Matki Boskiej. W kościele paraf, w m. Koszowacie jest kiłka obrazów olejnych jego pędzla. W samej T. są ślady starożytnych wałów. Wał t. zw. atamański poczyna się w odległości 7 w. od T. , w lesie do tego miasta należącym. Ma 2 w. długości. O 7 w. od T. we wsi Czerninie znajduje się mogiła Łysa, mająca do 20 sąż. wysokości a 200 sąż. obwodu. Edward Rulikowski Taraszczański powiat, utworzony w 1800 r. z pow. piatyhorskiego i lipowieckiego, który w 1805 r. został oderwany, zajmuje środkową część gubernii i graniczy od płn. z pow. skwirskim i wasylkowskim, od wsch. z pow. kaniowskim, od płd. z zwinogródzkim i humańskim, od zach. z lipowieckim i berdyczowskim. Podług wymiarów Strjelbickiego ma on 60, 5 mil al. 2932, 8 w. kw. Z 295, 208 dz. należy 139, 348 dz. do włościan, 128, 878 do właśc. większych posiadłości, 5659 do cerkwi, 24, 059 do apanaży udiełów, 586 do skarbu i 2678 do mta Taraszczy. W środkowej części powiatu przechodzi z zachodu na wschód dział wodny pomiędzy rzekami systematu Dniepru Roś i Bohu Tykicz, w skutek czego powierzchnia tu jest falista a nawet miejscami górzysta, np. około wsi Skała i Wysokie. W płn. części powiatu, pomiędzy wsiami Mikołajówką, Ostrą Mogiłą, Burkatówką i lewem wybrzeżem Gniłego Tykicza ciągnie się odkryta równina, zajmująca do 100 w, kw. Wysokość absolutna oznaczoną została tylko w 3 miejscach pod wsią Chreszczaty Jar 842 st. npm. . Suchy Jar 853 st. i Fediukówka 788 st. Glebę stanowi głęboki pokład czarnoziemu i tylko na pochyłościach wzgórzy gliniasty. Z ciał kopalnych znajduje się we wsi Hałajki słynna z białości glina kredowa, której miesięcznie wydobywają do 800 wozów, wartości 1000 rs. , we wsi zaś Czerepin wyborna glina garncarska. Powierzchnia powiatu zroszona jest rzekami systematu Dniepru i Bohu. Przedstawicielką pierwszego jest Roś, przybierająca w granicach powiatu Rośkę, Kisłówkę, Torczycę, Mołocznę i Kotłuj; przedstawicielami zaś Bohu Tykicze Górski i Gniły. Do Tykicza Górskiego uchodzą Postaw, Wowniawka, Torcz, Olszanka; do Gniłego zaś; Krasiłówka, Bojarka, Berezianka, Bahwa, Hajsicha, Cycylia i in. Wszystkie te rzeki nie są ani spławne, ani żeglowne. Jezior nie ma. Z błot zaś najważniejsze błoto Cycylia, zaczynające się pod wsią Żurawlichą i ciągnące się koło wsi Płoskie, Jasinówka do Ostrej Mogiły, do 20 w. długie, od 250 do 500 saż. szerokie, dno ma grzęskie, w niektórych tylko miejscach dostępne dla pieszych. Z powodu odległości powiatu od rzek spławnych, przechowało się Taraszcza Taraż Taraszcza Taraszyszki Tarbiejewo Tarbucie Tarce Taraszcza tu więcej lasów, niż w innych południowych powiatach gubernii, pomimo to zajmują one zaledwo 18 ogólnej przestrzeni. Przeważają lasy liściaste, zwłaszcza zaś dębowe. W 1887 r. było w powiecie bez mta T. 187, 593 mk. 94, 193 męż. i 93, 400 kob. , w tej liczbie 162, 391 praw. , 3740 kat. , 1150 rozkoln. , 10 protest. , 8 mahomet. i 20, 284 żyd. W 1871 r. było 152, 857 a w 1881 r. 169, 954 mk. Ludność zamieszkuje 245 osad, w tej liczbie mto T. , 6 miasteczek Koszowata, Piatyhory, Stawiszcze, Tetyjów, Żaszków i Żywotów, 91 siół, 25 wsi i 122 z drobnych osad, jak chutory, fermy, osady fabryczne, karczemne i in. Pod względem administracyjnym powiat dzieli się na 3 okręgi policyjne stany Żydowska Hrebla, Stawiszcze i Tetyjów i 13 gmin Buzówka, Juszków Róg, Kaszperówka, Koszowata, Krasiłówka, Krywiec, Piatyhory, Stawiszcze, Strzyżawka, Tetyjów, Żaszków, Żydowska Grebla i Żywotów Stary, obejmujących 159 okręgów starostw wiejskich. Pod względem sądowym dzieli się powiat na 4 okręgi sądów pokoju Taraszcza, Stawiszcze, Teterówka i Skibińce i 2 rewiry inkwirentów sądowych Taraszcza i Tetyjów. Pod względem kościelnym powiat obejmuje 5 okręgów błahoczynii prawosławnych; 4 parafie katolickie Stawiszcze, Tetyjów, Koszowata i Piatyhory, należące do dekanatu humańskiego. Główne zajęcie mieszkańców stanowi rolnictwo. Podług danych za 1872 r. zasiano w powiecie pszenicy 51, 000 czetw. , żyta 46, 400 cz. , owsa 29, 200 cz. , jęczmienia 30, 000 cz. , tatarki 30, 000 cz. , innych gatunków zbóż 29, 200 cz. , kartofli 16, 900 cz. ; zebrano zaś pszenicy 204, 400 czetw. , żyta 185, 500 cz. , owsa 146, 000. cz. , jęczmienia 150, 300 cz. , tatarki 149, 800 cz. , innych gatunków zbóż 119, 100 cz. , kartofli 84, 600 cz. Od czasu rozwoju fabryk cukru ważną gałęź rolnictwa stanowi uprawa buraków, pod któremi w r. 1863 znajdowało się 5200 dzies. Hodowla bydła dość rozwinięta. W 1887 r. było w powiecie 28, 681 sztuk koni, 42, 315 bydła rogatego, 85, 305 owiec, 29, 964 nierogacizny, 1200 kóz. Nadto mieszkańcy zajmują się wyrobem naczyń drewnianych, wozów, sań i t. p. , czumactwem, wychodzeniem na zarobek do gubernii stepowych i pracą na miejscowych fabrykach. W 1880 r. było w powiecie 30 fabryk, zatrudniających 1831 robotników i produkujących za 3, 053, 821 rs. , w tej liczbie 6 cukrowni, na których przerobiono 499, 222 berkowców. Handel znajduje się w ręku żydów i koncentruje się w T. i miasteczkach, gdzie też odbywają się nieznaczne targi i jarmarki. Marszałkami szlachty pow. taraszczańskiego byli w porządku alfabetycznym Jastrzębski Jakub h, Dołęga 1809 11, Sarnecki Ignacy h. Ślepowron, Szostakowski Feliks h. Łabędź, Zakrzewski Jan h. Gryff 1807, Zaleski Wiktor h. Luhicz 1817. J. Krz. Taraszcza, wś, pow. kaniowski, w 3 okr. pol. , gm. Taraszcza, par. kat. Łysianka, o 52 w. od Kaniowa, na lesistej wyniosłości położona, ma 1315 mk. w 1863 r. 785 mk. . Posiada cerkiew Pokrowską, drewnianą, wzniesioną w 1862 r. , na miejsce dawniejszej z r. 1743 i uposażoną 40 dzies. ziemi. Wchodziła w skład sstwa korsuńskiego, obecnie należy do klucza korsuńskiego dóbr ks. Łopuchina. Gmina składa się z 9 okręgów starostw wiejskich, obejmuje 14 nomenklatur 2 fabryki cukru, 3 fermy, 1 karczma, mających 1530 dym. , 14, 972 mk. , 8807 dz. 7646 dz. ziemi włośc, 901 dwors. , 260 cerkiewnej. J. Krz. Taraszyszki, wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Ludwinów, odl. od Kalwaryi 15 w. , ma 11 dm. , 49 mk. , 317 mr. W 1827 r. 5 dm. , 50 mk. Wchodziła w skład dóbr rządowych Ludwinów. Taraszyszki, w dok. Tararyszki 1. Nowe, wś, pow. trocki, w 1 okr. pol. , gm. i dobra skarbowe Międzyrzecze o 16 w. , okr. wiejski Porudomino, 8 dusz rewiz. włościan i 4 osadn. w. ross. 2. T. Stare, wś, tamże, o 19 w. od Międzyrzecza, 36 dusz rewiz. W 1569 r. wś Tararyszki wchodziła w skład ststwa rudnickiego Rudniki. Taraż, dwa pobliskie folw. , pow. piński, w 2 okr. pol. i par. kat. Lubieszów, gm. Kuchecka Wola. A. Jel. Taraż Nowy i Stary, w dok. Taraz, Tarasy, dwie wsi nad Ikwą, u podnóża pasma wzgórz, w pow. krzemienieckim, w pięknem położe niu, w kluczu oleksinieckim, o 3 w. od Poczajowa. Był tu browar, wyrabiający słynne niegdyś na całą okolicę piwo owsiane, hamer nia, wody żelazne. Stara osada. W 1545 r. własność ks. Dymitra Wiśniowieckiego. Po dług reg. pobor. pow. krzemienieckiego z r. 1583 należy do Wiśniowca ks. Andrzeja Wiśniowieckiego, wwdy wołyńskiego, który pła ci od 22 dym. , 7 ogrodn. , 2 kół waln. Jabło nowski, Wołyń, 135. J. Krz, Tarbiejewo, wś, pow. wiaziemski gub. smoleńskiej, przy trakcie z Wiaźmy do Iwaszkowa, o 19 w. od Wiaźmy. Tarbucie, wś, pow. szawelski, gm. Żagóry, o 56 w. od Szawel. Tarce, Tarszicze r. 1399, Tarscze 1579, Tarszce, Tarszcze, Tarcze, majętność, w pow. pleszewskim Jarocin, o 7 klm. na wsch. płn. od Jarocina poczta i st. dr. żel. , śród lasów, u źródeł strugi spływającej do Lutyni dopł. Prosny. Graniczy z Bachorzewem, Wilkowyją parafia, Łuszczanowem, Lubienią i Ra Tarchalin cendowem; 11 dm. , 235 mk. kat. , z folw. na Łuszczanowie 1941 ha obszaru 508 roli, 58 łąk, 29 past. , 1318 lasu, 27 nieuż. i 0, 43 wody; czysty doch. grunt. 10, 468 mrk; właścicielem jest Stan. Józef Ostroróg Górzeński. Wspaniały pałac. W skład okr. dwor. wchodzą leśniczówka Tarzecka i Johannesthal. Komes Tarscinus, któremu Przemysław II nadał w r. 1293 Ostrów nad Prosną Kod. Wielkp. , n. 701, pisał się prawdopodobnie z Taro. W r. 1395 99 występuje Mikołaj z T. Tarzecki Akta gr. wielkp. II, 420, 821. W r. 1437 1499 przystąpiono do działów; r. 1577 Tarzeccy, dziedzice T. i Żórawieńca, prawowali się o wycinanie lasów z sąsiadami na Wilkowyi, Łuszczanowie, Kąt. ach i Radlinie; podobna sprawa o las, zwany Goździec, toczyła się w r. 1589 Akta kaliskie. Około tego czasu należały T. z 1 łan. os. i 4 zagr. do Jakuba Tarzeckiego; r. 1620 dziedziczył tę majętność Piotr Twardowski. Było tam 1 łan, 1 zagr. , 1 komor. Później wchodziły T. w skład dóbr koźmińskich i radlińskich. E. Cal. Tarchalin, Tarchalino, Tarche i Tarchelin 1845 r. , wś i dwór, pow. krobski Rawicz, tuż pod Bojanowem par. prot. , poczta i st, dr. żel. , par. kat. Gołaszyn. Około r, 1564 biskup pozn. pobierał z 5 1 2 łan. os. na T. po 14 gr. fertonów; r. 1580 były tu 4 łany os. , 6 zagr. , 6 komorn. , 50 owiec i 2 wiatraki. W XVIII w. dziedziczył T. Jan Pruski; po tem nastali Niemcy. Wś ma 18 dm. , 111 mk. 12 kat. , 99 prot. i 187 ha 171 roli, 4 łąk, 3 lasu. Dwór ma 5 dm. , 56 mk. 22 kat. , 34 prot. i 264 ha 206 roli, 25 łąk, 16 lasu. Ob. Tarchaly. E. Gal. Tarchalskie, mylnie Tarchulskie, leśnicz. do Przygodzic, pow. odolanowski Ostrowo, o 9 klm. na płd. od Ostrowa. Tarchały, wś i dwór, pow. odolanowski, o 2 1 2 klm. na płn. wschód od Odolanowa par. i poczta; st. dr. żel. w Ostrowie i Pobiedziskach o 9 klm. Tarchałę, Przybysławę, żonę, i Klemensa, brata jego, wymienia stara księga bractwa klasztoru lubińskiego Pomn. Dz. Pol. , V, 582; Tarchali Ovis w gronie innej szlachty najeżdża r. 1271 i łupi wsi biskupa wrocławs. w okolicy Milicza na Szląsku Kod, Wielkp. , n. 613; Dzierżysław Tarchała około r. 1388 bierze z Tomisławą, wdową po kasztelanie moderskim, Srocko Małe i Wielkie w okolicy Mosiny i Czempinia; Bogusław Tarchała występuje współcześnie w okolicy Grodziska i Wielichowa. Tam siedzieli też Rotenborkowie, których pasierb, Tarchalin, syn Janusza, w r. 1398 karany był w Kościanie za kradzież konia Akta gr. wielkop. . W r. 1498 dzielono się T. ; r. 1579 posiadali tu Szczęsny i Wojciech Tarchałowie 3 łany os. i 3 zagr. ; Boniński Jakub i Krąkowski Paweł po łanie os. ; w r. 1620 było na T. 4 łany km. , 3 zagr. i tyluż komorn. z bydł. ; r. 1621 przystąpiono do podziału T. i Czekanowa. T. weszły później w skład dóbr przygodzickich; w nowszych czasach rozdzielono je na Wielkie i Małe T. Folw. na Wielkich T. ma 10 dm. , 77 mk. ; wś z Małemi T. 26 dm. , 199 mk. i karczmą Przerwą tworzy okr. wiejski, mający 101 dm. , 717 mk. 713 kat. , 4 prot. i 592 ha 372 roli, 124 łąk, 4 lasu. E. Cal. Tarchomin, wś i kilka folw. nad Wisłą, pow. warszawski, gm. Jabłonna, par. Tarchomin, leży na praw. brzegu Wisły, o 8 w. na płn. zach, od Warszawy, prawie naprzeciw Burakowa, posiada kościół par, murow. , 230 mk. ; przyst. dr. żel. nadwiślańskiej, zwany Płudy, leży na obszarze dworskim T. Istnieje tu fabryka pudrety. W 1827 r. było 10 dm. , 184 mk. Dobra T. składały się z 3ch folw. , z obszarem 2407 mr. Około r. 1880 rozpoczę to rozprzedaż częściową obszaru dworskiego, skutkiem czego z dóbr pozostała tylko rezydencya dworska z małym obszarem. W skład dóbr wchodziły poprzednio wsi T. os. 21, mr. 75; Dąbrówka Szlachecka os. 21, mr. 204; Dąbrówka Grzybowska os. 8, mr. 97; świdry os. 17, mr. 161; Kępa Tarchomińska os. 18, mr. 306. Być może, iż o tej wsi wspo mina dokument, którym Krystyn de Chrosna nadaje bisk. pruskiemu Krystynowi wsi Tarchomino i Grodcovo. Akt spisany był r. 1223 w Brzeźnie Bresno, wobec ks. Le szka, Konrada mazow. i Henryka szląskiego. Perlbach odnosi ten akt do osad ziemi cheł mińskiej Pommern. Urkund. , 18. W 1239 r. nadaje ks. Bolesław mazow. aż trzy wsi nad Bugiem dziś pow. radzymiński templaryuszom, którzy także mieli swą siedzibę zape wne w znacznem oddaleniu od tych okolic. Kościół paraf. obecny wzniesiony został przez Ossolińskich w r. 1583. T. par, , dek. war szawski, 1860 dusz. Br. Ch. Tarchomińska Kępa, wś nad Wisłą, pow. warszawski, gm. Jabłonna, par. Tarchomin, leży o kilka wiorst na płn. zach. od Tarchomina, na kępie utworzonej przez łachę wiślaną, ma 91 mk. , 208 mr. Tarchów, wś nie istniejąca obecnie. Wymienia ją Długosz L. B. , III, 496, w par. Trzcinica dziś w pow. jasielskim, jako wś królewską, tenutę Jana Gamratha h. Sulima. Wś miała łany km. , zagrody, karczmy i folwark a dziesięciny pobierała czwarta prebenda u św. Floryana na Kleparzu w Krakowie. Tarchówka, przyległ, dóbr Czemierniki, w pow. lubartowskim. Tarchwitz, 1461 r. Targewicz, dobra i wś, pow. ziębicki, par. ew. Reichau, kat. Henrykowo. W r. 1885 dobra miały 161 ha, 2 dra. , Tarchalin Tarchalskie Tarchały Tarchomin Tarchomińska Kępa Tarchów Tarchówka Tarchwitz Tarczal Tarcza 23 mk. 15 kat. . Wś 284 ha, 35 dm. , 247 mk. 110 ew. . Tarcza, rzeczka w hr. szaryskiem, na Węgrzech, ob. Toryska. Tarcza, potok, dopł. Tajny, wpadającej do Zbrucza. Wypływa koło fol. Stadnica, w miejscu, gdzie się prawie schodzą z sobę powiaty tarnopolski, skałacki i husiatyński, o 7, 5 klm. na płd. zach. od Grzymałowa. Same źródliska T. leżą w pow. trembowelskim. Zrazu płynie Wielkiemi skrętami na zach. aż do Ły sej Góry albo Eleonorówki, tworząc granicę między pow. husiatyńskim a tarnopolskim i skałackim i przyjmując z lew. brzegu potok od Hleszczawy. W Łysej Górze zmienia kie runek na płd. i rozlewając się kilkakroć w tak zw. Głodne stawy, zmierza do Kluwiniec, gdzie zwraca się na zach. i płynie w tym kie runku przez Wierzchowce do Peremiłowa. Tu jeszcze raz zmienia kierunek na płd. , prze pływa na Karaszyńce i w Chorostkowie ucho dzi do stawu, który tworzy tu Tajna. Dłu gi 21 klm. Tad. Wiśn. Tarczal, Tarcal, mko nad rz. Taktą, w hr. ziemneńskiem Zemplin, Węg. , w Hegyallyi, niedaleko Tokaju, w pięknej okolicy, ma kościół par. katol. i ewang. , synagogę, st. kolei żel. cisańskiej, st. poczt. , 2979 mk. Ziemia wydaje bez nawozu wszelkie rodzaje zbóż i owoców. Uprawa wina, zaliczonego do najszlachetniejszych, słynne jarmarki. W 1678 r. poczynili tu Turcy pod Ali Begem z agą Kara Hasanem znaczne zniszczenia; 1679 r. panowała zaraza morowa; 11 maja 1689 r. wymarzły zupełnie winnice, co się także stało poprzednio 1685 r. na św. Grzegorza. Tarczanka, właściwie Tarczynka, niekiedy Podgoszczą zwana, rzeczka, powstaje w stronie zach. od os. Tarczyna, w pow. grójeckim, z połączenia się strumieni i zlewów wód polnych w okolicach wsi; Jeziorzany, Świętochów, Jeżewice i Suchodół, płynie w kierunku płn. wsch. do Tarczyna, następnie zwraca się ku wsch. i wsch. płd. , przepływa koło wsi Komorniki, Ruda, Prace Małe i Duże i uchodzi do Jeziorny z lew. brzegu, nieco poniżej wsi Łoś, leżącej nad Jeziorną z praw. brzegu. Tarcze, wś włośc, pow. siedlecki, gm, Czuryły, par. Zbuczyn, posiada szkołę początk. , urząd gm. , 18 dm. , 105 mk. , 848 mr. W 1827 r. było 15 dm. , 77 mk. Część tej wsi wchodziła w skład dóbr Cielemęcz. Według reg. pob. pow. łukowskiego z r. 1531 wś T. miała 1 łan. W r. 1552 płacono od 1 1 4 łanu. W r. 1580 p. Stanisław Mieczkowski i od sąsiad swych od 4 włók, które orzą sami, fl. 2, od 2 zagród bez ról gr. 8. Summa fl. 2 gr. 4 Pawiński, Małop. , 383, 396, 415. Br. CA. Tarczek, zapewne Tarżek, r. 1228 Tarsc, u Długosza Tharszek, wś, fol. majorat rząd. , os. młyn. nad rz. Psarką Ponikłą, pow. iłżecki, gm. i par. Tarczek, odl. 32 w. od Iłży. Leży śród pasma Łysogór, o 3 1 2 w. na wschód od Bodzentyna, graniczy ze Świętomarzą od wschodu. Posiada kościół par, murowany, młyn wodny. Wś ma 52 dm. , 378 mk. , 520 mr. włośc. i 520 mr. folw. majoratu gen. Kruedenera; os. młyń. rząd. ma 3 dm. , 7 mr. ; 2gi folw. Włodzim. Kondaki 1 dm. , 89 mr. W 1827 r. było 31 dm. , 229 mk. Była to odwieczna własność bisk. krakowskich, którzy posiadali tu swój dworzec i wznieśli przy nim kościołek, podobno już w r. 1067. Iwo, bisk. krak. , otrzymuje r. 1227 przywilej Leszka Białego na osadzanie Niemców w okolicy Tarska Kod. katedry krak. , I, N. XVII. Na akcie z r. 1228, wydanym w Skaryszewie przez ks. Grzymisławę, podpisał się Prandota praepositus de Tarsc. Osada targowa musiała się pomyślnie rozwijać, gdy Bolesław Wstydliwy, uposażając klasztor w Zawichoście r. 1257 przeznacza między innemi decem marchas argenti in Tharsc, villa episcopi, que singulis annis in signum dominii recipere consuevimus Kod. Małop. , I, 53. Bolesław dux Cracoviae et Sand. , nadając r. 1275 przywileje cystersom wąchockim, udziela ich targowisku przy kościele w Wierzbicy te swobody, które ma biskup krak. w Tarsku i Iłży jure Theutonicorum. Konrad ks. mazowiecki, wojując z Bolesławem, spalił podobno i złupił osadę w r. 1244. Litwini przechodzili tędy w r. 1268. Głośny z burzliwego życia bisk. krak. Paweł z Przemankowa zakończył życie w tutejszym dworcu. Biskup Bodzanta przeniósł targowisko na miejsce, w którem istnieje dziś Bodzentyn i nazwał nowe miasto od swego nazwiska. Dochód z karczem w T. należał do scholastryi kieleckiej którą za to wynagrodził Bodzanta w r. 1364 dziesięcinami ze wsi Umianowic Długosz, L. B. , I, 450. W opisie T. Długosz powiada, iż było tu niegdyś znaczne miasto biskupio oppidum notabile. W połowie XV w. jest T. wsią biskupią, mającą 12 łan. km. , dających biskupom krak. dziesięcinę, wartości do 12 grzyw. Folwark biskupi dawał pleban. miejscowemu L. B. , II, 461. R. 1581 było tu 21 osad. , 11 łan. i 10 1 2 prętów, 1 ogr. , 3 komorn. ubogich Pawiński, Małop. , 191. Kościół paraf. , p. w. św. Idziego, przechował się dotąd w pierwotnej zapewne postaci. Jest to niewielka budowla 25 kroków długości, 15 szerok. , z kamienia ciosowego, bez tynku, z maleńkiemi okienkami, W kościele znajdują się starożytne obrazy na drzewie, kielich srebrny z r. 1626. Nad drzwiami napis umieszczony po restauracyi dokonanej w r. 1803 kosztem rządu austryackiego. Napis ten podaje rok 1067 jako datę Tarcza Tarczanka Targasy Targaz Tarda Tarejki erekcyi. Opis i rysunek kościoła podał kś. Siarkowski w Tyg. Illustr. z r. 1880, t. IX. T. par. , dek. iłżecki, 1232 dusz. Tarczek gm. należy do sąd. gm. okr. VII w Rzepinie, urz. gm. w Świętomarzy, st. pocz. w Wąchocku. Gmina ma 7822 mr. obszaru, 450 dm. 2 mur. , 3762 mk. W skład gm. wchodzą Brzezie, Brandys os. młyn. , Dąbrowa rządowa, Dąbrowa pokościelna, Grabków, Jadowniki, Jawór Opatowski, Krajków, Łomno, Modrze wie, Sierzawy, Świętomarz, Tarczek, Wojcie chów, Wymysłów, Zarzecze. Br. Ch. Tarczówek, przyl. dóbr Masłomiąca, w pow. miechowskim. Tarczyn, w XIV w. Tarczyno, os. miejska, dawniej miasteczko, nad rzką Tarczanką dopł. pobliskiej Jeziorny, w. pow. grójeckim, gm, Komorniki, par. Tarczyn, odl. 28 w. od Warszawy, 12 w. od Grójca, leży przy szosie warszawskoradomskiej. Posiada kościół par. murowany, szkołę początkową, st. poczt. , dom przytułku dla ubogich, sąd gm. , urząd gm. , około 100 dm. drewnianych i do 1500 mk. Bo mieszczan należy 482 mr. ziemi. W r. 1827 było 54 dm. , 560 mk. ; 1858 r. 59 dm. 6 mur. , 994 mk. 639 żydów. Jest to starożytna osada, pierwotnie wieś książęca, położona przy krzyżujących się tu traktach z Radomia do Warszawy a z Łowicza i Sochaczewa do Czerska. Zapewne na początku XIV w. powstała tu parafia z kościołkiem p. w. św. Mikołaja. Fundator może ks. Trojden, 1341 nadał kościołowi jako uposażenie samą wieś. Blizkość Warszawy i Czerska pozwalała obsadzać przy tutejszym kościołku kapelanów książęcych. Książę Kazimierz dokumentem znanym jedynie z odpisu, posiadającego mylną datę r. 1303, wydanym w Warszawie, podobno 1353 książę 1354, pozwolił swemu kapelanowi Janowi założyć na obszarze wsi T. miasto na prawie magdeburskiem. Uwolnił on osadę od wozu wojennego, opłat wszelkich i ciężarów prawa polskiego. Plebanom nadał opłaty za zabójstwa popełnione w obrębie osady Ulanowski, Dok. Mazow. , str. 215 i 216. Kiedy książę Janusz przeniesie w r. 1406 prebendy kanonickie, przy kaplicy zamkowej w Czersku istniejące, do kościoła św. Jana w Warszawie, to probostwo tarczyńskie przeznaczone zostanie na uposażenie proboszcza nowej kollegiaty. W XVI w. istnieje przy kościele szkółka a Wojciech Jeżewski, kaszt. warszawski, funduje w r. 1549 szpital dla ubogich, dotąd istniejący. Ks. Gabryel Prowancyusz Władysławski, proboszcz warszawski, nauczyciel Władysława IV, podźwignął z upadku zrujnowany kościół i przyozdobił go w r. 1630, jak o tem świadczy istniejąca dotąd tablica z napisem. Biskup chełmski i prob. warsz. Kazimierz Szczuka odnowił kościół r. 1714, jak powiada napis na nagrobku jego mieszczącym się w kościele. Liczne przeróbki zatarły pierwotne kształty budowli. Za rządów pruskich T. przeszedł na własność skarbu. Pożar zniszczył miasteczko w r. 1704 r. Wtedy to zapewne spłonęła istniejąca tu kaplica św. Doroty. Opis kościoła i historyą pomieścił Pamiętnik relig. moralny z r. 1852, t. XXIII. T. par. , dek. grójecki, 5631 dusz. Br. Ch. Tarczyny, jezioro niewodne, w kluczu lubawskim, własność bisk. chełm. ob. Inwentarz bisk. chełm. z r. 1731, str. 73. Kś. Fr, Tarczyny, Kętrz. Tarczyn, wś nad jeziorem t. n. , na granicy pow. niborskiego, pow. brodnicki, st. p. Montowo, paraf, kat. Zwiniarz; 228 ha 143 roli orn. , 18 łąk; 10 dm. , 10 dym. , 51 mk. , 50 kat. , 1 ew. Wizyt. Strzesza z r. 1667 72 donosi, że prob. pobierał ztąd 6 kor. żyta i tyleż owsa. Reliqui desertati sunt mansi sunt, qui in Universum 15 censebantur ab antiquo str. 240. W inwentarzu bisk. chełmińskiego z r. 1731 czytamy Wsie szlacheckie Tarczyny posiadeł 4, włók 15; czynsz 4 korce żyta, 4 pszenicy, wosku 1 funt, pieniążków 5 str. 73. . Kś. Fr. Tarda, niem. Tharden, wś, pow. ostródzki, st. pocz. Liebemuehl. Tarejki, wś i folw. nad rz. Snówką, dopł. Uszy, pow. nowogródzki, w 5 okr. pol. i gm. Snów o 3 w. , o 66 w. od Nowogródka. Wś ma 11 osad; folw. , od 1860 r. własność Kobylińskich, około 11 włók. Miejscowość bezleśna, lekko falista, grunta urodzajne, pszenne. Tarejle, wś włośc, pow. święciański, w 2 okr. pol. , gm. Kukuciszki o 16 w. , okr. wiejski Puczkaryszki, o 50 w. od Święcian, ma 5 dm. , 49 mk. katol. w 1865 r. 21 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Czywile. Targanice al. Targanica, wś, pow. wadowicki dawne księstwo Zatorskie, w odl. 9 klm. na płd. öd Andrychowa, nad pot. Targaniczką dopł. Wieprzówki, uchodzącej do Skawy. Według spisu z r. 1880 było 248 dm, i 1729 mk. Polaków, 1698 rz. kat. , 29 izrael. i 2 innych wyzn. Obszar większ. własn. obejmował w 1872 r. 1415 mr. 4 mr. roli, 20 mr. past. i 1391 mr. lasu; mniejszej własn, 1225 mr. 884 roli, 120 łąk i ogr. , 194 pastw. i 27 lasu. Paraf. rz. kat. w Andrychowie. Ludność trudniła się wyrobem drelichów. Targaniczka, potok, ob. Roczynka al. Roczonka, Targasy, os. , pow. nieszawski, gm. Czamanin, par. Świerczyn. Nie pomieszczona w nowszych spisach. Targaz, dawna posiadłość benedyktynek toruńskich w pow. toruńskim. Winnicę na Targazie, przy młynie Traposz, nad Wisłą ku Kaszczorkowi posiadały panny oddawna, tyl Tarczówek Tarczyny Tarczyn Tarejle Tarczówek Targanice Targaniczka Targewisch Targoszczyce Targoszów Targoszcz Targoławka ko ją sprzedały na czynsz. R. 1510 Matys z Łasina czynszuje ztąd 1 grz. W XVI wieka uprawiano tu jeszcze wino, jak wynika z księgi czynszowej. R. 1520 ogród, w którym Traposz czynszuje 1 1 2 grz. , okrom naszego winiarza; ten nic nie czynszuje, jest mu dany na wspomożenie, żeby tem lepiej uprawiał winnicę. A wino się we dwa lata nie rodzi. R. 1610 nabył ten folw. od Pawła Orłowskiego, podsędziego dobrzyńskiego, Jerzy Kostka, woj. malborski, ssta golubski, za 800 zł. Po jego śmierci odkupiła go napowrót ksieni Dulska od pozostałych trzech sióstr Katarzyny Trzebuchowskiej, Anny ksieni w Jarosławiu i Zofii Batorowej w r. 1617 ob. Klasztory żeńskie kś. Fankidejskiego, str. 169. Dziś folw. ten nie istnieje. Kś. Fr. Targewisch niem. , ob. Targowisko. Targoławka Ludwinowska, wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Ludwinów, odl. od Kalwaryi 9 w. , ma 23 dm. , 86 mk. W 1827 r. 8 dm. , 78 mk. Targonie 1. wś i fol. nad rz. Łydynią, pow. ciechanowski, gm. Regimin, par. Leko wo, odl. 7 w. od Ciechanowa, ma 12 dm. , 161 mk. W 1827 r. było 12 dm. , 103 mk, W r. 1884 fol. T. rozl. mr. 801 gr. or. i ogr. mr. 381, łąk mr. 102, lasu mr. 238, zarośli mr. 61, wody mr. 8, nieuż. mr. 11; bud. mur. 2, z drzewa 12; płodozm. 13pol. , las nieurządzony, pokłady torfu i rudy żelaznej. Wś T. os. 24, mr. 138. 2. T. Wielkie i T. Krytuły i T. Wity, wsi nad Narwią z lew. brzegu, przy ujściu Sliny, pow. łomżyński, gm. Chlebiotka, par. Zawady. Mieszka tu drobna szlachta. W 1827 r. T. Wielkie miały 34 dm. , 214 mk, T. Krytuły 16 dm. , 72 mk. , T. Wity 16 dm. , 146 mk. Z. Gloger znalazł tu ślady osad ludzkich z epoki krzemienia. W aktach sądowych z r. 1413 wymienione są te trzy wio ski, gniazdo rodowe Targońskich Gloger, Ziemia łomż. . Br. Ch. Targoszcz, Torgacz, os. , w pow. szubińskim, o 3 klm. na płd. zach. od Rynarzewa par. i poczta; st. dr. żel. na Strzelewie Strelau o 12 klm. ; ma 3 dm. , 20 mk. Graniczy z Stanisławką, z którą tworzy okrąg wiejski Zweidorf. Istniała już przy schyłku zeszłego stulecia. Targoszczyce, wś i fol, pow. piński, w 2 okr. pol. lubieszowskim, gm. Żabczyce, o 10 w. od Pińska, ma 15 osad; miejscowość lekko falista, grunta lekkie, urodzajne. A. Jel. Targoszów, wś, pow. żywiecki, o 11 klm. na płn. zach. od Suchej. Według szemat. dye cezyi krak. z r. 1891 wś ma 275 mk Pola ków, rz. kat. T. należy do par. w Krzeszowie o 3 klm. . W. H. Targoszyce Poduchowne, kol. , pow. będziński, gm. Sulików, par. Targoszyce, leży przy drodze z Siewierza do Niezdary, na wzn. 1294 st. npm. , posiada kościół par. murowa ny, 14 dm. , 33 mk. , 89 mr. włośc, 3 dm. , 6 mr. do probostwa należących. W 1827 r. by ło 6 dm. , 73 mk Osada ta, leżąca w obrębie dawnego księstwa siewierskiego, była zape wne częścią wsi Mierzęcice. W akcie nabycia księstwa tego przez Zbign. Oleśnickiego w r. 1443 niema Targoszyc ale są pobliskie wsi, jak Sulikow i Mirzowice zapewne dzisiejsze Mierzęcice. Kościół i parafia powstały tu za pewne dopiero w XVIII stuleciu. Kościołek stanął na górze, śród pola zwanego Targoszyce a należącego do Mierzęcic. W r. 1881 roz poczęto budowę nowego kościoła murowane go ob. Mierzęcice. T. par. , dek. będziński, 3195 dusz. Br. Ch. Targoszyce, majętność, w pow. krotoszyńskim Koźmin, o 5 klm. ku płn. od Kobylina poczta i st. dr. żel. , nad Rdzącą, która z Ochlą wpada do Orli dopł. Baryczy; par. Wyganów; 11 dm. , 142 mk. 135 katol. , 7 prot. i 478 ha 314, 66 roli, 24, 85 łąk, 2, 21 pastwisk, 122, 40 lasu, 2, 79 nieużytków, 0, 77 wody; owczarnia zarodowa Negretti; właściciel Ildefons Chełkowski na Kuklinowie. W r. 1286 arcyb. gnieźn. Jakub przekazał fertony z T. kościołowi kobylińskiemu Kod. Wielkop. , n. 638; r. 1391 toczyły się spory między Wawrzyńcem z Wielkiej Łęki a Piotrem z Zalesia o Ochlę, która wówczas należała do T. Akta wielkop. , II, n. 106. Pierwszym znanym nam dziedzicem T. był Marcin Krotoski, który ożeniwszy się z Anną, córką Jana Rozdrażewskiego, zabezpieczył posag jej na T. i oddał jej wieś tę w posiadanie; straciwszy cały posag, zawiózł żonę w r. 1514 do grodu pyzdrskicgo i uzyskawszy od niej pokwitowanie z odebranego przez nią posagu swego, sprzedał T. za 60 grzyw. Annie, owdowiałej po Janie Kołudzkim, powtórnie zamężnej za Janem Dobczyńskim. Tegoż roku 1514 Anna odstępuje T. mężowi, a później, ale w tym roku i już za trzecim mężem, Janem Ostoja Ponieckim, daje w wyderek za 50 grzyw, trzy łany kmiece w T. Hipolitowi i Elżbiecie Dalebuskim; łany te wykupiła w r. 1519; r. 1525 posiada tę wieś Jan Niewieski, dziedzic Krotoszyna, a w r. 1526 siedzi tam znów Anna Poniecka. Około r. 1578 należały T. do Zofii Żegrowskiej. R. 1612 Jerzy Poniecki, syn Jana i Katarzyny z Żegrowa, wypuścił T. w wyderek za 5100 zł. Maciejowi Pasikoń Pogorzelskiemu, a w następnym roku sprzedał je Maciejowi Starkowieckiemu za 15, 006 złp. ; odtąd aż do r. 1677 dziedziczyli tę wieś Starkowieccy. R. 1619 Maciej puścił ją w wyderek za 3500 zł. Piotrowi Rokosowskiemu; r. 1650, Jędrzej zastawił ją za 20, 000 zł. Janowi z Bnina Opalińskiemu, a po Targonie Targoszyce Targoszyna Targoszyna r. 1660 wydzierżawił ją Zygmuntowi z Skrzypny Twardowskiemu. R. 1677 Stanisław Starkowiecki, jezuita, sprzedał T. i przyległości Hieronimowi Naramowskiemu za 100, 000 zł. pol. ; przeciw tej sprzedaży protestował Maciej Mieszkowski, brat cioteczny Starkowieckiego, R. 1689 Zofia Skórzewska, Maryanna Marszewska i Jadwiga, z pierwszego małżeństwa Olędzka, z drugiego Nieżychowska, córki Hieronima Naramowskiego i Anny Chyłkowskiej, puściły T. w wyderek za 57, 000 złp. Kazimierzowi Skórzewskiemu, mężowi wspomnianej Zofii. R. 1699 jedna z Naramowskich sprzedała nabyte w r. 1667 dobra za 250, 000 złotych Stanisławowi Wierusz Wałknowskiemu, kaszt. wieluńskiemu. W r. 1750 dzierżawił T. Jan Lisowski. R. 1790Felicyan Wałknowski, sędzia ziemski kaliski, sprzedał je za 183, 240 złp. Hilaremu Borzęckiemu; około tego czasu spotykamy Nepomucena Korytowskiego na T. i Paradowie, wreszcieer. 