Powiat tucholski, należący do kwidzyńskiego obwodu regiencyjnego, został po okupacyi pruskiej przyłączony do pow. chojnickiego, ale r. 1875 znów odłączony. Obejmuje 8, 57 miriam. kwadr. Według spisu ludu. 1 grud. 1890 r. liczył 27646 mk. 21041 kat. , 5928 prot. , 3 sekc. i 674 żydów. Leży między 53, 25 i 53, 50 płn. szer. a 35, 15 i 35, 58 wsch. dł. od F. Na płn. graniczy z pow. chojnickim, na wschód z starogardzkim i świeckim, na płd. ze świeckim i bydgoskim, na zach. ze złotowskim i chojnickim. Środek powiatu przerzyna spławna Brda, wschodnią połowę pokrywają sławne bory tucholskie ob. Tucholska puszcza, Brda wstępuje pod Nowym Młynem w pow. tucholski, przechodzi pod Zamszą w bydgoski i wpada za Byd goszczą do Wisły. Ód Kloni w pow. chojnic kim aż do Barłogów w pow. tucholskim ciądnie się wzdłuż Brdy blizko 3 mile długi kapnął, przekopany r. 1845 kosztem rządu, w celach irygacyjnych. Dopływy Brdy w pow. tucholskim po prawej stronie są Kicz pod Tucholą, Kamionka i Sępolna, tworząca aż do ujścia płd. granicę między pow. tucholskim a bydgoskim. Z lewej strony wpływają do Brdy Bielska Struga, Stążki, Ruda wraz z Żytnioą i Szumiąca. Płn. wsch. kąt powiatu przerzyna Frusina, dopływ Czarnej Wody. Z licznych jezior ważniejsze są Długie pod Krągiem, Okonińskio, Cekcyńskie, Bysławskie, Szpitalne, Zaręba, Taohołka, Głęboczek pod Tucholą, Silińskie, Grochowskie, Raciąskie, Wysockie, Przylonek, Białe i Okierskie. B. 1891 znaleziono pod Gostycynem węgiel brunatny. Pod względem narodowości ludność jest przeważnie polska. Przy wyborach do parlamentu niem. oddano r. 1890 w okręgu tucholskochojnickim 7717 głosów polskich, czyli 69, 87. 2. T. Nowa, niem. Neu Tuchel kol. , raczej przedmieście m. Tucholi, na obszarze dawniej do zamku należącym, tworzy z folw. t. n. , z kol. Groctwem i Wysoką Wsią osobny obwód gminny; ma 563 ha 387 roli or, , 77 lasu; 1885 r. 49 dm. , 115 dym. , 400 mk. kat. , 146 ew. , 10 żyd. Kł, Romuald Frydrychowicz. Tucholy, Tucholszczyzna, ob. Bojki Górale II, 694. Tuchole, urzęd. Tucholle, Tuchole w r. 1389, Tucholowo r. 1398, niekiedy Tuchola, wś i os. lös. rząd. , pow. międzychodzki, o 5 kim. na płn. wsch. od Sierakowa par. i poczta, na lew. brz. Warty; st, dr. żel. w Wronkach. Wś ma 21 dym. , 184 mk. 32 kat. , 152 prot. i 487 ha 268 roli, 41 ląk, 53 lasu. Leśniczówka, zwana Doebelwald, wchodzi w skład nadleśnictwa sierakowskiego. W r. 1389 występuje Włost z T. między świadkami Dobiesława Kwileckiego z Kwilcza, który w r. 1390 prawował się o bydło z panią Sędzistawą z T. Akta gr. wielkp. , 1 n. 533, 2711, Z tąd pochodził zapewne Ste fan Tucholski h. Samson, który w r. 1413 w Brześciu Kujawskim, wspólnie z Wojciechem z Rzeszotarzewa Restarzewo i innymi świad czył w sprawie szlachectwa Stefana z Bo dzanowa Inscript. clenod. Ulanowskiego, n. 1371. Około r. 1564 bisk. poznański pobie rał z T. 1 fi. 3 gr. ; w r. 1580 Rokossowski Jakub, płacił tu od 8 półłan os. , 1 pustego i 1 całego osiadłego, tudzież od 2 zagród, i 1 kom. Przy schyłku zeszłego wieku należało T. do Bnińskich jako części dóbr sierakow skich, które Łukasz Bniński sprzedał królowi pruskiemu w XVIII w. E. Cal, Tucholka, potok, ob, Brynówka. Tucholska puszcza, też Tucholskie bory, niem, Tuchler Haide, obszar lesisty, rozciągający się na wyżynie pojezierza bałtyckiego, opierający się jednam skrzydłem o Tucholę i Koronowo, drugiem zaś o Starogard i Świecie. Cały ten obszar obejmuje od 58 do 60 mil kwadr. ob. Daniel, Handbuch der Geographie, IV, 259 i podzielony jest na 16 okręgów leśnych. Mieszka tu ludność polska, tak zw. Borowlacy, Powiaty dotykające siedzib Borowiaków są na płn. starogardzki, na wschód świecki, na płd. świecki i tucholski, na zach, człuchowski i chojnicki. Wody borów Tucholskich uprowadzają rzeki Brda spławna, Czarna Woda i Kamionka. Z licznych jezior znaczniejsze są. ; Wytoczno, Karsino, Charzykowo, Słone, Czarne, Osieckie, Bysławskie, Borzechowskie, Cekcyńskie, Żalińskie i Ostro wickie. Największa część puszczy jest jeszcze dziś lasami porosła, mianowicie okolica między Brdą a Czarną Wodą. Ta jak daleko okiem sięgasz, widzisz sosnowe lasy, gdzie odetchniesz czuć żywicę, a gdzie stąpisz, albo mach przygłusza twój krok albo grzęźniesz w białym piasku. Okolice jednak pod Chojnicami, Tucholą i Świeciem są po części już od niepamiętnych czasów wytrzebione. Dużo wycięto dopiero w ostatnich latach. Głównym eentram obaszaru jest Tuchola, Zresztą miasta są tu Madkie, 5 do 8 mil od siebie odległe i znajdują się tylko na krańcach puszczy, jak Ohojnice, Starogard, Nowe, Świecie i Koronowo. Wioski są około Tucholi dosyć liczne, ale pod Śliwicami w środku borów zbyt rzadkie, zwyozajnie pustkowia, postawione wśród lasów na wykarczowanem polu, które skąpo rodzi żytko i ziemniaki. Zabudowania drewniane, ubożuchne, składają się z chałupy o sieni, z izbą ledwie wybieloną, czysto bez podłogi. Reszty pomieszczeń szukać trzeba na poddaszu. Przy chałupic stodółka, rzadko pełna, w jednem skrzydle na stajnią obrócona, gdzie dwie lub Tucholcy Tucholy Tucholka Tucholska puszcza