piaszczysta, zawiera torf, wapno i gdzieniegdzie bursztyn. Z licznemi przyległościami obejmuje miasto 8564 ha 4199 roli orn. , 537 łąk, 2538 lasu. W 1885 r. miało 555 dm. , 1326 dym. , 6652 mk. , 2816 kat. , 3320 ew. , 1 dyssyd. , 514 żydów i 1 niezn. wyzn. Mieszkańcy trudnią się głównie rolnictwem i drobnym handlem. W. jest siedzibą radzcy ziemiańskiego, głównego urzędu pobor. , sądu okręg. , urzędu poczt. I klasy, st. kol. żel. na drodze do Piły, 2 batalionu 21 pułku. Bite trakty rozchodzą się ztąd do Trzcianki, Człopy, Marchijskiego Frydlandu, do Czaplinka i do Jastrowia. Odbywa się tu 8 jarmarków kramnych, które poprzedzają jarmarki na bydło i konie. Oprócz tego jest tu tow. pożyczkowe, zapisana spółka, które r. 1886 miało 201755 mrk dochodu, a 191034 rozchodu; r. 1885 liczyło 1253 członków, którym wypłacono 8 proc. dywidendy; dalej katol. zakład preparandów, szkoła budownicza o 3 klasach, szkoła ewang. 7klas. miejska 1877 r. 493 dz. , 2klas. szkoła żydowska 1887 r. 93 dz. i 4klasowa wyższa szkoła dla dziewcząt, wreszcie gimnazyum rządowe, r. 1672 przez jezuitów założone, r. 1823 zamienione na progimnazyum, wreszcie r. 1855 znów jako gimnazyum otworzone. R. 1886 uczęszczało do niego 227 uczniów i to 79 kat. , 111 ew. i 37 żyd. ; naucz. było 14. Budynki, w którym się gimnazyum mieści, pochodzą z początku XVIII. R. 1887 osiadły tu elżbietanki dla pielęgnowania chorych. Historya. W. ukazuje się wprawdzie już w XIII w. , ale w dokum. podejrzanej autentyczności. R. 1249 ustępuje wdowa po komesie Petrku za zgodą wnuków villam in terra ducatus Poloniae, quae vulgariter Kron nominatur templaryuszom ob. Ledebur, Archiv. , XVI, pag. 335. R. zaś 1251 potwierdza bisk. pozn. Bogufał templaryuszom między innemi wsiami i Cron ob. Wohlbrueck Gesch. von Lebus, I, 38. Także w przywileju ks. Bolesława z r. 1251 zachodzi Krono, ale dok. ten podrobiony został w XV wieku. Zdaje się, że miasto powstało dopiero na początku XIV w. za rządów margrabiów brandenburskich. W r. 1303 margrabiowie Otton, Konrad, Jan i Waldemar upoważniają dwóch wojskowych swoich Ulryka de Sceninghe t. j. Schoening i Rudolfa de Livendale t. j. Liebenwalde do założenia nad jez. Wałeckiem wsi i miasta, które się Arnescrone miało nazywać. Igitur, quoniam nobis. .. utile videbatur, ut juxta Volzen civitas poneretur, dedimus operam illi rei. .. civitatemque ipsam volumus appellari Arnescrone. Nadajemy temu miastu 208 włók, z których 64 przeznaczamy na założenie wsi pod jurysdykcyą miasta; do proboszcza wsi będą z tych 64 włók 4 należały; wszelkie dochody z tej wsi pobierać będzie miasto. Z pozostałych 144 włók wyznaczamy 8 dla prob. , 136 zaś dla mieszczan. .. Datum Lyvenwalde ob. Kod. Wielkop. , Nr 865. Już r. 1314 występuje jako świadek dominus Albertus sacerdos, plebanus in Arnescrone 1. c. , Nr 967. Nazwę Arnskron zamieniono w XVIII w. na Deutsch Krone, może dla rozróżnienia od Koronowa, które Niemcy Polnisch Krone nazywają. W 60 lat po założeniu przeszło miasto w inne ręce. Posiadali go r. 1373 Wedlowie. Można ta familia potężnych miała nieprzyjaciół. Kronikarze podają, że rodzina Borków na Pomorzu przez kilka lat ciągłemi napadami pustoszyła okolice W. i miasto to r. 1377 do szczętu zniszczyła. W XV w. przestali Wedlowie dziedziczyć W. , który od r. 1466, więc od ustąpienia Krzyżaków z tej prowincyi, był zawsze bezpośrednio miastem królewskiem, pod zarządem starostów. Zapro wadzenie w r. 1554 sądów grodzkich do W, znacznie się przyłożyło do wzniesienia jego zamożności. W XVI w. za panowania Zygmunta Augusta, gdy w całej dawnej Wielkopolsce, mianowicie zaś na pograniczu Marchii i Brandeburgii nowe pojęcia religijne szerzyć się zaczęły, Łukasz Górka, ssta wałecki, przyjąwszy luteranizm, oddał kościół wałecki r. 1544 współwiercom, w których ręku pozostał aż do r. 1594. W tym czasie Zygmunt III na przedstawienie Jana Gostomskiego, woj. kaliskiego, ssty wałeckiego, i na mocy świeżo uchwalonego na sejmie prawa o windykacyi dóbr zabranych duchowieństwu, odebrał luteranom kościół i nadał mu nową erekcyą. Kościół ten, p. w. św. Mikołaja, pierwotnie drewniany, spalił się około r. 1590. Posiadający go protestanci postawili nowy murowany. W czasie wizyty Strzałkowskiego w r. 1628 nie był jeszcze rekoncyliowany. Dopiero w r. 1683 poświęcił go Hieronim Wierzbowski, sufragan pozn. W r. 1738 Jan Pattun, pleban w Wieleniu, rodem z Wałcza, przystawił do tego kościoła kaplicę p. w. św. Barbary. Do obudzenia gorliwości religijnej przyczynili się jezuici, których do W, sprowadził w r. 1618 Jan z Leżenic Gostomski, woj. inowrocławski, potem kaliski, ssta wałecki. W akcie fundacyi mówi Gostomski, poszedłem za przykładem rodziców moich, a od nich natchniony wybrałem na tej granicy Pomeranii miejsce, które mi się zdało najdogodniejsze do znoszenia odszczepieństwa i w niem umieściłem ojców Soc. Jesu, na całym świecie doświadczonych. Na ich utrzymanie przeznaczył 400 zł. rocznie i pewien wymiar w zbożu i wiktuałach. Jezuici odpowiedzieli oczekiwaniom fundatora i w krótkim czasie wielu mieszkańców w mieście i okolicy do katolicyzmu powrociło. Zachowały się w W,

Wałcz