1816 nabył je od Garczyńskiego, mającego za sobą Urszulę Borzęcką, Paschalis Poullin, po którego śmierci przeszły T. w ręce wdowy J. Łukaszewicz, Pow. Krotosz. , I, 444 452. Kmieci bywało na T. do 13; w r. 1578 było 7 1 2 łan. os. , 3 zagr. , 3 komorn. i 1 owczarz; dziesięcinę snopową, po ćwiertni żyta i tyle owsa z łanu, pobierał pleban w Wyganowie; dziesięcinę pieniężną dawali kmiecie gdzie indziej. Około r. 1750 stał młyn na Rdzącej pod T. tudzież wiatrak od r. 1696 do 1862. Należący do T. fol. Poradowo, rozdzielono między włościan około r. 1843 i ztąd utworzona osada zowie się Paradowem. W ostatnich czasach właścicielem T. był znany pracownik na polu historycznem Józef Łukaszewicz, który tu zmarł w r. 1873. Targoszyna al. Tarhoszyna, potok, w pow. sokalskim, wpada do Bugu z lew. brzegu. Wypływa u stóp wzgórza Rudka 218 mt. , w poziomie około 212 mt. npm. i płynie na wschód ku Bugowi, do którego uchodzi pod Dobraczynem około 194 mt. npm. , przy dro dze łączącej Sokal z Krystynopolem. Przyj muje kilka dopływów, z których ważniejszy potoczek od Boratyna. Wszedłszy za Dobraczynem w podmokłe pobrzeże Bugu, rozga łęzia się w kilka ramion. Tad. Wiśn. Targoszyna, w XV w. Thargoschyna, os. przy Brzozowy, w pow. wielickim, ma 27 chat i 152 mk. rz. kat. Według Długosza L. B. , I, 44 założona na rolach wsi Popowic przez Mikołaja z Brzezia, marsz. kor. Założyciel przeznaczył dziesięciny prebendzie góreckiej w kat. krak. , ale później zabrał je proboszcz dobczycki. W 1581 Pawiń. , Małop. . 48 T. miał 1 łan kmiecy i 1 łan sołtysi. Mały obszar nie pozwolił wytworzyć tu osobnej gminy. Leży przy gościńcu z Myślenic do Dobczyc, w porzeczu Raby. Gleba urodzajna, wystawiona na wylewy. Mac, Targowa, potoczek, wpadający pod Ottynią do Babianki, dopł. Worony. Wypływa ze stoków wzgórza Bihania 371 mt. , na płn, od Ottynii, płynie przez Zakrzewce, Grabicz w kierunku płd. , opływa wzgórze Mohyłka 347 mt. , zatacza półkole i zwróciwszy się na płn. uchodzi do Babianki. Długi 6, 5 klm. Brzegi pod Ottynią na znacznej przestrzeni podmokłe i bagniste. Tad. Wiśn. Targowa Górka 1. dawniej Mileszyną zwana, Gorca r. 1258, Mileszna i Milesna 1343, Milesina 1364, Myeleszna Gorka 1576, wś kośc. i dwór, pow. średzki, dekan. kostrzyński, leży o 9 klm. na zach. płd. od Wrześni; paraf. katol. , szkoła i poczta w miejscu, par. prot. Holendry Nekielskie, st. dr. żel. na Opatówku o 5 klm. i nieco dalej w Nekli. W r. 1258 występuje Milesza z Górki w otoczeniu ks. Bolesława, syna Władysława Odonicza; r. 1272 ks. Helena sprzedała za 18 grzyw, srebra Piotrowi, synowi Mileszy, dziedzictwo swe z 2 komorn. , wcielając je do Górki Mileszy i do opola gdeckiego, a zarazem wykluczając je z pod opola Chociczy i uwalniając od różnych ciężarów Kod. Wielkop. , n. 369, 449. Dziedzictwo ks. Heleny nie jest sąsiednią Małą Górką, która już wówczas była własnością kapituły gnieźn. , lecz jedną z osad, które zlały się z Górką Mileszyną. W r. 1343 pojawiają się bracia stryjeczni Piotr, kaszt. radzimski, i Dobrogost Mileszyc, dziedzice miasta civitas Górki Mileszynej, którym bawiący w Poznaniu król Kazimierz odnowił w dniu 14 czerwca t. r. zatracony w pożarze przywilej na zaprowadzenie prawa niemieckiego w rzeczonem mieście Kod. Wielk. , n. 1213, 1215. Występujący w r. 1348 Janusz Gorko, kaszt. kaliski, nie pochodził z Górki Mileszynej Kod. Wielk. , n. 1270, na której w r. 1364 i 1366 siedzieli Wojciech i Milesza. Wojciech sprzedał kaszt. szremskiemu Janowi za 340 grzyw, groszy czwartą część Górki Mileszyny z Małem Łępinem i Borkowem nie istnieją. Tę sprzedaż potwierdził król Kazimierz w Pyzdrach Kod. Wielk. , n. 1530. Ten lub inny Wojciech z Górki występuje w r. 1397 z Zawiszą z Wrześni i Wincentym z Bierzglina Akta gr. wielk. , II, n. 613. Milesza z G. M. zastawił w r. 1366 temuż kasztelanowi część swoją dziedziczną z przyległościami, zwanemi Polwice; połowę Łępina zachował dla siebie; następnego zaś roku sprzedał swój dział z lasem Kozacinem za 150 grzyw. kaszt. kaliskiemu sic Janowi Kod. Wielk. , n. 1564, 1575. W r. 1370 Dobrogost, prawdziwy dziedzic Górki M. , zastawił folw. zięciowi swemu Jakuszowi Młynkowi Kod. Wielk. . Targowa n. 1640. Między r. 1390 i 1400 dziedziczyli tę Górkę Boguchwał Bogusław, Dobiesław i Bodzęta Akta gr. wielkop. , II, synowie, jak wnioskujemy, Jana Poraja z Bierzglina i Jankona, kaszt. kaliskiego. W r. 1397 prawuje się mieszczanka Stachna z Wincentym z Nowego Bierzglina, a w r. 1400 występuje Małgorzata, wójtowa miejscowa Akta, II, 609, 613, 921. W r. 1458 dostawiła G. Mileszyna Myeyska 4 żołnierzy na wyprawę malborską. Górka Mileszyna obejmowała Małą Wieś i Wielką. W r. 1506 Barbara Górecka wyszedłszy za Jana Spławskiego, sędzię kaliskiego, wniosła mu część majętności góreckiej; w r. 1559 siedzą tu Spławscy i Góreccy, których Paprocki liczy do herbu Dryja. Z tych Góreckich miał po chodzić Leonard, autor XVI wieku. Reg. pobor. z r. 1578 wykazują przy Górce Mileszynej Jędrzeja Góreckiego z pół śladem os. , 1 zagr. , 2 komorn. i 1 rzeźnikiem, tudzież Mikołaja Spławskiego z 2 ślad. miejskiemi, 1 krawcem i 4 rzemieśl. ; regestra z r. 1618 1620 wymieniają obok dziedzica, Ambrożego Góreckiego, płacącego 15 gr. z pół śladu osiadłego, burmistrza z radą miejską, płacących 4 złp. 3 gr. z 2 ślad. os. , od 3 rzemieśln, i tyluż komorników. W r. 1638 należała część Górki do Mielżyńskich, w r. 1671 do Jana Góreckiego, a w r. 1722 cała Górka do Turnów. W r. 1724 August II nadał osadzie przywilej na 5 jarmarków i targi w każdy poniedziałek; Stanisław August potwierdzając to, dodał jeszcze cztery jarmarki. Po r. 1761 dziedziczyli tę majętność Drogońscy, po nich około r. 1793 hr. Keyserling, którego córka Adela wyszedłszy za generała Hamilkara Kosińskiego, wniosła ją w dom Kosińskich. Syn generała Władysław, sprzedał ją Bronisławowi Żychlińskiemu około r. 1870; potem przeszła G. Targowa w ręce Niemców. Nazwa Górki Mileszynej ustąpiła z czasem nazwie dzisiejszej, znanej już Paprockiemu. Między pałacem góreckim a gorzelnią znajduje się staw zarastający trzciną, w około którego stać miało 12 browarów. Kościół, p. w. Archanioła Michała, istniał już przed r. 1510; nowe kościoły w miejsce starych stawiali Mikołaj Mielżyński, kaszt. gnieźn. , około r. 1636, Kazimierz Sosnowicz, pleban, w r. 1739, i Kosińscy w r. 1840. Do kościoła zaprowadzone było bractwo różańcowe w r. 1678. Księgi kościelne sięgają r. 1621. W aktach znajduje się napis, przeznaczony do nagrobku dla Zygmunta z Stręczna Turny, stolnika, 1761, ob. Łukaszewicz, Op. kośc. par. , I, 380. Na cmentarzu spoczywają zwłoki generała Hamilkara Kosińskiego 10 marca 1823. Paraf. , liczącą 1479 dusz, składają Chwalczyce, Dzierzchnica, Gąsiorowo, Hamilkarowo, Mystki, Racławki, Stępocin i Targowa Górka; szkoły paraf. są w Stępocinie i Górce. Między r. 1638 i 1725 stała tu kaplica p. w. św. Małgorzaty. Szpital, założo ny w r. 1628 przez Mielżyńskiego, istnieje dotąd. Wieś T. G. ma 36 dm. , 394 mk. 390 kat. , 4 prot. i 506 ha 409 roli, 19 łąk. Dwór z Hamilkarowem, Racławkami, cegielnią 1 dm. , 6 mk. i leśniczówką tworzy okrąg dwor ski, mający 25 dm. , 424 mk. 372 katol, 52 prot. i 1370 ha 950, 27 roli, 75 łąk, 3217 pastw. , 274 lasu, 37, 28 nieuż. , 1, 28 wody; gorzelnia, cegielnia, owczarnia zarodowa, chów bydła holenderskiego; właścicielem jest król pruski. 2. T. G. al. Holendry Góreckie, Targowieckie, dawniej Sławęcińskie, holendry, pow. średzki, tuż pod Neklą par. kat. , poczta i st. dr. żel. ; par. prot. Holendry Nekielskie; 13 dm. , 87 mk. 7 kat. , 80 prot. i 158 ha 129 roli, 14 łąk. Założone były w r. 1751 przez Turnów, dziedziców Targowej Górki. Ob. Sławęcin. E. Cal. Targówek 1. kol, folw. i przedmieście Warszawy, leży na płn. wschód od Pragi, przytyka do Nowej Pragi, która powstała na obszarze 42 mr. oddzielonych w r. 1861 z obszaru Targówka. Folw. i kol. należą do gminy Brudno i parafii Praga. Z obszaru folwarcznego, wynoszącego 777 mr. , po rozprzedaży na drobne kolonie i place pozostało przy dominium 60 mr. Na obszarze T. powstała wielka huta szklana Szolce i Kijowski, fabryka albuminu i inne mniejsze zakłady przemysłowe. W 1827 r. było w T. 29 dm. , 373 mk. ; obecnie ludność wzrosła kilkakrotnie. W dokum. z roku 1347, książęta Kazimierz i Ziemowit zwracają bisk. płockim zabrane wsi Kamion i Targowe prope Kamono sitam. Było to więc targowisko, założone na suchym obszarze piaszczystych wyniosłości prawego brzegu Wisły, położone tuż naprzeciw targowiska warszawskiego. Wykopywane tu urny i inne przedmioty świadczą o dawności zaludnienia. Ze wzrostem Warszawy i zaludnieniem nizin nadwiślańskich, straciła osada targi, które się przeniosły do miasteczek założonych tuż nad Wisłą Skaryszewa i Pragi. Na akcie sprzedaży wójtowstwa warszawskiego w r. 1408 podpisał się Laurencius de Targowe, wojski warszawski. Widocznie więc przeszła wieś ta w ręce prywatne, może w części tylko. 2. T. , os. , pow. miechowski, gm. Michałowice, par. Więcławice. Br. Ch. Targowica, w dok. Torhowica, Torhowicza, Torchowicza, Torhowcza, mczko przy ujściu Ikwy do Styru, pow. dubieński, o 28 w. na płn. zach. od Dubna, ma 110 dm. , 694 mk. , w tem 60 żydów, kaplicę prawosł. , kościół katol, synagogę i dom modlitwy żydowski, browar, gorzelnię. Stara osada, nadana w r. Targówek Targówek Targowica 1451 przez Kazimierza Jagiellończyka w nagrodę zasług Niemirze Rezanowiczowi, sście łuckiemu. Następnie powróciła do rąk królewskich, skoro Zygmunt Stary, na prośbę kn. Konstantego Ostrogskiego, nadaje w 1511 r. dwór T. ze wsiami Rudlewem, Bołobokiem i Bełym Berehem dworzanom swoim kn. Fedorowi i Iwanowi Iwanowiczom Koreckim. Jedyna córka Iwana ks. Hanna wyszła za kn. Iwana Wasilewicza Masalskiego i wniosła mu w posagu część T. , rewizya bowiem zamku łuckiego z 1545 r. wymienia go jako dziedzica, zobowiązanego do utrzymywania w porządku kilku horodni zamkowych. Nadto włość targowicka wraz z innemi obowiązana była do przysłania stróżów do zamku, od czego jednak uchylała się Jabłonowski, Rewizye, 33, 35, 42, 43, 57, 84. W 1595 r. kn. Jarosz Wasilewicz Masalski, wraz z siostrą swą Anną, żoną Eliasza Telatyckiego, procesował się o Targowicę, dzieci zaś jego Krzysztof, Andrzej, Stefan, Zofia i Aleksandra części swe na T. sprzedają w 1613 r. kn, Joachimowi Koreckiemu. Widocznie jednak i poprzednio jeżeli nie cała T. , to przynajmniej większa część jej była w posiadaniu kn. Bohusza Fedorowicza Koreckiego, wwdy wołyńskiego 1572 r. , żonatego z Maryanną Czaplicówną, bowiem podług reg. pobor. pow. łuckiego z 1570 r. wnosi on pobór przez podstarościego swego łuckiego Iwana Bohuryńskiego z Korca, Miedzirzecza, Kulikiowa, Torhowiczy i Jarunia. W 1577 r. kn. Korecka płaci z T. od 15 dym. po 4 gr. , 18 dym. , co potrosze roli mają po 6 gr. , 12 ogr. po 2 gr. , 3 rzem. po 4 gr. , 1 towarz. 1 2 gr. , 4 kół młyń. po 24 gr. Do T. należały włości Radomyśl, Sucha Wola, Podłoszcze, Podbajcze, Berezek, Rudlewo, Bawołoki, Wolnicze i Lichaczówka. W 1683 r. taż Bohuszowa Korecka wnosi z T. od 11 dym. rynkow. po 16 gr. , 14 dym. uliczn. po 8 gr. , 17 chałup przedm. po 4 gr. , 19 nędzn. chał. po 2 gr. , od 1 kowala 15 gr. , 2 przek. po 15 gr. , 2 kół waln. , 2 popów. Jednocześnie jednak z części T. płaci pobór kn. Bohdan Masalski od 2 kół waln. W 1589 r. kn. Bohuszowa Korecka płaci 11 fl. 16 gr. szoszu, 7 fl. 3 gr. z popów, z kół walnych, z przekupek, z kowala i 30 fl. czopowego per arend. , razem 48 fl. 19 gr. Jabłonowski, Wołyń, 13, 50, 88, 95, 153. Anna, jedyna córka Samuela Joachimowicza kn. Koreckiego zabitego w Stambule w 1622 r. i Katarzyny Mohilanki, żona Andrzeja Leszczyńskiego, wwdy derpskiego, odziedziczyła po ojcu Targowicę. Stryj jej i opiekun kn. KarolSamuel Korecki, pożyczył od Zborowskiego 30, 000 fl. na zaspokojenie wierzycieli jej ojca i oddał mu w zastaw T. w 1625 r. Następnie T. przechodzi do Bieniewskich, na prośbę bowiem dziedzica Stanisława Kazi mierza, wwdy czernihowskiego, król Michał d. 23 listopada 1669 r. nadaje trzy jarmarki w tydzień po Ziel. Świątkach, w tydzień po święcie św. Ilego i w tydzień po św. Łuce, podług kalendarza rusk. Na które to jar marki wolno będzie wszelkiego narodu kup com i innego stanu ludziom przyjeżdżać, to wary odmieniać i inne sprawy poczciwe i kontrakty odprawować, takich tylko nie przy puszczając, których prawa pospolite od spół kowania z dobrymi oddzielają i onego zabra niają, prawa jednak nasze zachowując. W r. 1705 zimował tu Mazepa, w następnym zaś d. 6 lipca Stanisław Leszczyński, stanąwszy tu obozem, wydał manifest do wwdztwa po dolskiego, oznajmujący obywatelom oswobo dzenie od nieprzyjaciół i zwołujący sejmiki do Kamieńca na d. 27 lipca. Po Bieniewskich T. przechodzi do Rzewuskich, obecnie należy do Strojnowskich. Istniał tu dawniej kościół i klasztor dominikanów oraz była parafia kat. , dekanatu dubieńskiego, z kaplicami w Mstyszynie i Łuczycach. J. Krz. Targowica, Torhowica, mko rząd. na prawym brzegu Siniuchy, pow. humański, w 2 okr. pol. , gm. Podwysokie, o 45 w. od Humania a 242 w. od Kijowa odległo, ma 1206 mk. w 1885 r. , obecnie zaś 2137 mk. , w połowie żydów, w ręku których spoczywa handel, do niedawna dość znaczny, z powodu że Humań ma tylko targi tygodniowe, wtedy gdy T. jarmarki. Posiada cerkiew p. w. św. Mikołaja, drewnianą, niewiadomej erekcyi, wzniesioną na miejsce dawnej, fundowanej w 1748 r. przez Fr. Salezego Potockiego, krajczego koron. , i uposażonej 90 dzies, ziemi. W protokule archidyakonatu kijowskiego pod 1803 r. czytamy Indult dla kaplicy publicznej w m. T. , dziedzicznej gr. Potockiego, wydany został na żądanie W. Józefa Rusieckiego, rządcy kluczowego, na trzy lata, d. 24 febr. 1803 r. Rzka Siniucha oddziela T. od położonego na przeciwległym brzegu mczka Nowoarchangielska w gub. chersońskiej. Kraj to w ogóle smutny dokoła szerzy się step jednostajny. Jan Potocki utrzymuje, że w niedalekiej okolicy T. przeciągały święte drogi Exampee, o których wspomina Herodot. W tychże miejscach, nieopodal od źródła strumienia gorzkiego, stać miał olbrzymi miedziany kocioł, sporządzony z rozkazu Ariantusa, króla Scytów, ulany z ostrzy strzał 6 amfor 156 garncy trzymający. Było to pogranicze. według Herodota, między Scytami rolnikami a koczującymi, których uważa za oddzielne plemię i zowie ich Alozonumi, od greckiego wyrazu alazo błąkać się. Początek T. odległej sięga starożytności. W XIV w. Genueńczycy kaffeńscy, wzrosłszy w po Targowica Targowica Targowica tęgę, rozszerzali handel swój i wpływ na obszarach Rusi. Jednem ze stepowych targowisk z tej epoki była pierwotna Targowica. Ruski czerwiec wymieniano tu na greckie i włoskie wyroby. Wszelako z upadkiem osady genueńskiej Kaffy 1475 r. , za haństwa Mendligireja, T. została zniszczoną. Strykowski jeszcze 1575 widział ślady murów tego znikłego miasta. Odtąd przez długie lata głucha napowrót zapanowała pustynia. Okolica ta zwana Umany, w 1609 r. została nadaną darowizną przez Zygmunta III, w celu zaludnienia Walentemu Kalinowskiemu, który znaczne koszta łożąc, jął tu nowe zakładać osady. Kolonizacya pustki szła sporo i w krótkim czasie wyrosły Umań i Targowica. Po śmierci Walentego Kalinowskiego objął te osady syn jego Marcin. Wojny kozackie zastały T. już znaczną i ludną osadą. W 1669 r. uformował się w niej nawet osobny pułk kozacki, którego pierwszym pułkownikiem był Efim Tarhowicki, następnie Stefan Szczerbina. Ten trzymał z Doroszenkiem, który tu w hańskiem imieniu kazał bić monetę i, hojnie szafując pieniędzmi, usiłował Kozaków zjednać dla swoich zamysłów. Ale gdy Doroszenko ogłosił się hołdownikiem Turcyi, Targowiczanie umyślili go odstąpić. Na wieść zaś że rezydent Doroszenka Asłamtii prowadzi Turków w liczbie 3000, opuścili swoje siedliska, ale Doroszenko za wynoszącymi się wyprawił Tatarów, którzy wszystkich ich zagarnęli w niewolę Kostomarow, Ruina, str. 494. W 1675 r. Targowiczanie całą gromadą wynieśli się za Dniepr. I tak T. znowu w puste zamienia się uroczysko. Po ukończeniu wojen kozackich, za powrotem dziedziców do dóbr, posiadaczem Umańszczyzny jest Stanisław Potocki, wwoda bełzki, który ją bierze w spadku po wygasłych Kalinowskich. Za jego staraniem i tu na pustkowiach osiadają nowi ludzie, a niejaki Kiryk Wołoszyn zostaje osadzcą odrodzonej T. W 1726 r. gubernatorem czyli rządzcą T. jest Józef Łabęcki. Niedługo atoli kąt ten nadgraniczny cieszył się pokojem. Plaga najazdów hajdamackich zaczęła go nękać. Zbójecki Gard, niedaleko od granicy polskiej położony, nasyłał ciągle roje opryszków. W 1732 r. ustanowiono w T. , jako w miejscu na pograniczu między Rossyą a wojew. bracławskiem leżącem, sądy pograniczne, w którychby prędka sprawiedliwość czyniona była poddanym obu państw a zwłaszcza poszkodowanym od hajdamaków. Zjeżdżali się tu komisarze ze strony Rossyi i sędziowie ze strony Rzpltej, którzy dwiema kadencyami, poczynając od 31 maja i 15 września, wszelkie graniczne rozsądzali sprawy. Sądy te, dla bezpieczeństwa zasiadających, odbywały się pod eskortą wojskową. W 1732 r. Stanisław Potocki, wwoda bełzki, umarł, a po jego śmierci objął Humańszczyznę syn jego Fr. Salezy Potocki, krajczy kor. O zniszczeniu Humańszczyzny przez hąjdamaków, świadczy skarga tegoż Potockiego na poborców ziemskich podatków, że ci nie bacząc jak cała włość humańska uległa spaleniu, zniszczeniu i uciemiężeniu od hajdamaków, przeciążyli ją znaczną częścią furażowej donatywy. Potocki trzymał na własnym koszcie liczną nadworną milicyę, a przytem zawsze dawał konwój zasiadającej w T. komisyi granicznej. Pomimo to hajdamacy w kilku napadach uczynili szkody na 120, 777 złp. ob. Skalkowskiego Ist. hajdam. . Fr. Salezy Potocki uczynił gubernatorem targowickim niejakiego Kwiatkiewicza. Ten, chcąc się zabezpieczyć od hajdamaków, zapisał się w rejestr towarzyszów zaporoskich, i zamiast służby osobistej posyłał do kosza corocznie kufę gorzałki. Gdy się zanosiło na rzeź humańską, znalazł w Siczy bezpieczne schronienie i przechował się zdrowo aż do zupełnego uśmierzenia buntu. Założył on cały szereg nowych słobód, pomiędzy innemi Swerłykowę i Zielonkowę, które, pomimo że kupił majątek dziedziczny, trzymał aż do śmierci w dzierżawie. Żył jeszcze w 1785 r. , umarł koło Skwiry we wsi Capówce, mając 105 lat; byt ogromnego wzrostu. Obyczaje ludzi były dzikie. Żeby przeto lud ten umoralnić, Fr. Salezy Potocki postarał się o urządzenie misyi bazyliańskich, które odbywały się w dobrach jego co roku. W T. odprawiała się missya w 1766 r. Fr. Salezy Potocki umarł w r. 1773, a po jego zejściu jedynym spadkobiercą dóbr olbrzymich był syn Stan. Szczęsny Potocki. Nie wiadomo nam z jakiego tytułu, ale Józef Stępkowski, kaszt. kijow. , w 1775 r. wytoczył Szczęsnemu Potockiemu proces o T. i Nerubaje. Usiłował on dowieść, że T. i Nerubaje były nieprawnie zagarnięte jeszcze przez Kalinowskich, te dwa miejsca bowiem były jakoby po za obrębem obwodu nadanej tymże niegdyś pustyni Umany. Ztad w 1775 r. wyznaczoną została komisya do rozsądzenia sprawy Stępkowskiego z Potockim, o rozeznanie natury dóbr T. i Nerubajów Vol. Leg. , VIII, str. 353 354. Jednakże zakwestyonowanie posiadania T. Potockiemu musiano uznać za niesłuszne, skoro włość ta we władaniu tegoż i nadal została. W 1776 r. mieszkał w T. Antoni Rakowski, rewizor ceł koronnych. Szczęsny Potocki, już teraz wojewoda ruski, trzymając liczną milicyę, zaradzał bezpieczeństwu dóbr swoich i okolicy. Większą część tej milicyi składała szlachta, osiadła w dobrach; ta nie płaciła czynszu, ale za to trzymała straż granicy. Było takowej do 70 lu Targowiska Targowisko Targowica dzi. Pomimo to w 1778 r. 500 hajdamaków z Siczy wpadłszy do T. , zrabowali ją Arch. J. Z. R. , cz. III, t. 3, str. 287. Gdy w 1785 r. dżuma zaczęła ludność dziesiątkować w Humańszczyźnie, Potocki, znany z ludzkości, żwawą rozwinął czynność w zapobieżeniu, aby się dalej nie szerzyła. Zasłynął też jako ojciec poddanych. Ten oligarcha wraz z Sewerynem Rzewuskim, hetm. poln. kor. , i Fr. Ksawerym Branickim, hetm. w. kor. , zawiązali tu d. 14 maja 1792 r. konfederacyę, dla obalenia ustawy 3 maja. Ed. Rulikowski. Targowica, Torgowica, os. kozacka z XVII w. , nad Siniuchą ob. Cherson, I, 572. Targowica 349 mt. , wzgórze, punkt tri angul. , w pow. tłumackim, w miejscu, gdzie się schodzi pow. tłumacki z pow. stanisławowskim i kołomyj skim; na obszarze wsi Targowica Polna, 5 klm. na płd. wschód od Ottynii. Tad. Wiśn. Targowica 1. wś, pow. tłumacki, 17 klm. na płd. zach, od Tłumacza sąd pow. , 6 klm. na wschód od st. kol, urz. poczt. i tel. w Ottynii Na zach. leżą Grobicz i Zakrzewce, na płn. Hostów, na wschód Hostów i Bohorodyczyn, na płd. Chlebiczyn Leśny pow. kołomyjski. Na płd. wsch. powstaje potok podążający do Zakrzewiec ku Weronie. W dolinie tego potoku leżą zabudowania. Na płd. wzgórze Targowica 349 mt. . Własn. więk. ma roli or. 175, łąk i ogr. 114, past. 92, lasu 172 mr. ; wł. mn. roli or. 1093, łąk i ogr. 250, past. 30, lasu 21 mr. W r. 1880 było 232 dm. , 1301 mk. w gminie, 6 dm. , 28 mk. na obszarze dwors. 1265 gr. kat. , 34 rz. kat. , 30 izrael. ; 1261 Rusinow, 61 Polaków. Par. rz. kat. w Ottynii, gr. kat. w miejscu, dek. tłumacki. Do par. należą Zakrzewce. We wsi cerkiew p. w. św. Michała i kasa pożycz. gm. z kapit. 785 zł. 2. T. , według Siarczyńskiego Rkp. Ossol. , Nr. 1829, wś obwodu Samborskiego, należąca do Michała Wasilewicza, któremu Zygmunt I w r. 1502 dał za nią wś Świniuchę, a Targowicę do msta przyłączył. 3. T. Polna, wś, pow. horodeński, 10 klm. na płd. zach. od Horodenki sąd pow. , urz. pocz. i tel. . Na płn. zach. leża Wierzbowce, na płn. Czerniatyn, na płn. wsch. Głuszków, na wschód Podwysoka pow. śniatyński, na płd. wsch. Toporowce pow. horodeński, na płd. Zadubrowce pow. śniatyński i Kułaczkowce, na zach. Słobódka Polna i Soroki 3 ostatnie w pow. kołomyjskim. Wieś leży w dorzeczu Prutu za pośrednictwem Topolówki, lewego dopł. Prutu. Wznies. na płn. sięga 282 mt. znak triang, . Własn. więk. ma roli or. 808, łąk i ogr. 184, past. 278, lasu 95 mr. ; wł. mn. roli or. 1792, łąk i ogr. 131, past. 2 mr. W r. 1880 było 360 dm. , 1734 mk. w gm. , 5 dm. , 22 mk. na obsz. dwors. 1721 Rusinów, 19 Polaków, 16 Niemc. . Par. rz. kat. w Gwoźdźcu, gr. kat. w miejscu, dek. horodeński. We wsi cerkiew p. w. św. Mikołaja, szkoła etat. lklas. i kasa poż. gm. z kapit. 230 zł. L. Dz Targowisk, dobra, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 3 okr. pol. , gm. Grodzisk, o 31 w. od Bielska. Targowiska, wś z kościołem par. rz. kat. pow. krośnieński, nad pot. Olszyny praw. dopł. Lubaczówki, przy drodze z Krosna do Rymanowa, o 2, 5 klm. na wschód od Miejsca. Wznies. 302 mt. npm. ; zajmuje obszerną i urodzajną równinę, z glebą glinkowa. Od wsch. zasłania ją las, za którym ku Wróblikowi leży przys. Widacz. T. ma 252 dm. 9 na obsz. dwors. , 1270 mk. 1260 rz. kat. , 1 gr. kat. i 9 izr. . Ludność polska. Obszar więk. pos. Maryi Gołaszewskiej ma wraz z Widaczem 3 karczmy, młyn, cegielnię i 3 folw. ; 721 roli. 208 łąk, 7 ogrodu, 18 past. , 482 lasu, 1 mr. 784 sąż stawów, 3 nieuż. , 3 mr. 1075 sąź. pod budowlami, razem 1444 mr. ; pos. mn. 591 roli, 167 łąk i ogr. , 68 past. i 11 mr. lasu. Wś zamożna, ma szkołę ludową i kasę pożycz. gm. z kapit. 1628 złr. Przy kościele par. istnieje dom na 7 ubogich, założony przez Antoniego Baranowskiego, cześnika dobrzyńskiego, właściciela T. w r. 1746. Dom ma 1205 złr. i 123 ar. gruntu, z dochodem 50 złr. 56 cent. Za Długosza L. B. , II, 502 należała ta wś do Mikołaja z Tarnawy i miała parafię, obejmującą Zakrzów, Tarnówkę, część Wilczyc, część Gniewczyny i Wysokie. Według szematyzmu duchown. dyec. przemyskiej, opierającego się na wizytacyi biskupiej Wacława Sierakowskiego, kościół wystawił w r. 1406 lub 1460 Smoleński, ststa sanocki, a poświęcił Mikołaj Odrowąż Błażowski Błażejowski, bisk. przemyski od r. 1452. W 1495 r. był proboszczem Wawrzyniec Kozioł Koszyoł, kanclerz biskupi. W XVI w. został kościół zamieniony na zbór prot. i pozbawiony uposażenia a około r. 1600 zwrócony katol. Między r. 1736 a 1740 przebudował kościół Antoni Baranowski a konsekrował bisk. Sierakowski. Do parafii dyec. przemyska, dek. krośnieński należą Łężyny i Widacz Biedacz. T, graniczą na płn. zach. z Łężynami, na zach. z Miejscem, na płd. z Iwoniczem, na płd. wschód z Wróblikiem Królewskim. Mac. Targowisko 1. w XV w, Targowiska, fol. i os. , pow. krasnostawski, gm. Zakrzów, par. Targowisko, odl. 35 w. od Krasnegostawu, posiada kościół par. drewniany. W r. 1827 T. Poświętne miało 5 dm. , 46 mk. , T. Szlacheckie 8 dm. , 70 mk. W r. 1884 fol. T. rozl. 620 gr. or. i ogr. mr. 426, łąk mr. 18, mr past. mr. 9, lasu mr. 62, nieuż. mr. 105; bud, mur. 1, drewn. 10; płodozm. 