Szumsk 1. mko nad rz. Wilią, lew. dopł. Horynia, pow. krzemieniecki, w pobliżu granicy pow. ostrogskiego, o 35 w, na wschód od Krzemieńca, o 10 w. od Dederkał W. a 24 w. od Kuniowa, okr. policyjny i gmina Szumsk. Posiada cerkiew, kościół katol. paraf. , synagogę, browar, 4 garbarnie, st. pocz. i telegr, , 4 jarmarki. W 1881 r. było 1550 mk. , obecnie około 2300, w tej liczbie do 2000 żydów. Chrześcijanie zajmują się rolnictwem, żydzi zaś przeważnie drobnym handlem. Przy wyjeździ z mka, na kępie z trzech stron wodą oblanej, sterczą ruiny zamku, założonego zapewne jeszcze przez Malińskich. Zachowały się w nim dotąd obwodowe ściany i wewnętrzne rozporządzenie komnat. Zamek ten za czasów władania ks. Radziwiłłów był jeszcze mieszkalnym. Kościół katol, p. w, Niepokalanego Poczęcia N. M, P. , z muru wzniesiony w 1852 r. przez Ludwikę Męźyńską na miejscu dawnego, a w 1860 r. przez biskupa łuckożytomierskiego ks. Borowskiego konsekrowany. Parafia katol. , dek. krzemienieckiego, 3577 wiernych. Kaplica w Erykowie. Okrąg policyjny szumski obejmuje 4 gminy powiatu Sz. , Dederkały W. , Borka i Białokrynica. Jest to jedna z najdawniejszych osad na Wołyniu. Pierwszą wzmiankę o Sz. spotykamy pod 1149 r, , kiedy był zagarnięty przez Włodzimierka, ks. halickiego. W 1152 r. Iziasław, w. ks. kijowski, sprzymierzony z Giejzą, królem węgierskim, wymógł na Włodzimierku zwrot tego miasta, czego jednakże ten następnie nie uczynił. Podczas najścia Tatarów na Ruś był Sz. nawet stolicą udzielnego księstwa, w bitwie bowiem z Tatarami nad Kałką w 1224 r. poległ ks. Swiętosław Szumski. W 1261 r. ks. Szumskie znajdowało się w posiadaniu Wasilka, ks. włodzimierskiego, który w tymże roku w Sz. składał hołd chanowi tatarskiemu Burundajowi. W 1366 r. Kazimierz W. , zawojowawszy ziemie bełzką, chełmską i cały Wołyń, zawarł pokój z książętami litewskimi, nadawszy każdemu z nich udziały w tych ziemiach; przyczem Lubarta zostawił przy posiadaniu ziemi łuckiej, dawniej przez niego dzierżonej. W podziale tym, jako własność Lubarta, wymienione są osady Stożek, Daniłów, Zakamień, Szumsk, Ostróg, Połonne i Międzyboż. Następnie głucho w dziejach o Sz. Musiał on jednakie wkrótce potem przejść w ręce prywatne. Podług rewizyi zamku krzemienieckiego z 1545 r. Sz. i okoliczne włości należą do Iwana Bohusza Bohuszewicza, który zobowiązany jest do utrzymania dwóch horodni zamkowych Jabłonowski, Rewizya, 94, 97. W 1583 r. z Sz. płaci p. Stefanowa Szumska z 7 dym. , 5 ogr. , 8 ogr. , 1 rzem. , popa Jabłonowski, Wołyń, 141. Następnie dziedzicami Sz. i kilkunastu okolicznych włości byli JełoMalińscy, którzy przyczynili się do wzrostu mka i przyozdobili je w gmachy i świątynie. W 1575 r. odbywa się w Sz. sejmik w wdztwa wołyńskiego. W 1637 r. Daniel Jęło Maliński, chorąży wołyński, późniejszy kasztelan bełzki, i żona jego Halszka z Wielhora, przy cerkwi św. Trójcy, egzystującej już w Sz. , wznieśli drewniany monaster dla bazylianów. W 1648 r. Sz. zniszczony został zupełnie przez kozaków Chmielnickiego, którzy samo miasteczko, cerkwie i kościół ogniem zniszczyli. Daniel Maliński testamentem w 1656 r. uczynionym, zapisuje 4000 złp, na zmurowanie klasztoru bazylianom i przeznacza 8000 złp. na utrzymanie, z zaleceniem, aby zwłoki jego w cerkwi św. Trójcy w grobach przodków pochowane były. Spadkobiercy jednak, rozpocząwszy fundamenta pod monaster, tak długo zwlekali z ukończeniem jego, że budowa monasteru nigdy do skutku doprowadzoną nie została. W tym czasie istniał tu już i klasztor franciszkanów, tenże bowiem Maliński zapisuje im w testamencie 8000 złp. na zmurowanie klasztoru, z obowiązkiem odprawiania nabożeństwa za jego duszę. Klasztor o 6 celach i kościół dla franciszkanów zbudował jednak dopiero w 1715 r. Stanisław Maliński, podczaszy halicki, wnuk Daniela, i hojnie go wyposażył gruntami i sianożęciami dokumentami z 1715 r. 1729 i 1746. W 1722 n d. 3 czer. nastąpiła aprobata tej erekcyi przez Stefana Rupniewskiego, biskupa łuckiego i brzeskiego, i wydzielenie parafii, a w 1741 r. d. 8 września Franciszek na Dmeninie Kobielski, bisk. łucki i brzeski, kościół ten konsekrował. Oprócz nadań Malińskich klasztor szumski posiadał różne inne zapisy, w rozmaitych czasach legowane przez rodziny Drzewieckich, Pruszyńskich, Wkryńskich, Leszczyńskich, Wyleżyńskich i Iskierskich, których, podług wizyty klasztoru z 1820 r. liczyło się sum pewnych 67102 złp. , zawodnych, od których procentu nie pobierał klasztor 18, 062 złp. i sum oddawna zaginionych 45, 488 złp. W r. 1752 Aleksander i Stanisław Malinscy, bracia rodzeni, sprzedają Sz. i cały klucz do niego należący ks. Michałowi Radziwiłłowi, koniuszemu lit. , hetmanowi w, lit. , ojcu ks. Karola Panie Kochanku. Ks. Michał Radziwiłł a następnie ks. Karol zjeżdżali tu często dla łowów, które wyprawiali w obszernych lasach Szumskich. Ks. Dominik Radziwiłł, odziedziczywszy po stryju Karolu ordynacyę i doszedłszy do pełnoletności, wyprzedał całą wołyńską fortunę, przyczem klucze szumski i sąsiedni z nim rachmanowski nabył od niego w 1806 r. Romuald Bystry, ststa hutowski. Bystry niedługo zdołał się utrzymać przy tej

Szumsk

Szumsk