r. 1377, powróciła ta lennośó do korony. Losy tego obszaru w ostatnich latach XIV i na początku XV w. są niewyjaśnione dotąd. Nie wiadomo do kogo on należał, do Polski, czy do margrabstwa brandenburskiego. Zatargi możnych w tej okolicy rodów między sobą tudzież z Pomeranią i Marchią Brandenburską, wywoływały ciągłe walki. W statystyce Nowej Marchii z polecenia cesarza Karola IV r. 1373 sporządzonej, wymienione są miasta Wałcz, Gorana i Santok, jako należące do tej prowincyi. Zdaje się więc, że ks. pomorski Bogusław nadużył nadanych sobie od Kazimierza W. praw i część jakąś ziemi wałeckiej margrabiom sprzedał lub zastawił. W r. 1379 Kazimierz, ks. pomorski, wezwał Sędziwoja Czarnkowskiego, kaszt. bnińskiego, i synowca jego Jana, dziedzica na Człopie, przeciw Brandenburczykom, którzy zostali pobici. Nie uiścili się atoli Pomorzanie z obietnic Czarnkowskim uczynionych, ztąd nowa między nimi a Czarnkowskimi powstała wojna. Pomorzanie obiegli r. 1378 Człopę, zdobyli miasto, lecz od zamku odparci, przyjęli warunki pokoju podane im przez Czarnkowskich. R. 1402 wziął Ściborz. wojew. siedmiogrodzki, Nową Marchię a z nią i część dzisiejszego pow. wałeckiego w zastaw za 63, 000 zł. węg. , które był dawniej królowi Zygmuntowi pożyczył. Lecz w tymże roku Krzyżacy, z wiadomością Zygmunta, od Ściborza ją odkupili. W następnych latach zdobył Władysław Jagiełło na Krzyżakach pow. wałecki a przynajmniej część jego, leżącą w okolicy miast Wałcza, Neuwedel i Falkenberg, a może i dalej pod Drabim, który to zamek dał w lenną posiadłość Arnoldowi z Koprzywna. Kraina ta przecież traktatem w Brześciu Kujawskim r. 1436 zawartym, Krzyżakom zwróconą została. Traktat ten dokładnie określa granice między Polską a posiadłościami zakonu ob. Pow. wałecki w XVI stuleciu, przez Calliera, Poznań, 1866, str. 1 4 i Raczyński Wspomnienia Wielkopolski, II; p. V w Dodatku. Widzimy ztąd, że przy ujściu Czarnej Rzeki do Głdy, naprzeciw Lądyczka, schodziły się granice księstwa słupskiego i powiatów wałeckiego, nakielskiego i tucholskiego. Od tego ujścia ku płd. tworzyła Głda granicę wschodnią pow. wałeckiego aż do Dobrzycy, zkąd szła ku zach. na Lubiankę, Pokrzywnicę i Kłodę do rzeczki Łomnicy; ztąd na Różę, Mielęcin, Miłogoszcz i Brzeźniak do Płocicy, lew. dopł. Drawy, która z biegiem czasu stała się płn. zachodnią granicą Wielkopolski od Nowej Marchii. Niegdyś rozgraniczała Płocica w dolnym biegu, od Brzeźniaka na płd. do ujścia, pow. poznański od wałeckiego, którego granica zachodnia sięgała w r. 1436 do Drawy. Cała połać pow. wałeckiego z Nowym Kalinem, Wedelszczyzną i Wierzchowszczyzną odpadła od korony. Około r. 1454 przyłączona została znaczniejsza część Nowej Marchii do Brandenburgii, zaś pow. wałecki do Polski. Posiadali przecież Krzyżacy przez lat kilka jeszcze zamek wałecki, który dopiero 1460 r. , po spaleniu, opuścili. Nakoniec r, 1466 pokój toruński posiadłość tę ostatecznie Polsce przysadził. W pierwszej połowie XVI w. reformacya w ziemi wałeckiej coraz więcej się rozszerzająca, wzięła nakoniec około r. 1535 przewagę nad katolicyzmem. Wspierał różnowierców Łukasz Górka, ssta wałecki i bracia Wedelowie, dziedzice na Tucznie. W r. 1535 protestanci zburzyli ołtarz w kościele wałeckim bez oporu ze strony magistratu. W tymże czasie dziedzice Tuczna przekształcili kościoły katol. i poddanych swoich zniewalali do przyjęcia nowej wiary. Cały magistrat w W. był z protestantów złożony. Wypędzono proboszczów katol, z Frydlądu, Człopy, Drahimia, Piły i Wałcza, a kościoły oddano luteranom. Rozkazał wprawdzie Zygmunt III aby zabrane kościoły zwrócone były, ale rozporządzenie trudnem było do wykonania. Mieszkańcy W. wypędzili w r. 1618 przysłanego przez króla proboszcza katol. Pozwał ich o to do sądów Gostomski, ststa wałecki. Wkrótce też potem katolicy w pow. wałeckim uzyskali przewagę. Dziś jednak cały powiat wałecki zamieszkują przeważnie Niemcy luteranie. Wałecki powiat teraźniejszy zajmuje płd. zach. kąt Prus zachodnich, należy do regencyi kwidzyńskiej, a pod względem kościelnym do archidyec. poznańskiej. Położony jest między 53 1 a 53 33 płn. szer. a 33 38 i 34 33 wsch. dłg. od F. Graniczy na płn. z Pomorzem pow. drawenburski i szczecinkowski, na wsch. z pow. złotowskim i w. ks. poznańskiem pow. chodzieski, na płd. z pow. chodzieskim i czarnikowskim, na zach. z Brandenburgią pow. Arnswalde i Pomorzem pow. drawenburski. Obszar wynosi 39 mil kw. czyli 215, 684 ha, między temi roli or. 107, 176 ha, łąk 7226 ha, lasu 66, 015 ha. Czysty dochód gruntowy z ha roli wynosi 7, 44 mrk. , z ha łąk 9, 4 a z ha lasu 1, 18 mrk. Miast jest w powiecie 5, gmin wiejskich 98, obwodów domin. 54; miejscowości 341; domów mieszkalnych 6622, dymów 12, 427, gmachów publicznych 44. Miasta są Wałcz 6622 mk. , Jastrowie 5046, Tuczno 2045, Człopa 2175, Marchijski Frydląd 2440. Gminy miejskie miały 1885 r. 18, 358 mk. , wiejskie 37, 174 mk. , dominialne 9576 mk. W 1871 r. było w ogóle 63, 286 mk. ; 1875 r. 63, 603; 1880 r. 67, 063; 1885 r. 65, 108; 1890 r. 65, 707 33, 682 protest. , 25, 567 katol. , 35 różn. wyzn. i 1423 żyd. .

Wałcz