10pol. , las nieurządzony. Wś Boćkowo os. 7, mr. 143; wś Podgaje os. 4, mr, 82. Pierwszy kościół miał tu poświęcać, wedle tradycyi, św. Stanisław, Targowisk Targowica Targowica Targowisko bisk. krakowski. Obecny odnowiony w r 1858. W połowie XV w. , wś T, blizko Wysokiego, miała kościół p. w. św. Tomasza, była własnością Mikołaja z Tarnawy; były tu ła ny km. , z których dziesięcinę płacono pleba nowi w Targowiskach Długosz, L. B, II, 502, 503. W 1532 r. Targowisko i Zakrzew płacą od 2 łan. Pawiń. , Małop. , 353. Parafie tę składają głównie wsi drobno szlacheckie Tarnawa i Tarnawka, Gałęzów. W r. 1676 w Tarnawie jest 37 części szlach. W Targo wisku płacą Mateusz Domański od siebie, żo ny i 3 dworskich; Jałowicki venator Volhyniae od 2 sług i 18 poddanych i Fran. Gruszecki od 6 poddanych Pawiński, Małop. , 44a. T. , par. , dek. krasnostawski, 3190 dusz. 2. T. os. , pow. suwalski, gm. i par. Jelenie wo, odl. od Suwałk 15 w. , ma 4 dm. , 32 mk. W 1827 r. 3 dm. , 19 mk. Br. Ch. Targowisko 1. urzęd. Targowitz, Targowiscze r. 1355, Targowiszcze 1376, wś, w pow. kościańskim Szmigiel, o 7 klm. na płd. od Szmigla, nad Zieminem dopł. Obry, par. Górka Duchowna, poczta i st. dr. żel. w Lipnie Leipe Bz. Posen o 4 klm. ; ma 44 dm. , 306 mk. kat. i 485 ha 396 roli, 40 łąk, 17 lasu. W r. 1355 przysądzono klasztorowi lubińskiemu połowę młyna w T. , z połowa sadzawki na Radomicku, przeciw uroszczeniom Dobiesława z Zieleńca. R. 1376 opat Sobiesław nadał Maciejowi synowi Marcina sołtystwo w T. celem osadzania wsi na prawie I niemieckiem, przekazując mu 5 półłanków roli. 3 zagrody, łąkę nad rz. Brnewą Ziemin, młyn Skrobacz, karczmę, wyspę przy młynie, różne jatki i trzeci denar ze spraw Kod. Wielkop. , n. 1327, 1732; około r. 1580 było na T. 9 1 2 łan. os. , 2 zagr. i 2 rzem. Rząd pruski zabrał T. i wcielił do dóbr Górki Duchownej, 2. T. , os. , w pow. szubińskim, o 9 klm. na płn. wsch. od Łabiszyna par. , poczta i okr. dwors. , na lew. brzegu Noteci; st. dr. żel. na Chmielnikach Hopfengarten o 4 klm. ; 32 dm. i 177 mk. T. powstało w nowszych czasach, przed r. 1830. Osada Targoviste, płacąca w r. 1153 dziesięciny cystersom w Łeknie Kod. Wielkp. , I, 677, zdaje się być częścią tegoż Łekna lub pobliską, nie istniejącą już posiadłością. 3. T. Końskie, Targovysko, przedmieście Gniezna, rozwijało się na górze Lubuskiej. Część T. była własnością kościoła św. Wawrzyńca. E. Cal, Targowisko, w dok. niem. Targewisch i Therwisch, dobra ryc, pow. lubawski, tuż pod Lubawa o 3 klm. , st. kol. Nowy Folwark o 3 klm. , paraf. kat. Sampława, 845 ha 710 roli orn. , 85 łąk, 27 lasu; 1885 r. 19 dm. , 53 dym. , 213 mk. kat. , 106 ew. ; hodowla róż; dziedzic 1858 r. Józef Przyłubski; 1885 Ernest Krieger. 2. T. , 1526 Targowicz, wś, tamże, 294 ba 57 roli orn. , 1 łąk; 1885 r. 15 dm. , 26 dym. , 103 mk. , 95 kat. , 8 ew. Szkoła katol. 80 dz. , 1 naucz. . Stara ta osada po chodzi niewątpliwie z czasów przedkrzyżackich. Gdy Krzyżacy dotąd przybyli, wielki mistrz Michał Kuechmeister nadał osadzie prawo niem. Kętrz. , str. 115. R. 1474 zachodzi Jenchen, Jencke, Jon Targewisch, Targewitz, t. j. Jan czyli Janko z T. , sędzia ziemski i chorąży chełmiński ob. Kętrz, o ludn. pol. , str. 136. R. 1522 bisk. chełm. Jan Konopacki nabywa część wsi T. Tergowicz od brata swego Jerzego, woj. pomorskiego i ssty świeckiego, w zamian za Pluskowęsy, zastrzegając sobie i kapitule ry bitwę w jez. chełmińskiem. Brat dopłaca nadto biskupowi 500 grzyw. pruskiej monety ob. Woelky Urk. B. des Bist. Culm. , str. 687. R. 1526 potwierdza Zygmunt I tę za mianę str. 705. Wizyt. Strzesza z r. 1667 72 pisze In villa Targowisko sortes tres, una episcopalis, ubi agri praediales deserti quos praedium Fienense conseminat. Cmethones ibi aliquot, qui ad missalia extradenda obligantur ex quolibet agro cmethonali 1 coretum siliginis et totidem avenae. Altera sors nobilitaris Generosi Zeleski, ubi cmethones 2, tertius desertus. Ultima sors Generosi Stanislai Tomicki. Mansi sex, olim cmethonales, ex quibus a multo tempore missalis extraditio denegatur ob. str. 223 b. . Wizyt. Potockie go z r. 1706 opiewa, że prob. sampławski po bierał ztąd 13 kor. żyta i tyleż owsa; miano wicie ex aula Generosi Stan. Kleszczyński siliginis mod. duo et medius, totidem avenae. Reliquum a colonis tam episcopalibus quam nobilitarib. , tum ex molendino et taberna generosi supra memorati recenter erecta str. 434. W inwentarzu bisk. chełm. z r. 1731 czytamy Opisanie wsi T. Wojciech Szynakiel ma chałupę złą, zgnitą, stodoła w szachulec zła, chlewy złe. Załoga para wołów, ko ni 2, krowa, świnia. Dwojaki w jednej izbie Franciszek Tuszewski, dannik, daje złotych 12, drugi zł. 2, stodółka w słupy. Jerzy Grubała, chałupa stara, stodoła zła, chlewy 2, załogi wołów 4, krowa 1, koni 2, świnia z pro siętami. Wojciech Grubała, gbur, chałupa do bra, stodoła, chlewy dobre, wołów załogi ma 4, krów 1, 3 konie, wóz z wszystkiem po rządkiem. Adam Grubała za kontraktem daje zł 12 i dwa dni szarwarkuje od Wielkiejno cy do św. Marcina, gęś 1, jajec 20 str. 57. Kś. Fr. Targowisko, zwinięta zagroda pod W. Lubieniem, pow. świecki. Targowisko 1. w dok. z r. 1324 Targoviscze, 1378 Targowisce, w XV w. Thargowyska wś, pow. bocheński, na lew. brzegu Raby, przy ujściu pot. Poszynicy Tasinicy, pły Targowo nącego z obszaru puszczy niepołomskiej, na płd. od st. dr. żel. Karola Ludwika i wsi Kłaj. Okolicę ma równą, w skutek dobrego nawodnienia urodzajną. Od płn. zakrywa wś puszcza niepołomska, na zachód graniczy z Łysokaniem a na płd. z Leszkowicami. Par. rzym. kat. w Chełmnie. Od XII w. własność klasztoru miechowskiego Kod. Małop. , 255, 257, miała za Długosza 13 łan. km. i 8 zagr. z rolą. Z 6 1 2 łana płacono dziesięcinę konopną klasztorowi miechowskiemu, w wartości 10 grz. , z 4 prebendzie bodzowskiej przy katedrze krak. Klasztor miał tu folwark, kmiecie dawali po mierze pszenicy probosz. w Chełmie. Rząd austryacki wcielił tę wieś do funduszu religijnego. Jest tu szkoła filialna. Osada ma 195 dm. i 925 mk. 442 męż. , 483 kob. , 917 rz. kat. i 8 izrael. Obszar większy ma karczmę, 7 mr. roli; pos. mniejsza 812 mr. roli, 43 mr. łąk i 87 mr. pastw. Folwark klasztorny uległ parcelacyi. 2. T. , wś, pow. tarnowski, leży w równinie, wzn. 208 mt. npm. , w pobliżu Żabna par. rzym. kat. , na praw. brzegu Dunajca, 46 dm. i 239 mk. , 227 rz. kat. a 12 izrael. Większej posiadłości nie ma. Mac. Targowisko, ob. Prusice, pow. mielicki. Targowiszcze, w dokum. Torhowiszczc, Torgowiszcze, wś, pow. kowelski, w pobliżu granicy pow. starokonstantynowskiego, na płn. zach. od Turzyska a na płd. wschód od Maciejowa. Podług reg. pob. pow. włodzimierskiego w 1577 r. należała do ks. Romana Sanguszki, który płaci od 11 dym. łanowych, 6 ogrodów. W 1583 r. tenże wnosi z 11 dym. , 2 ogr. , 4 ogrod. Jabłonowski, Wołyń, 66, 113. Targowiszcze, uroczysko, wymienione w lustracyi woj. ruskiego z r. 1661 i 1662 Rkp. Ossol. , Nr. 2834, str. 103. O tem uroczysku, mówi lustracya, takowa jest tradycya, że to wieś kiedyś bywała. Teraz to pole albo uroczyszcze. Do folw. mierzwickiego zasiewają, bo blizko Mierzwicy to pole leży ku Kulikowu. A że się już otaksował folw. mierzwicki, tedy i z tego pola zboże jest w prowent. skarbowy inkludowane i ota ksowane. Ob. Mierzwica. Lu. Dz. Targówka, wś i fol. , pow. nowomiński, gm. i par. Mińsk Fol. ma 20 mk, , 286 mr. ; wś 64 mk. , 67 mr. W 1827 r. 9 dm. , 70 mk. Targówka, wś, w pow. melitopolskim gub. tauryckiej, osiedlona przez ludność katolicką, dawnych czynszowników polskich, pochodzacych z pow. ukraińskich. Targownica, Targownicza r. 1388, Targownycza 1523, też Targowica, wś, pow. mogilnicki, o 2 klm. na płd. od Wielatowa par. i poczta, na wsch. brzegu jeziora Szydłowskiego; st. dr. żel w Mogilnie o 7 klm. Składa się z folw. i huby; ma 8 dym. , 102 mk. katol. i 340 ha 339 roli. Właścicielem folw. jest Stanisław Głuczkowski, W r. 1388 Andrzej z Żernik zwrócił klasztorowi w Trzemesznie T. , którą przodkowie jego trzymali dzierżawą Kod. Wielk. , n. 1877; około r. 1523 kmiecie płacili plebanom w Wielatowie kolendę po groszu z łanu, tyle też karczmarze i zagro dnicy; r. 1580 1620 było 2 łany os. i 4 zagrodn. Archiwum trzemeszeńskie posiada dokumenta, odnoszące się do T. W r. 1792 opat M. Kosmowski przekazał dochody z T. na utrzymanie szkoły w Trzemesznie. Po r. 1830 przeszedł folw. T. w ręce prywatne; po siadali go kolejno Grabscy, Sawiccy i Głuczkowscy. E. Cal Targowo, niem. Theerwisch, wś i dobra, pow. szczycieński, st. p. Mensguth. Targowska Wola, niem. Theerwisch Wolla, wś i dobra, i Targowska Wólka, niem. Theerwisch Wolka, wś i dobra, pow. szczycieński, st. p. Mensguth. Targuny al. Torguny. wś, pow. borysowki, w pobliżu traktu z Dokszyc do Tomiłowicz, w 3 okr. pol. i gm. Dokszyce, ma 34 osad; miejscowość nieco falista. A. Jel. Tarbań, rzeczka, w pow. taraszczańskim i skwirskim, prawy dopływ Rosi. Bierze początek pod wsią Wojnarówka u Pochilewicza Winarówką, przepływa pod Krzywcem, Bohatyrką, Janiszówką, Lubczą, Ostrą Mogiłą, Ożehówką, po za którą wkracza do pow. skwirskiego, oblewa Parchomówką, Tarhań i w Łochwinie ma ujście. Długa około 32 klm. Początkowo do Lubczy płynie w kierunku północnym, poczem skręca na płn. zach ód. Tarbań, wś ad rzką t. n. , pow. skwirski, na pograniczu pow. taraszczańskiego, w 1 okr. pol. , gm. i par. prawosł. Parchomówka, o 30 w. od Skwiry, ma 552 mk W 1863 r. własność Jana Podgórskiego. Tarhowiszcze, węg. Vasarhely, wś, w hr. ziemneńskiem Zemplin, nad rz. Ondawą; kościół paraf. rz. kat. , cerkiew gr. kat. , kościół ewang. , st. poczt. , 1116 mk, uprawa roli. Tarkanówka, zaśc. przy ujściu rz. Kargowicy do Dźwinosy, pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, gm. Prusewicze, par. kat. Okołowo. A. Jel. Tarkany, wś, pow. rzeczycki, przy gość. poczt. bobrujskoowruckim, w 3 okr. pol, gm. i par. prawosł. Domanowicze o 4 w. , o 102 w. od Rzeczycy, ma 13 osad; wieś poleska. Tarkawica, r. 1330 Tarkawice, w r. 1531 Tharkowicza, wś, pow. lubartowski, gm. Czemierniki, par. Kock, leży śród wyżyny rozciągającej się na praw. brzegu Wieprza, ponad błotnistą doliną, utworzoną przy ujściu Tyśmienicy pod wsią Górka odl. 3 w. na zach. płn. . Fol. ma 55 osad; część wsi T. należała do dóbr Dębica. Wymieniona w liczbie posia Tarkawica Tarkany Tarkanówka Tarhowiszcze Tarbań Targuny Targowska Wola Targownica Targówka Targowiszcze Targowisko Targowisko Tarków Tarkoszyna Tarki dłości Dzierzka, kan. krakow. , i brata jego Hostazyusza, podczasz. krakow. , które w r. 1330 Łokietek przenosi z prawa sredzkiego na magdeburskie Kod. Małop. , II, 275. Według Długosza wś ta należała w połowie do bisk. płockiego, w połowie do króla; miała 7 łan. km. , z których 3 i poł opłacały po 1 fertonie czynszu biskupowi. Wszystkie role tak królewskie jak biskupie płaciły dziesięcinę snopową biskupowi krak, . wartości 7 grzyw. ; zamiast dziesięciny konopnej dawano 4 kogu ty Długosz, L. B. , I, 632, II, 566. W r. 1531 wś Tharkowicza płaci od 4 łan. ; r. 1676 da je pogłówne od 66 poddanych, dworu nie ma Pawiń. , Małop. , 349 i 25a. Br. Ch. Tarki, os. włośc. , pow. łaski, gm. i paraf. Buczek, ma 2 dm. , 12 mk. , 8 mr. włośc, Tarkoszyna, przys. Brzezowy, pow. wielicki. Tarków Wielki, wś, pow. siedlecki, gm. Tarków Wielki, par. Przesmyki, ma 5 dm. , 42 mk. , 595 mr. W 1827 r. było 7 dm. , 37 mk. T. Wielki gmina, ma 3346 mk. , rozległ. 13181 mr. Sąd gm. okr. U w os. Mordy, st. p. Siedlce, urzad gm. we wsi OlędryBończe. W skład gm. wchodza Czarnoty, Głuchówek. Górki, Kaliski, KobylanyKozy, Koryciany, KrynkiRogale, Łęczycki, Łozy, Nasiłów, OlędryBończe, O. Orlice, Paprotnia, Pliszki, Pluty, SkolimówCierpigórz, S. Sta rawieś, SkwierczynLacki, Struny, TarkówWielki, TrębiceDolne, T. Górne, T. Stare, Uziębły. Br. Ch. Tarkówek, wś, pow. konstantynowski, gm. i par. Przesmyki, ma 11 dm. , 67 mk, 320 mr. Mieszka tu drobna szlachta. W 1827 r. było 9 dm. , 45 mk. Tarkowo 1. dwór i os. , pow. inowrocławski, o 12 klm. na wschódpłd. od Łabiszyna; par. kat. Pęchowo, protest. Wielka Nowa Wieś; poczta i st. dr. żel. na Złotnikach Gueldenhof o 4 klm. Dwór z Antoniewem, Kaliskami i os. Tarkowską tworzy okrąg dworski, mający 35 dm. , 316 mk 175 kat. , 141 prot. i 714 ha 422 roli, 173 łąk, 81 lasu. Z tego obszaru należy do dworu 594, 82 ha; cegielnia, uprawa buraków; właścicielem jest Józef Trzebiński w Strzemkowie. Około r. 1583 było na T. 6 łan. os. i 3 zagr. ; dziedziczył je Sośnicki; w ręku Kraszewskich znajdowała się majętuość od r. 1764 aż do 1884 około. Na obszarze T. odkopano cmentarzysko z popielnicami i przedmiotami z bronzu, znajdującemi się w zbiorach Tow. Przyj, Nauk pozn. 2. T. , ob. Tarkowskie Holendry. Tarkowskie Holendry, urzęd. Tarkowo Hauland, pow. inowrocławski, o 12 klm. na wschód od Łabiszyna, przy drodze żelaznej inowrocławskobydgoskiej; par. katol. Pęchowo; par. prot. , poczta i st. dr. żel. w Wielkiej Nowej Wsi Gross Neudorf Bz, Bromberg; 23 dm. , 206 mk. 16 katol. , 190 prot. i 224 ha 112 roli, 99 łąk. W r. 1830 było na T. H. 18 dym. i 115 mk prot. E. Cal Tarkowszczyzna, pow. wieluński, gm. i par. Mierzyce. W nowszych spisach nie pomieszczona. Tarlaka, potok, . dopływ Trzebośni dopł. Sanu, wypływa na pogórzu rzeszowskiem, koło Brzozy Stadnickiej, 4, 5 klm. na płn. zach. od Żołyni w pow. rzeszowskim. Płynie zrazu na płn. wsch. , łukiem ku wsch. wygię tym do Brzozy Królewskiej, tutaj tworzy stawek, do którego wpada potok od południa płynący, następnie wygina się ku płn. zach. ; ubiegłszy 14, 5 klm. uchodzi do Trzebośni pod Wolą Żarczycką. Tad, Wiśn. Tarliczno, grupa chat, ob. Nieledwia. Tarlyk 773 mt. , szczyt w Karpatach spiskich, 2 klm. na wsch. od Lewoczy. Tarławki, niem. Taberlack, dobra ryc. i leśnictwo, pow. węgoborski, st. pocz. Drengfurt. Tarto, część Knihynicza, pow. rohatyński. Tarło, wś, fol. i dobra nad strumieniem t. n. , praw. dopł, pobliskiego Wieprza, pow. lubartowski, gm. Tarło, par. Lubartów, odl. 13 w. od Lubartowa, leży na wyżynie towarzyszącej praw. brzegowi Wieprza odl. 3 w. , o 3 w. na wsch. płn. od Szczekarkowa, o 10 w. na zach. od miasteczka Ostrowa. Wś ma 68 osad i 839 mr. ; wchodziła w skład dóbr Lubartów. Posiada urząd gminny. W 1827 r. było 45 dm. , 356 mk, par. Ostrów. Dobra T. składały się 1876 z fol. T. i Klementynów, oddzielone zostały od dóbr Lubartów, rozl. mr. 1866 fol. T. gr. or. i ogr. mr. 758, łąk mr. 114, past. mr. 101, lasu mr. 127, nieuż. mr. 34; bud. mur. 2, z drzewa 11, las nieurządzony, cegielnia; fol. Klementynów gr. or. i ogr. mr. 583, łąk mr. 67, pastw. mr. 62, nieuż. mr. 19. Folwark ten w r. 1882 odłaczony został hypotecznie. T. gmina należy do sąd. gm. okr. III we wsi Ostrówek, st. pocz. Lubartów. W skład gm. wchodzą Berejów, Brzeźnica Bychowska, Brz. Książęca, Chlewiska, Górka Lubartowska, Klementynów, Niedźwiada, Pałecznica, Podpałecznica, Tarło, Zabiele. Ma 4223 mk. 99 prawosł. , 44 żyd. . Tarłony al. Tirłony, w spisie urzęd. Tarłopy, wś, pow. dzisieński, w 1 okr, pol, gm. , okr. wiejski i dobra, hr. Czapskich, Łużki o 4 w. , 36 dusz rewiz. Tarłów 1. osada miejska, dawniej miasteczko i dobra, pow. iłżecki, gm. Ciszyca Górna, par. Tarłów. Leży śród lesistej wyżyny, o 5 w. od lew. brzegu Wisły, odl. 4 w. od Szczekarzewa, 40 w, od Iłży, posiada kościół par. murowany, szkołę początkową, dom przytułku dla 2 starców, urząd gm. , 147 dm. , 1681 Tarki Tarłów Tarłony Tarło Tarto Tarławki Tarlyk Tarliczno Tarlaka Tarkowszczyzna Tarkowskie Holendry Tarkowo Tarkówek Tarn Tarment Tarłowszczyzna Tarłowska Wola Tarnawa Tarnau Tarnaszory Tarnast Tarnakal Tarłówka Tarłowiec Tarłowiec mk, , 1807 mr. ziemi należącej do mieszczan. W 1827 r. było 192 dm. , 1478 mk. Dobra T. w r. 1867 rozl. mr. 5130. W skład dóbr wchodziły miasto T. os. 209, mr. 1807; wś Julianów os. 56, mr. 617; wś Wiesiołówka os. 28, mr. 537; wś Wólka Tarłowska os. 17, mr. 208. Miasteczko założone zostało r. 1550 na obszarze należącym do Szczekarzowic, o 4 w. na płd. od tej wsi. Założycielem był Ję drzej Tarło, Zygmunt August nadał miasto dwa jarmarki i targ tygodniowy. W 1578 r. dawano szosu fl. 4 gr. 24, było 15 różnych rzemieślników, 4 żydów dla ubóstwa dało 3 flor. , 4 komorników, jedna bania gorzałczana, z trzech łanów osiadłych, ogółem płacono fl. 19 gr. 27 Pawiń. , Małop. , 207. Podobno Tarłowie założyli tu zbór, który krótko istniał. Kościół z parafią w miejsce drewnia nego zakłada tu w r. 1641 dziedzic T. Zbi gniew Oleśnicki, ststa opoczyński. Jestto budowla murowana, z dwoma wieżami. Mieszkańcy tutejsi zajmowali się garncar stwem i utworzyli cech który uzyskał od Ja na Kazimierza w r. 1664 przywilej na swo bodny handel wyrobami w całym kraju i wol ny spław do Gdańska. T. par. , dek, iłżecki, 3140 dusz, 2. T. , fol, pow. pińczowski, gm. i par. Sancygniów, leży na płn. od Woli Kny szyńskiej. Br. Ch. Tarłowiec, tak się miało nazywać miasto, które Zygmunt August pozwolił w r. 1557 założyć Michałowi z Szczekarzowic Tarle, chorąż. przemyskiemu, na gruntach Kobylni cy Ruskiej i Wołoskiej. Lokacya nie przy szła jednak do skutku. Obie włoście włączo ne zostały jeszcze przed r, 1570 do dóbr ststwa lubaczowskiego, Ob. Kobylnica Wołoska. Lu. Dz. Tarłówka, wś nad rz. Wołkiem, dopł, Bo hu, pow. latyczowski, gm. Wójtowce, paraf. katol. Latyczów, przy drodze z Latyczowa, którego stanowi jakoby przedmieście, do Śnitówki, ma 48 osad, 183 mk. , 179 dzies. ziemi włośc, dworskiej wraz z Rudnią i Zalatyczówką 1253 dzies. Niegdyś dziedzictwo Tar łów, następnie wchodziła w skład sstwa latyczowskiego, obecnie hr. Morkowa. Przed kilkudziesięciu laty rosła tu dzika grusza, obok której wznosił się słup murowany, na którego szczycie przed 1820 r. miał się znaj dować półksiężyc, jako pamiątka panowania tureckiego nad Podolem. Br. M. Tarłówka 1. grupa domów w Dunajowie, pow. przemyślański. 2. T. , dwór i folw. w Matkowie, pow. turczański. Tarłowska Wola, wś, pow. opatowski, gm. Julianów, par. Tarłów, odl. od Opatowa 29 w. , ma 15 dm. , 125 mk. , 208 mr. Tarłowszczyzna, mylnie Tarlewszczyzna, folw. nad bezim. dopł. Wiaczy, w pow. mińskim, w 1 okr. pol Deraźnia, gm. Siemkowo o 5 w. , o 15 w. od Mińska, dawna własność Tarłowskich, ma 4 włók; grunta szczerkowoglinkowate, miejscowość falista, A. Jel. Tarment, jezioro, w pow. sejneńskim, mię dzy wsiami Poluńce i Sakniewo nazwa wzięta z mapy sztab. . Tarn. .. , por. Tern. .. Tarnakal, rzeczka, dopł. Obry, ob. Ponikwa. Tarnast, dobra i wś, pow. trzebnicki, par. ew. i kat. Schavoine Sawona. W r. 1885 dobra miały 361 ha, 5 dm. , 117 mk. 36 kai; wś 76 ha, 27 dm. , 182 mk. 85 kai. Tarnaszory, dopł. pot. Bezulka, w pow. kossowskim. Tarnau niem. , ob. Tarnawa i Tarnów. Tarnawa 1. wś, pow. jędrzejowski, gm. Mstyczów, par. Tarnawa. Leży o 3 w. na zach. od Sędziszowa st. dr. żel. dąbrowieckiej, w dolinie, śród wyniosłości sięgających do 1000 st. npm. Wody podmokłej doliny uprowadza strumień do pobliskiej Mierzawy pr. dopł. Nidy Dokoła wsi ciekawe stare nomenklatury Bugaj, Białowieża, Łysagóra, Wieś posiada kościół par. murowany, szkołę począt. , dom przytułku dla starców, 38 osad. W 1827 r. było 31 dm. , 226 mk. Wś ta wchodziła w skład dóbr rząd, ekonomii Jędrzejów. Kościół i parafia erekcyi nieznanej. Pierwotnie drewniany. Obecny murowany, wzniesiony w latach 1830 56 z zapisu Joanny hr. Ledóchowskiej. W połowie XV w. T. posiada kośc. par. Wś jest własnością Skrzelowskiego h. Topór, ma łany km. , z których dziesięcinę, wartości 5 grzyw. , dają proboszczowi we Mstyczowie. Proboszcz miejscowy posiadał folwark, pola i łąki, także karczmę Długosz, L. B. , II, 33, 87, 92 94. T. par, , dek. jędrzejowski, 940 dusz. 2. T. , wś i fol, pow. olkuski, gm. Jangrot, par. Imbramowice. Leży o 6 w. na płn. od Skały i tyleż na wsch. płn. od Sułoszowy, śród wyżyny olkuskiej, dochodzącej w okolicznych wyniosłościach do 1500 st. npm. Rozległa wieś, posiada 76 osad. W 1827 r, było 45 dm. , 314 mk. Bolesław Wstydl. udziela r. 1279 prawo niemieckie nowotarskie wsi Tarnawie, należącej do klasztoru w Imbramowicach Kod. dypl. pol. , I, 111. W połowie XV w, wś miała 28 łan. , z których płacono czynszu po 1 fertonie, 20 jaj, 2 koguty, ser z łanu. Obrabiano role ktasztorne. Na osep dawano po 6 korcy owsa i 4 korce jęczmienia; odbywano też powabę. Była we wsi karczma z rolą, zagr. i młyn. Folw. duchowny płacił dziesięcinę plebanowi w Iwanowicach. Było też kiedyś sołtystwo na 7 łanach; prob. imbramowicki je zakupił i utworzył folwark kościelny. Wszystkie role płaciły dziesięcinę wartości 10 grzy wien klasztorowi imbramowickiemu Długosz, L. B. , III, 109. W r. 1581 klasztor płacił tu od 6 1 2 łan km. , 1 zagr. bez roli, 1 komor. , z bydł. , 2 komor. bez bydła, 1 4 łanu roli Pawiński, Małop. , 23. 3. T. wś i folw. nad rz. Por, pow. krasnostawski, gm. i par. Turobin. Leży o 3 w. na zach. płn. od Turo bina, na skraju rozległej lesistej wyżyny, ciągnącej się na zach. brzegu rzeki. Wieś rozło żyła się długą 5 wiorstową linią 89 osad po nad podmokłą doliną Poru. W 1827 r. było 66 dm. , 537 mk. , par. Łęczna. . Fol. T. należy do dóbr ordynacyi Zamoyskich, klu cza Godziszów. Obejmuje 403 mr. 300 mr. roli, 85 mr. łąk. Br. Ch Tarnawa, rzeczka, w gub. podolskiej, lewy dopływ Dniestru. Zaczyna sie na gruntach wsi Tarnawki, w pow. uszyckim, niknie w ziemi i dopiero około Dunajowiec na wierzch wypływa. Płynie z północy na południe głę bokim jarem na przestrzeni ośmiu mil, mija mko Dunajowce, wsi Sieczyńce, Panasówke, Worobijówkę, Hutę Błyszczanowiecką, Teklówkę, Gieletyńce, Hocuły, Surźyńce, Polutyńce mko Kitajgród i między Maryanówką i Wróblowcami w pow. kamienieckim ma ujście. Przybiera od praw. brzegu Tarnawkę Błyszczanówkę i Szatawe, od lewego zaś rzkę Okóń. X M. O. Tarnawa 1. wś nad rzką Terlicą, pow lipowiecki, w 3 okr. pol. , gm. Monasterzyszcze, o 60 w. od Lipowca, ma 811 mk. w 1863 r. 409 mk. . Posiada cerkiew p. w. św. Mi chała, drewnianą, wzniesioną w 1757 r. przez dziedziczkę i założycielkę wsi Annę Tarnow ską i uposażoną 35 dzies. ziemi, 2. T. Polna al. Wielka, wś u źródeł rz. Tarnawy, pow. uszycki, okr. pol. i sąd Dunajowce o 10 w. , gm. Sołodkowce, par. katol. Tynna o 2 w. , ma 161 osad, 930 mk. , 702 dzies. ziemi włośc, 700 dz. dworskiej w części Elczaninowej, 722 w części Iworskiej dziś Tau be, 77 cerkiewnej. Posiada cerkiew p. w. N. M. P. , wzniesioną w 1761 r. , z 1180 parafianami. Stara osada, początkowo dobra królewskie; w 1530 r. trzymali ją Herburtowie, którzy w 1569 r. płacą od 8 płu gów, w 1578 r. od 10 pługów, 2 ogro dników po 4 gr. i od kotła gorzałczanego i szynkowania 18 gr. , w 1583 r. zaś od 11 pługów i 4 ogrodn. po 4 gr. Jabłonowski, Wołyń i Podole, 220, 297. Następnie posia dali T. jako dobra dziedziczne z sąsiedniemi wsiami Humieccy, a ostatecznie przez bez dzietną ks. Karolinę de Nassau darowane wychowanicy Butiahinowej, która przekazała je swoim dzieciom. 3. T. Podleśna, ob. Tarnawka. Dr. M. Tarnawa 1. potok, dopł Osławy dopł. Sanu z praw. brzegu, należy swym biegiem Słownik Geograficzny T. XII Zeszyt 185. do pow. liskiego. Wypływa z pod Wysokie go Działu 990 mt. i Poharów 836 mt. , śród grzbietu górskiego zwanego Działem, leżącego na granicy między pow. liskim a sanockim. Z kilku strumieni, które tu mają swe źródła, powstają dwa drobne potoki, łączące się zaraz we wsi Sukowato pod nazwą Sukowaty pot. i dające w ten sposób początek T. Zrazu płynie ona wprost na płn. przez wieś Sukowate i Kalnicę aż po Krain ską górę 656 mt. . Opłynąwszy ją zwraca sie na płn. zach. , przepływa Serednie Wielkie i Łuko we a wreszcie zmieniwszy kierunek na bar dziej północny. przepływa T. Górną i uchodzi w Tarnawie Dolnej do Osławy. Z praw. brzegu przyjmuje Choceńkę w Serednich Wiel kich, Ropę i wiele drobniejszych strumieni; z lewego pot. Kamionki wypływający pod Poharami, Kalniczkę, uchodzącą w Kalnicy, i kilkanaście potoczków. Długość biegu 20 klm. 2. T. , potok, dopł. Stradomki dopł. Raby, powstaje ze zlewu pot. Witkowisko, powstającego we wsi t. n. , u stóp lesistej Świnnej góry 614 mt. , i pot. Rybnego, pły nącego z wsi Rybie Nowe, u stóp lasem poro słej Kostrzy 730 mt. , z dopł. Ryje, mają cym źródliska między Kostrzą a Świnną gó rą. Oba potoki, ubiegłszy około 9 klm. , łączą się na obszarze gm. Słupia i tworzą potok zwany Tarnawą, od wsi t. n. , przez którą przepływa. Od Tarnawy, przyjąwszy z pra wego brzegu dopł. Przeginię, zwaną też Plu skawką, zmienia kierunek na płn. zach. płn. i uchodzi do Stradomki powyżej Łapanowa. Prócz Przegini przyjmuje T. jeszcze drobne strugi z obu brzegów. Długość biegu T. od miejsca połączenia potoków do ujścia wynosi 9 klm. Różnica w poziomie źródeł i ujścia przeszło 100 mt, Oba potoki źródłowe płyną w pow. limanowskim, reszta biegu przypada na pow. bocheński. Tad. Wiśn. Tarnawa 1. wś, pow. bocheński, z kościołem par. rz. kat. Leży nad pot. t. n. praw. dopł. Stradomki, w dolinie wznies. 255 mt. npm. , otoczona wzgórzami sięgającemi od płn, do 379 a od płd. do 439 mt. Gleba nieurodzajna czerwone iły. Wraz z obsz. dworskim ma 123 dm. i 725 mk. rz. kat. , szkołę ludową fil. Pos. więk. Felicyi, Jana i Maryi Radomyskich wynosi 180 roli, 14 łąk, 2 ogr. , 20 past. , 298 lasu, 4 nieuż. , ogółem 520 mr. ; pos, mn. ma 581 roli, 108 łąk, 97 past. i 190 mr. lasu. Par. założona r. 1440. Za Długosza dziedziczyli tę wieś Mikołaj Skarbek i Czyemyesz h. Drużyna. Z 4 łan. km. , 2 karczem i 2 zagr. z rolą pobierała dziesięcinę, wartości 5 grzyw. , prebenda bosutowska przy katedrze krak. Lib. Ben. , I. 37 i 143. Obszar szlachecki dawał dziesięcinę proboszczowi. W r. 1581 Pawiński, Małop. , 53 Mikołaj Lubo12 Tarnawa Tarnawa Tarnawa mirski płacił tu od 7 1 2 łan. km. , 7 zagr. z rolą, 18 zagr. bez roli, 2 komor. z bydł. , 4 kom. bez bydła i 3 rzemieśl. W 1803 r. w miejscu pierwotnego drewnianego kościoła stanął dzisiejszy murowany, który konsekrował biskup tarnowski Tomasz Ziegler w r. 1823. Do par. należy Zbydniów. T. graniczy na zach. z Bojańczycami, na wsch. z Rdzawą i Zbydniowem, na płn. z Boczowem a na płd. z Rybiem Starem. 