Giełwany o 1 w. , o 64 w. od Wilna, ma 8 dm. , 55 mk. kat. w 1865 r. 32 dusz rewiz. . 2. T. Szakinie, wś, pow. telszewski, w 3 okr. pol. , o 56 w. od Telsz. Tylwiszki, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 40 w. od Nowoalekaandrowska. Tylża 1. litew. Tilże, niem. dawniej Tilse, dziś Tilzit, stolica Litwy pruskiej, drugie z rządu miasto Prus wschod. , leży pod 55 4 szer. płn. i 39 34 dłg. wsch. , wzn. 36 nad poziom Baltyku, tuż nad lewym brzeg. Niemna, pomiędzy tą rzeką pod miastem przeszło 1200 st. szeroką i wielkim stawem, którego wody odprowadza rzka Tylżele do Niemna. Odl. T. od Królewca wynosi 15 3 4 mil od Wystruci 7 mil, od Gąbina 9 mil, od Kłajpedy 12 mil. Obecnie T, ma do 25, 000 mk. R. 1816 miała T. 10, 548 mk; w 1821 r. 11, 248 10, 339 ew. , 790 kat. , 6 menon. , 113 żyd. ; r. 1884 było 21, 400 19, 856 ew. , 509 kat. , 608 żyd. ; w tem 2800 Litwinów; r. 1891 liczono 24, 126 mk. Wzrost cyfry katolików na początku wieku bieżącego był wynikiem działalności jezuitów, którzy w przeszłym wieku mieli skromną rezydencyę z kaplicą w Doręgow skich niem. Drangowski, tuż pod miastem. W owych czasach mieli katolicy i własny szpital w mieście. T. , położona w pięknej okolicy, robi wrażenie kwitnącego, zamożnego miasta. Kamienice po największej części są nowe i okazałe, przedewszystkiem w dwóch głównych ulicach Niemieckiej, z ratuszem, przed którym na placu targowym wzniesiony został r. 1890 posąg poety niemieckiego Maxa V. Schenkendorf urodz. w T. 11 grudnia 1783, i kościołem miejskim, z piękną, wysoką wieżą, i ulicy Wysokiej. Najpiękniejszą częścią miasta są ulice Królewiecka i Lipowa, łączące miasto z parkiem publicznym Jakobsruh. Ulice wymienione są zabudowane domami nowemi i wilami gustownie urządzonemi, a park jest podobno najpiękniejszym w Prusiech wschodnich, nie wyłączając Królewca. Mniejszy, piękny ogród publiczny, zwany Brueckenkopf, leży za Niemnem. Handel i przemysł rozwinął się w T. w wysokim stopniu. Głównerni przedmiotami handlu są wszelkie gatunki drzewa, pochodzącego z puszcz Litwy pruskiej, królestwa polskiego i gubernii płn. zachodnich cesarstwa; zboże, len, siemię lniane, tytuń surowy około miasta znajdują się znaczne plantacye, okowita, płótno, bydło, ser, masło, świnie. Miasto posiada 10 tartaków parowych, 6 młynów parowych, 4 browary, 3 odlewnie i fabryki maszyn rolniczych i t. d. , 2 olejarnie, dalej fabryki sera, mebli, wina szampańskiego, wozów, waty, świec i mydła, wód mineralnych, gipsu i t. d. Dawniejsze fabryki; papieru, szkła i cukru, istnieć przestały. Pomiędzy rzemieślnikami najwięcej jest; szewców, samych majstrów liczą w mieście 138. Apteki egzystują 4, a obok nich 6 drogeryi. Ogrodnictwo w stanie kwitnącym, Drukarń posiada T. obecnie pięć, w których drukują się cztery czasopisma niemieckie a trzy litewskie Nauja Lietuwiszka Cejtunga, Tilżes Keleiwis i Alywu Lapai treści religijnej. Przed niedawnym czasem wychodziły jeszcze dwa pisma litewskie; Varpas i Ukininkas. Książek litewskich drukuje obecnie najwięcej drukarnia O. v. Mauderode. Jest też T. siedzibą Towarzystwa litewskiego literackiego, posiadającego bibliotekę i zbiór archeologiczny i wydającego rocznie swe Mitheilungen. Największe kościoły są ewang. augsburski miejski i wiejski. Przed r. 1877 dzielono ewangielików według narodowości, tak że wszyscy Niemcy należeli do pierwszego kościoła, a wszyscy Litwini do drugiego; odtąd zaprowadzono podział lokalny; do drugiego kościoła należą wszystkie wsie bez względu na narodowość, a więc obok nabożeństwa litewskiego odbywa się w nim co niedzielę i niemieckie. Na miejsce dawnego kościoła kalwińskiego wybudowanego r. 1701 1703, wkrótce ma stanąć nowy na innem miejscu, obok starego cmentarza, na którym stoi kaplica luterska. Kościół katolicki zaczęto budować na obecnem miescu już r. 1744, ale intrygi inowicrców zniweczyły dzieło. Dopiero 100 lat później zezwolił r. 1843 król Fryderyk Wilhelm IV na budowę, która wykończoną została 1847 1851; piękną wieżę przybudowano r. 1888. R1887 wybudowany został kościołek staroluterski; synagoga istnieje od r. 1841. Oprócz tego mają domy modlitw baptyści, towarz. betlejemskie, tow. apostolskie, tow. wolnoewan gielickie. Wolnomularze mają lożę Irene. Co się tyczy szkół liczy miasto dwa gimnazya; humanistyczne, założone 1586, i realne; wyższą szkołę dla dziewcząt z seminaryum dla nauczycielek; 2 szkoły średnie, 4 ludowe jedna katolicka, 5 prywatnych Z władz i urzędów ważniejsze są sąd ziemiański, do którego jurysdykcyi należą powiaty tylżycki, nizinny i ragnecki; urząd pocz. pierwszoklasowy, główny urząd colny, filia banku państwowego, inspekcya kolei żelaznych. Dworzec jest obszerny; kolejami połączoną jest T. z Kłajpedą, Wystrucia, Labiawą niem. Labiau i Królewcem, Ragnetą i Piłkałami ostatniej kolei otwarcie nastąpiło dn. 1 listop. 1892. Na wielkim placu pomiędzy miastem i dworcem, t. zw. Anger, odbywają się targi na bydło i konie; obecnie buduje się piękny teatr. Z innych instytucyi i zakładów wymienić trzeba gazownię od r. 1857, wodociąg od r. 1890, rzezalnię od r.

Tylwiszki

Tylwiszki

Tylża