łem i fosą. Zamek, w XV w. jeszcze wspominy, był tylko z drzewa. Według topografii Goldbeocka z r. 1789 dzieliło się miasto na stare i nowe, kanałem odgrodzone. Nowe powstało prawdopodobnie dopiero w XVI w. ; pierwszy przywilej nadał mu ststa Gostomski, drugi, obszerniejszy, jego następca ssta Melchior Weyherr. 1633. Lecz r. 1658 oba w jedno połączone zostały. Kościół i parafia. Obecny kościół, p. w. św. Mikołaja bisk. , patronatu rządowego dek. wałecki, został wzniesiony r. 1865 z cegły, w stylu ostrołu kowym. Z starszych zabytków posiada 6 srebrnych świeczników z r. 1733, dwa małe srebrne relikwiarze, wreszcie kielich z piękną ornamentyką. Jeden z 4ch dzwonów ma napis Campanas has incendio malorura exustas noviter erigi et instaurari curavit magistratus civitatis Valcensis a. D. 1659 mense Junio. Me fecit Franciscus Dubois Lotringis. Proboszczami byli ta r. 1544 Niniński, 1602 Joachim Librarius, 1618 26 Hildebrand, 1677 Muenzenberg, Bronikowski, 1790 Jan Ignacy Bocheński, 1794 Jan Dalski, 1829 Józef Perzyński, 1850 Habisch, kanonik, dziekan i oficyał. Do parafii należy też kaplica murowana św. Józefa, dawniej do jezuitów należąca; oprócz tego kościoły filial. w Breksztynie, Klausdorfie i Chwiramie. Dusz było w 1889 r. 3928. Folw. proboszczowski o pół mili od miasta obejmuje 234 ha i 15 ar. Dekanat wałecki, należący do arohidyecezyi poznańskiej, liczył w 1888 r. 23, 496 dusz, 15 księży, 12 kościołów paraf. , 28 filial, 2 kaplice i 2 szpitale kościelne. Parafie są Czaplinek; Człopa z filią w Nikorsku i Wołowych Lasach; Jastrowie; Lubianka z kapl. publiczną w Czechach; Marcinków z filią w Bronikowie i Lubsdorf; Mielęcin z filią w Ruschendorf, Strahlenbergu i Sztybowie; Nakielno z filią w Dykowie, Harmelsdorf, Strącznie i Prusinowie; Róża z filią w Gostuni i Leżenicy; Skrzetusz z filią w Rozwałdzie; Sypniewo z filią w Brzeźnicy, Budach, Duderlagu, Głowaczu, Nadorzycach, Szwecyi i Zbycznie; Tuczno z filią w Knakkendorf, Marthe, Miłogoszczu i Schulzendorf; Wałcz z trzema filiami i kaplicami. Luteranizm zagnieździł się tu w XVI w. i od r. 1544 do 1594 kościół zostawał w ręku innowierców. Za rządów pruskich r. 1793 założono nową parafię luterańską. Nabożeństwo odprawiano najprzód w domu prywatnym, a od r. 1793 w górnem piętrze ratusza. R. 1824 wzniesiono kościół murowany. Żydzi osiedli tu r. 1623, za zezwoleniem ssty Melchiora Weyhera, pomimo protestu miasta. Płacili za to 150 zł. czynszu staroście, a miastu 50 tynfów czopowego. Z początku mieszkali tylko na przedmieściu, potem i w mieście samem, ale tylko dzierżawą. Ich bóżnica spaliła się r. 1771, lecz r. 1791 pobudowali nowa. Starostwo wałeckie było pierwotnie obszerniejsze, bowiem 1560 roku odłączono od niego starostwo uściopilskie, a r. 1603 nowodworskie. R. 1661 przynosiło starostwo 1200 zł. czystego dochodu, z których 480 zł. stanowiło kwartę. Od r. 1743 miało sstę grodowego, wyjętego z pod jurysdykcyi generała wielkopolskiego. Sstwo składały; Wałcz, Chwiramy, Nadorzyce i Zbyczna. R. 1772 zamienił rzad pruski ststwo tutejsze na domenę. Starostami lub tenutaryuszami wałeckimi byli r. 1414 Hennig v. Wedel, 1419 Arnold von dem Borne Brotzki, 1442 Hans v. Wedel, który według Długosza XIII, 256, jeszcze r. 1470 był tu tenutaryuszem; 1535 Łukasz Górka, 1544 Andrzej J. Górka, 1581 Andrzej II Górka, 1590 Hieronim Gostomski, 1609 18 Jan Gostomski, 1623 Melchior Weyher, jeszcze 1636 r. ; 1650 Ludwik Weyher, r. 1652 Franciszek, Weyher, 1688 v. Unruh, 1689 Opaliński tenutaryusz ssty Jana v. d. Osten 1702; 1718 V. d. Goltz; także 1744 posiadali to sstwo Goltzowie; przed r. 1766 v. Goldstein Kossowski, 1766 Maciej Mielżyński, 1768 Jerzy Wilhelm v. d. Goltz ob. Schmitt, , Gesch. d. Dt. Croner Kr. , str. 177 Ksiegi grodowe są zachowane od r. 1589. Wałecki powiat stanowił dawniej część Wielkopolski. Pierwsze związki nadnoteckich Słowian z Polską tak są dawne, jak imię Polaków. Wyprawa Ottona bawberskiego do Pomeranii przechowała nam najstarszy opis okolicy tutejszej. Wyszedł Otton z Ujścia, pogranicznego wówczas zamku, przebył lasami zarosłą krainę w kierunku od płd. ku płn. zach. i przybył do zamku w Pierzycach Piriseum, gdzie znaczna liczba Pomorzan chrzest przyjęła. Zamordowanie Przemysława przez margrabiów brandenburskich dało prawdopodobnie powód do oderwania po raz pierwszy pow. wałeckiego od Polski, bowiem w r. 1312 ciż margrabiowie krainę między Drawa, Notecią i Głdą swoja własnością nazywaja. Niezaprzeczonym dowodem odzyskania powiatu wałeckiego przez Łokietka jest uczynione wkrótce potem zeznanie niejakiego Dobrogosta i 3 jego braci, że Drzeń Drezdenko i Santok lennem prawem od Polski posiadają. Pierwszy z grodów należał jeszcze za Jagiełły do Polski, drugi nieco dawniej odpadł do Brandeburgii, Powrócony Polsce pow. wałecki pozostał przy niej aż do r. 1870, w którym to czasie dany był przez Kazimierza W. w posagu za córką jego Elżbietą Bogusławo wi, ks. szczecińskiemu, wraz z księstwem sieradzkiem, łęczyckiem, ziemią dobrzyńską zamkami kruszwickim i bydgoskim. Gdy jednak ks. szczeciński zmarł w Bydgoszczy

Wałcz