2. T. Dolna i Górna, dwie wsi, w pow. liskim. T. Dolna leży u ujścia pot. Tarnawki do Osławy, wzn. 321 mt. npm. , T. Górna nad Tarnawką, na płd. od Dolnej, wzn. 396 mt. npm. Dolinę Tarnawki, powoli opadającą ku płn. , zasłania od wschodu dział wodny między Sanem a tą rzeczką, pokryty świerkowym lasem a sięgający na wschód od T. Dolnej, w szczycie Oszczacz 444 mt. , na wschód od T. Górnej w szczycie Wysoki Dział 516 mt. a w szczycie Gruszka 583 mt. npm. Dział wodny Tarnawki i Osławy, na zach. od tych wsi, opada powoli ku wsch. i na granicy tych osad sięga do 443 mt. npm. Na płn. od ujścia Tarnawki do Osławy zwęża się dolina, tworząc malowniczy krajobraz około stacyi kolei państwowej w Zagórzu. Obie wioski zabudowały się nad kręto biegnącą Tarnawką, przeważnie na lew. brzegu. T. Dolna liczy 62 dm. i 412 mk. 193 rz. kat. , 197 gr. kat. i 22 izrael; T. Górna ma 73 dm. i 498 mk. 380 rz. kat. , 99 gr. kat. i 19 izr. . W obu wsiach obszary większe należą do izraelitów. Obszar więk. w T. Dolnej ma karczmę, folw. , 185 roli, 14 łąk, 71 past. , 85 lasu, 2 nieuż. , razem 358 mr. ; w T. Górnej jest karczma i folw. , 249 roli, 39 łąk, 2 ogr. , 41 past. , 299 lasu, 2 nieuż. , 1 mr. 803 sąż. pod budowlami, ogółem 634 mr. Obszar mniej. w obydwóch wsiach ma według Orzechowskiego 848 roli, 66 łąk i ogr. , 155 past. i 31 mr. lasu. W T. Górnej jest par. gr. kat. z cerkwią murowaną dyec. przemyska, dek. olchowiecki, obejmująca T. Dolną, Wielopole i Olchowę. Uposażenie parocha składa się z 60 roli, 11 łąk, 6 mr. past. , dodatku w kwocie 108 złr. 30 ct. i odsetek od kapitałów na 1055 złr. Łacinnicy należą do par. w Porażu, mają kaplicę mur. , zbudowaną przez włościanina Wojciecha Biskupa. Istniała tu warzelnia soli, od r. 1801 nieczynna, T. Dolne graniczy na płn. z Wielopolem, T. Górne na płd. z Olchową i Brzozowcem; na zach. graniczą obie wsi z Czaszynem a na wsch. ze wsią Hużele. 3. T. , wś, pow, dobromilski, 4 klm. na płd. wschód od Dobromila sąd pow. , st. kol. , urz. poczt. i tel. . Na zach. leży Polana, na płn. zach. Huczko, na płn. Dobromil, na wsch. Piatnice, na płd. Suszyca Mała i 8. Wielka obie w powiecie staromiejskim. Środkiem wsi płynie potok, dopł. Wyrwy, w którego dolinie leżą zabudowania, W zach. lesistej stronie, w pobliżu granicy Huczka, wzgórze sięga 560 mt. wzn. znak triang. . Na jego szczycie stoją resztki zamku Herburtów ryciny ruin w Muzeum Ossolińs. Widoki Galicyi, Nr. 1760 i zbiorze rycin Pawlikowskiego Nr. 4937, 4938 i 4939. Własn. więk. rządowa ma roli or. 6, łąk i ogr. 3, past. 13, lasu 237 mr. ; wł. mn. roli or. 593, łąk i ogr. 97, past. 256 mr. W r. 1880 było 96 dm. , 600 mk. w gm. 554 gr. kat. Rusinów, 40 rz. kat. Polaków, 6 izrael. . Par. rz. kat, w Dobromilu, gr. kat. w miejscu, dek. dobromilski. Do par. należa Pietnice i Polana. We wsi cerkiew p. w. św. Paraskewii i szkoła etat. lklas. Za czasów Rzpltej należała wś do dóbr kor. ststwa przemyskiego. Była tu dawniej żupa solna. Według Siarczyńskiego Rkp. Ossol. , Nr. 1829 miała 4 studnie wody słonej, na 45 sążni głębokie. Sto funtów surowicy dawały 22 fun. soli. Warzono rocznie około 8400 fun. o salinie czyt. , Jahrb. der geolog. Reichsanst. , t. 26, str. 178. 4. T. al. Tarnów, część Mokrotyna, pow. żółkiewski. 5. T. Niżna, wś, pow. turczański, 17 klm. na płd. zach. od Turki sąd pow. , z urz. poczt. w miejscu. Na płn. zach. leży Dźwiniacz Górny, na płn. wschód Szandrowiec i Jabłonka Wyżna, na płd. wsch. Tarnawa Wyżna, na płd. zach. Wołosate pow. liski. Płn. część wsi przepływa San od płd. wsch. z Tarnawy Wyżnej, na płn. zach. do Dźwiniacza Górnego i przyjmuje w obrębie wsi kilka potoków najznaczniejsze Fedkowski i Roztok. Zabudowania wiejskie leżą w dolinie Sanu. Na płd. zach. granicy szczyt Krzemeń 1335 mt. , na płn. odeń Jawor 907 mt. . Najniższy punkt w dolinie Sanu, 663 mt. npm. Własn. więk. tu i w Tarnawie Wyżnej ma roli or. 249, łąk i ogr. 384, past. 574, lasu 3029 mr. ; wł. mn. roli or. 1961, łąk i ogr. 294, past. 769, lasu 107 mr. W r. 1880 było w T. Niżnej 106 dm. , 599 mk. w gm. , 3 dm. , 6 mk. na obsz. dwor. 456 gr. kat. Rusinów, 106 rz. kat. Polaków. Par. rz. kat. w Turce, gr. kat. w Tarnawie Wyżnej. We wsi młyn i tartak. 6. T. Wyżna, wś, pow. turczański, 15 klm, na płd. zach. od Turki, tuż na płd. wsch. od urz, pocz. w T. Niżnej. Na płn. wsch. leży Jabłonka Wyżna, na płd. wsch. Sokoliki i Bukowiec, na płd. zach. Wołosate pow. liski. Przez płn. część wsi płynie San od płd. wsch. z Sokolik, na płn. zachód do Tarnawy Niżnej i przyjmuje w obrębie wsi, prócz kilku małych, znaczniejszy pot. Litmirz od lew. brzegu. Na granicy płd. zach. wznosi się góra Halicz do 1335 mt. znak triang. . Najniższy punkt, w dolinie Sanu, 670 mt. Zabudowania wiejskie leżą w dolinie Sanu i dolnego Litmirza. W r. 1880 było 88 dm. , 502 mk. w gra. 461 Tarnawatka Tarnawce gr. kat. Rusinów, 12 rz. kat. Polaków, 29 izr. narodowości niemieckiej. Parafia rzym. kat. w Turce, gr. katol. w miejscu, dekanat zatwarnicki. Do parafii należą Tarnawa Niżna i Sokoliki. We wsi cerkiew p. w. św. Piotra i Pawła. Mac. Lu. Dz. Tarnawa Dolna i Górna, wś i dobra, pow. żywiecki, o 9, 3 klm. na płn. od Suchej. T. Dolna leży przy gościńcu z Zatora do Suchej i torze kolei państwowej. Obszar więk. własności Władysława hr. Branickiego wynosił w 1890 r. 477 mr. 219 roli, 4 łąk i ogr. , 19 past. , 204 lasu, 27 nieuż. i 1 mr. pod budowlami. T. Górna liczyła 602 mr. w tem 595 mr. lasu. W r. 1880 liczyły obie wsi 281 dm. i 1842 mk. a razem z obsz. dwors. 283 dm. i 1862 mk. Polaków; co do wyznania 1849 rz. kat. , 13 izrael. Obie wsi tworzą jedną parafię, która utworzoną została dopiero w r. 1840. Przedtem należała do par. Mucharz. Kościól mur. w T. Dolnej wystawiony został w r. 1880 na miejscu dawniejszego, drewnianego. Tu też znajduje się i szkoła ludowa. T. nie wymienia wcale Długosz. Według reg. pobor. z r. 1581 Pawiński, Małop. , 99 było 2 1 2 łanow km. , 2 komor. z bydł. , 2 kom. bez bydła, 8 zagr. z rolą. Właścicielem był Przypkowski. W. H, Tarnawatka, wś, folw. i dobra nad rz. Wieprzem, pow. tomaszowski, gm. Tarnawatka, par. Tarnawatka r. gr. i Krasnobród rz. kat. , leży śród wyżyny tomaszowskiej, sięgającej na płn. od wsi do 1000 st. npm. , o 7 w. na płn. od Tomaszowa, około 4 w. od źródeł Wieprza, przy drodze bitej wiodącej do Tomaszowa, o 10 w. od granicy Galicyi. Posiada cerkiew par. drewn. , szkołę początk. , sąd gm. , urząd gm. , kilku rzemieślników, 54 osad, 714 mk. 164 rz. kat. , 15 żyd. , dwór z obszernym ogrodem. Na obszarze dóbr hr. Dzieduszyckiego znajdowały się w r. 1870 tartak parowy, tartak wodny, dwie terpentynarnie, piec wapienny, wyrób kamieni młyńskich. Łomy kamienia oolitowego. Dobra T. składały się z folw. T. , Pucharki, Zielone, Przejma, Werechanie, Majdan i Wieprzów, nomenkl. Skrzypny Ostrów, Pauczne, Huta Szklana, rozl. mr. 14, 504 fol, T. gr. or. i og. mr. 280, łąk mr. 294, wody mr. 3, nieuż. mr. 22, w osad. mr. 1; bud. mur. 9, drewn. 34; płodozm. 8pol. ; fol. Pucharki gr. or, i ogr. mr, 362, past. mr. 6, zarośli mr. 39, w osad. mr. 1, nieuż. mr. 8; bud. mur. 1, drewn. 7; fol. Zielone gr. or. i ogr. mr. 376, past. mr. 1, w osad. mr. 1, zarośli mr. 1, nieuż. mr. 8; bud. drewn. 11; fol. Przejma gr. or. i ogr. mr. 544, łąk mr. 3, past. mr. 11, zarośli mr. 11, nieuż. mr. 24; bud. mur. 1, drewn. 5; fol. Werechanie gr. or. i ogr. mr. 132, łąk mr. 21, past. mr. 1, wody mr. 3, nieuż. mr. 11; bud. mur, 1, drewn. 14; fol. Majdan gr. or. i ogr. mr, 77, łąk mr. 12, w osad. mr. 1, nieuż. mr. 2; bud. drewn. 8; fol. Wieprzów gr. or. i ogr. mr. 48, łąk mr. 7, past. mr. 2, os. mr. 1, nieuż. mr. 5; bud. drewn. 8; płodozm. wszędzie 8pol, La sy obejmują mr. 12, 185, urządzone w kolei 120letniej. W skład dóbr poprzednio wcho dziły wsi T. 08. 58, mr. 1056; Zielone os. 44, mr. 610; Huta os. 22, mr. 176; Łuszczec os. 49, mr. 661; Majdan Mały os. 56, mr. 718; Majdan Duży os. 92, mr. 1550; Pańków os. 40, mr. 835; Werechanie os. 27, mr. 288; Wieprzowe Jezioro os. 27, mr. 313; Szur os. 7, mr. 124. Gleba przeważnie popielatka, z piaskiem pomieszana. Lasy obfitują w różne rodzaje drzew liściastych, jak buki, dęby, graby, przeważają jednak sosny. Tartak pa rowy w Wieprzowie, oprócz brusów, balów i tarcic sosnowych, dostarcza dwucalowych łat bukowych do fabryki mebli giętych w Woj ciechowie. Gorzelnie sąsiednie zużyły wiel kie ilości bukowego drzewa. Lasy tarnawackie stanowią w powiecie jedyne źródło bu dulcu i opału. Cerkiew i parafię erygował r. 1679 Jan III. W XVIII w. była we wsi Niemirówce o 3 w. cerkiew fil. Dziś należy filia Pańków o 2 w. . Tarnawackie ststwo niegrodowe, w wojew. i pow. bełzkim, podług spisów podskarbińskich obejmowało wsi Tar nawatka, Panków, Wierechanie, Wieprzów, Majdan Zielony, Łuszczec z Hutą, Szur No wy, Majdan Wielki i Mały, które posiadała Aniela z Uniechowskich Zamoyska, wdowa po Tomaszu Zamoyskim, wwdzie lubelskim, opła cając zeń kwarty złp. 4532 gr. 24. Na sejmie z r. 1764 Stany Rzpltej nadały dożywocie tego ststwa ordynatowi Zamoyskiemu, wraz z ststwem płoskirowskiem i dzierżawą Wie przowe Jezioro. Br. Ch. Tarnawce, wś, pow. przemyski, 8 klm. na zach. od Przemyśla sąd pow. , 3 klm. na płn. wschód od urz. poczt. w Krasiczynie. Na płn. leżą Wapowce i Łętownia, na wsch. Kuńkowce i Ostrów, na płd. zach. Krasiczyn, na zach. Krasiczyn i Wesołówka Weselówka, część Korytnik. Wzdłuż granicy płn. i zach. płynie San i przyjmuje w obrębie wsi od praw. brzegu pot. Kosierowski. Na płd. od wsi grupa domów Dybawka. Wznies. sięga 308 mt. na płn. zach. ; najniższy punkt 203 mt. w dolinie Sanu. Do obszaru dwors. należą folw. . Leoncin i Władysławów. Własn. więk. ks. Adama Sapiehy ma roli or. 372, łąk i ogr. 24, past. 47, lasu 595 mr. ; wł. mn. roli or. 498, łąk i ogr. 44, past, 5, lasu 6 mr. W r. 1880 było 101 dm. , 576 mk. w gm. , 3 dm. , 29 mk. na obsz. dwors. 516 gr. kat. , 81 rz. kat. , 8 izrael. ; 523 Rusiuów, 82 Polaków. Par. rz. kat. w Krasiczynie, gr. kat. w Śliwnicy. We wsi cerkiew p. w. św. Eliasza. T. należała Tarnawa Tarnawa Tarnawka niegdyś do władyctwa przemyskiego ob. dokum. Władysława Jagiełły z r. 1407, zatwierdzający uposażenie władyctwa, Liske, A. G. Z. , t. VII, str. 50 nn. . Lu. Dz. Tarnawiec, wólka do Kuryłówki, w pow. łańcuckim; 3 dm. , 26 mk. Leży przy ujściu pot. Złotoryskiego do Sanu. Założyła ją Zo fia Odrowążowa, wdowa po Janie Krzysztofie Tarnowskim, kaszt. wojnickim, która około 1568 r. wzniosła na gruntach swych nad Sa nem dworzec, który na cześć męża nazwała Tarnawcem. Później w r. 1749 wymurował tu Józef Potocki, ststa leżajski, kościół, który rząd austr. w r. 1812, po założeniu kolonii w Dornbachu na obszarze dóbr starościńskich, zamienił na parafialny. Do par. dyec. prze myska, dek. leżajski należą część Kuryłów ki, Jastrzębiec, Brzyskowola i Ożanne. Obok kościoła jest szkoła ludowa. Mac. Tarnawka, wś i kilka folw. , pow. krasno stawski, gra. Zakrzów, par. Targowisko, odl. 35 w. od Krasnegostawu. około 7 w na płn. od Tarnawy, w dolinie śród lesistej wyżyny, pomiędzy Zakrzewem a Starą Wsią. W 1827 r. 55 dm. , 363 mk. W 1889 r. fol. T. lit. A rozl. mr. 739 gr. or. i ogr. mr. 593, łąk mr. 23, lasu mr. 102, past. mr. 7, nieuż. mr. 14; bud. mur. 1, drewn. 14; płodozm. 9pol. , las nieurządzonv, pokłady wapna. Wś T. lit. A os. 15, mr. 150. W r. 1877 fol. T. lit. B rozl. mr. 321 gr. or. i ogr. mr. 243, łąk mr. 3, la su mr. 60, nieuż. mr. 8; bud. drewn. 7; pokła dy wapienia. W r. 1884 fol. T. lit. C rozl. mr. 367 gr. or. i ogr. mr. 276, łąk mr. 8, past. mr. 6, lasu mr. 65, nieuż. mr. 12; bud. mur. 1, drewn. 16; płodozm. 10 pol. Wś T. lit. C os. 22, mr. 392. Fol. T. lit. EK rozl mr. 272 gr. or. i ogr. mr. 196, łąk mr. 10, lasu mr. 54, w odpad. mr. 8, nieużmr. 4; bud. drewn. 11; płodozm. 9 i 10pol. Wś T. os. 12, mr. 122. Fol. T. lit. EK część I al Mojżeszyn rozl mr. 153 gr. or. i ogr. mr. 152, nieuż. mr. 1; bud. drewn. 5. Fol T, lit G rozl mr. 241 gr. or. i ogr. mr. 188, łąk mr. 2, past. mr. 4, lasu mr. 28, w odpad. mr. 50, nieuż. mr. 5; bud. drewn. 7. W połowie XV w. wś T. , w par. Targowiska, miała wielu posiadaczy. Z łanów km. płacono dziesięcinę rozmaicie z czwartej części dawano dziesięcinę, wartości 10 grzyw. , plebanowi w Targowiskach Długosz, L. B. , II 502. Według reg. pob. pow. lubelskiego z r. 1531, Czerny płacił tu od 1 1 2 łanu Pa wiński, Małop. , 354. Prócz tego 21 częścio wych posiadaczy nie mających kmieci, posia dali po 1 2 łanu przeważnie. Br. Ch. Tarnawka 1. rzka, w gub. podolskiej. prawy dopł. Bochny, zaczyna się pod wsią Tarnawką Hołubecką, w pow. jampolskim, płynie z zach. na wschód, na przestrzeni 8 mil, mija wś Tarnawkę Żabokrzycka i pod Żabokrzyczem ma ujście. 2. T. , rzka, w pow. uszyckim, ob. Błyszczanówka. 3. T. , rzka w pow. hajsyńskim, mylnie, ob. Ternówka. Tarnawka 1. wś na lew. brzegu rzki Wereszczanki al Taśminu Gniłego, pow. czehryński, w 2 okr. pol, gm. Ćwietna, par. prawosł. Wereszczaki Niższe, których właściwie stanowi przysiołek, o 27 w. od Czehryna, ma 101 mk. Należy do okr. czehryńskiego dóbr państwa. 2. T. , w dokum. Ternowka, Ternówki, wś i folw. u źródeł rz. Chomory, pow. zasławski, okr. pol białogródzki, gm. Tarnawka, o 12 w. od Białogródki, 20 w. od mka Kołki na płd. zach. od Zasławia. Folw. należy do klucza białogródeckiego dóbr sławuckich. 3. T. Hołubecką al Mała, wś u źródeł rzki Tarnawki, dopł. Dochny, pow. jampolski, okr. pol Tomaszpol, gm. Tymanówka, par. kat. Miastkówka, ma 65 os. , 486 mk. , 680 dzies. ziemi włośc; cerkiew. Należała do Apolonii Karwowskiej, następnie Grocholskich. 4. T. mylnie Tarnówka al Tarnawa Podleśna, wś, pow. uszycki, obok Tarnawy Polnej, okr. pol i sąd Dunajowce, gm. Sołodkowce, par. kat. i st. poczt. Tynna, przy trak. poczt. z Jarmoliniec na Tynnę do Kamieńca o 44 w. , ma 112 dm. , 508 mk. , 521 dzies. ziemi włośc, 588 dwors. , 43 cerkiewnej. Posiada cerkiew p. w. św. Paraski, wzniesioną w 1768 r. , z 613 parafianami. Należała kolejno do Humięckich, Gozdzkich, de Nassau, Butiahinych, Krzyżanowskich, obecnie Benkendorfa. 5. T. Żabokrzycka al Wielka, wś nad rzką Tarnawką, dopływ Dochny, pow. olhopolski, okr. pol. Żabokrzycz, gm. Tarnawka, par. kat. Obodówka, w pobliżu st. dr. żel. kijowskoodeskiej Krzyżopol, ma 125 os. , 1306 mk. , 1416 dzies. ziemi włośc, 772 dwors. . 54 cerkiewnej. Posiada cerkiew p. w. Podniesienia św. Krzyża, wzniesioną w 1797 r. , z 1455 parafianami; zarząd gminny. Grunta pagórkowate, poprzerzynane dość głębokiemi jarami; gleba czarna. Własn. Brzozowskich. Dr. M. Tarnawka 298 mt. , wzgórze. w pow. borszczowskim, na lewym brzegu Niczławy, która dzieli je od wsi Tarnawki U stóp T. , nieco na płn. zach. , leży wś Zwiahel Ku wsch. łączy się to wzgórze z drugiem wyższem 308 mt. , które porasta las, zwany Stawkami Z lasu tego wypływa potok zmierzający do Niczławy, który opłukuje płn. stoki Tarnaw ki. Drugi potok płynący z Grabowca na płd. kraju Stawek, uchodzi do Niczławy w Piłatkowcach. Na zach. opada T. dosyć stromo, wznosząc się tu 78 mt. nad poziom Niczła wy. Odsłaniają się w tem miejscu potężnie rozwinięte pokłady górnosylurskie i trzecio rzędowe. Tad. Wiśn. Tarnawka i. potok, dopł. Skawy z lew. brzegu, wypływa z pod Leskowca 922 mt. , Tarnawiec Tarnawiec Tarnawka Tarnawka Jaworzyny 890 mt. i Makowej góry, których dwa pierwsze szczyty położone są na granicy pow. wadowickiego i żywieckiego. Płynie na wschód przez Tarnawę Górną i Śleszowice Górne i uchodzi do Skawy w Tarnawie Dolnej. Po drodze przyjmuje kilka strug. Ujście tak jak źródło i przeważna część biegu należą do pow. żywieckiego, w Śleszowicach wkracza jednak na małej przestrzeni w obręb pow. wadowickiego. Długi 9, 5 klm. , porusza 4 młyny. 2. T. , potok, wypływa licznemi strugami na płd. stokach góry Hussowa 426 mt. , w pow. łańcuckim, 14 klm. na wsch. od Tyczyna, między wsią Handzlówką i Hussowem. Płynie głęboką doliną wprost na płd. , przepływa wś Tarnawkę, przyjmuje z obu stron nieznaczne strugi i uchodzi w Hadlach Szklarskich do pot. Mleczka, dopł. Sanu. Długi 7 klm. 3. T. , potok, dopływ pot. Tyrawskiego, uohodzącego do Sanu pod Mrzygłodem, wypływa w poziomie 526 mt. pod szczytem Chwaniów 603 mt. , w najdalej na płn. wysuniętej kończynie pow. liskiego. Płynie zrazu w kierunku płn. zach. między lesistym grzbietem górskim Chwaniów, kończącym się na granicy pow. liskiego i dobromilskiego górą Niedźwiedzie 618 mt. i drugim krótszym grzbietem, ciągnącym się na płd. zach. równolegle do pierwszego a rozpoczynającym się na płd. szczytem Chwaniów zachodni. Dopłynąwszy do granicy powiatu zmienia tu, w poziomie 394 mi, kierunek na płd. zach. i przyjąwszy w Stankowej potok, płynący od płd. wsch. , uchodzi w Rakowej pow. sanocki, w poziomie około 350 mt. , do pot. Tyrawskiego. Długi 9 klm. Przyjmuje wiele potoczków z chwaniowskiego grzbietu. 4. T. , potok, wypływa w szumińskim lesie, między Łysą górą 659 mt. a Koszarkami 620 mt. , 3 klm. na zach. od Starej Soli, w pow. staromiejskim. Płynie na płn. wsch. i przyjąwszy w Laszkach Murowanych z praw. brzegu pot. Malinowski, uchodzi tamże do Strwiąża. Długi 6, 5 klm. 5. T. , potok, wypływa na płd. stokach Bednarki 376 mt. , w powiecie drohobyckim, 10 klm. na zach. od Drohobycza. Płynie na wschód i ubiegłszy 4 klm. uchodzi do Szumówki, która razem z pot. Radyczowem i Hryszcze tworzy pot. Bar, lewy dopł. Tyśmienicy, łączącej się z Bystrzycą, uchodzącą do Dniestru. Tad. Wiśn. Tarnawka, potok, dopł. Suczawy, w pow. radowickim Bukowina, wypływa z pod wzgórza Fondatura 483 mt. a drugiem ra mieniem na Tarnawce i upłynąwszy 7, 5 klm. , uchodzi do Suczawy koło Nowych Fratowiec. Z dopływów z praw. brzegu najważniejszy jest potok uchodzący o 1 klm. od jej ujścia do Suczawy. Tad. Wiśn. Tarnawka 1. wś, pow. łańcucki, nad pot. t. n. lew. dopł. Mleczki. Otoczona wzgórzami porosłemi lasem, zajmuje dolinę potoku 316 mt. npm. . Teren na zach. podnosi się do 412, na płn. do 382 a na wsch. do 342 mt. Par. rzym. kat. w Hussowie, w miejscu zaś paraf. gr. kat. , z cerkwią drewnianą. T. ma l34 dm. i 766 mk. 860 gr. kat. , 164 rz. kat. i 42 izrael. . Pos. więk. Józefa Kollermana dzieli się na dwa folw. i wynosi 200 mr. roli, 100 mr. łąk, 6 mr. ogr. , 1369 mr. lasu i 2 mr. pod budowlami, ogółem 1676 mr. Pos. mn. ma 752 mr. roli, 165 mr. łąk, 146 mr. past. i 148 mr. lasu. Uposażenie parocha gr. katol. wynosi 51 mr. roli, 4 mr. łąk i dopłaty 126 złr. Par. należy do dyec. przemyskiej, dek. kańczuckiego. We wsi znajduje się kasa pożyczk. gm. z kapit. 899 złr. Szkoły niema. T. graniczy na płn. z Hussowem, na wschód z Monasterzem, na płd. z Hadlem Kańczuckim a na zach. z Żabratówką. 2. T. , wś, pow. sanocki, nad Wisłoczkiem lew. dopł. Wisłoka, w zwartej dolinie 457 mt. npm. , otoczonej od płn. pasmem lesistych wzgórz, wśród których leżą zakłady kąpielowe Iwonicz i Rymanów odl. 11 klm. , od płd. zaś podnóżami Beskidu. Graniczy na płn. z Rudawką Rymanowską, na płd. z Zawojem, na zach, z Wisłoczkiem a na wschód z lasami. Liczy 58 dm. i 353 mk. , 347 gr. kat. i 6 izrael. We wsi parafia gr. kat. , z cerkwią drewnianą dek. jasielski, do której należą Wisłoczek, Zawój i Rudawka Rymanowska. Upusażenie probostwa składa się z 144 mr. roli i 82 złr. dodatku. Pos. więk. Anny hr. Potockiej składa się z karczmy, 16 mr. roli, 3 mr. łąk, 9 mr. past. , 104 mr. lasu, 78 sąż. nieuż. ; pos. mn. ma 478 mr. roli, 49 mr. łąk i ogr. i 159 mr. pastw. Ludność góralska, ruska, mówi narzeczem Łemków; od kilku lat podnosi się oświata i zamożność w skutek zarobku w zakładzie kąpielowym w Rymanowie i kopalni nafty. 3. T. , wś, pow. borszczowski, 14 klm. na płn. płn. zach. od Borszczowa sąd pow. , 3 klm. na płd. od urz. pocz. w Dawidkowcach. Na zach. i płd. leżą Piłatkowce i Grabowiec, na wsch. i płn. Zwiahel, płn. zach. narożnik dotyka Dawidkowiec pow. czortkowski. środkiem wsi płynie Niczława; w jej dolinie leżą zabudowania 220 mt. . Na wsch. wzgórze Tarnawka 298 mt. . Własn. więk. ma roli or. 328, łąk i ogr. 34, past. 52, lasu 173 mr. ; wł. mn. roli or. 410, łąk i ogr. 50, past. 38 mr. W r. 1880 było 72 dm. , 457 rak. w gm. , 20 dm. , 95 mk. na obsz. dwors. 391 gr. kat. , 152 rzym. kat. , 9 izr. ; 540 Runinów, 12 Polaków. Par. rz. kat. w Jezierzanach, gr. kat. w Piłatkowcach. We wsi jest szkoła etat. 1klas. 4. T. , wś, pow. dobromilski, 40 klm. na płn. zach. od Dobromila, 12 klm. na płn. zach. od Birczy sąd pow. , Tarnia Tarnica 7 klm. na płd. zach. od urz. poczt. w Babicach. Na płn. zach. leży Ruska Wieś pow. brzozowski, na płn. wsch. Iskań, na płd. wsch. Bachów pow. przemyski, na płd. zach. Piątkowa. Przez wś płynie od płd. zach. na płn. wsch. prawy dopł. Sanu, pot. Jawornicki Jawornik. W dolinie pot. leżą zabudowania. Własn. więk. ma roli or. 88, łąk i ogr. 4, past. 2, lasu 134 mr. ; własn. mn. roli or. 333, łąk i ogr. 21, past. 34, lasu 59 mr. W r. 1880 było 39 dm. , 228 mk. w gm. , 1 dm. , 6 mk. na obsz. dwor. 221 rz. kat. , 7 izrael. , 6 innych wyzn. ; 227 Polaków, 5 Niemców. Par. rz. kat. w Babicach, gr. kat. w Iskaniu. We wsi młyn, 5. T. , dawna nazwa części przedmieścia żółkiewskiego we Lwowie. Stała tam jeszcze na początku XVIII w. cerkiew p. w. Narodz. N. M. P. 6. T. , część Biłki Szlacheckiej, pow. lwowski. 7. T. , karczma koło Polonic, w Zadwórzu, pow. przemyślański. 8. T. , wś, pow. staromiejski, 12 klm. na płn. zach. od Staregomiasta, 7 klm. na zach. od Starej soli sąd pow. , urz. pocz. . Na płn. leży Berezów, na wsch. Szumina, na płd. wschód Strzelbice, na płd. zach. Suszyca Wielka, na płn. zach. Śliwnica, We wsi nastaje pot. Tarnawka dopł. Sanu i płynie do Berezowa. W dolinie potoku leżą zabudowania Na płd. las Szumiński. Własn. więk. ma roli or. 11, łąk i ogr. 3, past. 1, lasu 506 mr. ; wł. mn. roli or. 108, łąk i ogr. 18, past. 8, lasu 21 mr. W r. 1880 były tu i w Berezowie Tarnawka bowiem uważana jest jako przysiołek Berezowa 72 dm. , 427 mk. w gm. , 1 dm. , 9 mk. na obsz. dwor. 413 gr. kat. , 4 rz. kat. , 19 izr. ; 410 Rusinów, 2 Polaków, 19 Niemców. Par. rzym. kat. w Starej soli, gr. kat. w Laszkach Murowanych. 9. T. , wś, pow. stryjski, 65 klm. na płd. zach. od Stryja, 30 klm. na płd. zach. od Skolego sąd pow. , 12 klm. na płd. wschód od urz. pocz. w Tuchołce. Na płn. zach. leżą Kalne i Pławie, na wsch. Sławsko, na płd. wsch. Wołosianka, na zach. Ławoczne. Przez wieś płynie Opor, z Ławocznego do Sławska i przyjmuje we wsi kilka strug, z których ważniejsze od pr. brz. pot. Chomiwski, Zwir i Łukaszów, od lew. brz. Czerenina i Rozłuczka. Zabudowania wiejskie leżą w dolinie Oporu. Na płd. wznoszą się Bukowec 926 mt. , Pliszki 1038 mt. , na płn. Masłowe 845 mi, Pohar 889 mt. , Orszowec 1134 mi. Własn. więk. ma roli or. 1, łąk i ogr. 2, past. 1, lasu 386; wł. mn. roli or. 1226, łąk i ogr. 547, past. 1117, lasu 203 mr. W r. 1880 było 121 dm. , 605 mk. w gm. , 1 dm. , 6 mk. na obsz. dwor. 585 gr. kai, 26 izrael. , Rusinów. Par. gr. kat. w Ławocznem. We wsi cerkiew drewniana p. w. św. Michała i szkoła etat 1klas. ob. Literaturnyj Sbornyk, 1870, str. 70. 10. T. , wś, pow. źydaczowski, 27 klm. na płd. wsch. od Żydaczowa, 8 klm. na płd. zach. od Żurawna sąd pow. i urz. poczt. . Na płn. leży Dubrawka, na wsch. Bujanów, na płd. Stańkowa, na zach. Czerteż i Lachowice Zarzeczne. Płn. część wsi prze pływa pot. Lutynka dopł. Dniestru, która przyjmuje na granicy wsi od praw. brz. pot. Płoski, a od lew. poi Podberezę. Zabudowa nia wiejskie leżą nad Lutynką. Na płd. na staje pot. Kiernica, i płynie do Bujanowa i tam wpada do Lutynki. Własn. więk. ma roli orn. 12, łąk i ogr. 57, past. 7 mr. ; własn. mn. roli or. 291, łąk i ogr. 299, past. 32 mr. W r. 1880 było 51 dm. , 315 mk. w gm. 303 gr. kat. , 5 rz. kat. 7 izr. ; 308 Rusinów, 7 Niem ców. Par. rz. kat. w Żurawnie, gr. katol. w Dubrawce, We wsi cerkiew i szkoła fi lialna. Mac. Lu. Dz. Tarnawka, węg. Szech Tarnoka, wś, w hr. ziemneńskiem Zemplin, Węg. ; kościół par. gr. katol. , 207 mk. Tarnawskie, część Łukawca, pow. cieszanowski. Tarnia, fol. , pow. piotrkowski, gm. Kluki, par. Parzno. W nowszych spisach nie podany. Tarnica 1. najwyższy szczyt wzn. 1348 mt. grzbietu górskiego, wznoszącego się między doliną górnej części górnego biegu Sanu i pot. Wołosate al. Wołosatka, pierwszym znaczniejszym dopływem Sanu z lew. brzegu. Granica między pow. turczańskim a liskim biegnie płn. częścią grzbietu a kończyna płd. jego tworzy granicę polityczną między Galicyą a Węgrami. W miejscu, gdzie się wznosi szczyt Krzemień 1335, oddziela się od niego ku zach. krótka boczna gałęź ze szczytami Tarnica a dalej na płn. zach. Szeroki Wierch 1269. Między T. a Krzemieniem znajduje się połonina za Tarnicą. Na płd. i zach. stokach T. wypływają liczne strugi, zasilające Wołosatkę. Dokoła zaległy wielkie buczyny aż po 1100 1200 mt. ; ponad tą granicą rozpoczyna się kraina połonin co do flory tej okolicy i fauny mięczaków ob. Spraw. kom. fizy. , t. XVI i XVII, Kotula. 2. T. , szczyt lesistego grzbietu górskiego Karmatura, na samej granicy pow. kołomyjskiego i kossowskiego, nad lew. brzegiem Pistynki, dopł. Pruta, w obr. gm. Prokurowy. Pasmo to, stanowiące dział wodny między Pistynką i Ruszorem z Ruszorcem, uchodzącymi do Łuczki a z tą także do Prutu, tworzy grzbiet górski, bardzo wybitny w orografii tego obszaru. Pod względem budowy geologicznej stanowi Karmatura z Tarnicą część wielkiego siodła kredowego, które wznosi się z pod warstw eoceńskich między Szeszorami a Prokurową. Samą T. tworzy tak zwany piaskowiec jamneński, ale dalej na płd. wsch. Tarnawka Tarnawka Tarnawskie Tarnisior Tarniszki Tarno Tarnica Corbului nad Pistynką wydobywają się na tym grzbiecie i starsze warstwy kredowe, mianowicie warstwy płytowe i ropianieckie ob. Zuber, Tekst do Atl. geol. Gal. , zesz. II. 3. T. 1558 mt. , najwyższy szczyt w Odzirnińskim grzbiecie pow. kossowski, gm. Hryniawa, który jest jednym z płn. odgałęzień potężne go wału górskiego Baby Ludowej 1586 mt. , będącego przedłużeniem ku płd. wsch. pasma Czarnohory i jak tamten utworzonego z oli goceńskich piaskowców magórskich. Wał ten stanowi dział wodny między Czarnym Czere moszem i pot. Probina, dopł. Białego Czere moszu. W miejscu, gdzie się wznosi na nim szczyt Baba Ludowa 1586 mt. , odgałęzia się od niego ku północy Odzirniński grzbiet ze szczytem T. Między T. a Babą Ludową znajduje się Hala Tarnica. Stoki T. pokryte lasem, częścią owych olbrzymich, miejscami jeszcze dziewiczych borów świerkowych, któ re stanowią tu jedną z największych puszcz leśnych Europy. Na jej zach. stokach wypły wa jedna z dwu strug, dających początek pot. Odzirny dopł. Probiny; na płd. wsch. znaj dują się zródłowiska pot. Moczerny, również dopł. Probiny. Tad. Wiśn. Tarnica Corbului, grzbiet górski w Kar patach bukowińskich, pow. radowiecki, łączy szczyty Poiana Cruce 1092 mt. z szczytem Butca Corbului 1007 mt. Na płd. wsch. stokach jego wypływa jedno ramię pot. Putnisora, uchodzącego do Suczawicy, dopł. Suczawy. Tad. Wiśn. Tarnica, potok, dopł. Czeremoszu Czarne go z praw. brzegu, około 2 klm. poniżej Ja wornika pow. kossowski. Wypływa dwoma ramionami, z których zach. ma swe źródło u stóp Łukowca 1443 mt. , będącego płn. za kończeniem grzbietu Baby Ludowej 1586 mi, wschodnie zaś wypływa, a stóp Walunarki 1246 mt. . Upłynąwszy około 1 1 2 klm. łączą się oba potoki i płynąc następnie jesz cze 1 1 2 klm. prawie wprost na północ, zle wają swe wody do Czeremoszu Czarn. , pra wie pod 48 płn. szer. , w poziomie 850 mt. npm. T. jest oznaczoną na mapie gen. sztabu jako pot. Dałnicki. Tad. Wiśn. Tarnica 1. grupa domów koło Senoczowa, pow. doliński. 2. T. , gajówka w Hryniowie, pow. kossowski. Tarnice, niem. Tarnitze, dobra i wś, pow. niemodliński par. ew. Niemodlin, kat. Rogi. W r. 1885 dobra miały 166 ha, 6 dm. , 61 mk. 27 katol. ; wś 70 ha, 20 dm. , 80 mk. 15 katol. . Tarniczka 1. 