pod zwierzchnictwem nominalnem Litwy. Dopiero gdy udzielność tego księstwa została 1471 r. zniesioną a ziemia kijowska zamieniona na województwo i przyłączona bezpośrednio do Litwy, stałą się ona, faktycznie południową onej, , ukrainą, południo wem ugraniczem, jak to w Vol. leg. po polsku raz oddano, wtedy i nazwa ta charakterystyczna powstać mogła w stolicy w. księstwa i urobić się powoli, na oznaczenie bardziej oddalonych jego u rubieży tatarskich posiadłości. Chociaż właściwie nazwa ta ukraina mogła być, i bywała nawet niekiedy, stosowaną do każdego z pogranicznych pasów państwa. Wyraz sam ten bowiem, którego pierwiastek kraj jest wszechsło wiańskim, oznacza tyle co ziemia krańcowa, graniczna, co u ludów słowiańskich połaci zachodniej kraina, krajna. Jakie też tam istotnie znaczenie posiadają Kraina wielkopolska, nad Notecią, u granicy pomorskiej; Kraina chorutańska, z Lubianą, od strony chorwackiej; zresztą Kraina chorwacka, z Banjaluką, czyli tak zwana do niedawna Kroacya turecka, u bosańskich rubieży. Ale z powodu większego stale wytężenia czujności obronnej od granicy południowej, niż od każdej innej, ta mianowicie granica poczęła być uważaną w Wilnie wcześnie za wyłączniej ukrainną. Zamki hospodarskie ukrainne były to już za Zygmunta I zamki południowe w. księstwa. A termin ten, przymiotnikowo użyty, wyprzedził co do czasu formę swą rzeczownikową pierwej daleko znani byli ludzie ukrainni, swawola ukrainna i t. p. , niż Ukraina. Nie należy też zapominać, że podobnie jak w ówczesnej Rusi litewskiej, znanym był i używanym wyraz ten ukraina i w carstwie moskiewskim; częściej przecie w liczbie mnogiej ukrainy, stosowany jako nazwa całego pasu granicznego od Ordyńców. Z Litwy ruski ten termin dostał się w postaci swej przymiotnikowej i do Polski, gdzie najbardziej wysunięte ku rębom tatarskim zamki podolskie Korony zwano niejednokrotnie podobnież ukrainnymi. Po r. 1569 termin ten bardziej się rozpowszechnił. Nazwa atoli rzeczownikowa Ukraina, jako miano ogólne dla krańcowego od południowschodu obszaru ziem russkich Rzpltej, weszła niezaraz w szersze użycie, nie zaraz się ustaliła. Pierwszy raz miano to zostało użytem urzędownie w tytule głośnej ustawy 1589 r. za Zygniunta III Porządek z strony Niżowców i Ukrainy; chociaż i teraz jeszcze jako imię pospolite tylko, w znaczeniu, , ugranicza. Nawet ustawa 1611 mówi o swejwoli ukrainnej kozackiej nie zaś na Ukrainie. Współczesny owym ustawom biskup kijowski Wereszczyński, pierwszy chyba w przestrodze Rzpltej, z powodu Murawiejska na rz. Ostrze, zajętego mu od strony Czerniechowa, używa nazwy Ukraina w nieco ściślej szem znaczeniu. Lecz dopiero następne a nieustanne już niepokoje na południowem rozgraniozu Rzpltej, dając tym okolicom rozgłos szeroki, ustalając dla nich nazwę, , ukrainy, z imienia pospolitego przetwarzają na imię własne. Nazwa ta nowa Ukraina nigdy przecie nie stała się urzędową, jak Wołyń i Podole, odpowiadające ściślej województwom tychże nazwisk. Zdobyła ona i utrzymała zwyczajowe znaczenie geoi topograficzne wyłączniej. Nie ogarnęła zatem całego przestworu dwóch ukrainnych województw Rzpltej, kijowskiego i bracławskiogo, nie mówiąc już o czerniechowskiem. Stosowano ją bardziej do połaci stepowej owych województw, w przeciwstawieniu tejże do ich Polesia. Ponieważ jednak nazwa U. nie posiadała znaczenia urzędowego, stosowano ją względnie do czasu i okoliczności, mniej lub więcej ściśle, do znaj cznie nieraz różnych co do rozległości obszarów. W połowie w, XVII nazwa Ukrainy obejmowała cały przestwór pasu stepowego, poczynając od Dniestru poniżej ujścia Murachwy, po przez dolne Poboże i Podnieprze aż do szlaku murawskiego, stanowiącego wododział pomiędzy dorzeczem Dniepru i Donca. Z północy zaś na południe od linii poleskopolnego rozgranicza, idącej po pod Żytomierz i Kijów, wododziałami prawie z jednej strony rzek Teterew i Irpeń, z drugiej zaś Bohu i Rosi, a przeszedłszy Dniepr pomiędzy dorzeczem Desny z Sejmem i wierzchowiskami Trubeży i Suły, do murawskiego szlaku aż po za Dnieprowe Porohy, po za któremi przestwór ten styka się z jednej strony ze stepem nogajskim, od Perekopu ciągnącym się, z drugiej zaś sięga pola oczakowskiego. Ogarniała zatem U. wtedy na Podnioprzu powiat kijowski, wyjąwszy jego północną, drewlańskosiewierską leśną dzielnicę, razem z miastem Kijowem, mianowicie obwody tego powiatu białocerkiewski, kaniowski, perejasławski z mirogrodzkim, czerkaski, oraz dzikie pola Niżu z Zaporożem; na Pobożu całą dawną Zwinogrodczyznę na, ,, Sinych wodach i właściwy powiat bracławski, zlewający się z polem oczakowskiem, nadto połowę wschodnią powiatu Winnickiego wdztwa bracławskiogo, zachodnią bowiem onego połowę, na samym Bohu, więcej Podolem zwano, jak znów bracławskie międzyrzecze, pomiędzy Dnieprem od ujścia Murachwy a Bohem, zwano Pobereżem. W ten sposób w obrębach tak zakreślonych ówczesnej Ukrainy mieściły się dzisiejsze południowowschodnia połowa gubernii podolskiej, znaczniej

Ukraina