cych śwlątynij którą rozmieszczone po bokach baszty i strzelnice pozwalały zamienić na zamek obronny wrazie napadu. Z frontu między wieżami rozsiadła się wielka absyda, mieszcząca dolną i górną emporę pomieszczenia, zwaną kapitularzem; trzy mniejsze absydy mieszczą się z tyłu i boków świątyni. Z boku w ścianie północnej mieści się okazały, rzeźbiony portal. Do budowy kościoła użyto. obrobionego kamienia polnego głazy narzutowe, a do części wymagających wykończenia, piaskowca drobnoziarnistego, bardzo starannie obrobionego i sprowadzonego z dalekich stron. W ścianę kruchty, zbudowanej r. 1569, wmurowano kamień grobowy, pochodzący zapewne z XII w. , przedstawiający postać ludzką o niewyraźnych kształtach. Kamień ten znajdował się zapewne pierwotnie w posadzce kościoła. Kościół kollegiaty służył wyłącznie dla duchowieństwa aż do r. 1731, w którym rozpoczęto udzielać w nim sakramentów. Kościółek par. św. Mikołaja już w r. 1785 był mocno zrujnowany od starości. Po zniesieniu kollegiaty w r. 1819 przeniesiono nabożeństwo do kościoła pokollegiackiego, kościółek paraf, przestał istnieć a w Topoli utworzono oddzielną parafię. Przy kollegiacie mieli już w XIII w. arcybiskupi swój dwór curia. Tu w r. 1234 umiera Fulko a r. 1341 Janislaw. Jarosław z Bogoryi stawia nowy. Starożytny gród istniał tu już zapewne przed kollegiatą. O 300 kroków od kościoła, przed wsią, wznosi się śród błotnych łąk okop zwany Grodziskiem albo Szwedzką górą, mający 360 kroków obwodu, z wnętrzem zaklęsłem. Sterczy on na 5 mt. ponad łąką. Tu niewątpliwie stał pierwotny gród książęcy, w którym rozmaite posługi odbywały osadzone do koła wsi Ku chary, Koniary, Sokolniki. Tu odbywał się zjazd r. 1180. Stara budowla nie wystarczała nowym potrzebom. W r. 1259 Bolesław Wstydliwy buduje już nowy zamek i opatrzywszy żywnością i obroną, oddaje ks. mazowieckiemu Ziemowitowi. Jaszcze w r. 1381, gdy Krzyżacy łupią miasto, gród tu się mieści. Załogą dowodzi wojewoda Paweł. Kazimiera W. dopiero bnduje przy mieście nowy zamek z muru, , z wieżami i mieszkaniami. T. par. ,. dekanat lęczyoki, około 1500 dusz. Opis T. ryciną podał Tyg. ilkstr. z 1867 r, , Nr, 394. Obszerną monografię pomieścił kś Mętlewicz w Pamięt. relig. moral. . Najważniejszą jednak jest praca prof. Euszczkiewicza w, ; Sprawozdaniach kommissyi do badania historyi sztuki w Polsce, t. 1, z 1879 r. , z licznemi tablicami rysunków. Ob. też Przegląd katol. , Nr. 27, z r. 1887. Br. Ch. Tuniacz, os. , ob. Tułacz 1. Tumagol, wś, pow. wiłkomierski, gm. Traszkuny, o 62 w. od Wiłkomierza. Tumańce, wś włośc. , pow. wileński, w 3 okr. pol, gm. Podbrzeź o 14 w. , okr. wiejski Adamejciszki, o 35 w. od Wilna, ma 4 dm. , 27 mk kat. w 1865 r. 12 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Jęczmieniszki. Tumaniszki, folw. , pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol, o 62 w. od Nowoaleksandrowska. Tuniański wś, pow. radzymiński, gm. Zabrodzie, par. Niegów, ma 100 mk, 271 mr. Spis z r. 1827 nie wymienia tej wsi. Tumany, wś nad Fejmanką dopŁ Dubny, pow. dyneburski, przy drodze z Prel do Li. wenhofu. Tumarowszczyzna folw, pow. boryaowski, w 2 okr. pol, gm. i par. Łohojsk; miej scowość dość lesista. A. Jel Tumasańce wś, pow. wiłkomierski, gra. Pupany o 65 w. od Wiłkomierza. Tumasy, wś włośc, nad stawem, pow. wileński, w 5 okr. pol. , gm. llino o 12 w. , okr. wiejski Słobodą, o 26 w. od Wilna, ma 5 dm. , 3 mk. praw. i 59 kat. w 1865 r. 21 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarb. Świrany. Tumasze 1. wś, pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , gm. Głębokie o 8 w. , okr. wiejski Szarabaje, o 59 w, od Dzisny, ma 8 dm. , 88 mk. w 1865 r. 56 dusz rewiz, . 2. T. , wś, pow. nowogródzki, w 3 okr. pol. , gm. Barowo o 5 w. , o 76 w. od Nowogródka; ma 10 osad; miejscowość bezleśna, grunta nizinne, uro dzajne. A, J l Tumasiewicze, ob. Tomaszowce. Tumaszowce, ob. Tomaszowce. Tumawa, w XVI w. Thomawa al. Tomawa, wś i folw. , pow. piotrkowski, gm. Ręcz no, par. Mierzyn. Wś ma 27, dm. , 204 mk. , 458 mr. ; folw. 4 dm. , 11 mk. , 221 mr. ; karoż. I dm. , 6 mr. W 1827 r. 19 dm. , 154 mk. Na początku XVI w. łany kmiece dawały dzie sięcinę na stół arcybislcupi, z wyjątkiem kawałka uno jugere agri, zwanego Stare Ohlewce laski, L. B. , II, 193. Według reg. pob. pow. piotrkowskiego z r. 1552 i 1563 wś Turnawa, w par. Mierasyn, własność Rafa ła Mirskiego, miała 5 osad. , 3 łany Pawiński, Wielkp. , II, 263. Br. Ch Tumanicze, ob. Tuminicze, Tumerto, Jezioro, w pow. bielskim gnb, smoleńskiej, o 3 w. na płd. wschód od wsi Budnicy, około 640 saż. długie, 250 saż. szerokie, do 8 saż. głębokie; dno ma gliniaste, btzegi błotniste i lesiste. Tumiany, niem. Daumen, wś i dobra ryc. , pow. olsztyński, st. p. Wartenburg Ostpr. Marcin Kromer koadjutor bisk. warm. , nadaje r. 1574 w Licbarku bratu swemu Bartłomie

Tumacz

Tuniacz

Tumagol

Tumańce

Tumaniszki

Tuniański

Tumany

Tumarowszczyzna

Tumasańce

Tumasy

Tumasze

Tumasiewicze

Tumaszowce

Tumawa

Tumanicze

Tumerto

Tumiany