1165 mt. lesisty szczyt nad Bystrzycą Czarną, niedaleko jej źródeł, w pow. bohorodczańskim. Od Serednej, wznoszącej się na grzbiecie, stanowiącym dział wodny między górną częścią górnego biegu Łomnicy i Czarnej Bystrzycy, wybiega na wschód ku Hucie nad Bystrzycą grzbiet gór ski, kończący się T. Płn. stoki opłukuje pot. Bystrzysz, płd. Kuźmieniec Wielki. 2. T. 965 mt. , góra porosła lasem we wsi Pasie czna, pow. nadworniański, tuż nad Bystrzycą Nadworniańską, na praw. jej brzegu poziom Bystrzycy 560 mt. . Leży we widłach, jakie tu tworzy pot, Rostoka, dopł. Bystrzycy i ta ostatnia. Główna masa góry złożona z pia skowca jamneńskiego; pod nim odsłaniają się nad Prutem warstwy płytowe i na niewielkiej przestrzeni ropianieckie. Warstwy te tworzą tu małe kredowe siodło ukośne, zapadając po stronie płn. prawie prostopadle, na stronie zaś płd. okazują upad bardzo płaski. Na zboczu wschodniem T. nad Rostoką, u jej ujścia, wi dać warstwy eoceńskie bardzo różnorodnie wykształcone, zawierające między innemi sferosyderyty, takie jakie były dawniej przedmiotem eksploatacyi górniczej i hutni czej w Pasiecznej. Zawierają one rzadko po nad 20 żelaza i skutkiem tego nie opłacały kosztów przerabiania. Większą wartość po siadają znajdujące się tutaj margle hydrauli czne. Por. Zuber, Atlas geol. Gal. zesz. II i tekst 101, 102. Tad. Wiśn. Tarniczka 679 mt. , lesisty szczyt na brzegu karpackim, na granicy pow. wyżnickiego i storożynieckiego Bukowina. Z pod niego wypływa pot. Pantin, zdążający na wschód do Małego Seretu. Na płd. zach. od T. piętrzą się równoległe grzbiety karpackie, ku płn. wsch. ściele się pogórze nadsereckie. Tarniczne, część Turzego, pow. staromiejski. Tarniła 1476 mt. , szczyt w Karpatach Bukowińskich, na granicy Bukowiny i Rumu nii, pod 47 21 1 2 płnszer. i 43 20 1 5, na wsch. od F. Tad. Wiśn. Tarnisior, potoczek, wypływający z pod Gura Pleile 1546 mt. , na grzbiecie górskim ciągnącym się w pow. kimpoluńskim, w wi dłach Dorny i Złotej Bystrzycy, równolegle do tej ostatniej. Ubiegłszy 2 klm. uchodzi do pot. Levade. Tad. Wiśn. Tarniszki 1 i 2, dwa zaśc. , pow. wileński, w 2 okr. pol. , gm. Szyrwinty o 6 w. , okr. wiejski Leoniszki, dobra skarbowe Szeszole, o 54 w. od Wilna, 2 dm. , 11 mk. katol, w 1865 r. 4 i 6 dusz rewiz. . Tarno, wś, w hr. szaryskiem, kościół kat. fil. , 320 mk. Tarnobrzeg, miasto powiatowe Galicyi, na praw, brzegu Wisły, ma st. dr. żel. Nadbrzezie Dębica, odl. 71 klm. na płn. wsch. od Dębicy. Przez miasto prowadzi gościniec z Dębicy do ujścia Sanu do Wisły, przedłużony lew. brzegiem Sanu do Jarosławia. Wzn. 173 mt. npm. , góruje nieco nad piaszczystą Tarnobrzeg Tarnica Tarnice Tarniczka Tarniczne Tarni równiną, śród której się rozpościera. Płn. część T. , z pięknym zamkiem Jana hr. Tarnowskiego tworzy osobną gminę Dzików. Miasto nie ma kościoła par. należy do parafii w sąsiedniej wsi Miechocinie, tylko kościół i klasztor dominikanów, fundowany w 1676 r. przez Jana Stanisł. Amora Tarnowskiego z żoną Zofią Barbarą z Dąbrowicy Firlejówną. W kościele jest obraz M. Boskiej, przeniesiony z zamku dzikowskiego a uznany za cudowny przez bisk. krak. Trzebickiego w r. 1675. Obraz ten przeniesiono uroczyście 20 maja 1678. Kilka razy w roku odprawia się, od tego czasu, procesya z klasztoru do zamku. W zamku dzikowskim podpisano w początku listopada 1734 r. akt konfederacyi tarnogrodzkiej, zawiązanej dla utrzymania na tronie Stanisława Leszczyńskiego przeciw Augustowi III. Piękny gotycki zamek, dobrze utrzymany, zawiera wiele zabytków przeszłości, dzieł sztuki i znaczną bibliotekę, bogatą w stare druki polskie. Zbiory te zgromadził Stanisław Jan Feliks Tarnowski 1779, 1872 r. . Samo miasto zajmuje 124, 1 ha i liczy 3460 mk. , 960 rz. kat. , 13 gr. kat. , 2 protest. i 2475 izrael. Składa się przeważnie z domów drewnianych. W mieście jest starostwo z oddziałem budowniczym i podatkowym, sąd powiatowy, urząd podatkowy, pocztowy i tel. i szkoła ludowa 4klas. Z władz autonomicznych rada powiatowa i rada szkolna okręgowa. W mieście przebywa stale dwóch lekarzy, jest apteka i kilka sklepów. Ułatwieniem kredytu zajmuje się towarzystwo zaliczkowe, którego obrót w r. 1889 wynosił 152097 złr. Targi odbywają się we środę. Urząd gminny składa się z burmistrza, zastępcy, sekretarza i rewizora policyi. Dzieje tego miasta są nieznane. Cały obszar powiatu, zajmujący część dorzecza praw. brzegu Wisły i uchodzącego do niej Sanu, stanowi podmokłą nizinę, pokrytą wielką puszczaj sandomierska i późno bardzo zaludnioną. Ztąd rozwinęła się tu przeważnie wielka własność. Kolonizacya posuwa się brzegami Wisły i Sanu. Baranów nad Wisłą zostaje miastem już w końcu XIV w. , Radomyśl nad Sanem w r. 1556. Pierwsze kościoły parafialne otrzymują Michocin nad Wisłą w 1326, Baranów 1440. Kolonizacyę obszaru zawdzięczamy głównie kilku możnym rodzinom, które są jego posiadaczami przez nadania królewskie. W połowie XVI w. głównymi właścicielami są Mieleccy Mikołaj, woj. podolski, i Hieronim, Tarnowscy Stanisław, kaszt. radomski od 1578, Andrzej Leszczyński w Baranowie. Klasztor pokrzywnicki Pokrzywnica na lew. brz. Wisły posiada wieś Nagnajów. Nadbrzezie jest przedmieściem Sandomierza. Siemieński Jakub zakłada Radomyśl nad Sanem. Według reg. pob. z r. 1578 w Dzikowie włada Stanisław Tarnowski. Jak długo trwa tu jeszcze okres życia leśnego świadczą spisy z r. 1578, wykazujące jako osobną kategoryę ludności wiejskiej venatores. W Chmielowie niedaleko Tarnobrzegu siedzi ich 34 na 10 łan. , w innych wsiach jest po kilku i więcej. Kościół w Dzikowie powstaje przy końcu XVII w. Spisy z r. 1662 nie wymieniają Tarnobrzegu, który zapewne był przysiołkiem Dzikowa. Długosz Lib. Ben. zna i opisuje przyległy Dzików i Mokrzyszów też i Miechocin, o T. nie wspomina. Rzemieślnicy i kupcy osiadający przy pańskiej rezydencyi w Dzikowie dali początek o sadzie która jeszcze na początku obecnego stulecia jest drobnem targowiskiem Markt według PostLexikon Crusiusa z 1802 r. . Słownik Echarda i, , Geografia Platera milczą o T. Nazwa osady jest zapewne odwieczną nomenklaturą jednej z części obszaru Dzikowa, pokrewną jest co do formy a nazwami Białobrzeg i in. Tarnobrzeski powiat zajmuje 9, 2592 miriametr. kwadr. i liczy 60, 078 mk, w 70 gminach politycznych a 68 katastralnych. Zajmuje on najbardziej ku płn. wysuniętą część Galicyi, graniczy na płn. zach. i płn. wsch. z królestwem polskiem, na płd. zach. z pow. mieleckim, na płd. z pow. kolbuszowskim i niskim. Jest to kraj nisko położony, piaszczysty, w znacznej części pokryty borami a nawodniony przez Wisłę i jej dopływy mniejsze Trześń i Łęg, jako też przez San, do którego z praw. brzegu uchodzą w tym powiecie Bukowa i Łukawica. Dobrze nawodnione porzecza są urodzajne, reszta zaś ma ubogą, piaszczystą glebę, z pod której wydobywają się lotne piaski por. Tarnobrzeskie wzgórza. Dopiero w ostatnich latach zaczęto wydmy zalesiać i ustalać. Według Wiadomości statystycznych dr. T. Pilata Lwów 1891 z całego obszaru, wynoszącego 166, 633 mr. , zajmuje własność większa czyli tabularna 84, 520 mr. , pos. mn. 81, 112 mr. Z tego przypada na role 55, 700 mr. tabul. 16, 008, nietab. 38 790, na łąki 22, 318 mr. tabul. 11, 815, nietab. 10, 503, na ogrody 622 mr. tabul. . 221, nietab. 401, na pastwiska 20, 511 mr. tab. 2176, nietab. 18, 339, na lasy 56, 380 mr. tabul. 51, 969, nietab. 4411, na moczary i stawy 1435 tylko tabul. , na nieużytki 8616 mr. tabul. 748, nietab. 7866, na budowle 946 mr. tabul. 142, nietab. 805 mr. . Z powodu większego kompleksu dóbr hr. Tarnowskich znajduje się w tym powiecie tylko 13 57 ziemi w rękach żydów. Na 59 właścicieli tabularnych, dóbr publicznych i duchownych wcale tu nie ma, jest 45 chrześcian a 14 izrael; posiadających nad 200 morgów 44 chrześcian Tarnobrzeg Tarnogóra a 9 żydów, posiadających mniej niż 200 morgów i chrzęśc. i 5 żydów. Razem posiadają izraelici 11, 617 mr. roli, łąk i pastw. i 4640 mr. lasu. Ciał tabularnych w ogóle jest 156; , jest w nich 144 karczem, 12 gorzelni, 3 browary, 14 młynów, 3 tartaki i 54 folw. Przemysł nie jest rozwinięty a ponieważ i gleba nie jest urodzajną, przeto powiat należy do uboższych. Powodem zastoju przemysłowego był brak środków komunikacyjnych i częste wylewy Wisły i Sanu. Obecnie w skutek poprowadzenia kolei DębicaNadbrzezie, obwałowania Wisły i regulacyi Sanu i Łęgu a wreszcie zalesienia wydm piaszczystych, zaczyna się powiat podnosić. Powiat polityczny dzieli się na dwa okręgi sądowe tarnobrzeski i rozwadowski. Pierwszy obejmuje 44 gmin, 86 obszar. dwor. i 37551 mk. , drugi 26 gmin, 24 obszar. dwor. i 12294 mk. Mac. Tarnobrzeskie wzgórza, pasmo wyniosłości ciągnących się na obszarze krakowskosandomierskiej kotliny, wzdłuż praw. brzegu Wisły, w pow. tarnobrzeskim i mieleckim, od Gorzyc po Mielec. Nie pozostają, one w żadnym związku z pogórzem rzeszowskiem a i pod względem budowy geologicznej różnią się od niego. Płn. wsch. początkiem tego wzniesienia jest pagórek Pączek, położony niedaleko ujścia Łęgu do Wisły, na gruntach wsi Gorzyce. Wznosi się ledwie o 4 5 mt. nad poziom niziny. Na wschód od ujścia Łęgu i Branki wznosi się teren począwszy od Wielowsi 161 mt. , przez Sobów 167 mt. , Tarnobrzeg 173 mt. , dochodząc między Kajmowem i Machowem do 191 mt. wzn. npm. a 33 mt. nad otaczające niziny. Obniżając się dalej na zach. , zbaczają wzgórza te na płd. zach. razem z korytem Wisły; jeszcze raz wznoszą się w Skopaniu do 190 mt. , a następnie opadają nagle ku nizinie. Wprawdzie na płd. zach. od pot. Babulówki podnosi się jeszcze raz teren, dochodząc w Borku nad Mielcem do 193 mt. ; jednak ta płd. zach. połać tarnobrzeskiego systemu wzgórzy jest znacznie słabiej rozwiniętą i właściwe wzgórza tarnobrzeskie ograniczają się tylko do części płn. wschod, od kanału Babulówki na płn. po Gorzyce. Wzgórze to opada ku Wiśle dosyć nagle, koło Tarnobrzegu nawet stromo i bezpośrednio do koryta Wisły. Co się tyczy budowy geologicznej to występują w tych wzgórzach gliny i iły trzeciorzędne, tudzież piaski, obfite w skamieliny, które mają już swoją paleontologiczną literaturę. Prócz tego występują tu lodowcowe utwory dyluwialne w postaci głazów narzutowych, rozrzuconych po całym obszarze tarnobrzeskiego wzgórza. Tylko w jednem miejscu odsłaniają się utwory starsze, sylurskie, mianowicie w Gorzycach, gdzie widzimy na wschodnich zboczach pagórka Pączek dokładnie odsłonięte ciemne łupki kwarcytowe, co do których nie ulega wątpliwości, że są w bez pośrednim związku z utworami dolnosylur skimi gór Pieprzowych pod Sandomierzem. Por. Rehman, Górne dorzecze Sanu, t. XXVI Rozpr. i sprawozd. kom. fizyologicz. Ak. Um. , 1891 r. Tad. Wiśn. Tarnoczka 1820 mt, jeden ze szczytów grzbietu górskiego Ihrec, w pow. kossowskim, gm. Jaworow. Grzbiet ten, tworzący dział wodny między Białym Czeremoszem a pot. Rybnicą dopł. Prutu, ciągnie się od płn. zach. ku płd. wsch. po Czeremosz i Krzyworównię, kończąc się na płd. doliną pot. Waratyn dopł. Czeremoszu; zbocza posiada lesiste. Po środku wznosi się szczyt T. Z pod niego na płn. zach. wypływa pot. t. n. je dnem swem ramieniem. Grzbiet teu złożony jest z tak zwanych piaskowców płytowych form. kredowej, pokrywających tu niegrubym pokładem warstwy ropianieckie a ku górze przechodzących za pośrednictwem zielonawych łupków w piaskowiec jamneńskic który się tu potężnie rozwinął. Warstwy ro pianieckie przytykają na płn. wsch. wzdłuż całego grzbietu do utworów menilitowych, skutkiem linii uskokowej, która właśnie tędy przechodzi. Tektonika ta tłumaczy nam, dla czego płn. wsch. zbocza całego Ihreca są o wiele bardziej strome aniżeli na płd. zach. ob. Zuber, Atlas geol. Gal. , zesz. II i Studya geol. tegoż, Kosmos. . Tad. Wiśn. Tarnoczka al. Suchy, potok, w pow. kossowskim, wypływa jednem ramieniem z pod szczytu Tarnoczka 1320 mt. , w grzbiecie Ihrec, drugiem z pod szczytu Smetaneczyna 1338 mt. , przypierającym do płn. zakończęnia Ihreca. Po złączeniu się strug płynie te renem piaskowca jamneńskiego na płd. mię dzy Ihrecem a równoległym do niego grzbie tem, oddzielającym się ku płd. od szczytu Denżeluka 1234 mt. i zatoczywszy łuk ku zachodowi a następnie kierując się prosto na płd. , uchodzi, ubiegłszy 4 klm. , u stóp Hromowej 940 mt. do Bereźnicy, która wpada o 1, 5 klm. dalej na płd. zach. do Czeremoszu Czar nego. Tad. Wiśn. Tarnogoła, wś, pow. poniewieski, w 1 okr. pol. , o 10 w, od Poniewieża. Tarnogóra; z przedmieściem Izbicą, osada miejska, dawniej miasteczko, na lew. brzegu Wieprza, pow. krasnostawski, gm. Izbica, par. Tarnogóra, odl. 10 w. na płd. od Krasnegostawu. Leży na wyżynie, wchodzącej ostro zakończonym przylądkiem w dolinę podmokłą Wieprza. Na samym cyplu tego przylądka, stanowiącego jakby naturalną groblę śród mokrej niziny, leży Tarnogóra, połączona mostem z leżącą na przeciwnym brzegu Izbicą, Tarnobrzeskie wzgórza Tarnogoła Tarnobrzeskie Tarnoczka Tarnogród Tarnogród przez ktorą przechodzi droga bita z Krasnegostawu do Zamościa, przeprowadzona praw. brzegiem doliny Wieprza. Osada ma kościół par. murowany, szkołę początkową, dom przytułku dla 8 kalek i starców, wielki młyn amerykański, filię fabryki mebli giętych Wojciechów, 162 dm. 2 mur. , 1182 mk. 26 żydów, 1600 mr. ziemi należącej do miesz czan. W 1827 r. 139 dm. , 751 mk. Przy osa dzie folwark. Urząd gm. i kasa wkładowoza liczkowa mieszczą się w Izbicy, gdzie także odbywają się jarmarki 6 do roku. Na obsza rze dóbr młyn wodny, gorzelnia, browar, po kłady wapniaka z domieszką gliny i torfu. Ludność Izbicy, wynoszącą przeszło. 2000, sta nowią sami żydzi. Najbliższe urzędy poczt. w Krasnymstawie i Chomęciskach na płd. . Jan Tarnowski, kaszt. krak. i hetman, otrzy mał od Zygmunta I w r. 1548 przywilej na założenie miasta Tarnogóry na obszarze wsi ostrzyce, należącej do ststwa krasnostaw skiego. Przywilej ten nadawał osadzie 20le tnią, wolność, prawo niemieckie, targi i jar marki. W 1552 r. T. jest w ręku Jana Ocieskiego, kancl. kor. Lustr. 4 40. Zygmunt August w r. 1553 a Batory r. 1582 potwier dzają przywileje osady. Jan Tarnowski zało żył tu kościół i parafią w r. 1544. W 1570 r. było tu podobno 229 domów. Wojny w XVII w, niszczyły nieraz osadę. Kościół obecny, szpetnej architektury, pochodzi podobno z koń ca XVII w. Tarnogórskie starostwo niegrodowe, w wojewódz. ruskiem, ziemi chełm skiej, podług metryk koronnych powstało w pierwszej połowie XVI w. jako część ststwa krasnostawskiego. W r. 1771 posiadał jo An toni Granowski z żoną Antoniną z Wolstejnów, opłacając kwarty złp. 1606 a hyberny złp. 876 gr, 20. W niektórych spisach podskarbińskich zaliczano to sstwo do wojew. bełzkiego. T. par. , dek. krasnostawski, 3672 dusz. Bobra T. , własność Czyżewskich, składały się w r. 1887 z fol. T. , Maliniec, Ostró wek al. Ostrzyca, attyn. Mchowska Pustka, rozl. mr. 3247 fol. T. gr. or. i ogr. mr. 65, łąk mr. 76, pastw. m. 27, wody mr. 7, lasu mr. 1725, w osad. mr. 10, nieuż. mr. 24; bud. mur. 9, z drzewa 7; płodozm, 9pol. , las nieurządzony; fol. Maliniec gr. or. i ogr. mr. 339, past. mr. 1, nieuż. mr. 56; bud. mur. 1, z drzewa 10; płodozm. 9pol. ; fol. Ostrówek al. Ostrzyca gr. or. i ogr. mr. 705, łąk mr. 111, pastw. mr. 38, wody mr. 2, las i zarośla mr. 15, nieuż. mr. 47; bud. mur. 9, z drzewa 14; płodozm. 12pol. W skład dóbr poprzednio wchodziły miasto T. os. 190, mr. 1769; mia sto Izbica os. 181, mr. 17; wś Izbica os. 43, mr. 347; wś Ostrzyce os. 34, mr. 544; wś Ostrówek os. 7, mr. 97; wś Mchy os, 11, mr. 176. Br. Ch. Tarnogóra, wś, pow. niski, o 9 kim. na płd. od mka Rudnika, na lew. brzegu Sanu, wzn. 179 mt. npm. , otoczona od zach. i płn. borami sosnowemi, liczy 107 dm. i 573 mk. 283 męż. , 290 kob. , 558 rz. kat. i 15 izrael. Par. rz. kat. w Rudniku. We wsi szkoła filialna. Pos. większa Ferd. br. Hompescha ma karczmę, 27 mr. roli, 14 mr. łąk, 18 mr. pastw. , 1174 mr. lasu. 35 mr. wydm, ogółem 1270 mr. ; pos. mn. 525 mr. roli, 308 mr. łąk i ogr. , 69 mr. pastw. i 6 mr. lasu. Nazwę tej osady znajdujemy pierwszy raz w spisach z r. 1662 Pawiński, Małop. , 56a. Została prawdopodobnie dość późno założona. Wspomina o niej Werdum w pamiętnikach z r. 1670 Liske, Cudzoziemcy w Polsce, mianowicie, że się do niej jedzie z Rudnika przez mokre lasy pół mili raczej półtorej mili. Graniczy na płd. z Sarzyną, na zach. przez duże bory z Groblami, na płn. z Kopkami. Gleba piaszczysta, w części zach. nieurodzajna, uprawiana łubinem, w części wsch. nad Sanem wydaje średnie urodzaje, wystawiona na częste wylewy. Nazwę otrzymała od nieznacznego wzniesienia nad niską równiną. Mac. Tarnogród, osada miejska, dawniej miasteczko, śród wyżyny lubelskiej, w okolicy bezleśnej, wzn. około 700 st. npm. , nad strumieniem t. n. lewy dopł. Tanwi, w pow. biłgorajskim, gm. i par. Tarnogród. Odl. 6 w. od granicy pow. jarosławskiego i wsi Majdan Sieniawski, około 3 mil na płn. od Sieniawy, 18 w. od Biłgoraja, 260 w. od Warszawy. Przy osadzie trzy przedmieścia Błonie, Bukowskie i Płuskie. Posiada cerkiew par. murowaną i drugą drewnianą, kościół par. murowany, synagogę murowaną i dom modlitwy żydowski, szkołę 2klas. początkową, dom przytułku dla starców, sąd gm. okr. III, urząd gm. z kasą wkład. zaliczk. , stac. poczt. , rogatkę celną pod osadą we wsi Podmajdanie, 620 dm. 16 mur. , 5436 mk 2374 żydów, 6 jarmarków do roku, około 60 sklepów w osadzie. Do osady należy 3580 mr. ziemi. Ludność trudni się rolnictwem, w części płóciennictwem, wielu wychodzi na roboty do Warszawy. W 1827 r. było 690 dym. , 3941 mk. a 1858 było 507 dm. 13 mur. , 4113 mk. 1715 żyd. , dochód kasy miejskiej wynosił 1146 rs. a wysokość ubezpieczenia domów od ognia 78, 080 rs. Miasto założone zostało w 1567 r. , za przywilejem Zygm. Augusta, na obszarze należącym do starostwa krzeszowskiego, za staraniem starosty Stanisława Tarnowskiego. Osadzeniem miał zajmować się podstarości Floryan Słonka. W r. 1569 w Lublinie król wydał nowy przywilej dla miasta, zabraniający osiedlać się żydom. Stefan Batory dozwolił w r. 1580 5 stycz. żydom budować tu domy i trudnić się handlem. Tarnogóra Tarnopol R. 1588 miasto wraz ze starostwem krzeszowskiem weszło w skład ordynacyi Zamoyskich. W r. 1715 dnia 26 listop. zebrała się tu szlachta z pobliskich województw wołyńskiego i bełzkiego przeważnie i zawiązała w miejscowym kościele konfederacyę pod laską Stanisława Leduchowskiego, podkom. wołyńskiego, dla uwolnienia kraju od ucisku wojsk saskich. Data założenia cerkwi i parafii rz. kat. nieznana. Zapewne istniały już w chwili zakładania miasta. W r. 1863 tarnogrodzki dekanat r. gr. dyecezyi chełmskiej obejmował parafie Biszcza, Chmielek, Korchów, Krzeszów, Księżpol z filią w Plusach, Kulna, Lipin, Obsza, Rożaniec, Tarnogród i Zamch. Obecny kościół rz. kat. pochodzi z XVII w. T. par. , dek. biłgorajski, ma 6110 dusz. T. gmina obejmuje tylko samą osadę t. n. Br. Cl. Tarnopol wś, pow. wołkowyski, w 3 okr. pol, gm. Tarnopol, o 57 w. od Wołkowyska. Tarnopol, rus. Tarnopil, miasto powiatowe I w Galicyi, główny centr Podola galicyjskiego, pomiędzy 49 31 a 49 36 płn. szer. i 43 14 a 43 22 wsch. dłg. od F. Na płn. leżą Biała i Szlachcińce, na wsch. Bajkowce i Smykowce, na płd. Berezowica Wielka, na zach. Petryków, Zagrobela, Kutkowce i Proniatyn; płn. zach. narożnik dotyka Hłuboczka i Czystyłowa. Wzdłuż granicy zach. płynie Seret i rozlewa się na płn. zach. w staw, 4 klm. długi a 500 do 800 mt. szeroki wzn. 303 mt. . W płn. wsch. stronie obszaru powstają strugi płynące na wsch. i wpadające za obrębem miasta do Hnizdecznej praw. dopływu Gniezny. Strugi powstające w płd. wsch. części płyną na wschód i za obrębem miasta uchodzą od praw. brzegu do Gniezny dopł. Seretu. Na płd. wsch. od stawu leżą zabudowania miejskie 318 mt. wzn. , na płn. od nich przedmieście Zarudzkie, na płn. wsch. Zbaraskie, na wsch Smykowskie, na płd. Mikulińskie. O 6 klm. na płn. wsch. leży osada Czumak Gaj, o 6 klm. na wsch. Chodorówka. Najwznioślejszą 374 mi jest środkowa część obszaru. Tor dr. żel. Karola Ludwika wchodzi do miasta od płn. z Białej, biegnie na płd. przez przedm. Zarudzkie i Zbaraskie, gdzie mieści się dworzec, następnie skręca na płd. wschód i wchodzi do Smykowiec. Z miasta wybiegają gościńce do Zborowa, Mikuliniec i Skałatu. Obszar wynosi 9320 mr. 1274 sążni kw. Z tego zostaje pod uprawą 7610 mr. , lasy zajmują 565 mr. , jeziora, stawy i moczary 677 mr. , zabudowania i podwórza 169 mr. , nieużytki 297 mr. W r. 1880 było 1807 dm. , 25, 819 mk. 6170 rz. kat. , 6023 gr. kat. , 13, 468 izrael. , 158 in. wyzn. ; 7929 Polaków, 6037 Rusinów, 11, 799 Niemców żydów, 38 innej narod. . W 1808 r. było 7093 mk. , w 1817 r. 10, 250. Par. rz. kat. w miejscu dek. tarnopolski, dyec. lwowska. Parafię założył w r. 1623 Tomasz Zamoyski, wojew. kijowski. Bo par. należą wsi Biała, Domamorycz, Dołżanka, Dyczków, Hłuboczek, Iwanówka, Kurowce, Kutkowce, Petryków, Proniatyn i Zagrobela. Dawny kościół par. nad stawem zniesiono jeszcze za cesarza Józefa, w skutek porysowania murów Rkp. Ossol. , Nr. 1829. Parafialnym wtedy został kościół podominikański. Klasztor fundował tu Józef Potocki, hetman w. kor. , w r. 1749 a na utrzymanie zapisał wś Stechnikowce. D. 29 września 1820 r. kancelarya nadworna kazała dominikanom odstąpić klasztor na rzecz jezuitów. Zakonnicy przenieśli się wówczas do Żółkwi. Kościół zbudowany z ciosowego kamienia, w stylu mieszanym, ozdobiony jest zewnątrz rzeźbami z piaskowca a wewnątrz freskami pędzla Stanisława Stroińskiego. Główna nawa owalna, oddzielona jest od bocznych czteroma filarami. Na jednym, bliżej presbiteryum, umieszczony jest pomnik fundatora Potockiego, na drugim kazalnica Tyg. illustr. z 1868, Nr. 52, podał widok i opis kościoła; ob. też Inwentarz kościoła tarnop. od 1711 do 1740, Rkp. Ossol, Nr. 2314. Jezuici utrzymywali w T. przez długie lata konwikt, który przed kilkoma laty przeniesiono do Bąkowic pod Chyrowem. Do dekanatu tarnopol. należą parafie Baworów, Czernelów Mazowiecki, Kaczanówka, Opryłowce, Płotycz, Skałat, Toki, Zbaraż i kapelanie Hałuszczyńce, Łozowa i Tarnoruda. Par. gr. kat. w miejscu, dek. tarnopolski. Do par. należy Zagrobela. Cerkiew par. p. w. Narodz. Chr. P. , druga p. w. Podwyż. św. Krzyża i Uśpienia N. M. P. Pierwsza słynie cudownym obrazem M. B. , ofiarowanym w r. 1730 przez Bazylego Markiewicza, mieszczanina S. Barącz Cudowne obrazy Matki Najświętszej w Polsce, Lwów, 1891, str. 264. Na przedmieściu Mikulinieckiem był niegdyś monaster bazyliański. Istniał on już w XVI w. , a wzmiankę o nim znajdujemy jeszcze pod r. 1740. Później zniesiony. Do gr. kat. dekanatu należą parafie Bajkowce, Baworów, Berezowica Wielka, Biała, Borki W. , Bucniów, Chodaczków Mały, Chodaczków W. , Czerniechów, Denysów, Dołźanka, Draganówka, Hłuboczek W. , Horodyszcze, Ihrowica, Isypowce, Iwaczów Górny, Kipiaczka, Kupczyńce, Kutkowce, Małaszowce, Mszaniec, Myszkowice, Ostrów, Petryków, Szlachcińce, Worobijówka i Zarudzie. Z zakładów naukowych istnieją w T. wyższe gimnazyum od r. 1820, pierwotnie 6klas. , w r. 1831 dodano wydział filozoficzny pod kierunkiem jezuitów, od r. 1850 8klas. i pod kierunkiem nauczycieli świeckich; niższa szkoła realna od r. 1871; szkoła 4klas. żeńska połączona z 4ro Tarnopol Tarnopol Mas. ludową; 5klas. męska szkoła ludowa; 2klas. mieszana szkoła ludowa na przedmieściu Mikulinieckiem i 4klas. szkoła izraelska męska i żeńska ludowa, prywatna, z prawem szkół publicznych. T. jest siedzibą starostwa, głównego urzędu podatk. , sądu obwod, na byłe obwody tarnopolski i czortkowski, a obejmującego, prócz miejskodelegowanego sądu w T. , 14 sądów powiatowych Borszczów, Budzanów, Czortków, Grzymałów, Husiatyn, Kopyczyńce, Mielnica, Mikulińce, Nowesioło, Skałat, Trembowla, Tłuste, Zaleszczyki i Zbaraż, sądu powiat. w sprawach dochodów skarb. ; powiat. dyrekcyi skarbu na powiaty Zbaraż, Tarnopol, Brzeżany, Podhajce, Trembowla, Czortków, Husiatyn i Skałat; urzędu cechown. miar i wag; urzędu poczt. telegr. ; rady powiat. Notaryuszów jest 2, adwokatów w 1888 r. 18, lekarzy 12, weterynarz 1, akuszerek 18, aptek 3. Znajduje się kasa oszczędności od 1870; fundusz pożyczkowy dla przemysłowców i rękodzielników od r. 1869. Szpital powszechny, założony w r. 1837 kosztem miasta na 70 do 85 łóżek; szpital izrael. , założony przez gminę izrael, na 40 łóżek; zakład ubogich fundacji Dominika Potockiego, dziedzica T. przed r. 1772, z kapitałem w kwocie 2117 złr. i gruntem; fundusz ubogich, utworzony w r. 1570, powiększony w r. 1595 przez Konstantego ks. Ostrogskie go, właściciela miasta, potwierdzony przez królewicza Jakuba Sobieskiego w r. 1735, dla ubogich gr. kat. wyznania. Istnieje tu fundusz Arcyksiężniczki Gizeli, utworzony w 1873 r. przez gminę miejską, w celu wyposażenia ubogiej dziewczyny z T. , bez różnicy wyznania, kwotą 100 złr. Czynny stan majątku miejskiego wynosi 1, 027. 