dzajna glinka, wzorowa uprawa. Kasa poż. z kapit. 168 złr. T. graniczy na wsch. z prze dmieściami Jarosławia, na płn. z Kruhalem Pełkińskim, na wsch. z Ożańskiem a na płd. ze Szczytnem. Mac. Tywrów, mko przy ujściu rzki Czeremeszny do Bohu, pow. winnicki, w 1 okr, pol. , gm. Tywrów, odl. o 26 w. od Winnicy a 17 w. od st. dr. żel. kijowskoodeskiej Gniewań, z którą łączy je droga bita. Zbudowane na wzgórku, na którem rozpadliny ziemi tworzą głębokie jary, ma 511 dm. , z tych 178 na prawie czynszu, reszta na gruntach własnych, 2835 mk 987 żydów, 2 cerkwie, kościół katol. paraf. , synagoga, dom modlitwy żydowski, szkoła lklasowa od 1861 r. z 71 uczniami, zarząd gminny, pałac, w którym jakiś czas mieszkał w. ks. Mikołaj Konstantynowicz, 4 młyny wodne, gorzelnię, cegielnię, 17 sklepów, 32 rzemieślników, aptekę wiejską, st. poczt. i telegr. , przeprawę promem przez Boh, 26 targów rocznie; 1190 dzies. ziemi włośc. , 5728 dzies. dworskiej w całym kluczu T. , Ćwiżyn, Huta, Janów, Jaroszówka, Jurkowce, Michalówka, Pilawa, Studenica. Grunt spadzisty, po nad Bohem górzysty i glinkowaty. Cerkiew paraf. , p. w. Wniebowzięcia N. M. P. , wzniesiona w 1771 r, i uposażona 48 dzies. , ma 1292 wiernych. Cerkiew filialna, p. w, św. Mikołaja, wzniesiona w 1761 r. , uposażoną jest 37 dzies. ziemi. Kościół katol. , dawniej ks. dominikanów do 1833 r. , p. w. św. Michała, w 1752 r. przez Jana Kalityńskiego, chorążego bracławskiego, z muru wzniesiony, na miejsce dawnego, wystawionego jeszcze w 1569 r. , a przez biskupa Mackiewicza w 1841 r. konsekrowany, ma obraz Bogarodzicy, łaskami słynący, i piękną ambonę snycerskiej roboty, przedstawiającą nawę, z masztami, żaglami i rozwieszoną siecią. Parafia katol. , dekanatu Winnickiego, ma 1808 wiernych. Oprócz T. należą do niej wsi Dzwonicha, Huta, Janków, Kliszczów, Koluchów, Kurniki, Majdan przysioł. , Michalówka, Onypkowce, Pilawa, Potusz, Sokolińce, Szersznio, Szklarówka, Szostakówka przys. , Wasylówka i Zarwanka. Gmina obejmuj 11 okręgów starostw wiejskich Cwiżyn, Janków, Jaroszówka, Kliszczów, Pilawa, Sutyski, Szersznie, Tywrów, Wasylówka, Witawa, ma 1348 osad włośc, 9055 mk włośc, uwłaszczonych na 9856 dzies. 7106 ziemi ornej. Oprócz tego w obrębie gminy przebywa 2537 mk innych stanów, ziemi do nich należące i rządowej 13381 dzies. 7229 dzies. ornej, cały więc obszar gminy obejmuje 23237 dzies. 14335 ornej i 11592 mk. Zarząd dóbr podolskich ks. Koczubeja urządził w T. tatersal, z wielkim wyborem ujeżdżonych koni zaprzęgowych i wierzchowych. Czy rzeczywiście T. był stolicą plemienia słowiańskiego Tywerzanów al. Tywerców, osiadłych według Nestora nad Bohem, tego niewierny, w każdym jednak razie osada ta sięga bardzo dawnych czasów. Jeszcze w XIV w. w. ks. Witold nadał go Daszkowiczowi, jak to widzimy z przywileju Aleksandra z 1505 r. Bił nam czołem ziemianin bracławski Fedko Daszkowicz i oświadczył, że dziad tegoż Herman otrzymał od Witolda w pow. bracławskim Kliszczewo, a Szandyrewo, a Tristenec, a Tiwrow, a Wołczkowcy, a Nestorowcy, i sioła Orynicza, a Kostino na rzece Kośnicy, a Zbunowo, a Paroboczie, na rzece Rusowe, a Lenew. a Michajłowo itp. ob. Staroż. Polska, t. III, str. 1431. Król Aleksander potwierdził posiadanie na wieczność; pozwala je sprzedać, zamienić, cerkwiom zapisać itp. W końcu XV w. T. zniszczony był przez Tatarów, jakiś czas należał do rodziny Kleszczowskich a wraz z Dzwonichą nosił nazwę włości kleszczowskiej. W końcu XVI w. władali nim Jaroszyńscy. Około 1590 r. Maryanna Jaroszyńska zaślubiając Sebastyana Kalityńskiego, wniosła go jako wiano posagowe. W 1730 r. władał nim regimentarz party ukraińskiej Kalityński, który w tych stronach dzielnie Hajdamaków znosił, którzy pomimo to w 1750 r. T. zrabowali. Michał Kalityński, chorąży bracł. , kościół i klasztor dominikanów wybudował w 1740 r. a w 1744 r. uzyskał przywilej na zaprowadzenie targów we czwartki i jarmarków na św. Jan, Mikołaj i Michał podług star. kalend. Po wygaśnięciu rodu Kalityńskich z linii Jaroszyńskiej, Zacharyasz Jaroszyński, podstoli Winnicki, posiadający połowę T. , zrobił zajazd i Marcina Kalityńskiego, sukcesora z innej linii, z T. wypędził, przyczem, według podania, jeden z dominikanów został zabity. Zacharyasz Jaroszyński, następnie ststa dymitrowski, był to niepospolity człowiek, pracą i zapobiegliwością zostawił swym synom olbrzymi majątek, z kilkunastu wielkich kluczów składający się. Za zabicie dominikana całe życie pokutował, wymurował w Kamieńcu kościół ks. kapucynom. Urodzony on był z Piaseckiej, która po kądzieli była sukcesorka Słupiczów, posiadających tu jeszcze od Witolda ogromne nadania 28 kluczów od Łobaczowa do rz. Bohu. Po wygaśnięciu Słupiczów majętności te w połowic dostały się sprzedażą ks. Zbarazkim, a drugą połowę Halszka Słupiczanka wniosła Rohozińskim. Wasyl Rohoziński, pamiętny z najazdu na Kunę i morderstwa ostatniego Słupicza, zostawił jedyną córkę, która wyszła za Pia Tywrów Tywrów