drzewostanie przeważają dęby. Przemysł fabryczny słabo rozwinięty. Watupis, rzeczka, w gub, kowieńskiej, prawy dopływ Kroźenty. Wałuszewoj ob. Wołuszewo. Wałutina, góra, o 5 w. od Smoleńska, za przedmieściem petersburskiem, słynna z 10godzinnej krwawej bitwy, stoczonej w sierpniu 1812 r. z wojskiem francuzkiem. Wały 1. wś i fol. , nad rzką Ochnią, pow. kutnowski, gm. Krzyźanówek, par. Łąkoszyn, przy trakcie z Kutna do Piątku, odl. 5 w. od Kutna, ma 11 dm. , 128 mk. W 1827 r. było 14 dm. , 172 mk. W r. 1827 folw. W. rozl. mr. 506 gr. or. i ogr. mr. 415, łąk mr. 46, pastw. mr. 26, nieuż. mr. 19; bud. mur. 8, drew. 6; płodozm. 6pol. , wiatrak. Wś W. os. 18, mr. 27. Na początku XVI w. łany km. dają dziesięcinę na stół arcybiskupi, szlacheckie zaś pleban. w Łąkoszynie Łaski, L. B. , II, 483. Według reg. pob. pow. łęczyckiego z r. 1576 we wsi Wały Wojciechowska płaciła od 1 karczmy, 2 osad. ; Gabryel Walewski od 1 łan. , 1 zagr. , 2 osad. Inne części płaciły razem od 6 łan. , 3 zagr. , 1 karczmy Wielkp. , II, 85, 140. 2, W. , kol. , pow. łęczycki, gm. Rogoźno, par. Gieczno, odl. 21 w. od Łęczycy, ma 6 dm. , 56 mk. 3. W. , os. młyń. nad rz. Wartą, pow. częstochowski, gm. Huta Stara, par. Częstochowa, ma 1 dm. , 4 mk. , 49 mr. W 1827 r. 1 dm. , 14 mk. 4. W. al. Podlesie, wś, pow. będziński, gm. Rokitno Szlacheckie, par. Chruszczobród, 9 dm. , 40 mk. , 72 mr. włośc. 5. W. , pow. miechowski, gm. i par. Książ Wielki. Br. Ch. Waty 1. folw. , pow. rosieński. w 2 okr. pol. , gm. Mańkuny, par. Girtakol, własność dawniej Bilewiczów, następnie Piłsudzkich 2. W. , wś nad rz. Klewą, w pow. ihumeńskim. 3. W. , wś, pow. drysieński, należy do dom. Szczęsnopol, Michała Szczytta; por. KoWały mylnie Waty, ob. Monasterek 3, przys. nad rzką Zamczykiem, dopł. Bohu, pow. bracławski, okr. pol. , par. , sąd i poczta Niemirów o 3 w. , gm. Rubań. Jest tu wy soki i obszerny wał ziemny, o którym krąży wieść pomiędzy ludem, że była to niegdyś posada miasta Mirów, które zupełnie zostało zburzone przez Tatarów. Dziś jest tu zaledwo kilka chat, dwa stawy i dwa młyny wodne. Własność dawniej Maryanny Wieniawskiej, dziś należy do klucza niemirowskiego, po przednie Potockich, potem Strogonowych a w końcu ks. Szczerbatowych. X M. O. Wały, grupa domów i folwark w Janowie, pow. Samborski. Wały 1. niem. Wallen, wś, pow. szczycieński, st. pocz. Lipowiec Lipowitz. 2. W. , dobra ryc, pow, olsztyński, st. pocz. Gr. Purden. 3. W. , niem. Wallendorf, wś, pow. niborski, st. pocz. Zimna Woda. Wałycz, niem. Gr. Wallitz, dobra ryc. , pow. wąbrzeski, niedaleko od dworca dr. żel. kolei w Wąbrzeźnie, gdzie jest st. pocz. i par. kat. Agentura pocz. , browar i szkoła kat. w miejscu; hodowla bydła holend. rasy. Cały obwód dominialny obejmuje 1274 ha 561 roli or. , 105 łąk, 430 lasu; 1885 r. 32 dm. , 82 dym. , 491 mk. , 419 kat. , 72 ew. Z tego przypada na dworzec wąbrzeski 6 dm. , 78 mk. ; na Wałycz 15 dm. , 288 mk. ; na Wałyczyk 6 dm. , 81 mk. ; na folw. Wałycz 1 dm. , 7 mk. ; leśn. Wymysłowo 2 dm. , 22 mk. Dziedzic Gajewski. Zachodzi wś w dok. pod n. Walycz 1312, Wadlitz, ,, Walesch, ,, Walicz. Za czasów krzyżackich należało do wójtowstwa lipińskiego. Już przed r. 1312 istniał tu kościół, filialny do Niedźwiedzia. Kiedy zaś r. 1312 Krzyżacy ustąpili Niedźwiedź, w zamian za 3 inne wioski w Pomezanii, biskupom płockim, zastrzegli sobie, ażeby kościół we Wałyczu został odłączony. Ówczesny proboszcz w Niedźwiedziu Henryk, miał nim już tylko aż do śmierci zarządzać. Później miał W. tworzyć własną parafią ob. Woelky Urkb. des B. Culm. , str. 114. R. 1338 Teodoryk V. Altenburg, w. m. krzyżacki, nadał mu nową erekcyą. Przywilej ten przytacza Strzesz w swej wizycie z r. 1667 72; De maturo fratrum nostrorum consilio, voluntate et assensu, addidimus undecim mansos villae dictae Walitz, quam bonae memoriae fr. Conradus Sacchus, quondam provincialis ecclesiae Culmens. locatam exposuit fideli nostro Martino cum 56 mansis. De quibus quidem mansis plebanus, qui pro tempore fuerit 4 mansos liberos habebit. Idemque Martinus et haeredes ac legitimi successores 9 mansos et tabernam in eadem villa cum officio scultetiae et tertia parte mulctarum judicialium jure Culmensi titulo locationis libere, perpetuo et haereditarie possidebunt, duabus partibus aliisque nobis et nostris fratribus reservatis str. 394b. . W czasie wojny z Krzyżakami wiele ucierpiał kościół; po bitwie pod Grunwaldem r. 1410 księgi krzyżackie podają straty na 50 grzyw. R. 1444 kościół jeszcze istniał; biskup ówczesny Jan Margenau rozporządził, ażeby parafianie z W. przybyli na synod dyecezalny do Wąbrzeźna. Zapewne w czasie reformacyi uległ ruinie. Na początku XVII w. pozostały już tylko szczątki murów kościelnych. R. 1616 bisk. Kuczborski gminę wałycką wraz z włókami kościelnymi przyłączył do Wąbrzeźna, obowiązując proboszcza, ażeby w zamian za to osobnego utrzymywał wikarego. Dziś podobno miejsce, gdzie stał kościół wałycki, krzyż oznacza ob. Fankidejski Utrac. kośc. , str.

Wałupis

Wałuszewoj

Wałutina

Wały

Wałycz