000 złr. , bierny zaś 103, 066 złr. Herb miasta na niebieskiej tarczy biała lub srebrzysta sześciokątna gwiazda, pod nią srebrzysty półksiężyc, nad tarczą korona szlachecka z pióropuszem, z obu boków tarczy zielone gałązki. W skutek swego położenia jest T. głównem ogniskiem handlowem dla Galicyi wschodniej i stolicą Podola galicyjskiego. Swój początek zawdzięcza miasto Janowi Tarnowskiemu, kaszt. krakows. , hetm. w. kor. Chcąc ubezpieczyć Podole od napadów Tatarów i Wołoszy, postarał się hetman u Zygmunta I w r. 1540 o przywilej na założenie miasta nad Seretem, w ziemi halickiej a pow. trembowelskim, w miejscu pustem zwanem Sopilcze al. Topilcze. Przywilejem tym uwalniał król osiedlających się w mieście, zwanem I Tarnopol, na lat 15 od podatków i wszelkich powinności a zarazem mianował dziedzicznym wójtem Jakuba Budzanowskiego, wojskiego halickiego, który miał pobierać z nadania królewskiego szósty denar od czynszów, a trzeci od kar sądowych. Ponawiając pierwotny przywilej w r. 1548, nadał król miastu prawo magdeburskie, uwolnił je na lat 20 od poborów, ustanowił targi tygodniowe i trzy jarmarki. Jeszcze jednakże miasto się nie zaludniło, kiedy w jesieni r. 1544 wpadli Tatarzy. Bohaterskie wysiłki Bernarda Pretwica, Jana Herburta, Aleksandra i Prokopa Sieniawskich, którzy z małemi oddziałami nadwornej milicyi i włościan wstrzymywali Tatarów, dały czas Tarnowskiemu nadciągnąć z rycerstwem od Sandomierza. Pod Tarnopolem uderzył on na Tatarów i rozproszył. Dla zabezpieczenia miasta hetman zbudował warowny zamek i przystąpił do obwarowania miasta wedle wymagań ówczesnej sztuki fortyfikacyjnej. W r. 1550 Zygmunt August oświadcza w nowym przywileju dla miasta iż gdy hetman Tarnowski z wielkim nakładem miasto swe dziedziczne obwarowuje, życzeniem jest naszem, ażeby dzieło tem skorzej do skutku mógł doprowadzić, dla bezpiecznego schronienia ludzi w czasie napadu nieprzyjacielskiego; bacząc oraz iż poprowadzony jest przez miasto prostszy i dogodniejszy gościniec, polecamy przeto, aby furmani i kupcy z solą i innymi towarami, jadący z Halicza, Kołomyi i Kropca do Krzemieńca, jakoteż i innych miast Wołynia, tędy przejeżdżali, od których dziedzic ma cło pobierać, mieszczan zaś uwalniamy w całem państwie naszem od opłaty ceł królewskich, oprócz pogranicznego. W tymże roku 1550 wydał Jan Tarnowski ciekawy dokument, określający dokładnie prawa i powinności osadników miasta Bod. do Gaz. Lwow. 1852. Nr. 15, 16 i 17. Z tego aktu dowiadujemy się, iż w mieście nie tylko już się zgromadziła znaczna ludność, ale z każdym dniem przybywało osadników, z powodu bezpiecznego schronienia pod osłoną świeżo wzniesionych murów. Miał już wówczas T. wójta i. urząd ławniczy. W przywileju tym stwierdza hetman, iż wójt ze sądem ławniczym mają prawu przewodniczyć, tudzież wszystkie sprawy, tak kryminalne jako i cywilne sądzić mogą, oraz one śledzić, rozstrzygać i wyroki tak rozstrzygające jak i rozjemcze wydawać, z zachowaniem wolności odwoływania się do wyższych sądów. Radzie zaś miejskiej obranej oddany jest zarząd miejski, z wszelką władzą rządzenia gminem miejskim, według prawa niemieckiego. Powołuje się też hetman, iż innem rozporządzeniem i ustawą przepisany już jest sposób i porządek obrony, której w czasie napadu wroga ściśle trzymać się mają. Obecnie zaś przykazuje mieszkańcom, aby w siedliskach swoich przyzwoicie mieszkali, domostwa, trybem miastowym ozdobne, a nie chaty sielskie mieli, takowe wedle możności swojej, ile być może najobszerniej, najokazalej i dla użytku ludzi zewsząd się gromadzących najdogodniej stawiali. Wspomina dalej, iż na mocy danego już pozwolenia królewskiego przeprowadzony ma być tędy gościniec z różnych miasteczek i postanawia pobór opłaty na rzecz miasta od przejeżdżających. Komuby zaś nie stało funduszu na budowlę odpowiednią, temu nakazuje hetman by przedał budowlisko i posiadłość innemu, coby ufny w te warownie i załogę, pod jej skrzydłem bezpiecznie siedlisko tu swoje chciał ustalić. Nadaje zaś mieszczanom zupełną wolność domostwa i posiadłości swoje przedawać, obdłużać, zamieniać, drugim ustępować i na wszelki inny sposób słuszny z rąk zbywać. Żydom pozwala w ulicach tylko mieć swe domostwa, a nie w rynku. Dbały o zaludnienie i rozszerzenie osady, nakazuje wójtowi, że dla wszystkich, którzyby zająć chcieli place pod budowę domostw, ma takowe wymierzać tymże sposobem i porządkiem, według którego pierwsze wymierzono, a to tak, aby domostwa obszerne, gdzie zajazdy być mają, wszerz łokci 24, a wzdłuż 50 łokci przestrzeni objęły. Inne zaś domy postanawia hetman, iżby miały szerokości 18 a długości równie po 50 łokci. Do każdego domu dodane były ogrody za miastem, a mianowicie do większych domostw po 40 łokci wszerz, a po 160 wzdłuż, do mniejszych po 30 łokci szer. a 50 długości. Sie wolno zaś było nikomu z mieszczan odprzedać z osobna ogrodu od domostwa, lub też domostwa od ogrodu, lub też w jakikolwiek sposób posiadłość swą dzielić, lecz ktoby takową chciał sprzedawać lub ustępować, musiał zbyć razem domostwo z ogrodem, czego wójt i radni pilnie przestrzegać mieli. Co do pól rozkazał hetman wymierzać łany i półłanki tym samym sposobem i tąż miarą wszerz i wzdłuż jak w miasteczku Załoźcach. Gdyby zaś który z mieszkańców dom swój i rolę opuścił i do niego do 8 tygodni nie powrócił, lub nie zdał komu innemu swej posiadłości, ten utraci swe domostwo wraz z całą posiadłością, i ani on, ani dzieci jego żadnego już do tejże własności rościć nie mogli prawa. Stanowi też, iż po rozdaniu wszystkich ról, gdy się czas wolności ukończy, następnie płacić ma każdy mieszczanin z domostwa dziedzicowi i jego następcom na św. Marcina czynszu gr. 6, a komornicy po gr. 3, tudzież z każdego łanu gr. 12 i osepu z całego łanu dwie półmiarki owsa a z półłanu pólmiarek miary załozieckiej. Kto w browarze dziedzica piwo warzył, miał płacić od tego po 4 gr. , tudzież od słodowni po 4 gr. Wolno zaś mieszczanom albo wspólnie, albo każdemu z osobna wystawić Własny browar i słodownię i w nich bez żadnej dziedzicowi opłaty piwo warzyć, ale nie wolno im było z uszczerbkiem dochodu dziedzica innym w browarach swych robienia piwa dozwalać, tak iż kto własnego nie posiadał browaru, ten winien był, jeżeli piwo warzyć chciał, czynić to za opłatą w browarze dziedzica. Wszystkie zaś narzędzia i naczynia ku temu potrzebne, dziedzica kosztem sprawione być miały. Zboże na robienie słodów tak jak i inne na własny użytek według tejże ugody z młynów pańskich tarnopolskiego i ze wsi Hłoboczka brać mieli; jeżeli zaś takowe kupowali, płacić winni byli od miary pospolicie macą zwanej po groszu drożej niźli na targu. Jeżeli zaś nabywał kto słód gotowy na targu, winien był we młynie dawać odsepnego czyli miarowego od 12 półmiarków dwie mace. Co do innych powinności powszechnych zobowiązał hetman mieszczan odbywać w porze letniej dwa dni robocizny, jeden do żęcia zboża na folwarku, a drugi do koszenia siana. Również winni byli dawać daniny od pszczół i wieprzów, a to od każdego pnia pszczół na św. Michał po półtora grosza, a od wieprzów karmionych żołędzią z lasów pańskich, każdego dwudziestego wieprza. Od tych zaś, które karmione były w domu własnem zbożem, żadnej me mieli dawać dziesięciny. Byli nadto obowiązani do naprawy połowy grobli wielkiego stawu, połowy upustu, tartaków i przerwy, którą woda podczas spustu stawu wychodziła. Za to otrzymali mieszczanie prawo łowienia ryb sieciami, zwanemi czerpy, a nadto nadał im hetman prawo zastawić wodę poniżej głównego stawu na tej samej rzece, powyżej wierzchowiny stawu baworowskiego i utworzyć sobie sadzawkę czyli jeziorko, byle bez szkody młyna pańskiego, a w jeziorku dozwolone było łowienie ryb mieszczanom, plebanowi i dziedzicowi. Puszkarzowi zamkowemu obowiązany był każdy mieszczanin co kwartał płacić po dwa złote, a komornicy po złotemu. Plebanowi gospodarze obrządku łacińskiego płacili od domostwa po groszu, a czynszownicy po półgroszka mesznego. Skarbowi zaś miejskiemu przeznaczył hetman pobór cały z ratusza i z jatek, dalej od przekupniów i przekupek, opłatę od gorzałki i wina, które to opłaty przez urząd miejski pobierane i na użytek pospolity miasta obracane być miały. Z wszystkich tych poborów, danin i grzywien do kasy miejskiej wpływających, obowiązani byli radni dokładną zdawać liczbę przed pełnomocnikiem dziedzica, wójtem i gminą całą. Syn hetmana Jan Krzysztof Tarnowski wzmocnił rozpoczęte przez ojca warownie. Świadczy o tem przywilej dany w r. 1566 przez Zygmunta Augusta. Ponieważ, według tego aktu, hetman Tarnow Tarnopol Tarnopol ski miasto obwarował, zamek wystawił i uczynił miejsce to najbezpieczniej szem schronieniem dla okolicznych mieszkańców, a syn Krzysztof, kasztelan wojnicki, mury wyżej podniósł i warownie tak umocnił, że nawet oblężenie nieprzyjaciela wytrzymać są wstanie, przeto król wywdzięczając tak znaczne usługi dziedziców ku dobru i ubezpieczeniu Rzpltej położone, chcąc zarazem podnieść i znaczenie miasta, nadaje mu prawo składu towarów takie, jakie Lwów posiadał, na wszelkie towary, a mianowicie, na skład soli z żup ruskich. W tymże przywileju oznaczone są kary na nieposłusznych temu prawu. Przywilej ten przyczynił się wielce do podniesienia miasta. Musieli teraz przez T. przejeżdżać wszyscy kupcy od wschodu ciągnący, i tędy zwróciła się droga handlu z Wołyniem, Podolem i Kijowem. Kupcy dostarczali okolicy wszelkich towarów, a opłacając zna czne cła od składu, zwiększali dochody miasta. T. stał się ważnem ogniskiem handlu. Wyrazem i pomnikiem tego handlowego znaczenia T. jest duży, podłużny a niski gmach w środku rynku, Sklepami zwany, przeznaczony na skład i sprzedaż towarów. Podwójnym rzędem idą sklepione równego rozmiaru komory, przeznaczone na skład towarów a pod arkadami obiega je sklepiony krużganek, pod którego kolumnami są kramy. Jan Krzysztof był ostatnim z linii Tarnowskich, zwanej Amor. Po jego śmierci ogromny majątek przeszedł w ręce Ostrogskich, gdyż córka hetmana Zofia wyszła za ks. Konstantego z Ostroga. Król Henryk potwierdza w r. 1574 przywileje miasta, należącego już do Janusza, Konstantego, Aleksandra, Elżbiety i Katarzyny, dzieci Zofii z Tarnowskich i Konstantego Ostrogskich. W r. 1575 poniosło miasto klęskę od napadu Tatarów, którzy złupili okolice T. i rozłożyli się obozem pod miastem. Na obozujących wpadł niespodzianie Jakub Niezabitowski i z garstką rycerstwa hordę do ucieczki zmusił. W kilka dni później główna horda, chcąc pomścić klęskę, przyciągnęła pod miasto. Niezabitowski cofnął się do Zbaraża, a zwabiwszy Tatarów w dogodne miejsce pomiędzy Zbarażem a Tarnopolem, na głowę poraził. W r. 1589 wtargnęli Tatarzy znowu na Podole i rozłożyli się głównym koszem pod T. , zkąd rozpuszczali zagony i dopiero po bitwie pod Baworowem ustąpili. Około r. 1636 przeszedł T. w ręce Zamoyskich, gdy Tomasz Zamoyski, kanc. w. kor. , pojął w małżeństwo Katarzynę Ostrogską. Zachował się przywilej nadany przez Zamoyskiego i jego małżonkę cechowi krawieckiemu w T. Jeszcze hetman Tarnowski wydał temuż cechowi przywilej zabezpieczający go od nadużyć partaczów, wdzierstw obcych, tudzież stwierdzający i uprawniający rozmaite zwyczaje przyjęte w cechu. Gdy pierwotny przywilej podczas pożaru zaginął, wydali Zamoyscy dnia 29 lutego 1636 r. , na prośbę cechu, nowy akt, zatwierdzający wszystkie prawa nadane w pierwszym przywileju, a to zgodnie z zeznaniem świadków. Przywilej ten zabezpiecza cech krawiecki od partaczów, na których grzywny i kary postanawia, oznacza powinności i opłaty od należących do cechu, ustanawia sądy cechowe, tak zwane braterskie i określa ich zakres w stosunku do sądów innych. Rzemieślnikom obcym dozwala przywożenia wyrobów i sprzedawania w mieście jedynie podczas jarmarków i to za opłatą do cechu miejskiego. I tak tandetnicy i kuśnierze przywożący towar podczas jarmarku, winni byli płacić do cechu po sześć groszy. Posiadało miasto, jak się z tego aktu okazuje, rodzaj milicyi miejskiej a cechy miały broń swoją, albowiem rzeczony przywilej stanowi co do cechu krawieckiego Mają mieć swoje rynsztunki, jako rusznice, muszkiety i szable, i inne oręże dla wszelakiej obrony miejskiej. W czasie wojen kozackich Bogdan Chmielnicki stanął w r. 1653 obozem pod T. a kozactwo plądrowało okolicę. W czasie napadu tatarskiego w r. 1667 przebywał w T. z 7 chorągwiami Stanisław Koniecpolski, ststa doliński. Napadnięty przez Tatarów, odparł ich i zniewolił do odwrotu. Ostatni raz gościli tu Tatarzy w r. 1694. W czasie wojny północnej T. zajęły wojska ruskie. Okupacya powtórzyła się znowu po śmierci Augusta II, W czasie konfederacyi barskiej, gościli tu naprzemiany konfederaci, wojsko koronne lub ruskie. Taki stan trwał przez lat kilka, a miasto znacznie przez to ucierpiało. W roku 1770 wyludniła miasto zaraza morowa. Po rozbiorze Rzpltej przeszło Podole pod panowanie Austryi. W r. 1809 odstąpiono Rossyi część Podola, a mianowicie obwody tarnopolski i czortkowski, która to część zostawała pod nazwą, ,, obłasti tarnopolskiej aż do r. 1815, t. j. do kongresu wiedeńskiego w posiadaniu Rossyi, Administracya tej prowincyi była powierzona senatorowi Theils owi, który rezydował w T. Małe i nieludne miasteczko zaczęło od 1815 r. wznosić się stopniowo. W r. 1832 zniszczył je pożar, ale ta klęska nie powstrzymała wzrostu miasta, mającego w skutek swego położenia warunki pomyślnego rozwoju. Właścicieli zmieniał T. kilkakrotnie. Marya Kazimiera d Arquien, wdowa po Janie Zamoyskim, wniosła go do rodziny Sobieskich po długim sporze z Koniecpolskimi, który w r. 1690 został w trybunale lubelskim na jej korzyść rozstrzygnięty. Królewicz Jakub był ostatnim dziedzicem T. imienia Sobie skich. Po nim przeszło miasto w ręce Potockich, potem Korytowskich a nareszcie Tadeusza Turkułła, od którego odkupiło się na wolność. Józef Potocki, hetman w. kor. i woj. kijowski, objąwszy T. prawem dziedzicznem, uporządkował prawa żydów przywilejem da towanym ze Stanisławowa d. 23 lipca 1740 a następnie zatwierdzonym pod d. 13 kwietnia 1752 r, w Zbarażu Dod. do Gazety Lwow. , 1854, Nr. 51. Tym przywilejem nadał Po tocki kahałowi i osiadłym tu izraelitom te same prawa, jakie posiadali żydzi stanisławowscy. Nabożeństwo owe mieli odprawiać w synagodze już dawniej wystawionej. Cztery domy przy synagodze uwolnił Potocki od opłat i stacyi wojskowych, mianowicie dom rabinów, kantorów, szkolników i szpital z łaźnią. Okopisko w miejscu gdzie się dotąd znajdowało, od przedmieścia Mikulinieckiego, i nadal mieć mogli. Pogrzeby odbywać mogli także w święta katolickie, byle wynosili umarłych bez ogłoszenia i jako najnieznaczniej. Tymże przywilejem otrzymali wolność szynkowania wszelkich likworów, miarą sprawiedliwą zamkową, za opłatą czopowego dziedzicowi. Wolno im było budować domy, winnice i browary w miejscach ku temu przez zwierzchność zamkową wyznaczonych, prowadzić handel różnemi towarami, złotem, srebrem, bławatami, suknami, futrami, safianami, skórami bez uszczerbku prawa szewcom nadanego i innemi towarami pomniejszemi. Wolno im też było oddawać się wszelkim rzemiosłom i wyroby swe sprzedawać na równi z rzemieślnikami chrześcijańskimi, z warunkiem zapisania się do cechu rzemiosła swego i opłaty wkładek cechowych; oprócz tego winni byli porówno z rzemieślnikami chrześcijańskimi dawać na wosk i inne powinności przy procesyach i innych nabożeństwach. Zarazem przywilej ten stanowi, że gdy na rzeczonych procesyach i nabożeństwach obecni być nie mogą, tedy za każdy raz coby chrześcianin dał, gdyby omieszkał tej powinności, za winę, więc żyd do cechu to płacić ma. Od tych wszystkich wkładek i opłat cechowych wolno się było żydom krawcom jednorazową roczną ugodą do cechu opłacić. Rzeźnicy żydowscy naznaczoną dla siebie mieli połowę jatek miejskich, w której, tak jak w drugiej połowie chrześcianie, mięso sprzedawać mogli, za co każdy rzeźnik od rzemiosła i stołu dwa kamienie łoju do zamku na potrzebę dziedzica dawać był obowiązany. Domy swe żydzi żydom wolno sprzedawać mogli; w razie zaś ognia mieli nakazane sobie żydzi ratować domy tak żydowskie jak i chrześcijańskie, zarówno jak chrześcianie w czasie pożaru ratować bez różnicy domy tak żydowskie jak swoje byli obowiązani. Zresztą wolni byli żydzi od wszelkich powinności dla dziedzica, jedynie tylko szarwark do naprawy grobli wraz z mieszczanami chrześcianami dawać mieli, tudzież dziesięcinę pszczelną, jeżeli który pasiekę posiadał. A od gruntów ornych i sianożęci, którzy takowe mieli, opłacali naleźytość do zamku taką samą, jaką dawali mieszczanie, zbarascy. Podatki miejskie, powinności zwyczajne i nadzwyczajne, tudzież warty nocne obowiązani byli żydzi z innymi mieszczanami dawać na połowę. Każdy żyd posiadający dom, płacił czynszu od domu w rynku rocznie po zł. 18, domu w ulicy zł. 10, od zatylnego po zł. 4 gr. 15. Komornicy płacili po 1 zł. 15 gr. do zamku na św. Marcin. Sądy w sprawach między sobą, a nie z chrześcianami, mieli własne; lecz winy z dekretów tychże sądów wypadłe, do zamku opłacane być musiały. A jeżeli chrześcianin pozywał żyda, wówczas nie do sądu miejskiego, lecz do namiestnika dziedzica pozywać go musiał, a jeżeli strona która dekretem wydanym przez namiestnika nie była zadowolona, natenczas apelacya szła do samego dziedzica. Jeżeli zaś żyd pozywał chrześcianina, sprawa odbywała się przed wójtem albo urzędem miejskim, a apelacya była do dziedzica, albo namiestnika. Żyd nie mógł być więziony, tylko przez wartę zamkową; jeżeli kryminał popełnił, miał być sekwestrowany. Sklepów i kramów przy domach mieć nie wolno im było, lecz tylko w rynku. W jarmarki i w dni targowe wykładać towary swe i przedawać mogli, wyjąwszy świąt Bożego Narodzenia, Wielkiejnocy, w Zielone Święta i na Boże Ciało. W inne zaś dni świąteczne wolno im było po nabożeństwie kramy otwierać. Od tych sklepów, kramów i kramnic opłacać winni byli czynsz na św. Marcin taki, jak żydzi brodzcy. Przekupki na podsieniach siedzące powinny się były co kwartał na inną pierzeję domów z towarami swemi przenosić. Na początku XIX w. mieli tu żydzi swoją drukarnię, którą w r. 1820 przeniesiono do Kazimierza pod Krakowem. Spadkobiercy Antoniego Potockiego. ststy kołomyjskiego, wyrobili w r. 1724 u Augusta II przywilej na jeden jeszcze doroczny jarmark na św. Annę d. 26 lipca. Głośny ten na okolicę jarmark na konie, sprowadza z dalszych stron liczną ludność i trwa przez cały tydzień. Z zabytków przeszłości zasługuje na uwagę zamek. Położony nad rozległym stawem, zachował prawie w zupełności dawne swe kształty. Jestto budynek rozległy, kilkopiętrowy, z wieżami po obu stronach, różniący się od zwykłych zamków odrębną strukturą, ma bowiem kształt warowni, które Włosi casaforte zowią. Z murów zamkowych pozostały dwa słupy z ciosowego kamienia, tworzące niegdyś główną Tarnopol Tarnopol bramę. Przez środek każdego wiedzie mała furtka na dziedziniec zamkowy. Na słupach znać jeszcze wykute herby Potockich. Pod zamkiem mają się rozciągać lochy murowane, znacznej długości. Zamek ten odstąpiło miasto rządowi, który go przeznaczył na koszary. Z Tarnopola pochodził znany ze swych czynów wojennych i stosunków z Maryną, Mniszchówną, Iwan Zarucki. Wzięty małym chłopcem w jasyr przez Tatarów, uciekł od nich do kozaków dońskich; został ich atamanem. Przebywał też tu Łukasz z Tarnopola, autor biblii ostrogskiej Naukowyj Sbornyk, Lwów, 1865, str. 234. Werdum, podróżujący po Polsce w r. 1670 do 1672, pisze o T, Miasto leży u stoku spadzistego pagórka. Z trzech stron otacza je wieikie jezioro i szerokie moczary. Czwarta strona jest obwarowana, ma dość szeroką fosę z wykładanym wałem i dwiema grubemi wieżami na rogach, jako i jedną w środku, która jest zarazem bramą. Zamek wznosi się na płn. zach. od miasta, w środku Jeziora, ma wielkie, ciężkie zabudowanie z kamienia, włoskim sposobem, którego mury i wieże na zachodzie i południu bronią także zamku tam, gdzie się jezioro ciągnie naokoło. Ku miastu znajduje się wą ska, sucha fosa, z wałem z ziemi i palisadami. Papiści mają tu wielki kamienny kosciół w mieście, Rusini trzy, a żydzi, których tu tak dużo, że zajmują osobną i to najlepszą dzielnicę miasta, mieli tu tak piękną z kamienia zbudowaną bóżnicę, że takiej nigdzie indziej w Polsce nie widziałem. Na wschodzie miasta, po prawej ręce od wchodu, leży także duże przedmieście, w którem znajduje się kościół papieski Liske, Cudz. w Polsce str. 159. Źródła Tarnopol miasto i obwód w czasop. Miscellen Lemberg, 1823, Nr. 32; opis T. w, , Rozmaitościach Lwów, 1831 str. 29; ,, Album dla pogorzelców Lwów, 1844; Kalendarz stanisławowski z r, 1848; o tarnopilskich cerkwach i o sarnim Tarnopoli Zoria hałycka 1852, Nr. 82183; Tarnopol w Przyjacielu domowym Lwów, 1861, Nr. 9, z dwiema rycinami, widok miasta rozłożonego nad stawem i zamek; Główniejsze miasta w Galicyi Dodatek do Gaz. Lwow. , 1868, Nr. 48 do 52; Wyniki pięcioletnich od 1881 do 1886 zapisków anemograf. w T. przez W. Satkego w czasopiśmie Kosmos, Lwów, 1887, str. 128, 178 i 193. Widok miasta od strony Zagrobeli, a mianowicie zamek i cerkiew, znajduje się w zbiorze rycin Pawlikowskiego Nr. 4940. W zbiorze Wiktora hr. Baworowskiego znajdują się Akta ławnicze tarnopolskie z lat 1738 do 1748. Podał o nich bliższą wiadomość Aleks. hr. Stadnicki w art. Materyały do historyi miast galicyjskich Dod. do Gaz. Lwow. , 1856 Nr. 30. Prawo nadane mieszczanom tarnopolskim przez królewicza Jakuba Sobieskiego w r. 1735 Dod. do Gazety Lwow. , 1874, t. III, str. 237. Tarnopolski powiat w atlasie Kummersber, ga karty 23, 33 i 34; szt. gen. Z. 6, C. 33, Z. 7, C. 33, Z. 8, C. 32, 33 i 34 leży między 49 22 a 49 46 płn. szer. i między 42 57 a 43 34 wsch. dług. od F. Na płn. leży pow. brodzki, na płn. wsch. zbaraski, na wsch. skałacki, na płd. trembowelski i podhajecki, na zach. brzeżański i złoczowski. T. leży prawie w środku obszaru. Płn. kraniec w Mszańcu odl od miasta w prostej linii o 28 klm. , płd. zach. w Denysowie o 27 klm. , płd. wsch. w Suszczynie o 25 klm. Najbliższy punkt graniczny w Szlachcińcach o 9 klm. na płn. wsch. od T. Płn. kończyna powiatu w Mszańcu odl. od płd. w Ładyczynie o 45 klm. w prostej linii, W kierunku od zach. ku wsch. jest najszerszy 43 klm. obszar powiatu w części płd. od zach. krańca Denysowa, do wschod. krańca Magdalówki. Ku płn. zwęża się obszar stopniowo tak, że wś Mszaniec kończy się cyplem szerokim na 1 klm Cały powiat leży na wyżynie podolskiej a w dorzeczu Dniestru za pośrednietwem jego lewobocznych dopływów Seretu i Strypy. Do dorzecza Strypy należy płd. zach. narożnik, obejmujący wś Denysów i zach. część Kupczyniec. Strypa płynie zrazu wzdłuż płn. granicy Denysowa a Horodyszcza od zach. ku wsch. na przestrzeni 2 klm. , potem przyjąwszy od lew. brz, Wosuczkę skręca na płd. , wchodzi w obszar powiatu i płynie na płd. krętym biegiem zrazu wzdłuż granicy Denysowa i Kupczyniec, a w końcu przez płd. zach. część Kupczyniec, gdzie się rozlewa w staw podługowaty, ciągnący się dalej na płd. do Bohatkowiec w pow. podhajeckim. Zwierciadło wody wzn. na płn. do 325 mt. , na płd. do 321 mt. Najwyższe wzniesieni w dorzeczu Strypy wynosi 372 mt. wzgórze Denysów, a 356 mt. na lew. brzegu kaplica św. Macieja w płn. zach. stronie Kupczyniec. Reszta obszaru leży w dorzeczu Seretu. Wchodzi on tu od płn. z Wartełeckiego stawu, który dotyka płn. granicy Horodyszcza i płynie środkiem obszaru w kierunku płd. zach. , tworząc przeważnie granicę gmin rozmaitych, do Tarnopola, a ztąd na płd. do Mikuliniec i w Krzywkach opuszcza granicę powiatu wchodząc do Nałuźa w pow. trembowelskim. Zwierciadło wody wznosi się na płn, w Obarzańcach do 312 mt. , w Tarnopolu do 303 mt. , w Mikulińcach do 280 mt. W obrębie powiatu wpadają do Seretu od praw. brz. pot. Kierniczki w Hłuboczku Wielkim, Ruda na granicy Berezowicy Wielkiej i Ostrowa, Brodek w Bucniowie, Gniła Tarnopol w Czarsrtoryi i Świniucha, wpadająca za obrębem powiatu. Z lew. dopływów Seretu przepływa Gniezna znaczną część powiatu, a jej dorzecze zajmuje stronę płd. wsch. Wchodzi ona tu od płn. z Ochrymowiec pow. zbaraski do Czerniłowa Mazowieckiego i płynie na płd. przez Czeniłów Ruskie Stupkę, Borki Wielkie, Byczków, Krasowkę, Toustoług, wzdłuż granicy Zaścianki a Białoskórki i Grabowca, przez Baworów, Smolankę, Skomorochy, wzdłuż granicy Ostalec i Suszczyna do Łoszniowa w pow. trembowelskim. W obrębie powiatu zasilają Gnieznę od praw. brz, Hnizdeczna al. Chodorówka i Basnocha w Ostalcach; od lew. brz. Rudka, Terebna, Olcha, Soroczka, Olchowica. Wznies. dolin wynosi u Seretu 312 mt. na płn. , 284 mt. na płd. ; u Hnizdecznej 313 mt. na płn. , 206 mt. na płd. ; u Gniezny 295 mt. na płn. , 270 mt. na płd. Na przestrzeni między Strypą a Seretem sięga punkt jeden do 405 mt. w płn. zach. stronie powiatu, w zach. części wsi Kokutkowiec. Inne wzgórza są niższe, jako to Toutry 397 mt. , Seredyńce 388 mt. , Worobijówka 389 mt. , Cebrów 374 mt. , Kutkowce 371 mt. , Dołżonka 372 mt. , Draganówka 363 mt. , Bruszniów 363 mt. , Ostrów 367 mt. , Krzywki 358 mt. Na przestrzeni między Seretem a Hnizdeczną najwyżej położoną jest wieś Dytkowce na granicy płn. Dochodzi tu punkt jeden do 432 mt. , a na płd. Krajny Kamień do 429 mt. , Naskale do 427 mt. Dalej ku płd. wymienić jeszcze należy ze znaczniejszych wyniosłości Małaszowce 391 mt. , Dubrawa 386 mt. , Wołowa dolina 378 mt. , Kiełbasowa między Seretem a Gniezną 366 mt. Na przestrzeni między Hnizdeczną a Gniezną wznosi się Kierniczka do 347 mt. w Czerniłowie Mazowieckim. Na lew. brz. Gniezny nakoniec, najwyższe wzgórza ledwie przechodzą 340 mt. Obszar powiatu obejmuje 1, 166 59 klm. kwadr. Gmin katastr. jest 80, administracyjnych 81, obszarów dwor. 80. W obrębie sądu pow. Mikulińce gminy Mikulińce miasteczko i wsi Baworów, Białoskórka, Czartorya, Grabowiec, Konopkówka, Kozówka. Krzywki, Ludwikówka, Ładyczyn, Łuczka, Łuka Wielka, Magdalówka, Myszkowice, Nastasów, Ostalce, Proszowa, Skomorochy, Smolarka, Suszczyn, Wola Mazowiecka i Zastawie; w obrębie sądu pow. tarnopolskiego; miasto Tarnopol i wsi Bajkowce, Berezowica Wielka, Biała, Borki Wielkie, Bucniów, Cebrów, Chodaczków Mały i Wielki, Czernichów, Czernielów Mazowiecki i Buski, Czółhańszczyzna, Czystyłów, Denysów, Dytkowce, Dołźanka, Domomorycz, Dragonówka, Dubowce, Dyczków, Kładki, Hłuboczek Wielki, Horodyszcze, Ihrowica, Isypowce, Iwaczów Dolny i Górny, Jankowce, Janówka, KipiaczSłownik Geograficzny T. XII Zeszyt 135. ka, Kokutkowce, Konstantynówka, Krasówka, Kupczyńce, Kurniki Szlachcinieckie, Kurowce, Kutkowce, Łozowa, Małaszowce, Mszaniec, Nosowce, Obarzańce, Ostrów, Petryków, Pleskowce, Płotycz, Poczapińce, Proniatyn, Romanówka, Rusianówka, Seredyńce, Smykowec, Stechnikowce, Stupki, Szlachcińce, Toustoług, Worobijówka, Ząbojki, Zagrobela, Zarudzie i Zaścianka. Obszar rozpada się na 91, 541 ha 78, 44 roli; 4, 206 ha 3, 63 łąk; 3, 390 ha 2, 94 ogrod. ; 4, 026 ha 3, 44 pastw. ; 8, 254 ha 7, 05 lasów; 1, 270 ha l, 08 wód; 3970 ba 3, 42 innych gruntów. W r. 1880 było w powiecie 20, 977 koni, 24, 360 sztuk bydła, 15, 026 owiec, 48 kóz, 11, 575 swiń, 18, 150 uli pszczół. Na 1 klm. kwadr. wypadało 17, 99 koni, 20, 89 sztuk bydła, 12, 88 owiec, 0, 04 kóz, 9, 92 świń, 15, 56 uli. Na 100 ludzi 19, 30 koni, 22, 42 sztuk bydła, 14, 75 owiec, 0, 05 kóz, 10, 65 świń, 16, 70 uli. W r. 1880 było w powiecie 15, 074 dm. , 108, 670 mk. Według płci było 53, 940 męż. , 54, 730 kob. Na 1 klm. kwadr. wypadało 93 mk. , na jedną gminę 1, 278, na obszar dwors. 64 mk. Wedle wy znania było 58, 925 gr. kat. , 30, 302 rz. kat. , 19, 027 izr. , 415 innych wyznań. Na 1000 mk. było 542, 24 gr. kat. , 278, 85 rz. kat. , 175, 09 izrael. , 3, 82 innych wyznań. Języka polskie go używało 31, 542 mk. , rusińskiego 63, 637, niemieckiego 13, 075, innych języków 42. Na 1000 mk. używało jezyka polskiego 291, 3, rusińskiego 587, 6, niemieckiego 120, 7, in nych 04. Umiejących czytać i pisać było 17, 127 mk. , tylko czytać 3, 160, nie umieją cych ani czytać ani pisać 88, 383. Na 1000 mk. było umiejących tylko czytać 316 męż. , 266 kob. ; czytać i pisać 1884 męż. , 127, 2 kob. ; nie uwiejących ani czytać ani pisać 780 męż. , 8962 kob. Według sposobu zarobko wania na 100 mk. zajmuje się rolnictwem 65, 46, , przemysłem 12, 34, handlem 4, 75 przy komunikacyach ma zajęcie 0, 84, na urzędników, duchownych, nauczy cieli, zakłady publiczne, ich rodziny, domo wników i służbę przypada 4, 47, adwo katów, notaryuszów, architektów, inżynierów i lekarzy 0, 50 właścicieli domów, rentierów i ich rodziny 1, 34 na robotników ze zmiennem zajęciem, na służbę, ludność nie wiadomego zatrudnienia 10, 30. Śmiertel ność od r. 1878 do 1885 na 1000 mk. średnia 38, 9. Od 1 lipca 1888 tworzy powiat osobny okrąg szkolny, którego rada szkolna i inspe ktor mają siedzibę w T. Oprócz szkół wy mienionych przy opisie T. istniało w r. 1890 w powiecie 8 dwuklasowych szkół etat. mie szanych Baworów, Borki Wielkie, Chodacz ków Wielki, Denysów, Kupczyńce, Łady czyn, Mikulińce, Nastasów, 49 etat. lklas. 