dność, zasilaną w części przez krajowców. Warsztaty tkackie wyrabiają serwety, damast, drelich, płócienka na fartuchy i t. p. wełniane i bawełniane materyały. Prócz tego jest 18 kowali, 26 stolarzy, 28 rzeźników, 39 piekarzy, 45 szewców, 13 stelmachów, 53 krawców, 5 zdunów, 8 blacharzy, 9 ślusarzy. Znajdują się w mieście 2 hotele, restauracya z bawaryą w pięknym ogrodzie, cukiernia, 2 handle win, 30 szynków, kilkadziesiąt sklepików, 1 kantor pism peryodycznych, których w mieście i okolicy rozchodzi się około 300 egzemplarzy. Targi odbywają się we wtorki i piątki, a prócz tego 6 jarmarków rocznie. Samego masła i jaj z okolic zakupują tu handlarze za 40, 000 rs. rocznie. Pod względem sanitarnym miasto posiada aptekę, 3 lekarzy, weterynarza, 3 akuszerki, 3 felczerów. Przy bydłobojni miejskiej urządzono od 1888 r. staoyę mikroskopową badań trychinowych mięsa wieprzowego. W 1874 r. powstała w T. straż ogniowa ochotnicza, licząca czynnych członków 135, honorowych 47. Czynni członkowie dzielą się na 4 oddziały. Uorganizowany w T. teatr amatorski, zajmuje stały lokal w domu prywatnym, posiada urządzoną scenę, liczne odmiany dekoracyi, zapas garderoby, rekwizytów i niewielką bibliotekę. W r. 1891 powstała orkiestra amatorska. Rzemieślnicy wraz z fabrykantami miejscowymi utworzyli towarzystwo śpiewackie, które w niedziele i święta popisuje się w lokalu towarzystwa. Istniało tu poprzednio towarzystwo strzeleckie. Ludność T. wynosi 7438 dusz mężczyzn 3634, kobiet 3800. Śród stałej ludności jest katolików męż. 2171, kob. 2351; ewang. męż. 501, kob. 514; prawosł. męż. 9, kob. 2; żydów męż. 953, kob. 933, Domów jest 343 murow. . 173 drewn, , ulic 19, budowli gospodarczych 738 drewn. , 113 murow. Gruntu w ogóle do miasta i mieszczan należy 1876 mr. , w tem ornego 1644, łąk 67, pastw. 13, pod siedzibami 100, ogrod. 52. W 1827 r. T. miał 141 dm. , 1594 mk. ; 1858 r. 218 dm. 87 mur. , 5405 mk. w tem 1800 Niemców i 692 żydów. Budowie ubezpieczone były na 158, 760 rs. ; dochód kasy miejskiej wynosił 2042 rs. Do miasta należą Zdrojki, przedmieście, składające się z 36 osad; mieścił się tu urząd leśny, od 1888 r. zwinięty; Zabrodzie folusz, zaniedbany dworek z dużym ogrodem, a przed laty mieściła się tam ruchliwa fabryka. Magistrat mieści się w porządnym budynku ratusz, z zegarem wieżowym, wystawionym w 1872 r. Dochód kasy miejskiej w r. 1888 wynosił 7985 rs. , wydatki zaś 5500 rs. ; kapitału zapasowego w banku rs. 7106 kop. 55. Komunikacyę ułatwia poczthalterya, utrzymująca 26 koni; wysyła ona karetki pocztowe codzienni do Kalisza i Kutna. T. jest dość dawną osadą; nazwa pozwala się domyślać, iż służyła pierwotnie obrębowi leśnemu, należącemu do dóbr arcybiskupów gnieźnień. W 1817 r. rozkopano tu cmentarżysko z urnami. Gdy okoliczne obszary lesne zostały skolonizowane, T. , jako centralny punkt, stał się zapewne w XIV w. targowiskiem dla okolicy. Według dokum. z 1136 r. arcybiskupi gnieźn. posiadają już wówczas większą część obszaru, śród którego leży T. Akt wymienia nawet w liczbie posiadłości Turkovici Turkowice, o 4 w. ua płd. od Turka i Turkowiste. Wydawca Kod. Wielkp. domyśla się, że jedna z nazw odnosi się do dzisiejszego Turka. W r. 1298 niejaki Floryan miles de Panthnow zamienia Pcelino prope Turek na, , Brzedno, włość arcybiskupią. W r. 1321 niejaki Wisław ustępuje drogą zamiany arcyb. gnieźn. Corithkovo prope Thurek Kod. Wielkp. , 803 i 1025 W r. 1341 Janisław, arcyb. gnieźn. , nadaje wójtowstwo w T. Johanni dieto Prutheno advocato uniejoviensi dla osadzenia na prawie średzkiem miasta civitatem nostram dictam Thurek, z przyległemi wsiami Bolechowo, Pęcherzewo, Muchlino i Bezelino może Obrzębin. Wójt otrzymywał ósmy łan wolny, trzeci denar z karczem i jatek rzeźniczych, szewckich, piekarskich, młyn w Korytkowie z łąkami, półłaźni, szóste drzewo na barcie w lasach miasta i wsi wymienionych. Osadnicy na obszarach nieuprawnych otrzymują 4 lata wolności od czynszu i dziesięcin, poczem płacić będą po 8 gr. z łanu i dawać małdraty z trojakiego zboża, 4 miary jęczmienia, tyleż żyta i tyleż owsa z łanu na św. Marcin, jak to dają dawniejsi osadnicy Kod. Wielkp. , Nr. 2048. Akt Kazimierza W z r. 1357, potwierdzający posiadłość arcybiskupią, wymienia Turek civitas cum foro et duabus villis sibi junotis. Wójtowstwo to d. 27 paźdz. 1623 r. arcyb. Gębicki nadał świeżo erygowanemu kollegium mansyonarskiemu, którego fundusze w gruntach przeznaczone zostały za rządu pruskiego w 1 3 części na szkołę a w 2 3 na rzecz probostwa, a mansyonarze przeszli na wikaryuszów parafialnych. Proboszcz pobierał do r. 1866 corocznie po 17 sążni drzewa sosnowego z lasów rządowych, prawdopodobnie spuścizną pomansyonarską. W 1383 r. Ścibor syn Msczuga, Kujawianin, z Janem z Płomikowa i Krystynem z Koziegłów, ssta kolskim, zrabowali dobra arcybiskupie Turek i Grzegorzewo Naruszewicz, Historya, VII, 250. Według Paprockiego Herby, 820 T. pogorzał w r. 1523. W 1563 r. jest tu 45 rzemieślników, miasto płaci szosu 36 zł. 6 gr. Pawiński, Wielkp. , II, 309. W r. 1637 ar

Turejsk