13 Bajkowce, Berezowica Wielka, Biała, Białoskórka, Bucniów, Cebrów, Chodaczków Mały, Czernielów Mazowiecki, Czerniechów, Czystyłów, Dołżonka, Domamorycz, Draganówka, Dubowce, Dyczków, Grabowiec, Hłuboczek Wielki, Horodyszcze, Ihrowica, Isypowce, Iwanów Górny, Jankowce, Józefówka, Kokutkowce, Kozówka, Kurniki, Kurowce, Kutkowce, Łozowa, Ludwikówka, Łuka Wielka, Magdalówka, Małaszowce, Myszkowice, Ostrów, Pleskowce, Płotycz, Poczapińce, Pokropiwna, Proniatyn, Proszowa, Stechnikowce, Suszczyn, Szlachcińce, Toustoług, Zabójki, Zagrobela, Zarudzie a 13 filialnych Czartorya, Hładki, Iwaczów Dolny, Kipiaczka, Łuczka, Nosowce, Romanówka, Skomorochy, Smolanka, Smykowce, Stópki, Worobijówka, Zaścianka. Z językiem wykładowym polskim było w powiecie szkół 19; z polskim i rusińskim 2, reszta z jęz. rusińskim. Dzieci obowiązanych do uczęszczania na naukę codzienną od 6 do 12 lat było 15, 685 8, 026 chłopców, 7, 659 dziewcząt. Dzieci obowiązanych do uczęszczania na naukę dopełniającą od 12 do 15 lat było 4010 2190 chłopców, 1874 dziewcząt. Według stanu z dnia 1 stycznia 1884 było w powiecie kowali 31, ślusarzy 5, mosiężnik 1, kotlarz 1, nożownik szlifierz 1, rusznikarz 1, złotników 5, warstatów mechanicznych 4, mechaników 2, kołodziejów 4 zegarmistrzów 9, zakładów wypalania wapna i cegieł 10, kamieniołomów 2, kamieniarzy 2, garncarz 1, stolarzy 27, bednarzy 4, tokarz 1, koszykarz 1, garbarz 1, rymarzy i siodlarzy 5, tapicerów 4, tkaczy fabryk waty 2, powroźnik 1, szmuklerzów krawców 41, kuśnierzy 12, szewców 96, modniarek 2, czapników 3, kapeluszników 2, rękawicznik 1, perukarzy i fryzyerów 2, introligatorów 3, młyn parowy 1 w Zarudziu, młyn amerykański większy 1 w Bucniowie, mniejszych ameryk. 6 Baworów, Bucniów, Dyczków, Mikulińce 2, Stechnikowce, młynów wodnych 42, młyn konny 1 w Mikulińcach, piekarzy 14, cukierników 6, rzeźników i massarzy 118, browarów 4 Biała, Tarnopol, Zagrobela, Mikulińce; gorzelń 23 Dobrowody, Baworów, Biała, Bucniów, Cebrów, Chodaczków Wielki, Dołżanka, Draganówka, Hłuboczek Wielki, Hordyszcze, Ihrowica, Jankowce, Kopyczyńce, Kutkowce, Łuka Wielka, Mszaniec, Mikulińce, Myszkowice, Płotycz, Suszczyn, Szlachcińce, Bohatkowce, Dubrowce; fabryk wody sodowej 3, miodosytni 2, olejarń 3, octu 3, aptek 4 Tarnopol 3, Mikulińce, fabryk mydła i świec 9, krochmalu 4, budowniczy 1, cieśli 3, murarzy i pokrywaczy dachów 4, studniarz 1; drukarń 3 w Tarnopolu, rytownik 1, fotografów 2, drobnych handlujących różnemi towarami i żywnością 379, hoteli, oberż itp. 28, szynków, kawiarń, restauracyi 314, różnych pośredników 18, spekulantów pieniężnych 2, dzierżawców dóbr, propinacyi itp. 63, spedytorów i komisyonerów 4, tandeciarz 1, wekslarzy 4, tragarzy 15, furmanów 41 Rocznik statyst. przemysłu i handlu kraj. , wydany pod redakcyą Rutowskiego, zeszyt XI, Lwów, 1888, str. 122. Kolej żel. Karola Ludwika idzie prawie środkiem powiatu. Wchodzi ona tu od zach. z Jeziornej do Cebrowa, biegnie na wsch. przez Kurowce i Hłuboczek Wielki stacya, ztąd na płd. wsch, przez Proniatyn i Białę do Tarnopola stacya, następnie w tymże samym kierunku przez Smykowce, Dyczków do Borek Wielkich stacya, gdzie przybiera płn. wsch. kierunek i przez Stupki, Romanówkę i Czerniłów Ruski podąża do Kujdaniec w pow. zbaraskim. Gościniec wybiega z Tarnopola na płn. zach. ku Jeziornie, na płd. do Mikuliniec i na wsch. ku Podwołoczyskom. Kasy pożyczkowe istnieją prawie we wszystkich gminach. Tarnopolski obwód obejmował 66 mil kwadr. geogr. a graniczył na płn. i wsch. zgub. podolską, na płd. z obw. czortkowskim, a na zach. z brzeżańskim i złoczowskim. W obwodzie były 4 miasta, 6 miasteczek i 251 wsi. Z tego obwodu powstały dzisiejsze powiaty tarnopolski, skałacki, trembowelski i zbaraski. Lu. Dz. Tarnopolski staw, jest jednym z licznych stawów, które tworzy w swym biegu Seret praw, dopł. Dniestru. Należy on do największych stawów w Galicyi, ma długości 4 klm. , szerokości 1 klm. Rozlewa się od płn. płn. zach. ku płd. płd. wsch. ; w środkowej części szerokość jego dochodzi 1 klm. Poziom wody wzn. jest 303 mt. npm. Na brzegu płd. wsch. leży miasto Tarnopol, na płd. zach. Zagrobela, dalej na płn. na zach. brzegu Kutkowce a na zach. od płn. kończyny stawu Proniatyn; po przeciwnym zaś brzegu Biała a od tej na płn. Czystyłów. Między Kutkowcami a Proniatynem rozciąga się las, który dochodzi aż do samego stawu. Płd. brzeg stawu zamknięty jest groblą. Na jej płd. zach. kończynie, gdzie się znajduje amerykański młyn, uchodzą ze stawu śluzą wody Seretu, który płynąc teraz równolegle do grobli, wzdłuż jej płd. strony, przyjmuje jeszcze na zachodnim końcu grobli wody, odpływające drugą śluzą, pod drugim młynem. Co się tyczy reszty brzegów, to brzeg wschodni na płn. od miasta wznosi się stromo, dochodząc 316 318 rat. npm. , poczem teren bardzo powoli się podnosi, podczas gdy brzeg zach. podnosi się łagodnie ale sięga od 347 do 358 mt. npm. Od płn. , gdzie podmokłe miejsca, przypierające do stawu, przechodzą w moczary i bagniska, ciągnące się wzdłuż całego Tarnopolski Tarnopolski staw Seretu, nie ma dla nich naturalnej granicy i zamyka je tutaj sztuczna grobla kolejowa z dwoma mostami, ciągnąca się z płn. zach. na płd. wsch. Na płd. od grobli kolejowej rośnie na tych moczarach wysokopienna ol szyna, która, aczkolwiek miejsce to bywa za lewane co rok, zarasta tu dosyć znaczną przestrzeń. Wzdłuż brzegów ciągną się na znacznej przestrzeni w wodzie stojące zarośla, złożone przeważnie z Typha, które tworzą większe kompleksy w płn. części stawu, a da lej w kącie koło młyna amerykańskiego i na płd. od browaru. Staw w ogóle jest płytki i tylko w korycie Seretu, który przewija się wzdłuż stawu ku jego płd. zach. końcowi, dosięga głębokości paru metrów. Dno jego namuliste, mimo to woda bardzo czysta. Z kilku drobnych dopływów zasługuje na uwagę największy z nich, płynący od Złotej Góry 359 mt. , znajdującej się na płd. zach. od Proniatyna, prócz którego zasilają staw swojemi wodami dwa silne źródła, bijące tuż na jego brzegach, jeden pod mia stem niedaleko browaru, drugi na brz. lasu kutkowieckiego. Staw ten bywa spuszczanym co kilka lat, fauna jego dosyć urozmaicona i bogata. Na skorupach małż na dnie stawu nie rzadko spotyka się bardzo piękne okazy gąbki Euspongilla lacustris Vejd, na śluzach żyje obficie inna gąbka Spongilla fragilis Leidy, prócz tego znane są ze stawu gatunki gąbek Ephydatia fluviatilis Vejd, Meyenia Muelleri Wierz. i Trochospongila erinaceus Vejd. Prócz bardzo znacznej ilości drobnych skorupiaków żyje w stawie w wielkiej ilo ści zwykły rak rzeczny, dochodząc często bardzo wielkich rozmiarów; fauna wodnych chrząszczy bardzo urozmaicona. Szczeżuja ży je w tak wielkiej ilości, że karmią nią kaczki, prócz niej liczna skójka malarska i Unio bata vis. Co się tyczy ryb należy staw tarnopol ski do krainy leszcza. Przeważa w nim szczu pak z żółtemi centkami i z białemi centkami a dalej lin mały, czarny al. oczeretnik, okoń, karaś duży, karp szaran duży, leszcz duży, podleszcz, płoć duża, zwana czerwonką, płoć biała mała, krępa, oklija, miętus, kobei i pi skorz. Gospodarstwo rybne w stawie znajdu je się w bardzo korzystnych warunkach, po nieważ pożywność wód stawu jest bardzo znaczna. Przyczyną tego jest wielka obfitość drobnych skorupiaków z powodu znacznej ilo ści gnijących we wodzie nad brzegami re sztek roślinnych. Nie można pominąć milcze niem szerzącej się już i tu Elodea canadensis. Tad. Wiśn. Tarnoruda, mko przy ujściu rzki Tarnorudki do Zbrucza, pow. proskurowski, na pograniczu od Galicyi druga jego połowa leży w pow. skałackim, za linią graniczną, okr. pol. i sąd Satanów, gm. Sarnów, o 15 w. od st. dr. żel. Wołoczyska a 58 w. od Proskurowa. W pięknem położeniu, w dole nad Zbruczem rozłożone, ma 125 dm. , 1988 mk. , przeważnie żydów, 1171 dzies. , ziemi włośc, 886 dwors. , 44 cerkiewnej. Posiada cerkiew p. w. Wniebowzięcia N. M. P. , wzniesioną w 1784 r. , z 962 parafianami, kościół kat. par. , dom modlitwy żydow. , szkołę ludową od 1876 r. z 50 uczniami, młyn, 10 sklepów, 15 rzemieślników, 4 targi, posterunek straży pogranicznej. Słynie z pięknego kościoła kat. , z cudownym obrazem Pana Jezusa Nazareńskiego, do którego w czasie odpustów, głównie 15 lipca, zbiera się wielu pobożnych. Kościół p. w. Matki Boskiej Szkaplerznej, zbudowany został w 1643 r. przez Sieniawskich a następnie w 1754 r. z gruntu wy restaurowany przez ks. Czartoryskich. Parafia kat. , dekan. proskurowskiego, 2775 wiernych w 1888 r. , poprzednio 3101 dusz. Do par. , oprócz T. , należą wsi Hreczana, Jurydyka, Kaniówka, Lipówka, Postołówka, Rypna, Serbinów, Sołomna. Wygnanka i Zajączki. Jestto dawna osada w reg. pobor. ststwa kamienieckiego z 1583 r. nazwana już miastem. Wnosi szoszu contrib. civilem accissam 4 marki, od 6 pługów, 1 popa, 1 koła rocznego i 1 kotła gorzałczanego. W 1578 r. należy do Satanowa Jabłonowski, Wołyń i Podole, 243, 298. Przywilej miejski otrzymała Tarnoruda dopiero w XVIII w. Należała do Odrowążów i ich sukcesorów Kostków, dalej Sieniawskich, Czartoryskich, Lubomirskich, w nowszych czasach do Fr. Ks. Malczewskiego, marszałka pow. starokonstantynowskiego. W skład dóbr tarnorudzkich wchodziło mko T. , oraz wsi Kaniówka, Postołówka, Zajączki i Bębnówka, liczące razem 1529 dusz męskich pańszczyźnianych. Obecnie T. nabył urzędnik Lucenko. Opis podał Tygodnik Illustr. z 1862 r. , t. V, str. 187 i z 1890 r. , Nr. 7. Tarnoruda, mko, w pow. skałackim, 21 klm. od Skałatu sąd pow. , 15 klm. na płd. wschód od st. dr. żel. w Podwołoczyskach, urz. poczt. w miejscu. Leży pod 49 24 płn. szer. a 43 54 wsch. dłg. od F. Na płn. leżą Rożyska, na zach. i płd. Faszczówka, na wschód linia graniczna przedziela je od drugiej połowy, leżącej w pow. proskurowskim gub. podolskiej. Wzdłuż granicy wsch. płynie Zbrucz od płn. na płd. Zabudowania leżą na płn. wschód. Własn. więk. ma roli or. 26, łąk i ogr. 2, past. 34 mr. ; wł. mn. roli or. 173, łąk i ogr. 10, past. 5 mr. W r. 1880 było 118 dm. , 744 mk. w gm. , 4 dm. , 14 mk. na obsz. dwor. 278 rz. kat. , 146 gr. kat. , 334 izr. ; 642 Polaków, 105 Rusinów. Par. a raczej kapelania rz. kat. w miejscu dek. tarnopolski, założona pierwotnie w r. 1643 przez Tarnoruda Tarnoruda Tarnorudzka Jurydyka Tarnorudka Tarnorudka Tarnoska Tarnoszyn Tarnów Katarzynę z Szembeków Sieniawską. Dotacyę powiększył w r. 1717 Adam Mikołaj Sieniawski. Kościół mur. wzniesiony w r. 1816, konsekrowany w r. 1827 p. w. św. Stanisła wa. Bo kapelanii należą Faszczówka, Koko szyńce, Łuka Mała, Rożyska i Turówka. Par. gr. kat. w Roźyskach. W mku jest kasa po życzk. gm. z kapit. 848 złr. Lu. Dz. Tarnorudka, strumień, w pow. proskurowskim, lewy dopł. Zbrucza, ma źródła pod wsią Rypną i płynie ze wschodu na zachód na przestrzeni kilku wiorst. X. M. O. Tarnorudzka Jurydyka, w pow. proskurowskim, pod Tarnorudą, dawniej własność kościoła par. , dziś skarbowa, ma 150 mk. i 90 dzies, ziemi włośc. Tarnoskała, dwór i folw. dóbr Maleszowa, pow. stopnicki, gm. Maleszowa, par. Piotrkowice, odl. 32 w. od Stopnicy. Folw. ten w r. 1876 oddzielonym został od dóbr Maleszowa. ma 214 mr. obszaru 84 roli i 110 mr. lasu. Utworzony na obszarze Piotrkowic ob. . Na skalistem wzgórzu stoi dwór, dawna rezydencya dziedziców przyległych dóbr, złożony z czterech oddzielnych domów piętrowych. Przy rezydencyi tej znajdował się park i zwierzyniec. Dziś zapuszczone. W 1827 r. było tu 13 dm. , 115 mk. Tarnoszyn, wś, pow. rawski Rawa Ruska, 26 klm, na płn. wschód od Rawy Ruskiej st. dr. żel. , 9 klm. na płn. wschód od Uhnowa sąd pow. i urz. poczt. . Na płn. leży Ulhówek, na wschód Szczepiatyn i Korczów, na płd. Uhnów, na zach. Deniska. Płn. wsch, narożnik wsi przepływa pot. Rzeczyca dopł. Sołokii i zabiera na obszarze wsi od praw. brzegu pot. Korytnicki. Zabudowania wiejskie leźą w dolinie Rzeczycy wzn. 214 mt. . Na płd. leży Stefanówka i Kowalowszczyzna, na wsch. las Byków 221 mt. wzn. . Własn. więk. ma roli or. 41 łąk i ogr. 201, lasów 1028 mr. ; wł. mn. roli or. 439, łąk i ogr. 237, past. 49, lasu 6 mr. W r. 1880 było 92 dm. , 564 mk. w gm. , 9 dm. , 46 mk. na obsz. dwors. 345 rz. kat. , 250 gr. kat. , 15 izr. ; 266 Polaków, 329 Rusinów, 15 Niemców. Par. rz. kat. w Uhnowie, gr. kat. w Ulhówku. Wa wsi szkoła filialna. Lu. Dz. Tarnów 1. wś włośc, pow. kutnowski, gm. Wojszyce, par. Bedlno, ma 7 dm. , 182 mk. , 135 mr. W 1827 r. 5 dm. , 22 mk. Na początku XVI w. były tu przeważnie cząstki szlacheckie; dziesięcinę pobierał pleb. w Bedlnie Łaski, L. B. , II, 493. Według reg. pob. pow. orłowskiego z r. 1576 wś Tarnowo dicta Grossky, w par, Bedlno, własność Kuroszów, miała 1 2 łanu, 1 zagr. Pawiński, Wielkop. , II, 105. 2. T. , pow. koniński, ob. Tarnowski młyn 3. T. , w spisie z r. 1827 Tarnówek, wś w pobliżu Wisły, pow. gar woliński, gm. Podłęż, par. Samogoszcz, ma 12 dm. , 154 mk. , 280 mr. Wchodziła w skład dóbr Maciejowice. W 1827 r. 21 dm. , 142 mk. Istniał tu kościół i par. od 1463 do 1824 r. , w którym ją przyłączono do par. w Samogoszczu. 4. T. , wś, folw. i dobra, pow. chełm ski, gm. Olchowiec, par. Wereszczyn, odl. 21 w. na płn. od Chełma a 7 w. na wschód od Wereszczyna, na wzgórzach otaczających bło tnistą dolinę, stanowiąca dno opadłego nieda wno jeziora, którego szczątki jeszcze istnieją. Wody doliny uchodzą za pomocą rzki Uherki. Naprzeciw T. od płd. zach. leży Tarnowska Wola. Wś ma 48 os. , cerkiew par. drewnia ną; do folw. należy młyn wodny, cegielnia, piec wapienny. W 1827 r. 46 dm. , 343 mk. Dobra T. w r. 1871 składały się z folw. T. i Wólka Tarnowska, rozl. mr. 3637. Następnie, w skutek cząściowych odprzedaży, w r. 1875 fol. Tarnów miał tylko mr. 1067 gr. or. i ogr. mr. 427, łąk mr. 192, past, mr. 28, lasu mr. 387, wody mr. 10, nieuż. mr. 31; bud. mur. 7, drewn. 14; las urządzony, pokłady torfu, wapna. Wś T. os. 43, mr. 1151; wś Wola al. Wólka Tarnowska os. 64, mr. 1619; wś Hatyska os. 2, mr. 46. Na rozparcelowanym ob szarze dóbr powstał fol. Aleksandrówka mr. 265 i kolonie, mające od 25 do 45 mr. obsza ru. Cerkiew par. erygował Maksym. And. Fredro, kaszt. lwowski, dziedzic T. Erekcya r. 1646 oblatowana. 5. T. , ob. Imbramowice, mylnie, za Tarnowa. Br. Ch. Tarnów, w spisie urzęd. Tarnowo, folw. nad rz. Świętą, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , gm. i par. Jużynty, o 40 w. od Nowoaleksandrowska. Odr. 1769 tworzy jedną całość z dobrami Jużynty w ręku Weyssenhoffów. T. należał w r. 1667 do Karola Jerzego Kroszyńskiego, podkom. brasławskiego, właściciela dóbr Komaje, Juźany, Oknista i Gudziszki, w pow. wiłkomierskim. W r. 1739 T. przechodzi do rąk Benedykta Tyzenhauza, ssty sądowego wiłkomierskiego, po śmierci matki jego Heleny Wojnianki Janowej Tyzenhauzowej, wojewodziny mścisławskiej. Przez sukcesyę czy sprzedaż wchodzi w tym czasie T. w skład dóbr DuninówRa jeckicb, a r. 1769, jako posag Teresy Rajeckiej, sścianki rumborskiej, przechodzi razem z Jużyatami w posiadanie Michała Weyssenhoffa. Obecnym właścicielem jest jego prawnuk Włodzimierz Weyssenhoff. Jako dopełnienie art. Jużynty t. III, str. 645 dodajemy, że Jużynty były dawniej królewszczyzna i należały w początku XVI w. do Hrehorego Ostyka; po Ostyku dzierżył je dożywotnio kn. Stefan Korybut Zbarażski, wojewoda trocki, po śmierci którego nadaje J. król Stefan 10 kwietnia 1586 r. Andrzejowi Horwatowi, swemu dworzaninowi. Przeszły Tarnów potem na własność prywatną Rajeckich. Giedeon Dunin na Czadosach z Rajec Rajecki, wwoda miński, umierając 28 czerwca 1654 r. , zostawia do podziału między synami, oprócz starostw, dobra dziedziczne w pow. wiłkomierskim zamek Czadosy, Poniemuń, Wysoki Dwór al. Bobojedowszczyznę, Oposzczę, Ponedel, Hanuszyszki, Koźliszki i Jużynty, które to ostatnie przypadają na część Giedeona Rajeckiego, ssty rumborskiego archiw. domowe w Tarnowie. Na miejscu kościoła, którego istnienia są po dokumentach ślady od końca XVI w. , wzniosła w Jużyntach Teresa z Rajeckich Weysenhoffowa, podkomorzyna, w 1790 r. obszerną murowaną, świątynię. Dobra Jużynty składają się z fol, Jużynty, Tarnów, Ażubale, Podmoście Potyłta i kilku zaścianków. Przestrzeń w 1860 r. wynosiła 3050 dzies. , obecnie przy dworze pozostało 1625 dzies. Grunta gliniaste, urodzajne, powierzchnia mocno falista; kilka jezior, z których główne Rosza, przerznięte rzeką Świętą, płynącą nieopodal od dworu Jużynt i pod dworem w Tarnowie. Stary dwór w Jużyntach spłonął w roku 1685; odbudowany z drzewa, poszedł znów w ruinę. J. E. W. Tarnów, po łotew. Tornowa, wś, pow. rzeżycki, gm. i par. Berzygał, własność Malkiewiczów w 1866 r. . Galicyi, Tarnów, miasto powiatowe w na prawym płd. brzegu Biały, niedaleko jej ujścia do Dunajca, pod 38 59 wsch. dłg. a 49 59 płn. szer. Miasto zajmuje niewielkie wzniesienie, odsunięte o 2 klm. od rzeki, na której stoi piękny drewniany most o jednej wielkiej arkadzie 30 sąż wied. , zbudowany w r. 1784. Most ten oparł się wielkiemu wezbraniu rzeki w 1813 r. Miasto samo, co do znaczenia czwarte w Galicyi, jest dość rozległe, zabudowane jedno i dwupiętrowemi kamienicami, ma kilka większych gmachów. Dla falistości położenia linie ulic są nieregularne, rynek szczupły, ulice wąskie, brukowane kamieniami okrągłemi, chodniki zaś wąskie. Najwyższy punkt miasta wzn. 225 mt. npm. Ku płd. podnosi się naziom terasowo do 334 mt. w górze św. Marcina, ku wsch. na 245 mt. , natomiast opada ku zach. w łożysko Biały na 201 mt. , na płn. zaś w niż nadwiślański na 214 mt. Od płd. oblewa przedmieście Strusinę pot. Zalasowski, płynący od wsi Zalasowy na płd. wschód T. koło Stryszowa i uchodzący do Biały na terytoryum T. Prócz dr. żel. arcyks. Karola Ludwika, przecinającej miasto w stronie płd. 78 klm. od Krakowa a 264 klm. od Lwowa, wychodzi z T. kolej na płd. do Leluchowa. Gościńce prowadzą na płn. do Żabna i Dąbrowy, na zach. do Bochni wiedeński, na wschód do Pilzna lwowski, na płd. do Tuchowa węgierski. Do miasta 1880 r. miało 145 dm. i 4460 mk. należy sześć przedmieść na płn. Zawale, Pogwizdów i Grabówka, na wsch. Zabłocie, na płd. i płd. zach. Terlikówka i Strusina. Śródmieście jest zabudowane kamienicami, w mia. rę oddalania się od środka kamienice ustępują miejsca domom parterowym, willom, dworkom, które na krańcach przechodzą w schludne chaty włościańskie. Ludność kupiecka i rękodzielnicza skupia się przeważnie w rynku i ulicy Krakowskiej w śródmieściu, jednak i na przedmieściach są sklepy i warsztaty, a inteligencya chrześciańska mieszka przeważnie zdala od środka miasta. Najodleglejsze części przedmieść zamieszkuje ludność uboższa, rolnicza. Według spisu z r. 1880 liczył T. z przedmieściami 1329 dm. i 24, 627 mk. oprócz załogi 1150 ludzi. Według płci było 12, 181 męż. , 12, 446 kob. ; podług wyznania 12, 954 rz. kat. , 193 gr. kat. , 131 protest. i 11, 349 żyd. ; co do narodowości i języka 15, 900 Polaków, 146 Rusinów, 8056 Niemców i 65 osób innych narodowości. Do Niemców zaliczono większą część żydów, którzy używają języka niemieckiego lub żargonu. Niemców chrześcian jest zaledwie kilkanaście rodzin wojskowych i przemysłowców. Spis z r. 1890 Vorlaeufige Ergebnisse d. Volkszaehlung, Wien, 1891 wykazał 119 przyrostu ludności. Dnia 31 grudnia 1890 r. było w T. 1327 dm. , 4989 gospodarstw a 27, 575 osób. Prócz tego 1918 załogi. Wzrost miasta wskazują następujące cyfry w r. 1830 wraz z przedmieściami, odbudowanemi na nowo po r. 1772, było około 280 dm. i 3500 mk. do 100 urzędników a około 1200 żyd. ; w 1868 r. 468 dm. i 12000 mk. Stupnicki; w Skorowidzu Orzechowskiego z r. 1878 podano 21. 779 mk. Z budowli wyróżniają się katedra, ratusz, klasztor bernardynów, gimnazyum, pałac biskupi, kasyno miejskie, kościołek na górze św. Marcina za miastem, ruiny zamku i pałac ks. Sanguszków w pobliskich Gumniskach. T. posiada jeszcze trzy dawniejsze kościoły p. w. Wniebowstąpięnia, erygowany w r. 1400 a odnawiany w r. 1825 i 1853; św. Trójcy na przedmieściu Terlikówka, wzniesiony w r. 1562 a przebudowany i ozdobiony drewnianą wieżą w r. 1837 i św. Ducha przy szpitalu. Kaplice znajdują się w seminaryum duchownem, zbudowanem około w 1831 a odnowionem w r. 1878; przy zakładzie sierot pod opieką felicyanek na przedmieściu Strusinie; przy szkole żeńskiej 6klas. , utrzymywanej przez urszulanki; przy bursie św. Kazimierza na Zamieściu, św. Józefa i kaplica grobowa ks. Sanguszków na cmentarzu, wreszcie przy kongregacyi kś. filipinów, zbudowana w r. 1878. Ratusz stoi w środku rynku, regularnie zabudowanego Tarnów starożytnemi kamienicami. Jestto czworoboczna, obszerna budowla z XIV w. , która później w XVI w. została przerobioną. W planie i okrągłej wieży z zegarem przebija ostrołuk, w murach, atyce niszowanej i oknach renesans, jaki spotykamy w ratuszach Szydłowca i Sandomierza. Wieża ma zakończenie basztowe. Nad drzwiami napisy łacińskie, przypominające radnym miasta ich obowiązki. W pobliżu ratusza w rynku stoi pałac biskupi, przerobiony z kamienicy ks. Sanguszków. Kościoły. Katedra jest dużą budowlą ostrołukową, zwróconą wielkim ołtarzem ku wschodowi. W skutek pożarów ulegała restauracyom; nieumiejętne przeróbki z r. 1810 i 1826 najwięcej zatarły cechy pierwotnego stylu. W 1810 r. rozszerzono chór i zdjęto wieżę do wysokości pierwszego gzymsu kościoła, z powodu nacisku na mury kościoła. W 1821 r. podniesiono tę czworogranną wieżę ponownie, jednak nie do pierwotnej wysokości. W r. 1826 pod kierunkiem ks. bisk. Tom. Zieglera rozszerzono kaplice, zbudowano nowy skarbiec, postawiono nowy ołtarz wielki i dano nowe sklepienie nad prezbiteryum. Wtenczas przeniesiono tu wiele cennych zabytków z Tyńca, między innemi srebrne antepedium z wypukłorzeźbą św. Piotra i Pawła. W najnowszych czasach uległa katedra odnowie zastosowanej do cech pierwotnego stylu. Wieżę podniesiono do pierwotnej wysokości. W budowie tej katedry przebijają się cechy ostrołuku, właściwe kościołom krakowskim z XIV w. Między pomnikami katedry prawdziwem dziełem sztuki jest grobowiec Jana Tarnowskiego, hetm. w. kor. , wykonany przez Pallaviniego w końcu XVI w. a przez Konstantego ks. Ostrogskiego zięcia hetmana postawiony, i pomnik Janusza ks. Ostrogskiego, kaszt. krak. , dłuta Pfistera z Wrocławia z początku XVII w. 1620. Pierwszy przedstawia na górnem piętrze hetmana, w zbroi spoczywającego na sarkofagu, na niższem piętrze syna jego Jana Krzysztofa. Po bokach na płytach alabastrowych przedstawione są w płaskorzeźbie odniesione zwycięztwa i pomieszczone długie napisy. Pomnik w stylu odrodzenia, o szlachetnych liniach, wykonany z czerwonego marmuru, przypomina grobowiec Sieniawskiego w kaplicy zamkowej w Brzeźanach. Pomnik ks. Ostrogskiego skłania się do baroka i jest przeładowany figurami alegorycznemi, mimo to jest pięknem dziełem. Wykonany z marmuru czerwonego, figury zaś alegoryczne i geniusze z alabastru. Po bokach sarkofagu klęczące postacie księcia Janusza Ostrogskiego i jego żony; książę w pancerzu, żona w stroju książęcym, oboje z mitrami na głowach. Pod sarkofagiem i nad nim tablice z napisami, głoszącemi czyny wojenne ks. Janusza. Pomnik ten odnawiał przez 10 lat Jan Paneczek i ukończył w 1764 r. Oba te pomniki zostały odnowione w r. 1871. Są jeszcze nagrobki ks. Zofii Ostrogskiej płaskorzeźba z r. 1570, kś. Wojciecha Kaszewicza tablica z napisem. Piotra St. Orłowskiego tablica z popiersiem, Barbary z Zawiszów Tarnowskiej płaskorzeźba z 1517 r. i kilka późniejszych tablic Tarnowskich, kś. Łyczka i in. Na uwagę zasługują stale z XV w. Inne kościoły nie zawierają zabytków przeszłości. Klasztor bernardynów założył Jan Amor Tarnowski w r. 1459, przeznaczając swój ogród pod kościół i zabudowania. Pierwotnie z drzewa wzniesiony, dopiero w r. 1468 postawił Rafał Tarnowski, kan. krak. , kościół i klasztor murowany, które obwiedziono murem i połączono podziemnym chodnikiem z zamkiem. W klasztorze tym prowadzono kronikę, która się przechowała dotąd. Po supresyi w r. 1783 obok stojącego klasztoru bernardynek, sprowadzonych tu w 1550 r. , przeniesiono bernardynów w r. 1789 do tegoż klasztoru jako nowszego, ich zaś budowlo obrócono na magazyny, potem w r. 1825 na seminaryum duchowne. Teraźniejszy klasztor wybudowała ks. Barbara Sanguszkowa dla bernardynek, z murów upadającego zamku, który w r. 1770 zaczęto rozbierać. W siedm lat po ukończeniu budowy zamknięto klasztor. Oba klasztory uległy pożarowi pobernardyński w r. 1809, nowy r. 1814, a odnowa zatarła do reszty cechy przeszłości. Kościołek św. Ducha, pierwotnie drewniany, przez burmistrza zbudowany, potem wymurowany, w 1448 r. erygowany przez bisk. Zbigniewa Oleśnickiego, został w 1829 r. odnowiony. Kościołek ów drewniany i ubogi, jest może najstarszym. Zbudowany z tramów modrzewiowych nadzwyczajnej grubości, według legendy miał z wodą przypłynąć. Prócz kości mamuta zawieszonych u wejścia i drewnianego łańcucha z kłódką, którą miał zrobić pasterz od urodzenia niewidomy, nic w nim nie ma ciekawego. Przy katedrze istniała od r. 1400 kolegiata, utworzona za staraniem Jana hr. na Tarnowie przez bisk. krak. Piotra Wysza L. B. , II, 305; I, 604 608. Do kolegiaty dodał w r. 1416 bisk. krak. Wojciech Jastrzębiec urząd oficyała, do którego później przyłączono godność prałacką z infułą. Urzędowi temu podlegało 5 dekanatów. Kolegiata opatrzona róźnemi dochodami przez Tarnowskich i Ostrogskich, miała 3 prelatury, 2 kanonie i 6 wikaryuszów. Została zniesioną w r. 1783, a dobra jej przyłączono do funduszu religijnego. Biskupstwo. Gdy w r. 1772 dekanaty leżące po praw. brzegu Wisły przeszły pod panowanie austryackie, ce Tarnów sarz Józef II dekretem z 20 listop. 1783 r. utworzył z nich odrębne biskupstwo, przeznaczając Tarnów na stolicę, biskupem zaś mianował kanonika i oficyała kolegiaty tarnowskiej kś. Jana Duvala. Dyecezya miała obejmować 19, 633 klm. , 26 dekanatów, 400 parafii i 1, 139, 435 parafian. Nim nadeszło potwierdzenie papieża Piusa VI, datowane w Rzymie 28 listop. 1785 r. , umarł biskup nominat kś. Duval a Józef II mianował biskupem opata zniesionego opactwa benedyktynów w Tyńcu kś. Floryana Amanda Janowskiego 24 grudnia 1785, co potwierdził Pius VI bulą z 4 kwiet. 1786. Ponieważ granice dyecezyi były niedogodne, przeto biskup zawarł r. 1786 ugodę z bisk. przemyskim Antonim Gołaszewskim co do zmiany granic. Odtąd liczyła dyecezya tarnowska 24 dekanaty 380 parafii i 1, 051, 277 dusz na obszarze 17, 455 klm. Po śmierci bisk. Janowskiego 1801 r. zarządzał dyecezya proboszcz kapituły kś. Wojciech Górski, którego mianowano bisk. kieleckim w 1803 r. , ale supresya biskupstwa tarnowskiego nastąpiła do piero w r. 1807. Dwa obwody tarnowski i jasielski przyłączono do dyec. przemyskiej, bocheński zaś, myślenicki i sandecki do dyec. krakowskiej. Ale już 1809 r. zajął ks. Józef Poniatowski Kraków i Kielce, które wcielono do ks. warszawskiego. W skutek tego zabroniono biskupowi krak. w 1810 wykonywania juryzdykcyi w dekanatach, które pozostały przy Austryi i powierzono ich zarząd arcyb. lwowskiemu kś. Kajetanowi Kickiemu, który w r, 1810 zamianował dla tych dekanatów prócz Spiża, wcielonego do dyec. spiskiej, swego wikaryusza generalnego kś. Jana Bayera, proboszcza w Starym Sączu. W 1816 postanowiono utworzyć biskupstwo z siedzibą w Tyńcu lub Tarnowie. Po długich rokowaniach powstało 1821 r. nowe biskupstwo, liczące 315 parafii i 845, 190 dusz, na obszarze 14, 117 klm. Biskupstwo tynieckie miało więc siedzibę w dawnem opactwie w Tyńcu, ponieważ jednak nie było tam pomieszczenia dla biskupa, konsystorza i seminaryum, przeto biskup prof. uniwersytetu wiedeńskiego Tomasz Ziegler zamieszkał w Bochni 1822 r. Rokowania trwały kilka lat, w końcu dekretem kancelaryi nadwornej z 4 paźdz. 1826 bulą pap. Leona XII z 16 maja 1826 przeniesiono stolicę biskupią do Tarnowa i dyecezyę tyniecką zamieniono na tarnowską. Dyecezya ta obejmowała 26 dekanatów w obwodach tarnowskim, sądeckim, bocheńskim i wadowickim. Wisła, granica Szląska i Karpaty tworzyły granice polityczne i dyecezyalne, od wschodu graniczyła z dyec. przemyską. W d. 1 lipca 1880 r. wydzielono z dyecezyi 101 parafii i przydzielono do dyec. krakowskiej jako 7 dekanatów. Po śmierci kś. biskupa Aloizego Pukalskiego wydzielono znowu parafie leżące na lewym brzegu Raby i przyłączono 1885 r. do dyec. krakowskiej. Obecnie liczy dyecezya 16 dekanatów, 179 parafii, 10 kościołów filialnych, 4 męskie i 3 żeńskie klasztory, 1 kongregacyę kapłanów świeckich, 5 zgromadzeń zakonnych żeńskich, 380 kapłanów świeckich, 25 zakonnych, 93 zakonnic i 637, 447 dusz rzym. kat. Po ustąpieniu kś. T. Zieglera na biskuupstwo w Lincu 1827 r. rządził dyecezyą kś. Jan Fukier, prob. kap. , poczem został biskupem kś. Ferdynand Marya hr. Chotek 1830, a gdy postąpił na arcyb. praskie 1831, objął tę stolicę 1832 kś. Franciszek Pischtek. Został on w 1835 arcyb. lwowskim, dyecezyę tarnowską zaś otrzymał 1836 r. kś Franciszek Zacharyasiewicz. Gdy w r. 1840 przeniósł się na stolicę przemyską, następcą jego został kś. Józef Wojtarowicz. List pasterski z 20 lutego 1846 i cenzury duchowne wymierzone przeciw podżegaczom i sprawcom. rzezi w r. 1846, sprowadziły nań liczne szykany ówczesnej biurokracyi, które go zmusiły do rezygnjacyi. Gdy ofiarowanego biskupstwa nie przyjął kś. Józef Hoppe, kan. przemyski, został mianowany biskupem tarnowskim kś. Józef Aloizy Pukalski, kan. kapituły katedralnej, 1851 r. Umarł 1885 r. , pozostawiwszy znaczne fundacye stypendyjne dla ubogich uczniów. Po nim objął dyecezyę kś. bisk. Ignacy Łobos w 1886 r. Powodem licznych zmian jest to, że biskupstwo nie posiada dóbr, lecz biskup pobiera tylko pensyę w kwocie 12, 000 złr. Kapituła składa się z prepozyta infułata, dziekana i scholastyka, 4 kanon. gremialnych, 6 honorowych; zakład teologiczny ma 8 profesorów, seminaryum duchowne 4 przełożonych i 110 alumnów. Szkoły. Najwyższą i najdawniejszą szkołą jest obecne gimnazyum. Budynek sam nowy, od ulicy odsunięty, wzniesiony jest odpowiednio do hygieny szkolnej. Przy wejściu ustawiono skromne popiersia dwóch znakomitych uczniów tej szkoły Kazimierza Brodzińskiego i Józefa Szujskiego. Obszerny, sklepieniem ostrołukowem nakryty westybul, prowadzi szerokiemi schodami na korytarze ozdobione popiersiami znakomitych uczonych, poetów i królów. Początek swój zawdzięcza szkoła proboszczowi kolegiaty ks. Marcinowi Łyczko, który złożył fundusz na utrzymanie jednego nauczyciela. Stanowisko to powierzono magistrowi akademii krak. , który obok nauczycielstwa spełniał funkcye pisarza miejskiego. W 1568 r. uwolniła go kolegiata od obowiązków pisarza, zwłaszcza, że w 1559 r. Jan Tarnowski przeznaczył dla szkoły dwie dziesięciny. W 1645 r. pomnożono fundusze, Tarnów które powoli wzrastały. Znaczniejszy zapis zrobił 1750 r. kś. Wojc. Kaszewicz. Od tego czasu było najprzód 3, potem 4 nauczycieli, a w r. 1766 poddano nawet kolonii akadem. w T. sąsiednie szkoły parafialne. Kolonia otrzymała od Romerów kamienicę na założenie alumnatu. Po r. 1772 szkoła uległa reorganizacyi. W r. 1784, zreformowana już poprzednio na wzór szkół czeskich, otrzymała szkoła miano c. k. gimnazyum. Do r. 1818 liczyło pięć klas, następnie dodano szóstą, w r. 1830 dwa kursy filozoficzne, w końcu w r. 1849 zreorganizowana na gimnazyum klasyczne 8klas. W 1867 zaprowadzono język polski jako wykładowy. W r. 1891 liczył zakład ośm klas głównych i cztery równoległe, a w nich 483 uczniów 425 rz. kat. , 1 gr. kat. , 4 prot. i 53 żyd. , Go do stanu było synów włościan i małomieszczan 159, rękodzielników, przemysłowców i kupców 83, urzędników, adwokatów i lekarzy 114, właścicieli dóbr i dzierżawców 24, synów sług i sierot 57. Przy zakładzie pracowało 22 nauczycieli Sprawozd. dyrekcyi za r. 1891. Oprócz tego T. posiada seminaryum nauczycielskie, utworzone w r. 1864 w miejsce dawniejszej preparandy, dla przysposobienia nauczycieli ludowych. Naucza w niem, prócz dyrektora, 4 nauczycieli starszych i 9 nauczycieli szkoły ćwiczeń i pomocników. Szkoła wydziałowa żeńska, połączona ze szkołą pospolitą i kursem dopełniającym teoretycznym i praktycznym, liczy 8 klas i osobne kursa, i zatrudnia 87 nauczycieli i nauczycielek. Dalej są 7klas. szkoła męska z 9 naucz. , 3klas. z 3 naucz. , 4klas. męska z 6 naucz. i 4klas. żeńska z 12 naucz. , nadto 3klas. mieszana na przedmieściu Strusinie z 7 naucz. i prywatna 6klas. żeńska przy klasztorze urszulanek. Szkoły pospolite męskie, zwane najprzód normalnemi, dzisiaj ludowemi, są elementarnemi. Założono je w r. 1784. Od r. 1817 do 1868 była szkoła ludowa połączona z dwoma klasami realnemi, które miały na celu kształcenie geometrów i budowniczych. Szkoły żeńskie zawdzięczają swe założenie Norbertowi Mecenzeffiemu, dyrekt. szkół ludowych męskich. Otworzono je wr. 1817. Szkołą fachową jest ogrodnicza, zatrudniająca dwóch nauczycieli fachowych, katechetę i docentów, profesorów szkół średnich do przedmiotów teoretycznych. Szkoła ta założona w Łańcucie, została w r. 1875 przeniesiona do Czernichowa, następnie jako subwencyonowana przez ministeryum rolnictwa, oddana w styczniu 1885 r. pod zarząd wydziałowi krajowemu. W skutek uchwały sejmowej z 16 stycznia 1888, przeniesiono ją w r. 1889 do Tarnowa i połączono z prywatną szkołą ogrodniczą, która tam już pierwej powstała. Urzędy. 1 Reprezentacyą rządu jest starostwo z oddziałem budowniczym i podatkowym, składa się ze starosty, 2 komisarzy, lekarza, weterynarza, inspektora szkół ludowych i 25 urzędników. 2 Sąd obwodowy, będący trybunałem pier wszej instancyi dla miasta i dawnego obwodu tarnowskiego na obszarze 35, 6556 miriam. kw. , dla 398 gmin i 320, 700 mk. . Trybunałowi podlega 1 sąd delegowany miejski w T. i 8 sądów powiat. w Dąbrowie, Dębicy, Miel cu, Pilźnie, Ropczycach, Radomyślu, Tucho wie i Żabnie. Etat urzędników składa się z prezydenta, 7 radców, 1 sekretarza, 10 ad junktów sąd. , 2 adjunktów prowadzących księgi gruntowe, adjunkta kancelaryjnego, za rządcy więzień, 6 woźnych, 8 dozorców wię źniów, 2 notaryuszów i lekarza więźniów, 3 Sąd delegowany miejski składa się z sę dziego, 2 adjunktów i 2 kancelistów. 4 Prokuratorya państwa liczy 4 urzędn. 5 Dyrekcya powiat. skarbu obejmuje powiaty mielec ki, pilźneński, dąbrowski, tarnowski, brzeski i bocheński; składa się z 16 urzędn. i straży skarbowej, liczącej 7 urzędu. i 110 strażników. 6 Główny urząd cłowy II klasy. 7 Urząd pocztowotelegr. zatrudnia 28 urzędu. Tak znaczna ilość nauczycieli i urzędników, z któ rych większa część odbyła studya uniwersy teckie, wpływa wielce na ożywienie intelek tualne miasta, które się też znacznie rozwi nęło. Władzami autonomicznemi są 1 Rada powiatowa i 2 Rada szkolna okręgowa dla powiatów tarnowskiego i mieleckiego. Przemysł i handel rozwinęły się w T. dzięki do godnemu położeniu. Oprócz rękodzieł i war sztatów zaspakajających potrzeby mieszkań ców i okolicy, powstał tu przemysł fabryczny. Prócz cegielni i browarów istnieją młyny parowe, huta szklana, wyrabiająca najlepsze szkło w Galicy i garbarnia w Ładny. Da wniej była obszerna krochmalnia, obecnie zwinięta. T. ma 4 apteki i wiele bogatych sklepów, nieustępujących krakowskim. Prze mysł znajduje się przeważnie w rękach chrześciańskich, do czego przyczynia się znacznie stowarzyszenie Gwiazda, które zgromadziło rzemieślników chrześciańskich a podnosząc ich inteligencyę, podnosi i dobrobyt; natomiast handel jest prawie zupełnie w rękach żydów. Intytucje finansowe. 1 Kasa oszczędności za łożona 1 listop. 1861 r. , z kapit. rezerwowym 25, 000 złr. , poręczonym przez gminę miejską, miała w r. 1889 złr. 3, 333, 991 w obrocie. 2 Towarzystwo kredytowe dla handlu i prze mysłu, obracające w r. 1889 kapitałem 2, 673, 952 złr. 3 Towarz. zaliczkowe, mające w obrocie 1, 601, 803 złr. 4 Towarz. eskontowe, z obrotem 1, 609, 076 złr. 5 Fundusz pożyczkowy dla przemysłowców i rękodziel ników, założony przez gminę w r. 1860 w ce Tarnów Tarnów lu udzielania pożyczek rękodzielnikom do wysokości 150 złr. Fundusz ten ma 10, 358 złr. , obrót zaś w r. 1889 wynosił 15, 708 złr. Prócz tego mają w T. swe filie bank austrowę gierski, hipoteczny i inne ważniejsze instytucje krajowe i zagranicznej bankowe i asekuracyjne. Sprawom sanitarnym służy 15 lekarzy i 2 weterynarzy. Szpital powszechny, założony przez kś. bisk. Pischteka w r. 1845, ma własny budynek z kościołem św. Ducha, wartości 65, 000 złr. Dochód r. 1890 wynosił 20, 646 złr. 78 ct. Szpital izraelicki, założony przez gminę izraelicką w r. 1842, posiada realność wartości 16, 000 złr. i kapitału 12, 000 złr. Dochód z r. 1890 wynosił 6563 złr. Zakładami humanitarnemi i filantropijnemi są dom sierot żeńskich, założony w r. 1843 przez ks. Izabelę Sanguszkową, posiadający dom murowany z ogrodem, i przytułek dla ubogich chrześciańskich. Założył go biskup krak. Zbigniew Oleśnicki w r. 1448, zreorganizował zaś kś. bisk. Pischtek w r. 1856. Zakład posiadał folw. Klikowę, wartości 9000 złr. i 74, 286 złr. kapitału. Roczny dochód wynosi 4787 złr. Zawiaduje nim komisya dla ubogich. Majątek czynny miasta T. wynosi 2, 314, 747 złr. , bierny 746, 045 złr. , dochód z 1890 r. 159, 233 złr. Sprawami miasta zarządza magistrat, składający się z burmistrza, 11 urzędników, 6 delegowanych landwójtów na przedmieściach, lekarza i weterynarza. Miasto utrzymuje straż 43 osób, 6 woźnych i 10 strażników pożarowych. Wszystkie te instytucye rozbudziły żywo umysłowe życie mieszkańców, skutkiem czego T. robi wrażenie wielkiego miasta. Magistrat subwencyonuje trupę artystyczną Lasockiej, która przez zimę wystawia doborowe komedye i dramaty, a od kilku lat wychodzi czasopismo Pogoń, zajmujące się sprawami miasta i powiatu. Dłuższy czas wychodziło także czasopismo naukowe Przyrodnik. Pierwszą drukarnię założył tu Jerzy Matyszowski w r. 1786, po jego śmierci Józef Kronstaedt; księgarnię otworzył w r. 1819 Fryderyk Sattelberger a gdy upadla, księgarz lwowski Milikowski, pod firmą Kuhn i Minkowski w r. 1824. Obecnie T. ma 2 drukarnie i kilka księgarni. Dzieje T. rozpoczyna w r. 1328 przywilej Władysława Łokietka, dozwalający wojewodzie krak. Spicymirowi zamienić wś Tarnów Mały na miasto z prawem niemieckiem, jakiego używał Kraków. W 1330 r. wydał Łokietek drugi przywilej zamieniający wś Tarnów Wielki na miasto akt ten z oryginału, przechowanego w magistracie, podaje kś. W, Balicki w monografii Tarnowa, wydanej 1831 r. . Miasto opasane murem, którego szczątki przechowały się do r. 1831, miało 3 bramy i 15 furtW stronie południowej miasta, pod górą św. Marcina, wznosił się, gród warowny, który w r. 1770 rozebrano. W rodzie założyciela, t. j. w ręku Leliwitów, piszących się Tarnowskimi, zostawało miasto do r. 1562. W tym czasie, wr. 1536 Pawiński, Małop. , 549 miało miasto 200 dm. a na przedmieściu 83 kmieci na 48 łan. Orzechowski w Życiu Jana Tarnowskiego chwali piękność i obronność miasta a zamożność mieszczan. Z nieco późniejszego czasu mamy spis podatku z miast pow. pilzneńskiego Pawiński, 1. c, 269. Według niego było rękodzielników 86, aptekarz aromatarius, łaziebnik, dwie wesołe kobiety vagae mulieres, zagrod. 21, komor. 5, przekupek 6, złotnik, piekarzy 7, kramarek 3, piwowarów 10, kupców 4, gorzelników 9, balwierz, cyrulik i 6 rzeźników lanii. Przedstawia to około 160 rodzin. Gdy w r. 1561 umarł hetman Tarnowski, podzieliła się rodzina spadkiem i T. przypadł w podziale Zofii Tarnowskiej, która w dzień św. Trójcy 1570 r. gród ten z dobrami darowała mężowi Konstantemu ks. Ostrogskiemu. W ręku Ostrogskich znajdowało się miasto do r. 1742, poczem odziedziczyli je ks. Sanguszkowie. Pożary nawiedzały miasto w latach 1483, 1494, 15 kwiet. 1617, 16 sierp. 1743, 15 wrześn. 1792 i 1814; zarazy w latach 1516, 1543, 1572, 1622, 1653, 1700 i 1806. W 1653 miało z ludności mieszkającej w obrębie murów wymrzeć 1300 a w 1700 r. 1000 osób. Z wypadków historycznych, pomijając okazałe pogrzeby dziedziców, zapisać należy pobyt Jana Zapolyi. Pokonany przez wojska ces. Ferdynanda, schronił się Jan Zapolya do T. w r. 1528 i tu w zamku bawił pięć miesięcy, gotując w Węgrzech powstanie przeciw cesarzowi. Opuszczając miasto, podarował Janowi Tarnowskiemu kosztowną, na 40, 000 czerw. zł. cenioną, buławę, w kościele kolegiackim ufundował kosztowny ołtarz, mieszczanom zaś nadał przywilej uwalniający ich od opłaty ceł od towarów wprowadzanych i wyprowadzanych z Węgier. Drugim donioślejszym faktem jest napad Szwedów pod wodzą gen. Douglasa w r. 1655. Szlachta zgromadzona w mieście radziła wprawdzie o obronie, pierzchła atoli za zbliżeniem się Szwedów, którzy miasto zajęli i złupili a następnie wycisnęli 8000 zł. kontrybucyi. Po ustąpieniu Douglasa przybyło wojsko koronne i złupiło T. , poczem jakiś oddział szwedzki zająwszy T. , wybrał 6000 zł. Te klęski sprawiły, że w r. 1656 mieszkańcy rozpierzchli się i dopiero po uspokojeniu się kraju częściowo powrócili. Miasto pierwej kwitnące podupadło, należało jednak już w 1670 r. do zamożniejszych w Polsce. Werdum, który przez nie w r. 1670 przejeżdżał Liske, Cudzoz. w Polsce, tak je opisuje Tarnów jest zgrabnem miastem, ma wały ż ziemi a na nich u góry naokoło mur z balustradami, silne wieże na skrzydłach, wraz z suchą fosą naokoło. W mieście znajduje się ciężko zbudowany kościół z kamienia i wiele, domów włoską strukturą. Zamek stoi na zachód od miasta. Należy wraz z miastem do Aleks. ks. na Ostrogu, siostrzeńca w. hetmana. Za komendanta w tym zamku miał pułkownika Kurowskiego. O wypadkach między r. 1670 a 1771 milczy kś. Balicki i Kronika bernardyńska. Nie wiemy ile zapłaciło i ucierpiało miasto w czasie drugiej wojny szwedzkiej w latach 1705 do 1717. Nawiedzał miasto zapewne Śmigielski w r. 1705 w grudniu i w 1708 we wrześniu, Rossyanie w r. 1707, Józef Potocki w 1709, Grudziński w 1712. Pułkownik Augusta II Mier odniósł pod Tarnowem na czele trzech regimentów saskich dnia 8 paźdz. 1713 r. zwycięztwo nad skonfederowaną szlachtą, a niezawodnie i konfederacya tarnogrodzka 1715 sprowadziła na miasto ciężary. Podobnie konfederacya sandomierska z r. 1733 i dzikowska z 1734 musiały opierać się o Tarnów, jako o większe i obronne miasto w województwie sandomierskiem. W 1763 przeciągał tędy z pod Sandomierza hetm. Brąnicki dążąc do Sambora. W czasie konfederacyi barskiej w latach 1769 do 1771 wiele bitew stoczono w powiecie bocheńskim i tarnowskim. Że miasto podupadło, nie ulega wątpliwości. To też jeszcze w r. 1830 liczyło wraz z przedmieściami zaledwie 280 domów i około 3500 mk. , z których trzecią część tworzyli żydzi. Dnia 11 wrzos. 1772 wkroczyło do T. wojsko austryackie, poczem ogłoszono przyłączenie miasta do Austryi. Na razie pozostawiono dawne urządzenia, tylko odjęto miastu prawo miecza. Jak poprzednio królowi, tak teraz cesarzowi Franciszkowi II przedłożyła zwierzchność miejska swe prawa i przywileje do zatwierdzenia i otrzymała dyplom cesarski z dnia 28 kwiet. 1798 r. , potwierdzający częściowo to prawo z zastrzeżeniem, że cesarzowi służyć ma prawo, te wolności i swobody o tyle, o ile okoliczności we względzie na dobro kraju tego wymagać będą, pomnożyć, pomniejszyć lub znieść całkowicie. Jest to, o ile nam wiadomo, jedyny przywilej z tego czasu, dany miastu galicyjskiemu. Wr. 1809 zajął miasto oddział wojska polskiego ks. warszawskiego, po krótkim jednak czasie ustąpił a do T. wkroczył na czele wojsk rossyjskich ks. Galicyn i założywszy obóz pod miastem, stanął główną kwaterą. W tym czasie puszczono balon, który spadł na kopułę kościoła pobernardyńskiego i wzniecił ogień. Trwoga opanowała mieszkańców, gdyż w kościele był skład prochu, a w pobliżu magazyn spirytu su ks. Sanguszki. Silne jednak sklepienie nie przepuściło ognia. Po sześciu miesiącach ustąpili Rossyanie miasto Austryi. Z tego czasu mamy opisy miasta, a właściwie krótkie charakterystyki Rohrera, Schultesa, Bredetzkiego, Kuropatnickiego i kś. Siarczyńskiego. Rohrer i Bredetzki chwalą miasto z powodu, że ma wiele domów murowanych piętrowych i że jest czystem, bo żydom w rynku nie było wolno mieszkać, nadto postawione na miejscu wyższem, miało dobre powietrze i piękny widok. Schultes powiada, iż mimo okazałych domów miasto jest brudne. W owym czasie były już tylko szczątki murów, zniesiono je bowiem zaraz po r. 1772 z rozkazu rządu. W archiwum miasta przechowały się księgi wójtowskie Libri proconsulum i prawie wszystkie przywileje. Można je podzielić na publiczne, nadane przez królów i prywatne, wystawione przez dziedziców. Ostatnie odnoszą się dc całego miasta, do cechów i do żydów. Z przywilejów królewskich wymienia kś. Balicki dyplom lokacyjny, wydany przez Łokietka w 1330, nadanie wolności od ceł i poborów mieszczanom podróżującym do Wrocławia z towarami przez Jagiełłę z r. 1419, podobneż zwolnienie przez Kazimierza Jagiell. z r. 1460, uwolnienie od poboru mostowego dane przez Zygmunta I w r. 1535, potwierdzenie tegoż przez Zyg. Augusta z r. 1549, rozszerzenie swobód od ceł przez Zyg. Augusta w r. 1572, dwa dyplomy z r. 1578 i 1582 Stefana Batorego, potwierdzające wolności od ceł i poborów, i dyplom z r. 1582, zatwierdzący fundacyę szkolną kś. Marcina Łyczko. Ostatni dyplom potwierdził w r. 1629 Zygmunt III. W 1585 nadał Batory przywilej na dwa jarmarki i skład wina. Potwierdzali wolności Zygmunt III r. 1611 i 1632, Władysław IV r. 1633 i 1637 i Jan Kazimierz r. 1666. Król Michał nadał miastu 1670 r. przywilej na 6 jarmarków a osobnym dyplomem powiększył wolności. Przywileje te potwierdzają Jan III w r. 1676, August II w r. 1704, August III w r. 1744; podnosi on liczbę jarmarków do 10 a 1754 na nowo przywileje miasta zatwierdza. Wreszcie potwierdzenie przywilejów przez Stanisława Augusta z r. 1765 i dyplom ces. Franciszka II. Przywileje wystawione przez Tarnowskich, Ostrogskich i Sanguszków rozpoczynają się w r. 1494 dyplomem, w którym Jan Amor hr. na Tarnowie udzielił mieszkańcom, z powodu pożaru, dziesięć lat wolności od podatków. W 1559 powiększył Jan Magnus Tarnowski dotacyą szkolną, przeznaczając dwie dziesięciny na utrzymanie drugiego nauczyciela, a w 1568 Konstanty ks. Ostrogski pozwolił miastu wykupić młyny pod Bernardynami. Ważny jest dyplom Władysława Dominika ks. Tarnów Ostrogskiego z r. 1633, potwierdzono w nim bowiem dawne przywileje mieszczan, nadano wolność wyboru burmistrzów, dziedzic zrzekł się dochodu z jatek rzeźniczych na oprawę miasta i sklepów na arsenał, polecił brukować miasto włościanom wsi okolicznych, ograniczył przyjmowanie żydów, potwierdził prawa miejskie do wsi Pogwizdowa i dozwolił brać drzewo z lasów dworskich na poprawę miasta, bruku, rur itd. Przywileje te potwierdza Katarzyna ks. Ostrogska w r. 1634 i Aleksander Janusz ks. Ostrogski w r. 1670. Dla żydów wydano cztery przywileje Władysław Dominik ks. Ostrogski w r. 1637, powołując się tu na przywilej ks. Konstantego Ostrogskiego z r. 1581, Aleksander Janusz ks, Ostrogski w r. 1670, Michał Kazim. ks. Radziwiłł w r. 1676, potwierdzony w r. 1684 i Stanisław Koniecpolski w r. 1676. Według tych przywilejów podlegali żydzi jedynie sądom zamkowym, mieli używać wszelkich swobód nadanych mieszczanom, wolność sprzedawania towarów i palenia gorzałki za opłatą kotłowego, otrzymali pozwolenie zbudowania synagogi a w końcu ubezpieczenie cmentarza, założonego w Pogwizdowie. Miastem rządził burmistrz na rok wybierany, do r, 1633 na przedstawienie zamku, następnie z zupełną swobodą, sądownictwem zaś zajmował się wójt z ławnikami, z wyjątkiem spraw żydowskich, ale potwierdzenie wyroku śmierci należało do dziedzica. W jakich rozmiarach korzystano z tego prawa nie wiemy. Dopiero po utworzeniu dyrektoryatu przez rząd austryacki w Tarnowie 1772 r. zniesiono te prawa. W r. 1782 usunięto dyrektoryaty a zaprowadzono obwody. Tarnów został siedzibą starosty a 1787 otrzymał burmistrza, syndyka, sekretarza i urzędników kasowych, mianowanych przez gubernium, którzy przybierali sobie asesorów z głosem doradczym z pośród mieszczan. Smutne imię pozostawił starosta tarnowski Breindl, główny sprawca krwawych scen z dni 19 do 22 lutego 1846 r. Dalsze losy dzielił T. ze wszystkiemi miastami galicyjskiemi. Tarnowski powiat graniczy na północ z pow. dąbrowskim, na zachód z pow. brzeskim, na płd. z pow. grybowskim, gorlickim i jasielskim, na wschód z pilzneńskim i mieleckim. Zajmuje przestrzeni 7, 993l mirjam. kw. Według spisu z r. 1880 było 13372 dm. mieszkalnych i 94827 mk. 46163 męż. , 48664 kob. Pod względem wyznania 79925 rzym. kat. , 209 gr. kat. , 174 prot. i 14519 izrael. Pod względem narodowości 85908 Polaków, 8126 Niemców, 147 Rusinów i 90 rożnych narod. Podług spisu z r. 1890 przybyło 332 dni. i 4979 mk. , pomimo że oddzielono od powiatu obszar z 988 mk. Przybyło zatem w dziesięcioleciu 5, 3 ludności. Powiat ma 85 gmin politycznych i 86 gmin katastralnych. Dzieli się na 2 okręgi sądowe w Tarnowie i Tuchowie. Prócz tych miast znajduje się jeszcze miasteczko Ryglice. Obszar ten przedstawia trzy części różne pod względem formacyi terenu. Część zachodnią zajmuje nizina nad Białą i Dunajcem, opadająca w kierunku płnzach. z 214 na 191 mt. wzn. Gleba tu namulista, dobrze nawodniona i urodzajna. Część płn. wsch. zajmuje pogórze tarnowskie wzn. średnio do 230 mt. , z którego wypływają dopływy Brenia i Wisłoki. Wsch. część pogórza zalegają lasy szpilkowe, rozciągające się dosyć szerokim pasmem od Lubaczówki lew. dopł. Wisłoki po Breń. Do tego pogórza przypiera na płd. część trzecia, lesisto podnóże Karpat, sięgające tu do 530 mt. wzn. por. Mapę krakowskosandomierskiej kotliny przy pracy prof. Rehmana Dolno dorzecze Sanu, Sprawozd. kom. fizyjogr. , 1891. W płd. części powiatu układ naziomu jest falisty pod wpływem działania rzek i potoków, część płd. przedstawia już górski charakter. Głównemi rzekami są Biała i Dunajec. Obszar powiatu przerzynają koleje arcyks. Karola Ludwika i państwowa z Tarnowa do Leluchowa; gościńce bite wymienione wyżej przy opisie Tarnowa. Role są przeważnie urodzajne. Własność tabularna zajmuje w okręgu sądowym tuchowskim 32, 91, w okr. sąd. tarnowskim 33, 39. Na 106 właścicieli tabularnych są 2 instytucye publiczne, 91 chrześcian i 13 izr. Wyżej 200 morgów ma 1 posiadłość instytutowa, 51 chrześcian i 7 żydów; niżej 200 mr. 1 instytucya, 40 chrześcian i 6 żydów. W ogóle na 134, 151 mr. ziemi przypada 85, 227 mr. na role tabularne 28, 6. nietabularne 71, 3, 9216 na łąki tabul. 25, 5; 1201 mr. na ogr. tabul. 20, 8, 10, 502 mr. na pastw. tab. 15, 7, 22, 839 mr. na lasy tab. 66, 4, 41mr. na stawy tab. 100, 4132 mr. na nieuż. tabul. l3, 5, 91 mr. na parcele zabudowane tabul. 15, 4. Tabularna posiadłość wynosi przeto 33, 27, nietabulanna 66, 8 większa posiadłość zajmuje zatem trzecią część obszaru. Połowę prawie obszaru większej posiadłości zajmują dobra ks. Sanguszki 22, 918 mr. , w tom 9, 930 mr. lasu i 12, 988 mr. roli. Na obszarach tabularnych jest 141 karczem, 5 gorzelni, 1 browar, 9 młynów i 2 tartaki. Fundusz religijny posiada 487 mr. , fundacye kościelne 400 mr. , gminy 71 mr. W rękach żydów jest 1249 mr. lasu i 2930 mr. innych gruntów. Lud w powiecie zamieszkały nazywają górale lachami, rusini mazurami. Jest to lud dorodny, silnej i krępej budowy ciała, porywczy i pracowity. Powodować się nie łatwo daje i raczej krótkiego a energicznego rozka Tarnów zuj aniżeli perswazyi usłucha. Pobożny, zachowuje ściśle praktyki religijne ale i duchowieństwu ślepo nie ulega i jego postępowanie sądzi surowo, chociaż na pozór jest uległy. Wypadki z r. 1846 wprowadziły nieufność do dworu i inteligencyi w ogóle; lud ten pamięta ucisk w czasach pańszczyźnianych i wytworzył sobie o nich przesadne wyobrażenie, rad okazuje przychylność dla rządu, który zniósł pańszczyznę. Chłop z okolic Tarnowa nazywa siebie cesarskim. Język ludu jest dosyć czysty, poprawa nastąpiła w ostatnich czasach, odkąd służbę wojskową odbywa się w obrębie kraju. W wymowie zachowuje a pochylone, zamiast cz i sz wymawia s i c. Właściwości te zacierają się teraz pod wpływem szkoły. Oprócz szkół w Tarnowie i 4 klas w Tuchowie są w powiecie trzy szkoły 2klas. i 35 1klas. W 6 szkołach jest po dwóch nauczycieli. Do szkół posyła lud swe dzieci chętnie i przywiązuje wielką wagę do czytania i rachunków. Niemniej chętnie posyła majętniejszy kmieć synów do gimnazyum, żywiąc nadzieję, że zostanie księdzem. Niechętnie widzą, zwłaszcza matki, jeżeli syn poświęci się zawodowi naukowemu lub urzędniczemu. Chaty budują z drzewa w ulice. Po wierzchu lepione gliną i bielone, mają teraz duże okna, z ramami farbą niebieską malowanemi. Tu i owdzie można od kilku lat zobaczyć nawet murowane, dachówką kryte domy. lud odżywia się dobrze, jakkolwiek dotąd mało używa mięsa. Strój składa się w lecie z kapelusza filcowego, ciemnego, w postaci cylindra ku górze zwężonego, lub słomianego, własnej roboty, w zimie z czapki wełnianej, okrągłej. Zwierzchnie ubranie stanowi sukmana biała, na szwach wyszyta czerwoną lub czarną taśmą, z podszewka, kołnierzem i wyłogami u rękawów czerwonemi, w lecie płótnianka takiegoż kroju a w zimie kożuch barani. Spodnie perkalowe w pasy wpuszcza w wysokie buty z podkówkami. Koszulę opasuje trzosem, z pod którego wypuszcza koszulę na spodnie. Wieśniak tamowski goli wąsy i brodę, a tylko wysłużeni wojskowi i służba dworska nosi wąsy. Kobiety lubują się w barwach jaskrawych, szczególniej czerwonej. Dziewki nie noszą, prócz kwiatów i wstążek, żadnej ozdoby na głowie i rozpuszczają warkocze, a tylko przy robocie zawiązują chusteczkę pod brodę; kobiety zamężne nie rozpuszczają warkoczy i noszą chustę zawiązaną w misterny czepiec, podobny do zawoju. Strojem zwierzchnim jest gorset i spódnica, na które zakładają chustkę. Strój ten mimo usiłowań duchowieństwa ustępuje coraz bardziej długiej kapocie, krojem małomieszczańskim, gdyż takie ubranie jest tańszem. Między lud